०२८

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - मनुर्वैवस्वतः
• छन्दः - गायत्री

ये꣡ त्रिंश꣡ति त्र꣡यस् परो꣡
देवा꣡सो बर्हि꣡र् आ꣡सदन्
विद꣡न्न् अ꣡ह द्विता꣡सनन्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
parás ← parás (invariable)
{}

tráyaḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

triṁśáti ← triṁśát- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ásadan ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áha ← áha (invariable)
{}

asanan ← √sanⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dvitā́ ← dvitā́ (invariable)
{}

vidán ← √vid- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ये । त्रिं॒शति॑ । त्रयः॑ । प॒रः । दे॒वासः॑ । ब॒र्हिः । आ । अस॑दन् ।
वि॒दन् । अह॑ । द्वि॒ता । अ॒स॒न॒न् ॥

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• triṃśati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “thirty.”

• trayas ← trayaḥ ← tri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• paro ← paras
• [adverb]
• “beyond; away; farther.”

• devāso ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• āsadan ← āsad ← √sad
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “approach; attack; sit down; approach; find; arrive.”

• vidann ← vidan ← vid
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “find; detect; marry; get; think.”

• aha
• [adverb]
• “aha [word]; indeed.”

• dvitāsanan ← dvitā
• [adverb]
• “again.”

• dvitāsanan ← asanan ← san
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “win; get; gain.”

मनुराह -

त्रिंशति त्रिंशत्सङ्ख्यायाः परः परस्तान् त्रयः त्रयस्त्रिंशद् देवताइत्यर्थः
ये देवासो देवाः बर्हिः अस्मदीय-यज्ञ-सम्बन्धिनि बर्हिषि हविः-स्वीकरणार्थम् आसदन् आसीदन्तु । अह अथानन्तरं विदन् ते देवा अस्मान् हविषां प्रदातॄन् इति जानन्तु । ततः द्विता द्विधा द्विप्रकारम् असनन् अस्मभ्यं धनं पश्वादिकच्च प्रयच्छन्तु । यद्वा द्विता द्वैधं अनेन पौनःपुन्यं लक्ष्यते पुनःपुनरस्मभ्यं धनादिकं ददत्वित्यर्थः ॥ १ ॥

English translation:

“May the three-and-thirty divinities sit down upon the sacred grass; may they accept (our offerings), andbestow upon us both (sorts of wealth).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Both sorts of wealth: i.e. cattle and money; or, may they give repeatedly;

Vidan = may they acknowledge us as offerers

The gods, three beyond thirty, who sat down on the ritual grass,
they found and once again they gained.

Geldner unaccountably takes injunctive vidán as modal: “Die sollen wirklich (etwas) vorfinden,” but asanan (flg. Pp.) as preterital. As Oldenberg points out, however, the latter need not be augmented (with Pp.) but represent dvitā́sanan with an injunctive, a reading favored by the apparent parallelism with vidán. I follow the injunctive reading, but take both vidán and sanan as preterital in function. I also don’t think that an object should be supplied with either of these verbs, contra Geldner (“etwas,” which he further specifies in n. 1 as “die Opferspenden”) and Renou (“un trésor pour l’Homme”). The absence of objects with two verbs that are standardly transitive must be deliberate. Note the absolute use of vindate in VIII.27.17.

THE Thirty Gods and Three besides, whose seat hath been the sacred grass,
From time of old have found and gained.

Die drei und noch dreißig Götter, die sich auf das Barhis gesetzt haben, die sollen wirklich etwas vorfinden; sie haben doppelt soviel verdient.

Die dreiunddreissig Götter, die sich niedersetzten auf die Streu, Sie fanden und erlangten stets.

Боги, которых тридцать и три сверх того,
Уселись на жертвенную солому.
Они, конечно, нашли( там, что надо) и в самом деле они (все) получили.

• विश्वेदेवा:
• मनुर्वैवस्वतः
• गायत्री
• षड्जः

अब इन्द्रियसंयम का उपदेश देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिशति) तीस और उनसे (परः) अधिक (त्रयः) तीन अर्थात् तैंतीस (ये+देवासः) जो देव हैं, वे (बर्हिः) मेरे विस्तीर्ण अन्तःकरणरूप आसन पर (आसदन्) बैठें। चञ्चल चपल होकर इधर-उधर न भागें। यहाँ स्थिर होकर (अह) निश्चित रूप से (विदन्) परमात्मा को प्राप्त करें और (द्विता) दो प्रकार के जो कर्मदेव और ज्ञानदेव हैं, वे दोनों (असनन्) अपने-२ समीप से दुर्व्यसन को फेंकें ॥१॥

भावार्थभाषाः - ३३ देव। वे कौन हैं, इस पर बहुत विवाद है। वेदों में ३३ तैंतीस देव कहीं गिनाए हुए नहीं हैं, किन्तु वेदों में नियत संख्या का वर्णन आता है। अतः ये तैंतीस देव इन्द्रिय हैं। हस्त, पाद, मूत्रेन्द्रिय, मलेन्द्रिय और मुख, ये पाँच कर्मेन्द्रिय और नयन, कर्ण, घ्राण, रसना और त्वचा, ये पाँच ज्ञानेन्द्रिय हैं और मन एकादश इन्द्रिय कहलाते हैं। ये उत्तम, मध्यम और अधम भेद से तीन प्रकार के इन्द्रिय ही ३३ तैंतीस प्रकार के देव हैं। इनको अपने वश में रखने और उचित काम में लगाने से ही मनुष्य योगी, ऋषि, मुनि, कवि और विद्वान् होता है। अतः वेद भगवान् इनके सम्बन्ध में उपदेश देते हैं ॥१॥

अथेन्द्रियसंयममुपदिशति।

पदार्थान्वयभाषाः - त्रिंशति=त्रिंशत्संख्यायाः। परः=परस्तात्। त्रयः। त्रयस्त्रिंशदित्यर्थः। ये देवासः=देवाः=चक्षुरादीनि इन्द्रियाणि। विद्यन्ते। ते मम। बर्हिः=बृहदन्तःकरणमाश्रित्य। आसदन्=आसीदन्तु=उपविशन्तु। चञ्चलानि भूत्वा इतश्चेतश्च मा पलायिषत। एवं तत्र स्थित्वा। अह=निश्चयेन। विदन्=परमात्मानं विदन्तु=जानन्तु। अपि च। द्विता=द्विविधाः=कर्मदेवा ज्ञानदेवाश्च। असनन्=स्वस्वसमीपाद् दुर्व्यसनं अस्यन्तु=क्षिपन्तु=दूरीकुर्वन्तु। हे मनः ! तथा त्वं यतस्व यथा सर्वे इन्द्रियदेवा स्ववशे तिष्ठेयुः ॥१॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - मनुर्वैवस्वतः
• छन्दः - गायत्री

व꣡रुणो मित्रो꣡ अर्यमा꣡
स्म꣡द्रातिषाचो अग्न꣡यः
प꣡त्नीवन्तो व꣡षट्कृताः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agnáyaḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

smádrātiṣācaḥ ← smádrātiṣāc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pátnīvantaḥ ← pátnīvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

váṣaṭkr̥tāḥ ← váṣaṭkr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा । स्मद्रा॑तिऽसाचः । अ॒ग्नयः॑ ।
पत्नी॑ऽवन्तः । वष॑ट्ऽकृताः ॥

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• smadrātiṣāco ← smat
• [adverb]
• “simultaneously; jointly.”

• smadrātiṣāco ← rātiṣācaḥ ← rātiṣāc
• [noun], nominative, plural, masculine

• agnayaḥ ← agni
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• patnīvanto ← patnīvantaḥ ← patnīvat
• [noun], nominative, plural, masculine

• vaṣaṭkṛtāḥ ← vaṣaṭkṛ ← √kṛ
• [verb noun], nominative, plural

वरुणः वरणीयः संभजनीयः मित्रः स्तोतॄणां यष्टॄणां च धनादिदानेन मित्रभूतः अर्यमा स्तोत्रकारिणे धनं प्रापयन् यद्वा सततं गच्छन् एतन्नामकास्त्रयो देवाः स्मद्रातिषाचः । स्मत् सुमच्छोभना रातिः हविष्प्रदानं येषामस्तीति स्मद्रातयो यजमानाः । तान् सचन्ते धनादिप्रदानेन सेवन्त इति तथोक्ताः । यद्वा । कल्याणं यथा भवति तथा हविषां दातॄन् सचन्त इति । ते तादृशाः पत्नीवन्तः देवपत्नीसहिताः अग्नयः अङ्गनशीला नानाविधा अग्नयः वषट्कृताः । मया ‘ सोमस्याग्ने वीहि वौषट् ’ (आश्व. श्रौ. ५. ५) इत्यादिना स्वाहाकृताः । सुहुता इत्यर्थः ॥

English translation:

“May Varuṇa, Mitra, Aryaman and the Agnis, with their wives, honouring the donors (of the oblation),and addressed with the sacrificial exclamation.”

Varuṇa, Mitra, Aryaman, the Agnis with the Gift Escorts,
along with the Wives (of the Gods), are those to whom the
vaṣaṭ-cry is made.

The Gift Escorts (rāti-ṣā́c-) are rather shadowy divine figures. In II.1.13 they escort (saścire) Agni at the ceremonies, a situation that may be reflected here.

Otherwise they mostly show up in All God hymns (esp. a run of them in VII) as fairly uncharacterized minor divinities. For further disc. cf. comm. ad VII.38.5. See Scarlatta 593.

In III.6.9 Agni is urged to bring the 33 gods (see our 1a) to the sacrifice along with their wives (pátnīvant- as here), a ritual situation that can link our vss. 1-2.

Varuna, Mitra, Aryaman, Agnis, with Consorts, sending boons,
To whom our Vasat! is addressed:

Varuna, Mitra, Aryaman, die Agni´s samt den Ratisac mit den Götterfrauen, denen das Vasat gesprochen wird,

Varuna, Mitra, Arjaman, die Feuer mit der Spenderschar Nebst ihren Frauen sind begrüsst.

Варуна, Митра, Арьяман,
(Многие) Агни вместе с (богинями,) сопровождающими дары,
С женами (богов), которым провозглашается: Вашат!,

• विश्वेदेवा:
• मनुर्वैवस्वतः
• गायत्री
• षड्जः

इन्द्रिय-स्वभाव दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वरुणः) पाशभृत् और न्याय से दण्डविधाता मानवप्रतिनिधि सम्राट् (मित्रः) सबसे स्नेहकारी ब्राह्मणदल (अर्य्यमा) वैश्यवर्ग और (स्मद्रातिषाचः) शोभन विविध दानों से पोषक जो (अग्नयः) व्यापारपरायण इतरजन, वे सब (पत्नीवन्तः) अपनी-२ पत्नी के साथ मुझसे (वषट्कृताः) वषट् शब्द द्वारा सम्मानित हुए हैं, वे सम्प्रति मुझ पर प्रसन्न होवें, यह प्रार्थना है ॥२॥

भावार्थभाषाः - इससे भगवान् यह शिक्षा देते हैं कि जगत् के उपकार करनेवाले सबको आदरदृष्टि से देखो और यथायोग्य उनकी पूजा शुश्रूषा करो। यद्वा−प्रथम और अन्तिम ऋचा से विस्पष्टतया विदित होता है कि यह सब वर्णन इन्द्रियों का ही है, अतः यहाँ भी वरुण आदिकों का भी तत्परक ही अर्थ करना उचित है। (मित्र) हितकारी इन्द्रिय (वरुण) वशीकृतेन्द्रिय (अर्य्यमा) गमनशीलेन्द्रिय और (अग्नयः) अग्निसमान प्रचण्ड या उपकारी इन्द्रिय (पत्नीवान्) अपनी-२ शक्तिसहित जगत् के उपकारी होवें। इत्यादि ॥२॥

इन्द्रियस्वभावं दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - वरुणः=पाशभृद्=न्यायेन दण्डविधाता सम्राट्। मित्रः=ब्राह्मणः सर्वेषां स्नेहकारी। अर्य्यमा=वैश्यः। अपि च। स्मद्रातिषाचः=स्मद्भिः शोभनाभी रातिभिर्विविधदानैः, साचः=पोषकाः। ये अग्नयः=अङ्गनशीलाः=व्यापारपरायणा इतरे जनाः सन्ति। ते सर्वे। पत्नीवन्तः=स्वया स्वया पत्न्या सह। मया। वषट्कृताः=वषट्शब्देन आदृता बभूवुः। ते सम्प्रति मयि प्रसन्ना भवन्तु इति प्रार्थना ॥२॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - मनुर्वैवस्वतः
• छन्दः - गायत्री

ते꣡ नो गोपा꣡ अपाचिया꣡स्
त꣡ उ꣡दक् त꣡ इत्था꣡ नि꣡अक्
पुर꣡स्तात् स꣡र्वया विशा꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
apācyā́ḥ ← apācyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gopā́ḥ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

itthā́ ← itthā́ (invariable)
{}

nyàk ← nyàñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

údak ← údañc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

purástāt ← purástāt (invariable)
{}

sárvayā ← sárva- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

viśā́ ← víś- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ते । नः॒ । गो॒पाः । अ॒पा॒च्याः । ते । उद॑क् । ते । इ॒त्था । न्य॑क् ।
पु॒रस्ता॑त् । सर्व॑या । वि॒शा ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• gopā ← gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “herder; defender.”

• apācyās ← apācyāḥ ← apācī
• [noun], genitive, singular, feminine

• ta ← te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• udak ← udañc
• [noun], accusative, singular, neuter
• “northern; northbound; udañc [word]; northerly.”

• ta ← te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• nyak ← nyāñc
• [noun], accusative, singular, neuter

• purastāt
• [adverb]
• “ahead; eastward; earlier; above; above.”

• sarvayā ← sarva
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• viśā ← viś
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

ते वरुणादयो देवाः सर्वया सर्वेण विशा अनुचरवर्गेण सह अपाच्याः । अपाची प्रतीची। ततः नः अस्माकं गोपाः गोपायितारो भवन्तु । ते एव उदक् उदीच्याः । ‘ अञ्चेर्लुक् ’ इति पञ्चम्यर्थे विहितस्यास्तातेर्लुक् । ततोऽपि अस्माकं रक्षका भवन्तु । इत्था इति शब्देनोर्ध्वा दिशं दक्षिणां च निर्दिशति । इत्थमनेन पूर्वोक्तेन प्रकारेणोर्ध्वाया दक्षिणस्याश्च दिशः ते देवा अस्माकं पालयितारो भवन्तु । तथा न्यक् नीच्या दिशः । अत्रापि पूर्ववदस्तातेर्लुक्। अधस्तादेवाप्यस्माकं त्रातारो भवन्तु । किंच पुरस्तात् प्राच्या दिशश्च ते देवा अस्माकं गोपायितारो भवन्तु ॥

English translation:

“Be our protectors, whether coming with all their attendants from the west, from the north, from thesouth, from the east.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

From the west: six directions are identified taking nyak as the nadir, itthā as the south andthe zenith

These are our herdsmen to the west, these to the north, these likewise to the south,
to the east—through their whole clan.

Geldner hesitates between cardinal points and relative directions (“behind, above,” etc.), but cardinal points are most likely better because they provide totalizing protection, which is then summed up by sárvayā viśā́.

These are our guardians in the west, and northward here, and in the south,
And on the cast, with all the tribe.

Die sind uns Hüter im Rücken im Westen, im Norden, dort unten im Süden, und ostwärts mit ihrem vollständigen Clane.

Im Westen sind sie Hüter uns, im Norden und im Süden hier, Im Osten mit der ganzen Schar.

Они наши хранители, обращенные на запад,
Они – вверх, они прямо вниз,
(А также) на восток со всем (божественным) племенем.

• विश्वेदेवा:
• मनुर्वैवस्वतः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

वही प्रसङ्ग आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) वे वरुण=क्षत्र, मित्र=ब्रह्म, अर्य्यमा=वैश्य (सर्वया+विशा) सर्व प्रजाओं के साथ (अपाच्याः) पश्चिम दिशा से (नः) हमारे रक्षक होवें (ते) वे ही (उदक्तः) उत्तर दिशा से हमारे रक्षक होवें। (इत्था) इस प्रकार दक्षिण दिशा से ऊर्ध्व दिशा से भी हमें पालें। पुनः। (न्यक्) नीची दिशा से और (पुरस्तात्) पूर्व दिशा से हमारे पालक होवें ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यदेव जो ब्राह्मणादिक हैं, वे हमारी सदा सब ओर रक्षा करें, अथवा वे इन्द्रियगण हमारी रक्षा करें, यह भाव ग्रहण करना चाहिये ॥३॥

तदेवानुवर्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - ते=पूर्वोक्ता वरुणादयो मनुष्यदेवाः। सर्वया+विशा=सर्वाभिः प्रजाभिः सह। अपाच्या=अपाची=प्रतीची=पश्चिमा दिग्। तस्या अपाच्याः प्रतीच्या दिशः। नोऽस्माकम्। गोपाः=रक्षकाः भवन्तु। ते एव। उदक्तः=उदीच्या दिशः। रक्षका भवन्तु। इत्था=अनेन प्रकारेण। दक्षिणादिदिशामपि रक्षका भवन्तु। एवम्। न्यक्=नीच्या दिशः। पुरस्तात्=प्राच्या दिशश्च। ते देवा गोपा भवन्तु ॥३॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - मनुर्वैवस्वतः
• छन्दः - पुरउष्णिक्

य꣡था व꣡शन्ति देवा᳐꣡स् त꣡थे꣡द् असत्
त꣡द् एषां न꣡किर् आ꣡ मिनत्
अ꣡रावा चन꣡ म꣡र्तियः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; 12 = 8+4
genre M
genre M

Morph
asat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ít ← ít (invariable)
{}

táthā ← táthā (invariable)
{}

váśanti ← √vaś- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yáthā ← yáthā (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

minat ← √mī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)
{}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

árāvā ← árāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

caná ← caná (invariable)
{}

mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यथा॑ । वश॑न्ति । दे॒वाः । तथा॑ । इत् । अ॒स॒त् । तत् । ए॒षा॒म् । नकिः॑ । आ । मि॒न॒त् ।
अरा॑वा । च॒न । मर्त्यः॑ ॥

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• vaśanti ← vaś
• [verb], plural, Present indikative
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• devās ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• tathed ← tathā
• [adverb]
• “and; thus; besides; very well; so; then; in that manner; now; therefore; however; so.”

• tathed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• asat ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• eṣāṃ ← eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• nakir
• [adverb]
• “not.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• minat ← mī
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “transgress; damage.”

• arāvā ← arāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “begrudging; hostile; stingy.”

• cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

देवा द्योतमानाः सर्वेदेवाः यथा वशन्ति यथा कामयन्ते - वश कान्तौ सम्प्रसारणाच् चेति पूर्वरूपस्य छन्दसि विकल्पितत्वाद् यणादेशः । तथेत् यथा उशन्ति तथैव असत् तद् भवत्येव ।

तदेवाह एषां देवानां तत्कामनं नकिर् न कश्चिदपि मिनत् हिनस्ति - मीङ् हिंसायां लेटिरूपम् मीनातेर् निगम इति ह्रस्वत्वम् । कथं देवानाम् अभिलषितं तथाभवतीतिचेत् तदाह- अरावा - यदि देवाः कस्यचिद् अप्य् अदातारं मनुष्यं कामयेरन् तदा अरावा अदाता चनेत्य् अप्य् अर्थे अदातापि मर्त्यो मनुष्यः उशड्यो देवेभ्यो हवींषि प्रयच्छति तस्मात् तेषां यत् कामनं तत् तथा भवत्येवेत्यर्थः ॥ ४ ॥

English translation:

“Whatever the gods desire, that assuredly comes to pass; no one can resist their (will), no mortalwithholds (their) offerings.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Or, even the non- offering mortal (must give offerings if they will it)

As the gods desire, just so will it be. No one will confound this (desire) of theirs,
not even a hostile mortal.

Even as the Gods desire so verily shall it be. None minisheth this power of theirs,
No demon, and no mortal

Wie die Götter es wollen, so soll es geschehen; das vereitelt ihnen keiner, auch nicht der mißgünstige Sterbliche.

Wie es der Götter Wille fügt, geschieht es, niemand hindert es, Auch nicht der böse Sterbliche.

Как хотят боги, так и будет!
Никто этому у них не помешает,
Даже скупой смертный.

• विश्वेदेवा:
• मनुर्वैवस्वतः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

कर्त्तव्य कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) सत्यसंकल्प, सत्यासक्त, परोपकारी, सर्वथा स्वार्थविरहित विद्वान् जन (यथा+वशन्ति) जैसा चाहते हैं, (तथा+इत्) वैसा ही (असत्) होता है, क्योंकि (एषाम्) इन विद्वद्देवों की (तत्) उस कामना को (नकिः) कोई नहीं (मिनत्) हिंसित=निवारित कर सकता। परन्तु इतर मनुष्य वैसा नहीं होता है, क्योंकि वह (अरावा) अदाता होता है वह मूर्ख न देता, न होमता, न तपता, न कोई शुभकर्म ही करता, अतएव वह (मर्त्यः) इतरजन मर्त्य है अर्थात् अविनाशी यश का वह उपार्जन नहीं करता, इससे वह मर्त्यः=मरणधर्मा है और असत्यसंकल्प है। इससे यह शिक्षा मिलती है कि मनुष्य शुभकर्मों को करके देव बने ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो अपने पीछे यश, कीर्ति और कोई चिरस्थायी वस्तु को छोड़नेवाला नहीं है, वही मर्त्य है, क्योंकि उसका कोई स्मारक नहीं रहता। जिनके स्मारक कुछ रह जाते हैं, वे ही देव हैं, अतः देव बनने के लिये सब प्रयत्न करें ॥४॥

कर्त्तव्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - देवाः=सत्यसंकल्पाः=सत्यासक्ताः परोपकारिणः स्वार्थविरहिता विद्वांसो मनुष्याः। यथा+वशन्ति=यथा इच्छन्ति। तथा+इत्=तथैव। असत्=अस्ति=भवति। यद् देवा इच्छन्ति तद् भवत्येवेत्यर्थः। “वश कान्तौ”। तदेवाह−एषाम्=देवानाम्। तत्कामनम्। न किः=न कश्चिदपि। मिनत्=हिनस्ति= निवारयति। “मीङ् हिंसायाम्” लेटि रूपम्। न तथा इतरो मनुष्यो भवतीत्याह। चन=निश्चये। यताः। मर्त्यः=मरणधर्मा। चन=निश्चयेन। अरावा=अदाता भवति। स खलु मूर्खो न ददाति, न जुहोति, न तपस्यति, न च किमपि शुभमाचरति। अतः सः। असत्यसंकल्पत्वाद् देववन्न भवति ॥४॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - मनुर्वैवस्वतः
• छन्दः - गायत्री

सप्तानां꣡ सप्त꣡ ऋष्ट꣡यः
सप्त꣡ द्युम्ना꣡नि एषा᳐म्
सप्तो꣡ अ꣡धि श्रि꣡यो धिरे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
r̥ṣṭáyaḥ ← r̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

saptānā́m ← saptá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

dyumnā́ni ← dyumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ádhi ← ádhi (invariable)
{}

dhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śríyaḥ ← śrī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

u ← u (invariable)
{}

स॒प्ता॒नाम् । स॒प्त । ऋ॒ष्टयः॑ । स॒प्त । द्यु॒म्नानि॑ । ए॒षा॒म् ।
स॒प्तो इति॑ । अधि॑ । श्रियः॑ । धि॒रे॒ ॥

• saptānāṃ ← saptānām ← saptan
• [noun], genitive, plural, masculine
• “seven; seventh.”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• ṛṣṭayaḥ ← ṛṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “spear.”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• dyumnāny ← dyumnāni ← dyumna
• [noun], nominative, plural, neuter
• “magnificence.”

• eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sapto ← sapta ← saptan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• sapto ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• śriyo ← śriyaḥ ← śrī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• dhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

अत्र पुरातनी कथा । इन्द्रसमानं पुत्रमिच्छन्त्या अदितेः (?) गर्भस्य केनचित्कारणेनेन्द्रेण सप्तधा भिन्नत्वात् स गर्भः सप्तगणात्मकोऽभवत्। ततो मरुतः संपन्नाः । सप्तगणा वै मरुतः । (तै. सं. २. २. ११. १ ) इति श्रुतेः । एषा कथा ‘ इदं पित्रे मरुतामुच्यते वचः’ ( ऋ. सं. १.११४.६ ) इत्यस्मिन् वर्गे सप्रपञ्चेनाभ्यधाथि । तथा चास्या ऋचोऽयमर्थः । सप्तानां मरुतां गणानां सप्त सप्तसंख्याकाः ऋष्टयः आयुधविशेषा विभिन्नाः सन्ति । तथा सप्त सप्तसंख्याकानि द्युम्नानि द्योतमानानि कुण्डलादीन्याभरणानि । द्युम्नान्यन्नानि वा । एषां गणानां विभिन्नानि सन्ति । ततः सप्त मरुतां गणाः सप्तो सप्तैव सप्तविधाः श्रियः सकला दीप्तीः अधि धिरे । परस्परमधिकं दधिरे ॥ ॥ ३५ ॥

English translation:

“Seven are he lances of the seven (troops of the Maruts), seven are their ornaments, they wear sevensurpassing glories.”

Of the seven there are seven spears; seven brilliancies are theirs;
seven beauties did they put on.

The phrase saptá ṛṣṭáyaḥ “seven spears” may be a sly pun on saptá ṛ́ṣayaḥ “seven seers” (IV.42.8, X.130.7; also saptaṛṣáyaḥ X.82.2, 109.4). Although this group is better known later and only occasionally referred to in the RV, it does have a foothold there.

The Seven carry seven spears; seven are the splendours they possess,
And seven the glories they assume.

Sieben Speere haben die Sieben, sieben sind ihre Herrlichkeiten und sieben Schmuckstücke haben sie angelegt.

Die sieben führen sieben Speer’ und sieben Schätze haben sie, Die sieben legten Schmuck sich an.

У семерых семь копьев,
Семь у них знаков великолепия,
Семь красот они надели на себя.

• विश्वेदेवा:
• मनुर्वैवस्वतः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

इन्द्रिय-स्वभाव दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - मानवशरीर में (सप्तानाम्) दो कर्ण, दो नयन, दो घ्राण और एक जिह्वा, ये जो सात इन्द्रिय हैं, उनके (सप्त+ऋष्टयः) सात आयुध हैं, दो-२ प्रकार के श्रवण और दर्शन, सूँघना और एक भाषण, ये सातों महास्त्र हैं, (एषाम्) इन कर्णादि देवों के (सप्त+द्युम्नानि) ये ही श्रवण आदि शक्तियाँ अलङ्कार हैं, (सप्तो) ये सातों (श्रियः) विशेष शोभाओं को (अधि+धिरे) रखते हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा ने मानवजाति में सर्व वस्तुओं के संग्राहक सप्त इन्द्रिय स्थापित किये हैं। उनसे विद्वान् अनेकानेक अद्भुत वस्तु संग्रह करते हैं। किन्तु मूर्खगण इन्हीं को पापों में लगाकर विनष्ट कर दीन हीन सदा रहते हैं, उनको शुभकर्म में लगाकर हे मनुष्यों ! सुधारो ॥५॥

इन्द्रियस्वभावं दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - परमात्मना मानवजातौ सर्ववस्तुसंग्राहकानि सप्तेन्द्रियाणि स्थापितानि। तैर्विद्वांसो बहूनि अद्भुतानि वस्तूनि संचिन्वन्ति। मूर्खास्तु तान्येव पापेषु नियोज्य विनाश्य च दीना हीना जायन्ते। एतदेवात्र दर्शयति भगवान् वेदः। तद्यथा मानवशरीरे। सप्तानां=द्वौ कर्णौ, द्वे नयने, द्वे नासिके, एका जिह्वा च इमानि सप्तेन्द्रियाणि सन्ति। तेषां कर्णादीनां सप्तानाम्। सप्त=सप्तविधाः। ऋष्टयः=आयुधानि सन्ति। द्विविधे श्रवणे, दर्शने, घ्राणे भाषणञ्च। इमानि महास्त्राणि सन्ति। एषाम्=देवानाम्। इमानि। सप्त। द्युम्नानि=आभरणानि सन्ति, अतस्ते सप्तो=कर्णादयः सप्तैव प्राणाः। श्रियः=शोभाः। अधि+धिरे=अधिकं दधिरे=दधति। तानि विज्ञातव्यानि ॥५॥