०४४

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

समि᳓धाग्निं᳓ दुवस्यत
घृतइ᳓र् बोधयता᳓तिथिम्
आ᳓स्मिन् हव्या᳓ जुहोतन

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

duvasyata ← √duvasy- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

samídhā ← samídh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

átithim ← átithi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bodhayata ← √budh- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ghr̥taíḥ ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

asmin ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

juhotana ← √hu- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

स॒म्ऽइधा॑ । अ॒ग्निम् । दु॒व॒स्य॒त॒ । घृ॒तैः । बो॒ध॒य॒त॒ । अति॑थिम् ।
आ । अ॒स्मि॒न् । ह॒व्या । जु॒हो॒त॒न॒ ॥

• samidhāgniṃ ← samidhā ← samidh
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “firewood; kindling; fuel; fire.”

• samidhāgniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• duvasyata ← duvasy
• [verb], plural, Present imperative
• “worship.”

• ghṛtair ← ghṛtaiḥ ← ghṛta
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “ghee; fat.”

• bodhayatātithim ← bodhayata ← bodhay ← √budh
• [verb], plural, Present imperative
• “awaken; ignite; advise; admonish; communicate.”

• bodhayatātithim ← atithim ← atithi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “guest; atithi [word]; Atithi.”

• āsmin ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• āsmin ← asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• juhotana ← hu
• [verb], plural, Present imperative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

हे ऋत्विजः अतिथिम् अतिथिवत् प्रियम् अग्निं समिधा दुवस्यत परिचरत । घृतैः दीप्तिसाधनैराज्यैः बोधयत च । अस्मिन् समिद्धेऽग्नौ हव्या हवींषि आ जुहोतन आजुहुत च ।

English translation:

“Honour Agni with fuel, awaken him, the guest, with (libations of) butter; offer the oblations in him.”

With a kindling stick do friendly service to Agni; with (streams of) ghee awaken the guest.
Into him pour oblations.

PAY service unto Agni with your fuel, rouse your Guest with oil:
In him present your offerings.

Huldiget Agni mit Brennholz, ermuntert den Gast mit Schmalz, opfert die Opfergaben in ihm!

Dem Agni dient mit Flammenholz, erweckt den Gast durch Opferschmalz, Ihm giesst die Opfertränke ein.

Дровами одаривайте Агни,
Потоками жира пробуждайте гостя,
Вливайте в него жертвенные возлияния!

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यों ! हम उपासकगण (मन्द्रम्) आनन्दविधायक (पुरुप्रियम्) बहुप्रिय (शीरम्) सब पदार्थों में शयनशील अर्थात् व्यापक और (पावकशोचिषम्) पवित्र तेजोयुक्त (अग्निम्) उस परमदेव से (हृद्भिः) मनोहर और (मन्द्रैः) आनन्दप्रद स्तोत्रों द्वारा (ईमहे) प्रार्थना करते हैं, आप भी उसी की प्रार्थना कीजिये ॥३१॥

भावार्थभाषाः - सब कोई उसी देव की पूजा उपासना करें, अन्य की नहीं ॥३१॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्याः ! वयम्। मन्द्रं=मादयितारम् आनन्दयितारम्। पुरुप्रियं=बहुप्रियम्। शीरं=सर्वेषु पदार्थेषु शयितारम् व्यापकमित्यर्थः। पावकशोचिषम्=पवित्रतेजस्कम्। ईदृशम्। अग्निम्। हृद्भिः=हृदयंगमैः। मन्द्रैः=आनन्दप्रदैः स्तोत्रैः। ईमहे=याचामहे प्रार्थयामहे यूयमपि तमेव प्रार्थयध्वम् ॥३१॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓ग्ने स्तो᳓मं जुषस्व मे
व᳓र्धस्वाने᳓न म᳓न्मना
प्र᳓ति सूक्ता᳓नि हर्य नः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

anéna ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mánmanā ← mánman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

várdhasva ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

harya ← √hr̥- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

práti ← práti (invariable)

sūktā́ni ← sūktá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

अग्ने॑ । स्तोम॑म् । जु॒ष॒स्व॒ । मे॒ । वर्ध॑स्व । अ॒नेन॑ । मन्म॑ना ।
प्रति॑ । सु॒ऽउ॒क्तानि॑ । ह॒र्य॒ । नः॒ ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• stomaṃ ← stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• vardhasvānena ← vardhasva ← vṛdh
• [verb], singular, Present imperative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• vardhasvānena ← anena ← idam
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• manmanā ← manman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• sūktāni ← sūkta
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Mantra; hymn.”

• harya ← hary
• [verb], singular, Present imperative
• “delight.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

हे अग्ने मे आङ्गिरसस्य मम स्तोमं स्तोत्रं जुषस्व सेवस्व । अनेन मन्मना मननीयेन स्तोत्रेण वर्धस्व च । नः अस्माकं सूक्तानि प्रति हर्य कामय च ॥

English translation:

“Agni, accept my praise, be invigorated by this prayer; be favourable to our hymns.”

Agni, enjoy my praise. Grow strong through this thought.
Take delight in our hymns.

Agni, do thou accept my laud, be magnified by this my song:
Welcome my sweedy-spoken words.

Agni! Finde an meinem Loblied Gefallen, wachse durch diese Dichtung, nimm unsere wohlgesetzte Rede gut auf!

Mein Loblied nimm, o Agni, an, erlab’ an dieser Andacht dich, Nimm unsre Sprüche gnädig auf.

О Агни, наслаждайся моим восхвалением,
Крепчай от этого произведения,
Прими приветливо наши гимны!

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे सर्वाधार ईश ! (विभावसुः) जिस कारण आप सबको अपने तेज से प्रकाशित करनेवाले हैं (शर्धन्) और समर्थ हैं, अतः (सः+त्वम्) वह आप (न) जैसे (रश्मिभिः) किरणों से (सृजन्) उदित होता हुआ सूर्य्य अन्धकारों को दूर करता है, तद्वत् (तमांसि) हमारे निखिल अज्ञानों को (जिघ्नसे) दूर कीजिये ॥३२॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा के ध्यान और पूजन से अन्तःकरण उज्ज्वल होता जाता है और वह उपासक दिन-२ पाप से छूटता जाता है ॥–३२॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अग्ने ! विभावसुः=सर्वेषां भासयिता तथा शर्धन्=समर्थोऽसि। स त्वम्। सृजन्=उद्यन्। सूर्य्यो न=सूर्य्य इव। रश्मिभिः। यथा किरणैः उद्यन् सूर्य्यः। तथा शर्धन्=समर्थस्त्वम्। तमांसि=अज्ञानानि। जिघ्नसे=जहि ॥३२॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

अग्निं᳓ दूत᳓म् पुरो᳓ दधे
हव्यवा᳓हम् उ᳓प ब्रुवे
देवाँ᳓ आ᳓ सादयाद् इह᳓

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadhe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

dūtám ← dūtá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

purás ← purás (invariable)

bruve ← √brū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

havyavā́ham ← havyavā́h- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)

sādayāt ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒ग्निम् । दू॒तम् । पु॒रः । द॒धे॒ । ह॒व्य॒ऽवाह॑म् । उप॑ । ब्रु॒वे॒ ।
दे॒वान् । आ । सा॒द॒या॒त् । इ॒ह ॥

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dūtam ← dūta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• puro ← puras
• [adverb]
• “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• havyavāham ← havyavāha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire; sacrificial fire.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• bruve ← brū
• [verb], singular, Present indikative
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sādayād ← sādayāt ← sāday ← √sad
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

दूतं देवानां हव्यवाहं हविषां वोढारं च अग्निं पुरो दधे पुरस्करोमि। उप ब्रुवे उपस्तौमि च । सोऽग्निः इह यज्ञे देवान् आ सादयत् आसादयतु ॥

English translation:

“I set Agni in the front as the messenger, I adore him as the bearer of the oblations; may he cause thegods to sit down here.”

Agni I place in front as messenger; I appeal to him as the conveyor of the oblation:
he will make the gods sit down here.

Agni, envoy, I place in front; the oblation-bearer I address:
Here let him seat the Deities.

Den Agni bestelle ich zum Boten; dem Opferbeförderer rede ich zu, er möge die Götter hier Platz nehmen lassen.

Als Boten stell’ ich Agni an, den Opferfahrer red’ ich an, Er setze hier die Götter her.

Агни ставлю я впереди как вестника;
Я обращаюсь к вознице жертв:
Пусть усадит он здесь богов!

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सहस्वः) हे महाबलिष्ठ यद्वा हे जगत्कर्त्ता ! (अग्ने) हे सर्वाधार ईश ! (यत्) जो (ते) आपका धन (न+उपदस्यति) कदापि क्षीण नहीं होता अर्थात् विज्ञानरूप वा मोक्षरूप धन है, (तत्) उस (दात्रम्) दानीय (वार्य्यम्) वरणीय=स्वीकरणीय (वसु) धन को (त्वत्) आप से (ईमहे) माँगते हैं ॥३३॥

भावार्थभाषाः - अपने पुरुषार्थ से लौकिक धन उपार्जन करे, परन्तु विज्ञानरूप धन उस जगदीश्वर से माँगे ॥३३॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सहस्वः महाबलिष्ठ यद्वा जगत्कर्तः परमात्मन् ! यत्। ते=तव धनम्। न उपदस्यति=न कदापि उपक्षीयते विज्ञानरूपं मोक्षस्वरूपं वा धनम्। तत्। दात्रं=दानीयम्। वार्य्यम्=वरणीयम्। वसु=धनम्। त्वत्=त्वत्तः। हे अग्ने ! ईमहे=याचामहे ॥३३॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

उ᳓त् ते बृह᳓न्तो अर्च᳓यः
समिधान᳓स्य दीदिवः
अ᳓ग्ने शुक्रा᳓स ईरते

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
arcáyaḥ ← arcí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

br̥hántaḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

út ← út (invariable)

dīdivaḥ ← √dī- 1 (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

samidhānásya ← √idh- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

īrate ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śukrā́saḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

उत् । ते॒ । बृ॒हन्तः॑ । अ॒र्चयः॑ । स॒म्ऽइ॒धा॒नस्य॑ । दी॒दि॒ऽवः॒ ।
अग्ने॑ । शु॒क्रासः॑ । ई॒र॒ते॒ ॥

• ut ← ud
• [adverb]
• “up.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• bṛhanto ← bṛhantaḥ ← bṛhat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• arcayaḥ ← arci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “flare.”

• samidhānasya ← samindh ← √indh
• [verb noun], genitive, singular
• “kindle; blaze.”

• dīdivaḥ ← dīdivas ← dīdī
• [verb noun], vocative, singular
• “shine; glitter.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śukrāsa ← śukrāsaḥ ← śukra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• īrate ← īr
• [verb], plural, Present indikative
• “go.”

हे दीदिवः दीप्त अग्ने समिधानस्य समिध्यमानस्य ते तव बृहन्तः महान्तः शुक्रासः ज्वलन्तः अर्चयः दीप्तयः उत् ईरते ॥

English translation:

“Brilliant Agni, as you are kindled, your great flames start blazing up.”

Your lofty beams rise upward as you are kindled,
upward the flaming ones, shining Agni.

Agni, the lofty flames of’ thee enkindled have gone up on high,
Thy bright flames, thou Refulgent One.

Deine hohen Flammen erheben sich, wenn du entzündet wirst, die hellen, o leuchtender Agni.

Wenn du entflammt bist, richten sich, o glanzbegabter, hell und hoch, O Agni, deine Strahlen auf.

Твои высокие языки пламени,
Когда ты зажжен, о сверкающий
Агни, взмывают ввысь, чистые.

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• गायत्री
• षड्जः

प्रथम इससे अग्निहोत्र का उपदेश देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यों ! (समिधा) इन्धन और चन्दन आदि सुगन्धित द्रव्यों से (अग्निम्+दुवस्यत) अग्नि की सेवा करो और (अतिथिम्) अतिथिस्वरूप इस अग्नि को (बोधयत) जगाओ और (अस्मिन्) इस अग्नि में (हव्या) हव्य द्रव्यों को (आजुहोतन) होमो ॥१॥

भावार्थभाषाः - भगवान् उपदेश देते हैं कि अग्निहोत्र प्रतिदिन करो। घृत, चन्दन, गुग्गुल, केसर आदि उपकरणों से शाकल्य तैयार कर सुशोभन कुण्ड बना उसमें अग्नि प्रदीप्त कर होमो ॥१॥

प्रथममग्निहोत्रमुपदिशत्यनया।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्याः ! समिधा। अतिथिमग्निम्। दुवस्यत=परिचरत सेवध्वम्। घृतैश्च। इमम्। बोधयत=जागरयत। अस्मिन्नग्नौ। हव्या=हव्यानि=हवींषि। आजुहोतन=आजुहुत च ॥१॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

उ᳓प त्वा जुहु᳓वो म᳓म
घृता᳓चीर् यन्तु हर्यत
अ᳓ग्ने हव्या᳓ जुषस्व नः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
juhvàḥ ← juhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

máma ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

ghr̥tā́cīḥ ← ghr̥tā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

haryata ← haryatá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yantu ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

उप॑ । त्वा॒ । जु॒ह्वः॑ । मम॑ । घृ॒ताचीः॑ । य॒न्तु॒ । ह॒र्य॒त॒ ।
अग्ने॑ । ह॒व्या । जु॒ष॒स्व॒ । नः॒ ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• juhvo ← juhvaḥ ← juhū
• [noun], nominative, plural, feminine
• “tongue; fire; ladle.”

• mama ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• ghṛtācīr ← ghṛtācīḥ ← ghṛtāñc
• [noun], nominative, plural, feminine

• yantu ← i
• [verb], plural, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• haryata
• [noun], vocative, singular, masculine
• “desirable; delightful.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

हे हर्यत कामयमान अग्ने मम मदीयाः घृताचीः घृतमञ्चन्त्यः जुह्वः स्रुचः त्वा त्वाम् उप यन्तु । नः अस्माकं हव्या हव्यानि जुषस्व सेवस्व च ॥ ॥ ३६ ॥

English translation:

“Let my ladles, filled with butter, come near you, O propitious one; Agni, receive our oblations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Opropitious one: haryata = kāmayamāna; amiable, beloved, spṛhaṇīya

Let my ghee-filled offering spoons come near to you, delightful one. Agni, enjoy our oblations.

Beloved! let my ladles full of sacred oil come near to thee:
Agni, accept our offerings.

Dir sollen meine Opferlöffel voll Schmalz nahen, du Beliebter. Agni, laß dir unsere Opfer schmecken!

Dir mögen meine Löffel nahn, mit Schmalz gefüllt, o lieblicher; nimm, Agni, unsre Opfer an.

Пусть мои жертвенные ложки,
Полные жира, приблизятся к тебе, о желанный!
О Агни, наслаждайся нашими жертвенными возлияниями!

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अग्निहोत्र के समय अग्निसंज्ञक परमात्मा स्तवनीय है, यह उपदेश इससे देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे सर्वगत सुसूक्ष्म ईश ! (मे) मुझ उपासक का (स्तोमम्) स्तोत्र (जुषस्व) ग्रहण कीजिये। हे भगवन् ! (अनेन) इस (मन्मना) मननीय चिन्तनीय मनोहर स्तोत्र से पूजित और प्रार्थित होकर आप (वर्धस्व) हमको शुभकार्य्य में बढ़ावें। हे ईश (नः) हमारे (सूक्तानि) शोभन वचनों को (प्रति+हर्य) सुनने की इच्छा करें ॥२॥

भावार्थभाषाः - अग्निहोत्रकाल में नाना स्तोत्र बनाकर ईश्वर की कीर्ति गाओ और सुन्दर भाषा से उसकी स्तुति और प्रार्थना करो ॥२॥

टिप्पणी: अग्नि यह शब्द जिन धातुओं से बनता है, उससे सर्वाधार सर्वशक्ति सुसूक्ष्म आदि अर्थ निकलते हैं ॥२॥

अग्निहोत्रसमयेऽग्निसंज्ञः परमात्मा स्तोतव्य इत्युपदिशति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अग्ने सर्वगत ! सुसूक्ष्म ! मे=ममोपासकस्य। स्तोमं=स्तोत्रम्। जुषस्व=गृहाण। हे भगवन् ! अनेन मन्मना=मननीयेन स्तोत्रेण पूजितः प्रार्थितस्त्वम्। अस्मान्। वर्धस्व=वर्धय। पुनः। नः=अस्माकम्। सूक्तानि= सुवचनानि। प्रतिहर्य=प्रतिकामय ॥२॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

मन्द्रं᳓ हो᳓तारम् ऋत्वि᳓जं
चित्र᳓भानुं विभा᳓वसुम्
अग्नि᳓म् ईळे स᳓ उ श्रवत्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mandrám ← mandrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥tvíjam ← r̥tvíj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

citrábhānum ← citrábhānu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vibhā́vasum ← vibhā́vasu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īḷe ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śravat ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

u ← u (invariable)

म॒न्द्रम् । होता॑रम् । ऋ॒त्विज॑म् । चि॒त्रऽभा॑नुम् । वि॒भाऽव॑सुम् ।
अ॒ग्निम् । ई॒ळे॒ । सः । ऊं॒ इति॑ । श्र॒व॒त् ॥

• mandraṃ ← mandram ← mandra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• ṛtvijaṃ ← ṛtvijam ← ṛtvij
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ṛtvij; ṛtvij [word].”

• citrabhānuṃ ← citra
• [noun]
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• citrabhānuṃ ← bhānum ← bhānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• vibhāvasum ← vibhāvasu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sun; Surya.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• īﾱe ← īḍe ← īḍ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• śravat ← śru
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

मन्द्रं मादनं होतारं देवानामाह्वातारम् ऋत्विजम् ऋतौ यष्टव्यं चित्रभानुं चित्रदीप्तिं विभावसुं दीप्तिधनम् अग्निम् ईळे स्तौमि । सः अग्निः श्रवत् अस्मदीयां स्तुतिं शृणोत्वेव ॥

English translation:

“I worship Agni, the exhilarating invoker (of the gods), the priest, him who shines forth with various lustre,and is rich in brilliance, may he give car.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Priest: ṛtvijam = ṛtau yaṣṭavyam, he who is to be worshipped in dueseason; in RV. 5.22.2 = ṛtuyaṣṭāram, he who offers in due season

Gladdening Hotar, seasonable offerer, of bright radiance, with
far-radiant goods,
Agni do I reverently invoke—he will listen—

I worship Agni-may he hear!-the cheerful, the Invoker, Priest,
Of varied splendour, rich in light.

Den wohlredenden Hotri, den Opferpriester, den prächtig glänzenden, glanzreichen Agni rufe ich an; er soll hören.

Den Opferer der hell erstrahlt, den holden Priester, glanzbegabt, Den Agni preis’ ich, höre er.

Радостного хотара, жреца,
С яркими лучами, блистательного,
Агни я призываю – пусть услышит он!

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे ईश्वर हम लोगों का सखा, बन्धु, भ्राता, पिता-माता और जनयिता कहलाता है, वैसा ही वह दूत भी है। वह आत्मा को सन्देश देता है। अथवा दूत के समान हितकारी है अथवा दूत शब्द का अर्थ निखिल दुःखहारी भी होता है। अथ ऋगर्थः−मैं उपासक (दूतम्) दूत (अग्निम्) और सर्वाधार ईश को (पुरोदधे) आगे रखता हूँ अर्थात् मन में स्थापित करता हूँ और स्थापित करके (हव्यवाहम्) उस स्तोत्ररूप हव्यग्राहक परमात्मा की (उपब्रुवे) स्तुति करता हूँ, वह (इह) इस ध्यानयोग में (देवान्) सर्व इन्द्रियों को (आ) अच्छे प्रकार (सादयात्) प्रसन्न करे अर्थात् स्थिर करे ॥३॥

भावार्थभाषाः - ध्यान-योगसमय मन में ईश्वर को स्थापित कर इन्द्रियों को वश में ला स्तुति प्रार्थना करे ॥३॥

टिप्पणी: वेद में यह एक विचित्रता है कि जिस शब्द द्वारा ईश्वर की स्तुति प्रार्थना करते हैं, वह शब्द यदि भौतिक में भी घटता है, तो उसके पर्य्याय भी ईश्वर के लिये प्रयुक्त होते हैं, परन्तु ऐसे स्थलों में यौगिक अर्थ करके घटाना चाहिये ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - यथेश्वरोऽस्माकं सखा बन्धुः भ्राता पिता माता जनयिताऽस्ति, तथैव स दूतोऽप्यस्तीति बोध्यम्। अहमुपासकः। उपासनासमये। दूतं=निखिलदुःखहरं दूतमिव जीवात्मनः सन्देशहरम्। अग्निं=सर्वाधारमीशम्। पुरोदधे=मनसि पुरस्करोमि=स्थापयामि। स्थापयित्वा। हव्यवाहम्=स्तोत्ररूपस्य हव्यस्य वाहकम्। तम्। उपब्रुवे=मनसा समीपं गत्वा स्तौमि च। सः परमात्मा इह ध्यानयोगे। देवान्=सर्वाणि इन्द्रियाणि। आसादयात्=आसमन्तात् प्रसादयतु स्थिरीकरोत्वित्यर्थः ॥३॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

प्रत्नं᳓ हो᳓तारम् ई᳓डियं
जु᳓ष्टम् अग्निं᳓ कवि᳓क्रतुम्
अध्वरा᳓णाम् अभिश्रि᳓यम्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ī́ḍyam ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pratnám ← pratná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

júṣṭam ← júṣṭa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kavíkratum ← kavíkratu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhiśríyam ← abhiśrī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

adhvarā́ṇām ← adhvará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

प्र॒त्नम् । होता॑रम् । ईड्य॑म् । जुष्ट॑म् । अ॒ग्निम् । क॒विऽक्र॑तुम् ।
अ॒ध्व॒राणा॑म् । अ॒भि॒ऽश्रिय॑म् ॥

• pratnaṃ ← pratnam ← pratna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “age-old; pratna [word].”

• hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• īḍyaṃ ← īḍyam ← īḍ
• [verb noun], accusative, singular
• “praise; invite; raise.”

• juṣṭam ← juṣ
• [verb noun], accusative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• kavikratum ← kavi
• [noun], masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• kavikratum ← kratum ← kratu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• adhvarāṇām ← adhvara
• [noun], genitive, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• abhiśriyam ← abhiśrī
• [noun], accusative, singular, feminine

प्रत्नं पुराणं होतारं देवानामाह्वातारम् ईड्यं स्तुत्यं जुष्टं प्रीतं सेवितं वा कविक्रतुं क्रान्तकर्माणम् अध्वराणां यज्ञानाम् अभिश्रियम् अभिश्रयितारमीड्यम् अग्निम् ईळे स्तौमि ॥

English translation:

“(I worship) the beloved Agni, the ancient adorable invoker (of the gods), the wise, the frequenter ofsacrifices.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The wise: kavikratum = krāntakarmaṇam (him by whom rites are performed; RV. 3.2.4 and 3.14.7,krāntaprajña, sarvajña; possessing wise might

The age-old Hotar to be reverently invoked, enjoyable Agni, who has a poet’s purpose,
the full glory of the ceremonies.

Ancient Invoker, meet for praise, beloved Agni, wise and strong,
The visitant of solemn rites.

Den ältesten Hotri, den zu berufenden, den beliebten Agni mit Sehersinn, den Oberherren der Opfer.

Den alten Priester Agni, ihn, der preisenswerth und einsichtsvoll, willkommen unser Opfer schmückt,

Древнего хотара, достойного призывов,
Любимого Агни с силой духа поэта,
Высшего властителя обрядов…

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

जुषाणो᳓ अङ्गिरस्तम
इमा᳓ हव्या᳓नि आनुष᳓क्
अ᳓ग्ने यज्ञं᳓ नय र्तुथा᳓

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
aṅgirastama ← áṅgirastama- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

juṣāṇáḥ ← √juṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

ānuṣák ← ānuṣák (invariable)

havyā́ni ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naya ← √nī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

r̥tuthā́ ← r̥tuthā́ (invariable)

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

जु॒षा॒णः । अ॒ङ्गि॒रः॒ऽत॒म॒ । इ॒मा । ह॒व्यानि॑ । आ॒नु॒षक् ।
अग्ने॑ । य॒ज्ञम् । न॒य॒ । ऋ॒तु॒ऽथा ॥

• juṣāṇo ← juṣāṇaḥ ← juṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• aṅgirastamemā ← aṅgirastamā ← aṅgirastama
• [noun], accusative, plural, neuter

• aṅgirastamemā ← imā ← idam
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• havyāny ← havyāni ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• ānuṣak
• [adverb]
• “correctly; in sequence; punctually.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• naya ← nī
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• ṛtuthā
• [adverb]
• “seasonably.”

हे अङ्गिरस्तम अङ्गिरसां श्रेष्ठ अग्ने इमा इमान्यस्मदीयानि हव्यानि हवींषि आनुषक् अनुषक्तं यथा भवति तथा जुषाणः सेवमानो भव । ऋतुथा काले काले यज्ञं च नय ॥

English translation:

“Agni, best of the Aṅgirasas, do you, continually accepting these our oblations, conduct the sacrifice atthe due seasons.”

O best of the Aṅgirases, enjoying these oblations here in due order, Agni, conduct the sacrifice at the proper season.

Agni, best Angiras, accept straightway these offerings, and guide
The seasonable sacrifice.

Genieße diese Opferspenden wie sich’s gebührt, du oberster Angiras, und geleite das Opfer pünktlich, o Agni!

Geniessend, bester Angiras, o Agni, diese Tränke all, Lenk unser Opfer zeitgemäss.

Наслаждаясь, о лучший из Ангирасов,
По очереди этими жертвенными возлияниями,
О Агни, проводи жертву по порядку!

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

समिधान᳓ उ सन्तिय
शु᳓क्रशोच इहा᳓ वह
चिकित्वा᳓न् दइ᳓वियं ज᳓नम्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
samidhānáḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

santya ← santya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

ihá ← ihá (invariable)

śúkraśoce ← śukráśocis- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

daívyam ← daívya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jánam ← jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

स॒म्ऽइ॒धा॒नः । ऊं॒ इति॑ । स॒न्त्य॒ । शुक्र॑ऽशोचे । इ॒ह । आ । व॒ह॒ ।
चि॒कि॒त्वान् । दैव्य॑म् । जन॑म् ॥

• samidhāna ← samidhānaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• santya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “honest.”

• śukraśoca ← śukra
• [noun]
• “bright; clear; white; light; pure.”

• śukraśoca ← śoce ← śoci
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire.”

• ihā ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• cikitvān ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• daivyaṃ ← daivyam ← daivya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “divine; divine; celestial.”

• janam ← jana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

हे सन्त्य भजनशील शुक्रशोचे ज्वलद्दीप्ते त्वं समिधान उ समिध्यमान एव दैव्यं देवसंबन्धिनं जनं चिकित्वान् जानन् इह यज्ञे आ वह ॥

English translation:

“Brilliant-flames giver of food, do you, the knower, when kindled, bring the host of the gods here.”

When you have been kindled, o comrade with flaming flame,
convey here
the divine race, as the attentive one.

Excellent God, with brilliant flames, enkindled bring thou hitherward,
Knowing the way, the Heavenly Host.

Entzündet fahre die Götter hierher, du Wahrhafter, Hellflammender, der du das göttliche Volk kennst.

Entzündet fahr, o guter du, hellleuchtender voll Achtsamkeit Hieher das göttliche Geschlecht.

Когда же тебя зажгли, о истинный,
О прозрачнопламенный, привози сюда (богов),
(Ты,) знающий божественный род!

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

वि᳓प्रं हो᳓तारम् अद्रु᳓हं
धूम᳓केतुं विभा᳓वसुम्
यज्ञा᳓नां केतु᳓म् ईमहे

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
adrúham ← adrúh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vípram ← vípra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhūmáketum ← dhūmáketu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vibhā́vasum ← vibhā́vasu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ketúm ← ketú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yajñā́nām ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

विप्र॑म् । होता॑रम् । अ॒द्रुह॑म् । धू॒मऽके॑तुम् । वि॒भाऽव॑सुम् ।
य॒ज्ञाना॑म् । के॒तुम् । ई॒म॒हे॒ ॥

• vipraṃ ← vipram ← vipra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• adruhaṃ ← adruham ← adruh
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friendly; benign.”

• dhūmaketuṃ ← dhūma
• [noun], masculine
• “smoke; dhūmavedha; carbon black; dhūmana; mist; vapor; vaporization; dhūma [word]; incense.”

• dhūmaketuṃ ← ketum ← ketu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• vibhāvasum ← vibhāvasu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sun; Surya.”

• yajñānāṃ ← yajñānām ← yajña
• [noun], genitive, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ketum ← ketu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

विप्रं मेधाविनं होतारं देवानामाह्वातारम् अद्रुहम् अद्रोग्धारं धूमकेतुं धूमध्वजं विभावसुं दीप्तिधनं यज्ञानां केतुं पताकास्थानीयमग्निम् ईमहे अभीष्टं याचामहे ॥ ॥ ३७ ॥

English translation:

“We solicit the wise invoker (of the gods), the beneficent, the smoke- bannered, the resplendent, thebanner of the sacrifices.”

The inspired poet, Hotar without deceit, whose beacon is smoke, with far-radiant goods,
the beacon of the sacrifices do we implore: ᳓

Him, Sage and Herald, void of guile, ensign of sacrifices, him
Smoke-bannered, rich in light, we seek.

Dem redekundigen Hotri ohne Trug, mit dem Rauch als Fahne, dem glanzreichen, dem Banner der Opfer nahen wir bittend.

Den weisen holden Opferer, den rauchumwallten, strahlenden, Des Opfers Fahne gehn wir an.

Вдохновенного хотара безобманного,
Чье знамя дым, блистательного,
Знамя жертв – мы умоляем (его).

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• गायत्री
• षड्जः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓ग्ने नि᳓ पाहि नस् तुव᳓म्
प्र᳓ति ष्म देव री᳓षतः
भिन्धि᳓ द्वे᳓षः सहस्कृत

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ní ← ní (invariable)

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

práti ← práti (invariable)

rī́ṣataḥ ← √riṣ- (root)
{case:ABL, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:ACT}

sma ← sma (invariable)

bhindhí ← √bhid- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dvéṣaḥ ← dvéṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sahaskr̥ta ← sáhaskr̥ta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

अग्ने॑ । नि । पा॒हि॒ । नः॒ । त्वम् । प्रति॑ । स्म॒ । दे॒व॒ । रिष॑तः ।
भि॒न्धि । द्वेषः॑ । स॒हः॒ऽकृ॒त॒ ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• ṣma ← sma
• [adverb]

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• rīṣataḥ ← riṣ
• [verb noun], accusative, plural
• “suffer; harm.”

• bhinddhi ← bhid
• [verb], singular, Present imperative
• “break; incise; burst; divide; cut; cleave; destroy; cure; disturb; lance; break; distinguish; disclose; pierce; tear; separate; transgress; break open; scratch; penetrate; sever; bribe; grind; betray; fester; strike.”

• dveṣaḥ ← dveṣas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hostility; enemy.”

• sahaskṛta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “increased; aroused.”

हे सहस्कृत बलेन कृत देव दीप्त अग्ने रिषतः हिंसकान् नः अस्मान् प्रति नि पाहि प्रतिरक्ष । स्म इति पूरणः । द्वेषः द्विषः शत्रूंश्च भिन्धि विदारय ॥

English translation:

“Divine Agni, produced by strength, do you protect us from the injurer, tear asunder our enemies.”

“Agni, protect us. (Burn), god, against those who do harm.
Split hatred, o might-made one.”

With Geldner I supply daha in b, with the preverb práti, since práti is not otherwise found with √pā, the verb of pāda a, but is common with √dah ‘burn’. Cf. esp. I.12.15 práti ṣma ríṣataḥ daha. VII.15.13b is identical to our pāda, and the verb in pāda c of that vs. is daha, which governs the acc. in b.

O Agni, be our Guardian thou, God, against those who injure us:
Destroy our foes, thou Son of Strength.

Schütze du uns, Agni, versenge die Schädiger, o Gott; brich die Feindschaft, Krafterzeugter!

Behüte du, o Agni, uns, o Gott, vor dem Beschädiger, Den Feind zerspalte, krafterzeugt.

О Агни, защити ты нас,
От(брось) же, о бог, тех, кто (нам) вредит!
Проломи враждебность, о созданный силой!

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

अग्निः᳓ प्रत्ने᳓न म᳓न्मना
शु᳓म्भानस् तनु᳓वं सुवा᳓म्
कवि᳓र् वि᳓प्रेण वावृधे

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mánmanā ← mánman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pratnéna ← pratná- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

śúmbhānaḥ ← √śubh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

svā́m ← svá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tanvàm ← tanū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vāvr̥dhe ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vípreṇa ← vípra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

अ॒ग्निः । प्र॒त्नेन॑ । मन्म॑ना । शुम्भा॑नः । त॒न्व॑म् । स्वाम् ।
क॒विः । विप्रे॑ण । व॒वृ॒धे॒ ॥

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pratnena ← pratna
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “age-old; pratna [word].”

• manmanā ← manman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

• śumbhānas ← śumbhānaḥ ← śubh
• [verb noun], nominative, singular
• “look; shine; beautify.”

• tanvaṃ ← tanvam ← tanū
• [noun], accusative, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• svām ← sva
• [noun], accusative, singular, feminine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• kavir ← kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• vipreṇa ← vipra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• vāvṛdhe ← vṛdh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

कविः क्रान्तकर्मा अग्निः प्रत्नेन पुराणेन मन्मना मननीयेन स्तोत्रेण स्वां स्वकीयां तन्वं तनुमङ्गं शुम्भानः शोभयन् विप्रेण मेधाविना स्तोत्रा ववृधे प्रवृद्धो भवति ॥

English translation:

“The wise Agni, beautifying his body with the ancient hymn, has grown in might through the intelligenthymner.”

Agni beautifying his own body with an age-old thought,
the sage poet is strengthened by the inspired poet.

Making his body beautiful, Agni the Sage hath waxen by
The singer and his ancient hymn.

Agni, der seinen Leib damit herausputzt, ist mit einem alten Gedicht, er der Seher, von dem beredten Sänger groß gemacht worden.

Der weise Agni ist erquickt durch altes, geisterregtes Lied, Auschmückend seinen eignen Leib.

Агни, древним произведением
Украшающий тело свое,
Поэт усилился благодаря вдохновенному (певцу).

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

ऊर्जो᳓ न᳓पातम् आ᳓ हुवे
अग्नि᳓म् पवाक᳓शोचिषम्+
अस्मि᳓न् यज्ञे᳓ सुअध्वरे᳓

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

huve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

nápātam ← nápat- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūrjáḥ ← ū́rj- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pāvakáśociṣam ← pāvakáśocis- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

svadhvaré ← svadhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yajñé ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ऊ॒र्जः । नपा॑तम् । आ । हु॒वे॒ । अ॒ग्निम् । पा॒व॒कऽशो॑चिषम् ।
अ॒स्मिन् । य॒ज्ञे । सु॒ऽअ॒ध्व॒रे ॥

• ūrjo ← ūrjaḥ ← ūrj
• [noun], genitive, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• napātam ← napāt
• [noun], accusative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• ‘gnim ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pāvakaśociṣam ← pāvaka
• [noun], masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; Plumbago zeylanica; vahni.”

• pāvakaśociṣam ← śociṣam ← śocis
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; flare; burn; radiance.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yajñe ← yajña
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• svadhvare ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svadhvare ← adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

ऊर्जः अन्नस्य नपातं पुत्रं पावकशोचिषं शोधकदीप्तिम् अग्निं स्वध्वरे असुरैरत्यन्तमहिंस्ये अस्मिन् यज्ञे आ हुवे आह्वयामि ॥

English translation:

“I invoke Agni of purifying lustre, the son of (sacrificial) food, in this inviolable sacrifice.”

I call the child of nourishment, pure-flamed Agni,
here to this sacrifice of good ceremony.

I invocate the Child of Strength, Agni with purifying flame,
At this well-ordered sacrifice.

Ich rufe das Kind der Kraft herbei, den Agni mit heller Flamme zu diesem gutvollzogenen Opfer.

Den Sohn der Stärke rufe ich, den hellentflammten Agni an Bei diesem opferreichen Fest.

Отпрыска питательной силы я призываю,
Агни с чистым пламенем
На это жертвоприношение с прекрасным обрядом.

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

स᳓ नो मित्रमहस् तुव᳓म्
अ᳓ग्ने शुक्रे᳓ण शोचि᳓षा
देवइ᳓र् आ᳓ सत्सि बर्हि᳓षि

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
mitramahaḥ ← mitrámahas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śocíṣā ← śocís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śukréṇa ← śukrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

devaíḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

satsi ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

सः । नः॒ । मि॒त्र॒ऽम॒हः॒ । त्वम् । अग्ने॑ । शु॒क्रेण॑ । शो॒चिषा॑ ।
दे॒वैः । आ । स॒त्सि॒ । ब॒र्हिषि॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• mitramahas ← mitra
• [noun], masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• mitramahas ← mahaḥ ← maha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “great; abundant.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śukreṇa ← śukra
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “bright; clear; white; light; pure.”

• śociṣā ← śocis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “fire; flare; burn; radiance.”

• devair ← devaiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• satsi ← sad
• [verb], singular, Present indikative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

हे मित्रमहः मित्राणां पूजनीय अग्ने सः त्वं शुक्रेण ज्वलता शोचिषा तेजसा देवैः सह बर्हिषि यज्ञे आ सत्सि आसीद ॥

English translation:

“O Agni, adorable to your friends, sit down with the gods on our sacred grass with your resplendentradiance.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Adorable to your friends; In RV. 8.19.25: mitramahas = anukūladītimān, beneficently shining; here,mitraṇām pūjanīya

You who have the might of Mitra, o Agni, with your flaming flame sit here on our ritual grass along with the gods.

So Agni, rich in many friends, with fiery splendour, seat thyself
With Gods upon our sacred grass.

Du wie ein Freund geehrter Agni, setze dich mit deiner hellen Glut in Gesellschaft der Götter aufs Barhis!

O freundereicher Agni du, mit heller Flamme setze dich Mit Göttern hin auf unsre Streu.

О великий, как Митра, ты для нас,
О Агни с прозрачным пламенем,
Сядь вместе с богами на жертвенную солому!

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (देव) हे देवाधिदेव ! (सहस्कृत) संसारकर्ता (अग्ने) सर्वशक्ते सर्वाधार परमात्मन् ! (नः+प्रति) हम उपासकों को (रिषतः) हिंसक पुरुष से (नि+पाहि) अच्छे प्रकार बचाओ। तथा (द्वेषः) जगत् के द्वेषियों को (भिन्धि) विदीर्ण कर यहाँ से उठा लो ॥११॥

भावार्थभाषाः - प्रत्येक आदमी यदि द्वेष छोड़ता जाए, तो द्वेषी कहाँ रहेगा। जब अपने पर आपत्ति आती है, तब आदमी ईश्वर और सत्यता की पुकार मचाता है। इस अवस्था में प्रत्येक मनुष्य को विचार-कर देखना चाहिये कि द्वेष कहाँ से आता है। अपनी-अपनी भावी आपत्ति देख यदि आदमी अन्याय और असत्यता से निवृत्त हो जाए, तो कितना सुख पहुँचे। यही शिक्षा इस मन्त्र द्वारा दी जाती है ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे देव ! हे सहस्कृत=संसारकर्तः ! अग्ने=सर्वशक्ते ! परमात्मन् ! त्वम्। नोऽस्मान् प्रति। रिषतः=हिंसतः पुरुषात्। नि पाहि स्म=नितरां पाहि। स्मेति पूरणः। तथा। द्वेषः=द्वेष्टॄन्। भिन्धि=विदारय ॥११॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

यो᳓ अग्निं᳓ तनु᳓वो द᳓मे
देव᳓म् म᳓र्तः सपर्य᳓ति
त᳓स्मा इ᳓द् दीदयद् व᳓सु

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tanvàḥ ← tanū́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

saparyáti ← √sapary- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dīdayat ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

यः । अ॒ग्निम् । त॒न्वः॑ । दमे॑ । दे॒वम् । मर्तः॑ । स॒प॒र्यति॑ ।
तस्मै॑ । इत् । दी॒द॒य॒त् । वसु॑ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tanvo ← tanvaḥ ← tanū
• [noun], genitive, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martaḥ ← marta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man.”

• saparyati ← sapary
• [verb], singular, Present indikative
• “worship.”

• tasmā ← tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• dīdayad ← dīdayat ← dīdī
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “shine; glitter.”

• vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

यः मर्तः मनुष्यः दमे गृहे अग्निं देवं तन्वः धनस्य प्राप्त्यर्थमिति शेषः । ‘भोजनं तना’ इति धननामसु पाठात् । सपर्यति परिचरति तस्मा इत् तस्मा एव वसु धनं दीदयत्। सोऽग्निः प्रयच्छति ॥ ॥ ३८ ॥

English translation:

“Whatsoever mortal worships the divine Agni in his house (for the attainment) of wealth, to him he givesriches.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Wealth: tanvaḥ dhanasya prāptyartham (Naigh. 2.10); or, in his own house

The mortal who serves god Agni in his own house,
just for that man will he bring goods to light.

The mortal man who serves the God Agni within his own abode,
For him he causes wealth to shine.

Welcher Sterbliche den Gott Agni im eigenen Hause hochhält, dem bringt sein Licht Gutes.

Wer Agni in dem eignen Haus, den Gott der Sterbliche verehrt, Dem wahrlich strahlt er Gut herbei.

Какой смертный в доме своем
Почитает бога Агни,
Ему тот и воссветит добро.

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

परमात्मा कैसे प्रसन्न होता है, इस ऋचा से दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रत्नेन) पुरातन नित्य (मन्मना) मननीय स्तोत्र से अथवा मन से ध्यात वह (कविः+अग्निः) महाज्ञानी कवीश्वर सर्वाधार ईश्वर (स्वाम्+तन्वम्) स्वकीय उपासक की तनु को (शुम्भानः) प्रकाशित करता हुआ (विप्रेण) उस उपासक के साथ (वावृधे) रहता है ॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस का तात्पर्य्य यह है कि मन से और प्रेम से ध्यात, गीत, स्तुत होने पर वह प्रसन्न होता है और उस उपासक के साथ सदा निवास करता है ॥१२॥

परमात्मा कथं प्रसीदतीत्यनया दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - प्रत्नेन=पुराणेन=नित्येन। मन्मना=मननीयेन स्तोत्रेण मनसा वा ध्यातः। कविरग्निः। स्वां=तन्वं स्वीयामुपासकतनुम्। शुम्भानः=प्रकाशयन्। विप्रेण=मेधाविनोपासकेन वावृधे=वर्धते तिष्ठतीत्यर्थः ॥१२॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

अग्नि᳓र् मूर्धा᳓ दिवः᳓ ककु᳓त्
प᳓तिः पृथिविया᳓ अय᳓म्
अपां᳓ रे᳓तांसि जिन्वति

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

kakút ← kakúd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mūrdhā́ ← mūrdhán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

jinvati ← √ji- 2 ~ jinv- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rétāṁsi ← rétas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

अ॒ग्निः । मू॒र्धा । दि॒वः । क॒कुत् । पतिः॑ । पृ॒थि॒व्याः । अ॒यम् ।
अ॒पाम् । रेतां॑सि । जि॒न्व॒ति॒ ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• mūrdhā ← mūrdhan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “head; battlefront; peak; top; mūrdhan [word]; leader; top.”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• kakut ← kakud
• [noun], nominative, singular, feminine

• patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• retāṃsi ← retas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “semen; sperm.”

• jinvati ← jinv
• [verb], singular, Present indikative
• “enliven; animate.”

मूर्धा देवानां श्रेष्ठः दिवः द्युलोकस्य ककुत् उच्छ्रितः पृथिव्याः च पतिः अयम् अग्निः अपां रेतांसि स्थावरजङ्गमात्मकानि भूतानि जिन्वति प्रीणयति ॥

अयमग्निरादित्यरूपेण दिवो द्युलोकस्य ककुदुच्छ्रितो मूधां शिरःस्थानीयः, पृथिव्याः पतिर्दाहपकादिकारित्वेन पालकोऽप्ययम्। किंच, अप रेतांस्युदककायांणिस्थात्वरजङ्गमशरीराणि जाठराग्निरूपेण जिन्वति प्रीणयति।

अयम् अग्निर् मूर्धा प्रधानभूतः दिवः द्युलोकस्य ककुत् उच्छ्रितः आत्मेत्यर्थः अर्यमात्मना दिवो मूर्धत्वेन वतत इति । अयमेव पृथिव्याः पतिः पाता; अग्निर् हि पृथिव्यात्मना वर्तते । सो ऽयम् अपां रेतांसि कार्यभूतानि स्थावरजङ्गमाख्यानि माध्यमिकाग्निरूपेण जिन्वति वृष्ट्या तर्पयति । ‘ऊडिदम्’ इति षष्ठ्या उदात्तत्वम् । ‘उदात्तयणः’ इति पृथिव्याः ॥

अयमग्निर्देवो दिवो मूर्धा प्रधानभूतः, पृथिव्याश्च ककुत् प्रधानः पतिः, अपां रेतांसि कार्यभूतानि भुवनानि जिन्वति प्रीणयतीति प्रथमा ॥

English translation:

“Agni, the head (of the gods), the summit of heaven– he the lord of the earth– gladdens the seed of thewaters.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Seed: retāṃsi, the moveable andimmovable productions of the creative waters

Agni is the head, the peak of heaven; this (Agni) here is lord of the earth. He quickens the spawn of the waters.

Agni is head and height of heaven, the Master of the earth is he:
He quickeneth the watere seed.

agni is the head and the axis of heaven, the lord of this earth. He makes the seed of water successful.

Agni is the head of the sky, the height,
Lord of the earth here,
He quickeneth the seed of the waters.

Agni ist das Haupt, die Spitze des Himmels, er der Herr der Erde; er kräftigt den Samen der Gewässer.

Agni, des Himmels Haupt und Höh’, und er, der Erde Oberherr, Erregt der Wasser Samenguss.

Агни – глава неба, вершина;
Он хозяин земли,
Он оживляет семена вод.

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मिन्) इस (स्वध्वरे) हिंसारहित अथवा अहिंस्य (यज्ञे) ध्यानयज्ञ में (अग्निम्) सर्वाधार महेश की (आहुवे) स्तुति करता हूँ जो देव (ऊर्जः+नपातम्) बल और शक्ति का वर्धक है और (पावकशोचिषम्) पवित्र तेजोयुक्त है ॥१३॥

भावार्थभाषाः - अध्वर और यज्ञ दोनों शब्द एकार्थक हैं, तथापि यहाँ विशेषणवत् अध्वर शब्द प्रयुक्त हुआ है। भाव इसका यह है कि ईश्वर बलदाता है, उसकी उपासना से महान् बल प्राप्त होता है ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - स्वध्वरे=अन्यैरत्यन्तमहिंस्ये हिंसारहिते वा। अस्मिन् यज्ञे=ध्यानयज्ञे। अग्निं=सर्वाधारमीशमाहुवे=आह्वयामि स्तौमि। कीदृशम्। ऊर्जः=बलस्य। नपातं न पातयतीति नपातः। किन्तु बलस्य वर्धकमेव। पुनः। पावकशोचिषम्=पवित्रतेजस्कम् ॥१३॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

उ᳓द् अग्ने शु᳓चयस् त᳓व
शुक्रा᳓ भ्रा᳓जन्त ईरते
त᳓व ज्यो᳓तींषि अर्च᳓यः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śúcayaḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

út ← út (invariable)

bhrā́jantaḥ ← √bhrāj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

īrate ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śukrā́ḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

arcáyaḥ ← arcí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jyótīṁṣi ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

उत् । अ॒ग्ने॒ । शुच॑यः । तव॑ । शु॒क्राः । भ्राज॑न्तः । ई॒र॒ते॒ ।
तव॑ । ज्योतीं॑षि । अ॒र्चयः॑ ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śucayas ← śucayaḥ ← śuci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śukrā ← śukrāḥ ← śukra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• bhrājanta ← bhrājante ← bhrāj
• [verb], plural, Present indikative
• “shine; glitter; look.”

• īrate ← īr
• [verb], plural, Present indikative
• “go.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• jyotīṃṣy ← jyotīṃṣi ← jyotis
• [noun], nominative, plural, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• arcayaḥ ← arci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “flare.”

हे अग्ने ते तव शुचयः निर्मलाः शुक्राः शुक्लवर्णाः भ्राजन्तः दीप्यमानाः अर्चयः प्रभाः तव ज्योतींषि तेजांसि उत् ईरते प्रेरयन्ति ॥

हे अग्ने तव शुक्रास्तेजोविशेषाः शुचयश्शुद्धाः भ्राजन्तो दीप्यमानाः । व्यत्ययेन परस्मैपदम् । उदीरते उद्गच्छन्ति । ईर गतौ आदादिकः अनुदात्तेत् ‘आत्मनेपदेष्वनतः’ इत्यदादेशः ।

किञ्च – तवैव स्वभूतानि सर्वाणि तानि ज्योतींषि अर्चयः अर्चिषश्च त्वदीया एव । यद्वा - तवार्चयः अर्चयितारः यागादिभिराराधयितारः ज्योतींषि भवन्ति ज्योतीरूपास्सम्पद्यन्ते । अर्चेर्ण्यन्तात् ‘अच इः’ इतीप्रत्ययः । यत एवं महाप्रभावस्त्वं तस्मादस्मदभिमतं शीघ्रं सम्पादयेति भावः ॥

हे अग्ने तव शुक्रास्तेजोविशेषाः शुचयश्शुद्धाः भ्राजन्तः दीप्यमानाः उदीरते उद्गच्छन्ति । किञ्च - तवैव स्वभूतानि ज्योतींष्य्ष्दित्यादीनि अर्चयोर्चींषि च । यद्वा - तव अर्चयोर्चयितारो यजमानाः ज्योतींषि ज्योतीरूपा भवन्ति स त्वमेवं महानुभावः उद्वापदोषमुपशमयेति ॥

हे अग्ने तव शुचयः तेजांसि शुक्राः निर्मलाः भ्राजन्तः दीप्यमानाः उदीरते उद्गच्छन्ति तवैव स्वभूतानि सर्वाण्यादित्यादीनि ज्योतींषि । अर्चयः अर्चयितारः यागादिभिराराधयितारः ज्योतींषि भवन्ति ज्योतीरूपास्सम्पद्यन्ते । एवम्महानुभावस्त्वमस्मदभिमतं क्षिप्रं प्रयच्छेति भावः ॥

हे अग्ने ते तव शुक्राः निर्मलाः शुचयः रश्मयः भ्राजन्तः राजन्तः उदीरते उद्गच्छन्ति तव । किं च - तवार्चयः तेजांसि ज्योतींषि ग्रहनक्षत्राणि भवन्ति । यद्वा - तवार्चयितारः ज्योतींषि भवन्तीति ॥

English translation:

“Agni, your pure, bright, shining flames send forth your splendours.”

Your flaming flames rise up as they flash, Agni,
your lights, your beams.

Upward, O Agni, rise thy flames, pure and resplendent, blazing high,
Thy lustres, fair effulgences.

O Agni, thy pure,
Bright, flaming (rays) arise,
Thy lights, thy flames.

Deine reinen hellen Flammen erheben sich strahlend, deine Lichter, deine Flammen, Agni.

Es steigen deine Flammen auf, die lichten, hellen, strahlenden, O Agni, deiner Lichter Glanz.

Ввысь взмывают, о Агни, твои чистые,
Прозрачные сверкающие,
Твои светила, языки пламени.

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्रमहः) हे मित्रभूत जीवों से सुपूज्य (अग्ने) महेश ! (शुक्रेण) शुद्ध (शोचिषा) तेज से युक्त (सः+त्वम्) वह तू (देवैः) हमारे इन्द्रियों के साथ (नः) हमारे (बर्हिषि) हृदयासन पर (आसत्सि) बैठ ॥१४॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर को हृदय में बैठाकर ध्यान करे और इन्द्रियों को प्रथम वश कर उसकी स्तुति मन से करे ॥१४॥

टिप्पणी: देव−इन्द्रियवाचक देव शब्द है, यह प्रसिद्ध है ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मित्रमहः=मित्रैर्जीवैः पूजनीय अग्ने ईश ! शुक्रेण=शुद्धेन। शोचिषा=तेजसा युक्तः। स त्वम्। देवैरस्माकमिन्द्रियैः सह। नोऽस्माकम्। बर्हिषि=हृदयासने। आ सत्सि=आसीद=उपविश ॥१४॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

ई᳓शिषे वा᳓रियस्य हि᳓
दात्र᳓स्याग्ने सु᳓वर्पतिः
स्तोता᳓ स्यां त᳓व श᳓र्मणि

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
hí ← hí (invariable)

ī́śiṣe ← √īś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vā́ryasya ← vā́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dātrásya ← dātrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

svàrpatiḥ ← svàrpati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śármaṇi ← śárman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

stotā́ ← stotár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

syām ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

ईशि॑षे । वार्य॑स्य । हि । दा॒त्रस्य॑ । अ॒ग्ने॒ । स्वः॑ऽपतिः ।
स्तो॒ता । स्या॒म् । तव॑ । शर्म॑णि ॥

• īśiṣe ← īś
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• vāryasya ← vārya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “precious; valuable.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• dātrasyāgne ← dātrasya ← dātra
• [noun], genitive, singular, neuter
• “sickle; gift; scythe.”

• dātrasyāgne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• svarpatiḥ ← svarpati
• [noun], nominative, singular, masculine

• stotā ← stotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “laudatory; worshiping.”

• syāṃ ← syām ← as
• [verb], singular, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śarmaṇi ← śarman
• [noun], locative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

हे अग्ने स्वर्पतिः स्वर्गस्य स्वामी त्वं वार्यस्य वरणीयस्य दात्रस्य दातव्यस्य धनस्य ईशिषे ईश्वरोऽसि । शर्मणि सुखे निमित्ते तव स्तोता स्यां भवेयम् ॥

English translation:

“Agni, lord of heaven, you preside over (all) that is to be desired or given; may I be your eulogist forhappiness.”

Because you hold sway over a choice gift, Agni, as lord of the sun, might I, your praiser, be in your shelter.

For, Agni, thou as Lord of Light rulest o’er choicest gifts: may I,
Thy singer, find defence in thee.

Denn du schaltest über begehrenswerte Gabe, Agni, als der Herr des Sonnenlichtes. Ich, der Sänger, möchte in deinem Schutze sein.

Denn du bist reicher Gabe Herr, o Agni, du des Glanzes Fürst; Ich Sänger sei in deinem Schutz.

Ведь ты владеешь избранным
Даром, о Агни, хозяин неба.
Да буду я, (твой) восхвалитель, под твоей защитой!

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः+मर्तः) जो मरणशील उपासक (तन्वः) शरीर के (दमे) गृह में अर्थात् शरीररूप गृह में (अग्निम्+देवम्) सर्वाधार अग्निवाच्य महादेव की (सपर्य्यति) पूजा करता है, (तस्मै+इत्) उसी को परमात्मा प्रसन्न होकर (वसु) अभीष्ट धन (दीदयत्) देता है ॥१५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य मिथ्या ज्ञान के कारण नाना तीर्थों में जाकर उसकी पूजा करता है और समझता है कि इन स्थानों में वह पूज्य इष्टदेव साक्षात् विराजमान है, जिसके दर्शन पूजन आदि से निखिल पाप छूटते हैं, यह मिथ्या भ्रम है। हे मनुष्यों ! यह सर्वत्र है। अपने हृदय को पवित्र कर उसी को शुद्ध मन्दिर मान वहाँ ही उसकी पूजा करो ॥१५॥

पदार्थान्वयभाषाः - यो मर्त्त उपासकः। तन्वः=शरीरस्य। दमे=गृहे। अग्निं देवम्। सपर्य्यति=पूजयति। तस्मै इत्=तस्मै एव। सोऽपि वसु=अभीष्टं धनम्। दीदयत्=ददाति ॥१५॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

तुवा᳓म् अग्ने मनीषि᳓णस्
तुवां᳓ हिन्वन्ति चि᳓त्तिभिः
तुवां᳓ वर्धन्तु नो गि᳓रः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

manīṣíṇaḥ ← manīṣín- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

cíttibhiḥ ← cítti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

hinvanti ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vardhantu ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । म॒नी॒षिणः॑ । त्वाम् । हि॒न्व॒न्ति॒ । चित्ति॑ऽभिः ।
त्वाम् । व॒र्ध॒न्तु॒ । नः॒ । गिरः॑ ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• manīṣiṇas ← manīṣiṇaḥ ← manīṣin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sage; expert; devout.”

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• hinvanti ← hi
• [verb], plural, Present indikative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• cittibhiḥ ← citti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “purpose.”

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vardhantu ← vṛdh
• [verb], plural, Present imperative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

हे अग्ने त्वां मनीषिणः मनस ईश्वराः स्तोतारः स्तुतिभिः स्तुवन्तीति शेषः । किंच त्वाम् एव चित्तिभिः कर्मभिः हिन्वन्ति प्रणयन्ति । नः अस्माकं गिरः स्तुतयः त्वाम् एव वर्धन्तु वर्धयन्तु ॥

English translation:

“You, Agni, the wise (praise), you they rejoice with (pious) rites; may our praises invigorate you.”

You, Agni, do those of inspired thought, you do they spur on with their insights.
Let our hymns strengthen you.

O Agni, they who understand stir thee to action with their thoughts:
So let our songs enhance thy might.

Dich, Agni, treiben die Nachsinnenden an, dich mit ihren Gedanken; dich sollen unsere Lobreden groß machen.

Dich regen die Verständigen, o Agni, mit Gebeten an; Lass unsre Lieder stärken dich.

Тебя, о Агни, вдумчивые (провидцы),
Тебя поторапливают они (своими) мыслями.
Тебя наши песни пусть усилят!

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• पादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्+अग्निः) यह सर्वत्र विद्यमान ईश (मूर्धा) सबका मूर्धा=शिर है और (दिवः+मूर्धा+ककुत्) द्युलोक का शिर और उससे भी ऊपर विद्यमान है और यह (पृथिव्याः+पतिः) पृथिवी का पति है। यह (अपाम्) जल के (रेतांसि) स्थावर जङ्गमरूप बीजों को (जिन्वति) पुष्ट और जिलाता है ॥१६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यों ! जो ईश्वर त्रिभुवन का अधिपति और स्थावरों और जङ्गमों का प्राणस्वरूप है, उसकी आज्ञाएँ मानो और उसी को जान पहिचान कर पूजो। स्तुति करो। अन्य की पूजा छोड़ो ॥१६॥

पदार्थान्वयभाषाः - अयमग्निः=सर्वत्र विद्यमान ईशः। मूर्धा=सर्वश्रेष्ठः। दिवः=सूर्य्याद्यधिष्ठितलोकस्य। मूर्धा शिरस्थानीयः। पुनः। ककुत्=तस्मादपि लोकादूर्ध्वोऽस्ति। अयमेव पृथिव्या पतिरस्ति। अयमेव अपां=जलानाम्। रेतांसि= स्थावरजङ्गमात्मकानि भूतानि। जिन्वति=प्रीणयति ॥१६॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓दब्धस्य स्वधा᳓वतो
दूत᳓स्य रे᳓भतः स᳓दा
अग्नेः᳓ सख्यं᳓ वृणीमहे

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ádabdhasya ← ádabdha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

svadhā́vataḥ ← svadhā́vant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dūtásya ← dūtá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rébhataḥ ← √ribh- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)

agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sakhyám ← sakhyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vr̥ṇīmahe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

अद॑ब्धस्य । स्व॒धाऽव॑तः । दू॒तस्य॑ । रेभ॑तः । सदा॑ ।
अ॒ग्नेः । स॒ख्यम् । वृ॒णी॒म॒हे॒ ॥

• adabdhasya ← adabdha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “unfailing; unimpaired.”

• svadhāvato ← svadhāvataḥ ← svadhāvat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “autonomous; independent.”

• dūtasya ← dūta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• rebhataḥ ← ribh
• [verb noun], genitive, singular
• “moo; murmur; praise.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sakhyaṃ ← sakhyam ← sakhya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• vṛṇīmahe ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “choose; ask.”

हे अग्ने अदब्धस्य केनाप्यहिंसितस्य स्वधावतः बलवतः दूतस्य देवानां रेभतः देवान् स्तुवतस्तव सख्यं सदा वयं वृणीमहे ॥ ॥ ३९ ॥

English translation:

“We ever choose the friendship of Agni, the unharmed, the strong, the messenger, the praiser (of thegods).”

Of the undeceivable, self-empowered messenger who is always
crackling—
of Agni would we choose the comradeship.

We ever claim the friendship of Agni, the singing messenger,
Of God-like nature, void of guile.

Wir wünschen immerdar des Agni Freundschaft, des unbetörten, eigenartigen, vielredenden Boten.

Des Agni Freundschaft wünschen wir, der truglos ist, voll eigner Kraft, Des Boten, welcher immer rauscht.

Всегда мы выбираем себе дружбу Агни,
Которого нельзя обмануть, самовластного,
Вестника, громко звучащего.

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे सर्वशक्ति सर्वगतिप्रद ईश ! (तव) तेरी (अर्चयः) सूर्य्यादिरूप ज्वालाएँ (उद्+ईरते) ऊपर फैलती हैं, जो (शुचयः) परम पवित्र हैं (शुक्राः) शुक्ल हैं (भ्राजन्तः) सर्वत्र दीप्यमान हो रही हैं। हे भगवन् ! (तव+ज्योतींषि) आपके तेज सर्वत्र फैल रहे हैं ॥१७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यों ! ईश्वर का तेज देखो। सूर्य्य उसकी ज्वाला है। तुम स्वयं उसके ज्योति हो। जिसमें सर्वज्ञान भरा हुआ है, वह मानवजाति किस प्रकार भटक रही है ॥१७॥

पदार्थान्वयभाषाः - अग्ने ! तव। शुचयः=शुद्धाः। शुक्राः=शुक्लवर्णाः। तथा भ्राजन्तो दीप्यमानाः। अर्चयः। उदीरते=ऊर्ध्वं गच्छन्ति। हे भगवन् ! तव तेजांसि सर्वत्र प्रसरन्ति ॥१७॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

अग्निः᳓ शु᳓चिव्रततमः
शु᳓चिर् वि᳓प्रः शु᳓चिः कविः᳓
शु᳓ची रोचत आ᳓हुतः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúcivratatamaḥ ← śúcivratatama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́hutaḥ ← √hu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

rocate ← √ruc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒ग्निः । शुचि॑व्रतऽतमः । शुचिः॑ । विप्रः॑ । शुचिः॑ । क॒विः ।
शुचिः॑ । रो॒च॒ते॒ । आऽहु॑तः ॥

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śucivratatamaḥ ← śuci
• [noun]
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• śucivratatamaḥ ← vratatamaḥ ← vratatama
• [noun], nominative, singular, masculine

• śucir ← śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• vipraḥ ← vipra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• śucī ← śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• rocata ← rocate ← ruc
• [verb], singular, Present indikative
• “please; shine.”

• āhutaḥ ← āhu ← √hu
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

शुचिव्रततमः अतिशयेन शुद्धकर्मा शुचिः शुद्ध एवं विप्रः मेधावी शुचिः शुद्धः सन्नेव कविः क्रान्तकर्मा शुचिः एव आहुतः अग्निः रोचते प्रकाशते ॥

अयमग्निस्स्वयमेव तावत् शुचिव्रततमः शुद्धकर्मतमः शुद्धान्नतमो वा । अग्नित्वादेव सर्वमेतत्सम्बन्धि शुद्धमित्यर्थः । किङ्च - यस्मादयं विप्रः मेधावी ब्राह्मणो वा ततोपि शुचिश्शुद्धः; तदस्य द्वितीयं शुद्धिकारणमित्यर्थः । किञ्च - यतश्चायं कविः क्रान्तदर्शनः वशीकृतवाङ्मयो वा ततश्च शुचिश्शुद्धः ; तृतीयमिदं शुद्धिकारणम् । अथ चतुर्थमुच्यते - यस्मादयमाहुतः मर्यादया शास्त्रोक्तविधिना हुतस्ततोपि हेतोरिदानीं शुचिर्भूत्वा रोचते । ‘गतिरनन्तरः’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं ॥

अयमग्निश्शुचिव्रततमः स्वयमेव तावत् शुद्धसत्कर्मतमः विप्रत्वान्मेधावित्वाच्च शुचिः । कवित्वात्क्रान्तदर्शनत्वाच्च शुचिः; वशीकृतवाङ्मयत्वाद्वा । एवं सर्वात्मना आहुतः शास्त्रोक्तवर्त्मनाऽस्माभिराहुतः प्रतीतहविर्लक्षणोयं रोचते तेजिष्ठो भवति ॥

English translation:

“The pure Agni shines forth when worshipped the purest offerer, the pure priest, the pure sage.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Puresage: kavi = sage (RV 1.31.2); or, krāntakarman

Agni, best possessor of flaming commandments, flaming inspired poet, flaming sage poet,
flaming he shines when he is bepoured.

Agni who bears most holy sway, the holy Singer, holy Sage,
Shines holy when we worship him.

Agni, of purest vows,
Pure sage, pure poet,
Shineth in purity, when offering is made.

Agni, dessen Walten das lauterste ist, der lautere Redekundige, der lautere Seher glänzt lauter, wenn ihm geopfert wird.

Agni, der hellstes Werk vollbringt, ein Priester hell, ein Seher hell, Erglänzet hell, von Fett getränkt.

Агни с самыми чистыми заветами,
Чистый вдохновенный (певец), чистый поэт,
Чистый, он сверкает, политый (жиром).

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे परमात्मन् ! (हि) जिस कारण तू (स्वर्पतिः) सुख और ज्योति का अधिपति है और (वार्यस्य) वरणीय सुखकारक (दात्रस्य) दातव्य धन का (ईशिषे) ईश्वर है, अतः हे भगवन् ! मैं (तव+शर्मणि) तुझमें कल्याणरूप शरण पाकर (स्तोता+स्याम्) स्तुति पाठक बनूँ ॥१८॥

भावार्थभाषाः - जिस कारण वह ईश्वर सुख और प्रकाशक अधिपति है और धनों का भी वही स्वामी है, अतः हे मनुष्यों ! उसी की शरण लो। उसी की कीर्ति गाते हुए स्तुति पाठक और विद्वान् बनो ॥१८॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अग्ने परमात्मन् ! हि=यतस्त्वम्। स्वर्पतिः=स्वः सुखस्य प्रकाशस्य च पतिरसि। त्वम्। वार्य्यस्य=वरणीयस्य। दात्रस्य=दातव्यस्य धनस्य। ईशिषे=ईश्वरोऽसि। अतः हे भगवन् ! तव शर्मणि। स्तोता स्याम् ॥१८॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ त्वा धीत᳓यो म᳓म
गि᳓रो वर्धन्तु विश्व᳓हा
अ᳓ग्ने सख्य᳓स्य बोधि नः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
dhītáyaḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

máma ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

utá ← utá (invariable)

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vardhantu ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

viśváhā ← viśváhā (invariable)

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bodhi ← √budh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sakhyásya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

उ॒त । त्वा॒ । धी॒तयः॑ । मम॑ । गिरः॑ । व॒र्ध॒न्तु॒ । वि॒श्वहा॑ ।
अग्ने॑ । स॒ख्यस्य॑ । बो॒धि॒ । नः॒ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• dhītayo ← dhītayaḥ ← dhīti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• mama ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• vardhantu ← vṛdh
• [verb], plural, Present imperative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• viśvahā
• [adverb]

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sakhyasya ← sakhya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• bodhi ← budh
• [verb], singular, Aorist imperative
• “understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

उत अपि च हे अग्ने त्वा त्वां मम धीतयः कर्माणि गिरः स्तुतयश्च विश्वहा सर्वदा वर्धन्तु वर्धयन्तु । नः अस्माकं सख्यस्य सख्यं सखिकर्म स्तुत्यादिकं बोधि बुध्यस्व ॥

English translation:

“May my rites also and my praises ever invigorate you Agni, take thought of our friendship.”

And let my visionary thoughts, let my hymns strengthen you at
all times.
Agni, take cognizance of our comradeship.

Yea, let my meditations, let my songs exalt thee evermore.
Think, Agni, of our friendly bond,

Dich sollen allezeit meine Dichtungen, meine Lobreden groß machen. Agni, gedenke unserer Freundschaft!

Es stärke meine Andacht dich und meine Lieder allezeit, Nimm, Agni, unsrer Freundschaft wahr.

А также мои произведения,
(Мои) хвалебные песни пусть все дни усиливают тебя!
О Агни, заметь нашу дружбу!

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे सर्वगतिप्रद ईश ! (त्वाम्) तुझको ही (मनीषिणः) मनस्वी विद्वान् ध्याते हैं। (त्वाम्) तुझको ही विद्वद्वर्ग (चित्तिभिः) चित्तों और विविध कर्मों के द्वारा (हिन्वन्ति) प्रसन्न करते हैं, अतः हे भगवन् ! (नः) हमारे (गिरः) वचन (त्वाम्+वर्धन्तु) आपकी ही कीर्ति को (वर्धन्तु) बढ़ावें ॥१९॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों को उचित है कि वे उसी की पूजा करें करवावें और उसी की कीर्ति गावें। इतर जन भी इनका ही अनुकरण करें ॥१९॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अग्ने=सर्वगतिप्रद ! मनीषिणः=मनस्विनो विद्वांसः। त्वामेव ध्यायन्ति। त्वामेव। चित्तिभिः=चेतोभिः विविधकर्मभिश्च वा। हिन्वन्ति=प्रीणयन्ति। हे भगवन् ! अतः नोऽस्माकम्। गिरोवचनानि। त्वामेव वर्धन्तु। तवैव कीर्तिम्। वर्धयन्तु ॥१९॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

य᳓द् अग्ने स्या᳓म् अहं᳓ तुवं᳓
तुवं᳓ वा घा सिया᳓ अह᳓म्
स्यु᳓ष् टे सत्या᳓ इहा᳓शि᳓षः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

syā́m ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

gha ← gha (invariable)

syā́ḥ ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vā ← vā (invariable)

āśíṣaḥ ← āśís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)

satyā́ḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

syúḥ ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

यत् । अ॒ग्ने॒ । स्या॒म् । अ॒हम् । त्वम् । त्वम् । वा॒ । घ॒ । स्याः । अ॒हम् ।
स्युः । ते॒ । स॒त्याः । इ॒ह । आ॒ऽशिषः॑ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• syām ← as
• [verb], singular, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• ghā ← gha
• [adverb]

• syā ← syāḥ ← as
• [verb], singular, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• syuṣ ← syuḥ ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ṭe ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• satyā ← satyāḥ ← satya
• [noun], nominative, plural, feminine
• “true; real; real; faithful; good.”

• ihāśiṣaḥ ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihāśiṣaḥ ← āśiṣaḥ ← āśis
• [noun], nominative, plural, feminine
• “benediction; prayer; blessing; āśis [word]; wish; request.”

हे अग्ने यत् यदि अहं त्वं बहुधनः स्यां भवेयं त्वं वा घ त्वं वा खलु अहं दरिद्रः स्तोता स्याः भवेः ततस्तव आशिषः आशासनानि इह अस्मद्विषये सत्याः सत्यानि स्युः भवेयुः ॥

English translation:

“Agni, if I were you or you were I, your wishes here should come true.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

If I were you or you were I: i.e., if Iwere rich like you and you were poor like me

If I were you, Agni, or you were me,
your hopes would come true here.

If I were thou and thou wert I, O Agni, every prayer of thine
Should have its due fulfilment here.

Wenn ich du wäre, Agni, oder du wärest ich, dann würden deine Wünsche hier in Erfüllung gehen.

Wenn ich, o Agni, wäre du, und du dagegen wärest ich, Dann würde dein Gebet erfüllt.

Если бы, о Агни, я был тобой,
Или же ты был мной,
То тут твои желания сбылись бы!

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• पादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हम उपासकगण (अग्नेः) उस परमात्मा की (सख्यम्) मित्रता को (सदा) सर्वदा (वृणीमहे) चाहते हैं, जो ईश्वर (अदब्धस्य) अविनश्वर और शाश्वत है (स्वधावतः) प्रकृतिधारक है (दूतस्य) निखिलदुःखनिवारक है और (रेभतः) जो महाकवीश्वर है ॥२०॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यों ! उस परमात्मा के साथ मित्रता करो, जिससे तुम्हारा परम कल्याण होगा। जो सदा रहनेवाला है ॥२०॥

पदार्थान्वयभाषाः - वयम्। अग्नेः=परमात्मनः। सख्यं=मैत्रीम्। सदा। वृणीमहे=कामयामहे। कीदृशस्य अदब्धस्य=अहिंसितस्य अविनश्वरस्य। पुनः। स्वधावतः=प्रकृतिमतः= प्रकृतिधारकस्य। पुनः। दूतस्य=निखिलदुःखनिवारकस्य। पुनः। रेभतः=महाकवीश्वरस्य ॥२०॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

व᳓सुर् व᳓सुपतिर् हि᳓ कम्
अ᳓सि अग्ने विभा᳓वसुः
स्या᳓म ते सुमता᳓व् अ᳓पि

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
hí ← hí (invariable)

kam ← kam (invariable)

vásuḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásupatiḥ ← vásupati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vibhā́vasuḥ ← vibhā́vasu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ápi ← ápi (invariable)

sumataú ← sumatí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

syā́ma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

वसुः॑ । वसु॑ऽपतिः । हि । क॒म् । असि॑ । अ॒ग्ने॒ । वि॒भाऽव॑सुः ।
स्याम॑ । ते॒ । सु॒ऽम॒तौ । अपि॑ ॥

• vasur ← vasuḥ ← vasu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• vasupatir ← vasu
• [noun], neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vasupatir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• kam ← kaṃ
• [adverb]
• “kaṃ [word].”

• asy ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vibhāvasuḥ ← vibhāvasu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sun; Surya.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sumatāv ← sumatau ← sumati
• [noun], locative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

हे अग्ने त्वं विभावसुः दीप्तिधनः वसुपतिः धनपतिः वसुः वासयिता च असि भवसि हि यस्मादतो वयम् अपि ते तव सुमतौ अनुग्रहबुद्धौ स्याम भवेम ॥

English translation:

“Agni, you are rich in splendour, the lord of wealth, and the giver of dwellings; may we too abide in yourfavour.”

Because you are surely the good lord of goods, Agni, with
far-radiant goods,
may we be in your benevolence.

For Excellent and Lord of wealth. art thou O Agni, rich in light:
May we enjoy thy favouring grace.

Denn du bist der gütige Güterherr, glanzreich, o Agni. Wir möchten in deiner Gunst stehen.

Denn du bist guter Herr des Guts, du bist, o Agni, glanzbegabt, Lass fest uns stehn in deiner Gunst.

Благой (и сам), ведь ты же повелитель благ,
О Агни, чье благо – это блеск.
Да будем мы в милости у тебя!

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) वह सर्वगति ईश (शुचिव्रततमः) अतिशय पवित्रकर्मा अतिशय पवित्र नियमों को स्थापित करनेवाला है, वह (शुचिः+विप्रः) अतिशय पवित्र विद्वान् है, वह (शुचिः+कविः) अतिशय शुद्ध कवि है, (शुचिः) वह महाशुचि है (आहुतः) पूजित होने पर उपासकों के हृदय को पवित्र करता हुआ (रोचते) प्रकाशित होता है ॥२१॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर परम पवित्र है, अतः उसकी उपासना भी पवित्र बनकर करो ॥२१॥

पदार्थान्वयभाषाः - अग्निः=सर्वगतिरीशः। शुचिव्रततमः=अतिशयेन पवित्रव्रतोऽस्ति। शुचिः=शुद्धो विप्रो विद्वानस्ति। शुचिः कविरस्ति। पुनः। शुचिरस्ति। आहुतः सन्। हृदि रोचते=प्रकाशते ॥२१॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓ग्ने धृत᳓व्रताय ते
समुद्रा᳓येव सि᳓न्धवः
गि᳓रो वाश्रा᳓स ईरते

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dhr̥távratāya ← dhr̥távrata- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

iva ← iva (invariable)

samudrā́ya ← samudrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

síndhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

īrate ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vāśrā́saḥ ← vāśrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

अग्ने॑ । धृ॒तऽव्र॑ताय । ते॒ । स॒मु॒द्राय॑ऽइव । सिन्ध॑वः ।
गिरः॑ । वा॒श्रासः॑ । ई॒र॒ते॒ ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dhṛtavratāya ← dhṛta ← dhṛ
• [verb noun]
• “keep; put; hold; assume; wear; take; promise; stay; exist; hold; begin; dip.”

• dhṛtavratāya ← vratāya ← vrata
• [noun], dative, singular, masculine
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• samudrāyeva ← samudrāya ← samudra
• [noun], dative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• samudrāyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• vāśrāsa ← vāśrāsaḥ ← vāśra
• [noun], nominative, plural, masculine

• īrate ← īr
• [verb], plural, Present indikative
• “go.”

हे अग्ने धृतव्रताय धृतकर्मणे ते तुभ्यं वाश्रासः वाशनशीलाः गिरः मम स्तुतयः सिन्धवः नद्यः समुद्रायेव यथा समुद्राय तथा ईरते प्रवर्तन्ते ॥ ॥ ४० ॥ ।

English translation:

“Agni, my loud praises proceed to you, observant of pious rites, as rivers to the sea.”

Agni, like rivers to the sea, to you of steadfast commandments
do our hymns go bellowing.

Agni, to thee whose laws stand fast our resonant songs of praise speed forth,
As rivers hasten to the sea.

Agni, zu dir, der an den Geboten festhält, ziehen die Lieder brüllend wie die Ströme zum Meere.

Dir, Agni, der das Recht beschirmt, dir strömen rauschend Lieder zu, Wie Flüsse in des Meeres Schooss.

О Агни, к тебе, чей завет крепок,
Словно реки к морю,
Движутся, ревя, хвалебные песни.

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे सर्वगति सर्वशक्ति ईश ! (मम) मेरे (धीतयः) सम्पूर्ण ध्यान, समस्त कर्म और (गिरः) सर्व वचन विद्याएँ और स्तुतियाँ (त्वा) तेरी ही कीर्ति को (उप+वर्धन्तु) बढ़ावें। (अग्ने) हे ईश ! (नः+सख्यस्य) हमारी मित्रता को (बोधि) स्मरण रखिये ॥२२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यों ! तुम्हारे ध्यान ईश्वर के गुण बढ़ानेवाले हों, तुम्हारे वचन भी उसी की कीर्ति बढ़ावें और गावें, उसी की शरण में तुम पहुँचो। तब ही तुमको वह मित्र के समान ग्रहण करेगा •॥२२॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अग्ने ! मम। धीतयः=ध्यानानि, सर्वाणि कर्माणि च। पुनः गिरोवचनानि विद्याः स्तुतयश्च। विश्वहा=सर्वाणि अहानि सर्वदा। त्वामेव। उपवर्धन्तु=वर्धयन्तु। हे अग्ने ! नोऽस्माकम्। सख्यस्य। सख्यं बोधि=बुध्यस्व=जानीहि ॥२२॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

यु᳓वानं विश्प᳓तिं कविं᳓
विश्वा᳓दम् पुरुवे᳓पसम्
अग्निं᳓ शुम्भामि म᳓न्मभिः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
kavím ← kaví- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśpátim ← viśpáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yúvānam ← yúvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

puruvépasam ← puruvépas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśvā́dam ← viśvā́d- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mánmabhiḥ ← mánman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

śumbhāmi ← √śubh- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

युवा॑नम् । वि॒श्पति॑म् । क॒विम् । वि॒श्व॒ऽअद॑म् । पु॒रु॒ऽवेप॑सम् ।
अ॒ग्निम् । शु॒म्भा॒मि॒ । मन्म॑ऽभिः ॥

• yuvānaṃ ← yuvānam ← yuvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “young; youthful.”

• viśpatiṃ ← viśpatim ← viśpati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “overlord; head.”

• kaviṃ ← kavim ← kavi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• viśvādam ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvādam ← adam ← ad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “eating.”

• puruvepasam ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruvepasam ← vepasam ← vepas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “inspiration; shaking.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śumbhāmi ← śubh
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; beautify.”

• manmabhiḥ ← manman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

युवानं नित्यतरुणं विश्पतिं विशां पतिं कविं क्रान्तकर्माणं विश्वादं सर्वस्य हविषोऽत्तारं पुरुवेपसं बहुकर्माणम् । ‘वेशः वेपः’ इति कर्मनामसु पाठात् । अग्निं मन्मभिः मननीयैः स्तोत्रैः। शुम्भामि शोभयामि ॥

English translation:

“I glorify with hymns the ever-young Agni, the lord of men, the wise, the all-devouring, the performer ofmany acts.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

All-devouring: viśvādam = the devourer of the entire oblation

The youthful clanlord, the sage poet, omnivorous, pulsing with much excitement—
Agni do I beautify with my thoughts.

As noted in the published introduction, Agni is repeatedly referred to as both ‘inspired poet’ (vípra-) and ‘sage poet’ (kaví-) in this hymn, sometimes with the words in the same vs. (12, 21). Here -vépas-, belonging to the root of vípra-, √vip ‘tremble, become inspired’, co-occurs with kaví-, filling the contrastive vípra- role.

Agni, the Youthful Lord of men, who stirreth much and eateth all,
The Sage, I glorify with hymns.

Den jungen Stammesfürsten, den Seher, den Allesfresser, den Agni, der in vielen Zungen redet, den Agni mache ich mit Gedichten schön.

Den jungen, weisen Menschenherrn, der viel erregend, viel verzehrt, Dem Agni schmück’ ich mit Gebet.

Юного господина племен, поэта,
Всепожирателя, многотрепетного (бога),
Агни я украшаю (своими) произведениями.

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे सर्वशक्ते सर्वाधार ईश ! (यद्) यदि (अहम्) मैं (त्वम्) तू (स्याम्) होऊँ, यदि वा (त्वम्) तू (अहम्+स्याः) मैं हो, तब (ते) तेरे (आशिषः) समस्त आशीर्वचन (सत्याः+स्युः) सत्य होवें ॥२३॥

भावार्थभाषाः - इसका आशय यह प्रतीत होता है कि मनुष्य अपनी न्यूनता के कारण ईश्वर से विविध कामनाएँ चाहता है, किन्तु अपनी सब कामनाओं को पूर्ण होते न देख इष्टदेव में दोष लगाता है। अतः आकुल होकर कभी-२ उपासक इष्टदेव से प्रार्थना करता है कि हे देव ! मेरी आवश्यकता आप नहीं समझते। यदि आप मेरी दशा में रहते, तब आपको मालूम होता कि दुःख क्या वस्तु है। आपको कदाचित् दुःख का अनुभव नहीं है, अतः आप मेरी दुःखमयी प्रार्थना पर ध्यान नहीं देते, इत्यादि ॥२३॥

पदार्थान्वयभाषाः - अग्ने ! यद्=यदि। अहं त्वं स्याम्। त्वं वा अहं स्याः। तर्हि। इह ते=तव। आशिषः। सत्याः स्युर्भवेयुः ॥२३॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

यज्ञा᳓नां रथि᳓ये वयं᳓
तिग्म᳓जम्भाय वीळ᳓वे
स्तो᳓मैर् इषेम अग्न᳓ये

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
rathyè ← rathī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

yajñā́nām ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

tigmájambhāya ← tigmájambha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vīḷáve ← vīḷú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

agnáye ← agní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

iṣema ← √iṣ- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

stómaiḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

य॒ज्ञाना॑म् । र॒थ्ये॑ । व॒यम् । ति॒ग्मऽज॑म्भाय । वी॒ळवे॑ ।
स्तोमैः॑ । इ॒षे॒म॒ । अ॒ग्नये॑ ॥

• yajñānāṃ ← yajñānām ← yajña
• [noun], genitive, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• rathye ← rathī
• [noun], dative, singular, masculine

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• tigmajambhāya ← tigma
• [noun]
• “sharp; pointed; fiery.”

• tigmajambhāya ← jambhāya ← jambha
• [noun], dative, singular, masculine
• “Jambha; citron; jaw; tooth; molar; back tooth.”

• vīﾱave ← vīḍu
• [noun], dative, singular, masculine
• “hard; firm.”

• stomair ← stomaiḥ ← stoma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• iṣemāgnaye ← iṣema ← iṣ
• [verb], plural, Present optative
• “send.”

• iṣemāgnaye ← agnaye ← agni
• [noun], dative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

यज्ञानां रथ्ये नेत्रे तिग्मजम्भाय तीक्ष्णज्वालाय वीळवे बलवते अग्नये स्तोमैः स्तोत्रैः वयम् आङ्गिरसाः इषेम स्तुतिं कर्तुमिच्छेम ॥

English translation:

“Let us seek with our hymns Agni, the conductor of the sacrifices, the mighty, the sharp-jawed.”

To the charioteer of the sacrifices, sharp-fanged, staunch,
would we make haste with praises—to Agni.

The root affiliation of iṣema is not entirely clear. Lubotsky puts it with √iṣ ‘send’, but the case frame is wrong. But an affiliation with √iṣ ‘desire’ is even less likely. With Geldner and Renou I take it as meaning ‘hasten’ or the like and note the connection of the pāda, stómair iṣemāgnáye, with VIII.43.11c stómair vidhemāgnáye in the immediately preceding hymn, with iṣema a near-rhyme with vidhema in an otherwise identical pāda. Renou suggests that the form and the syntactic construction have been borrowed from VIII.43.11, but doesn’t explain what verb we’re starting with (though I surmise ‘send’). So perhaps substituting for “we would send praises to Agni.”

To Agni let us haste with lauds, the Guide of sacrificial rites,
Armed with sharp teeth, the Mighty One.

Wir wollen uns für den Wagenfahrer der Opfer, für den scharfzahnigen, starken Agni mit unseren Lobliedern beeilen.

Zu Agni, der die Opfer fährt, den scharfgezahnten, kräftigen, Lasst streben uns mit Lobgesang.

К колесничему жертв,
К мощному (богу) с острыми клыками,
К Агни мы хотим устремиться с восхвалениями.

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• यवमध्यागायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे सर्वगति ईश ! (हि) जिस कारण तू (वसुः) उपासकों का धनस्वरूप वा वास देनेवाला है (वसुपतिः) धनपति है और (विभावसुः+असि) प्रकाशमय धनवाला है, अतः हे भगवन् ! क्या हम उपासक (ते) तेरी (सुमतौ+अपि) कल्याणमयी बुद्धि में (स्याम) निवास कर सकते हैं। अर्थात् क्या हम उपासक तेरी कृपा प्राप्त कर सकते हैं ॥२४॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर महा धनपति है, वह परमोदार है, उसका धन प्रकाशरूप है, अतः हम मनुष्यों को उचित है कि अपने शुद्धाचरण से और सत्यता से उसकी कृपा और आशीर्वाद के पात्र बनें ॥२४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अग्ने ! हि=यस्माद्धेतोः। त्वम्। वसुः=समस्तधनो वासयिता वा असि। पुनः। वसुपतिः=धनपतिः। पुनः। विभावसुः=दीप्तिधनोऽसि। कमिति निश्चयः। अतः हे देव ! ते=तव। सुमतौ=कल्याण्यां मतौ। अपि। वयं स्याम=भवेम ॥२४॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

अय᳓म् अग्ने तुवे᳓ अ᳓पि
जरिता᳓ भूतु सन्तिय
त᳓स्मै पवाक+ मॄळय+

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ápi ← ápi (invariable)

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

bhūtu ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

jaritā́ ← jaritár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

santya ← santya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mr̥ḷaya ← √mr̥ḍ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pāvaka ← pāvaká- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

अ॒यम् । अ॒ग्ने॒ । त्वे इति॑ । अपि॑ । ज॒रि॒ता । भू॒तु॒ । स॒न्त्य॒ ।
तस्मै॑ । पा॒व॒क॒ । मृ॒ळ॒य॒ ॥

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• jaritā ← jaritṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “singer.”

• bhūtu ← bhū
• [verb], singular, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• santya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “honest.”

• tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pāvaka
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; Plumbago zeylanica; vahni.”

• mṛﾱaya ← mṛḍaya ← mṛḍay ← √mṛḍ
• [verb], singular, Present imperative
• “pardon.”

हे पावक शोधक सन्त्य भजनीय अग्ने त्वे अपि त्वय्यपि अयम् अस्मदीयो जनः जरिता स्तोता भूतु भवतु । तस्मै जरित्रे मृळय सुखमुत्पादय । तं सुखय वा ॥

English translation:

“May this (my family) also be your worshippers, adorable Agni; O purifier, give them happinesṣ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Adorable: santya = bhajanīya; or, phalaprada

Let this singer here abide in you, comrade Agni.
To him be merciful, o pure one.

And let this man, good Agni, be with thee the singer of thy praise:
Be gracious, Holy One, to him.

Dieser Sänger soll bei dir Zuflucht finden, wahrhafter Agni. Ihm sei barmherzig, o Reiner!

Mit dir sei, Agni, fest vereint, o guter, dieser Sänger hier, Ihm sei du hold, o flammender.

Этот певец, о Агни,
Да будет тебе близок, о истинный (бог)!
Смилуйся над ним, о очищающий!

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे सर्वगत सर्वव्यापी देव ! मुझ उपासक के (वाश्रासः) इच्छुक या स्थिर (गिरः) वचन (ते) आपकी ओर (ईरते) दौड़ते हैं, जिस आप ने (धृतव्रताय) जगत् के कल्याण के लिये सुदृढ़तर नियम स्थापित किए हैं। यहाँ दृष्टान्त देते हैं (इव) जैसे (सिन्धवः) नदियाँ (समुद्राय) समुद्र की ओर दौड़ती हैं, तद्वत् मेरी वाणी…. ॥२५॥

भावार्थभाषाः - यह शरीरस्थ जीव ईश्वर का सखा और सेवक है, यह अपने स्वामी का महान् ऐश्वर्य्य चिरकाल से देखता आता है। यद्यपि शरीरबद्ध होने से कुछ काल के लिये यह स्वामी से विमुख हो रहा है, तथापि इसकी स्वाभाविकी गति ईश्वर की ओर ही है, जैसे नदियों की गति समुद्र की ओर है॥२५॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अग्ने=सर्वगत देव ! ममोपासकस्य। वाश्रासः=कामयमानाः। गिरः=वचनानि स्तोत्ररूपाणि वा। स्वभावतः। धृतव्रताय=दृढनियमाय। ते। ईरते=त्वामुद्दिश्य प्रवर्तन्ते। अत्र दृष्टान्तः=समुद्रायेव सिन्धवः=यथा नद्यः समुद्रमभिगच्छन्ति ॥२५॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

धी᳓रो हि᳓ अ᳓सि अद्मस᳓द्
वि᳓प्रो न᳓ जा᳓गृविः स᳓दा
अ᳓ग्ने दीद᳓यसि द्य᳓वि

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
admasát ← admasád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dhī́raḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

jā́gr̥viḥ ← jā́gr̥vi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

sádā ← sádā (invariable)

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dīdáyasi ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

dyávi ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

धीरः॑ । हि । असि॑ । अ॒द्म॒ऽसत् । विप्रः॑ । न । जागृ॑विः । सदा॑ ।
अग्ने॑ । दी॒दय॑सि । द्यवि॑ ॥

• dhīro ← dhīraḥ ← dhīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “expert; wise; intelligent; versed; adept.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• asy ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• admasad ← adma ← adman
• [noun], neuter

• admasad ← sad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “seated.”

• vipro ← vipraḥ ← vipra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• jāgṛviḥ ← jāgṛvi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “attentive; argus-eyed; light.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dīdayasi ← dīdī
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “shine; glitter.”

• dyavi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

हे अग्ने त्वं धीरः असि हि भवसि खलु’ । अद्मसत् हविषि सीदन् विप्रो न मेधावीव जागृविः प्रजानां हितकरणे जागरणशीलोऽसि । सदा द्यवि अन्तरिक्षे दीदयसि दीव्यसि च ॥

English translation:

“You verily are wise, seated at the oblation, wakeful as the seer (for the welfare of living beings); Agni,you ever shine in the sky.”

For you are a clever companion at table, always wakeful like an
inspired poet.
Agni, you will give light (all the way up) to heaven.

For thou art sharer of our feast, wise, ever watchful as a Sage:
Agni, thou shinest in the sky.

Denn du bist ein Weiser, der beim Mahle sitzt, wie ein Redegewandter immer munter, o Reiner!

Denn du bist steter Tischgenoss, stets wachend einem Priester gleich; Am Himmel strahlest, Agni, du.

Ведь ты же мудрец, сидящий за (жертвенной) трапезой,
Всегда бодрствующий, словно вдохновенный (поэт).
О Агни, пусть сверкнешь ты до (самого) неба!

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• ककुम्मतीगायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - मैं उपासक (अग्निम्) सर्वगत महेश्वर को (मन्मभिः) मननीय स्तोत्रों से (शुम्भामि) सुभूषित करता हूँ, जो ईश (युवानम्) प्रकृति और जीवों को एक साथ मिलानेवाला है, (विश्पतिम्) समस्त प्रजाओं का एक अधिपति है, (कविम्) महाकवीश्वर है, (विश्वादम्) सबका भक्षक अर्थात् संहर्ता है, पुनः (पुरुवेपसम्) सर्वविध कर्मकारी है ॥२६॥

भावार्थभाषाः - वह परमात्मा महान् देव है, सबका अधिपति है, कर्त्ता, धर्ता, संहर्ता वही है। उसको जैसे विद्वान् पूजते, गाते और उसकी आज्ञा पर चलते, वैसा ही सब करें ॥२६॥

पदार्थान्वयभाषाः - अहमुपासकः। अग्निं=सर्वगतं देवम्। मन्मभिः=मननीयैः स्तोत्रैः। शुम्भामि=शोभयामि=स्तौमीत्यर्थः। कीदृशं युवानम्=प्रकृतिजीवयोर्मिश्रयितारम्। पुनः। विश्पतिम्= विशां प्रजानां पतिम्। कविम्=कवीश्वरम्। विश्वादम्=सर्वभक्षकम्=सर्वसंहारकमित्यर्थः। पुरुवेपसम्= बहुकर्माणम्। वेशो वेप इति कर्मनामसु पठितौ ॥२६॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विरूप आङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

पुरा᳓ग्ने दुरिते᳓भियः
पुरा᳓ मृध्रे᳓भियः कवे
प्र᳓ ण आ᳓युर् वसो तिर

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

duritébhyaḥ ← duritá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:PL}

purā́ ← purā́ (invariable)

kave ← kaví- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mr̥dhrébhyaḥ ← mr̥dhrá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:PL}

purā́ ← purā́ (invariable)

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prá ← prá (invariable)

tira ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vaso ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

पु॒रा । अ॒ग्ने॒ । दुः॒ऽइ॒तेभ्यः॑ । पु॒रा । मृ॒ध्रेभ्यः॑ । क॒वे॒ ।
प्र । नः॒ । आयुः॑ । व॒सो॒ इति॑ । ति॒र॒ ॥

• purāgne ← purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• purāgne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• duritebhyaḥ ← durita
• [noun], ablative, plural, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• mṛdhrebhyaḥ ← mṛdhra
• [noun], ablative, plural, neuter

• kave ← kavi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ṇa ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• āyur ← āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• vaso ← vasu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• tira ← tṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

हे वसो वासक कवे क्रान्तकर्मन् अग्ने दुरितेभ्यः पापेभ्यः पुरा मृध्रेभ्यः हिंसकेभ्यश्च पुरा । यदा दुरितानि शत्रवश्चास्मान् हिंसितुमुद्युञ्जते ततः प्रागेवेत्यर्थः । नः अस्माकम् आयुः प्र तिर वर्धय ॥ ॥ ४१ ॥

English translation:

“Wise Agni, giver of dwellings, extend our lives,before sins or assailants (destroy us).”

Agni, in the face of difficult passages, in the face of insults, o
sage poet,
lengthen our lifetime, o good one.

O Agni, Sage, before our foes, before misfortunes fall on us,
Excellent Lord, prolong our lives.

In Sicherheit vor Mißerfolgen, vor Mißachtung, o Seher Agni, verlängere unser Leben, du Guter!

Uns schützend, Agni, vor Gefahr und vor den Schmähern, weiser du, Mach, guter, unser Leben lang.

(Спасая нас), о Агни, от бедствий,
От враждебных сил, о поэт,
Продли срок нашей жизни, о благой!

• अग्निः
• विरूप आङ्गिरसः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (वयम्) हम उपासकगण (अग्नये) सर्वाधार सर्वगत ईश्वर को (स्तोमैः) स्तोत्रों से स्तोत्ररूप उपहारों के द्वारा (इषेम) प्राप्त करने की इच्छा करें, जो ईश (यज्ञानाम्+रथ्ये) हमारे सकल शुभ कर्मों के नायक चालक हैं, (तिग्मजम्भाय) जिसके तेज और प्रताप अत्यन्त तीव्र हैं, जो (वीळवे) सर्वशक्तिसम्पन्न हैं ॥२७॥

भावार्थभाषाः - जिसकी कृपा से लोगों की शुभ कर्मों में प्रवृत्ति होती है और यज्ञादिकों की समाप्ति होती है, जिसके सूर्य्यादिक तेज और प्रताप प्रत्यक्ष हैं, उसको हम उपासक शुद्धाचारों और प्रार्थनाओं के द्वारा प्राप्त होवें ॥२७॥

पदार्थान्वयभाषाः - वयमुपासकाः। यज्ञानां=शुभकर्मणाम्। रथ्ये=नेत्रे= नायकाय। तिग्मजम्भाय=तीव्रतेजस्काय। वीळवे= महाशक्तये। अग्नये=महेश्वराय। स्तोमैः=स्तोत्रैः। इषेम=इच्छेम प्राप्तुम् ॥२७॥