०२६

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - उष्णिक्

युवो᳓र् उ षू᳓ र᳓थं हुवे
सध᳓स्तुत्याय सूरि᳓षु
अ᳓तूर्तदक्षा वृषणा वृषण्वसू

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
huve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

yuvóḥ ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:DU}

sadhástutyāya ← sadhástutya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sūríṣu ← sūrí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

átūrtadakṣā ← atūrtadakṣa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vr̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vr̥ṣaṇvasū ← vŕ̥ṣaṇvasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

यु॒वोः । ऊं॒ इति॑ । सु । रथ॑म् । हु॒वे॒ । स॒धऽस्तु॑त्याय । सू॒रिषु॑ ।
अतू॑र्तऽदक्षा । वृ॒ष॒णा॒ । वृ॒ष॒ण्व॒सू॒ इति॑ वृषण्ऽवसू ॥

• yuvor ← yuvoḥ ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣū ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• sadhastutyāya ← sadhastutya
• [noun], dative, singular, neuter

• sūriṣu ← sūri
• [noun], locative, plural, masculine
• “guru.”

• atūrtadakṣā ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• atūrtadakṣā ← tūrta ← tṛ
• [verb noun]
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• atūrtadakṣā ← dakṣā ← dakṣa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣaṇvasū ← vṛṣaṇvasu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “affluent.”

हे अतूर्तदक्षा । ‘तॄ प्लवनतरणयोः’ इत्यस्य निष्ठायां ‘नसत्त’ इति सूत्रेण निपातितः । परैरहिंसितबलौ वृषणा वृषणौ कामानां सेक्तारौ अत एव वृषण्वसू वर्षणशीलधनवन्तावश्विनौ युवोः युवयो रथं सु हुवे सुष्ठु स्तोत्रादिभिराह्वयामि । किमर्थम् । सूरिषु प्राज्ञेषु स्तोतृषु मध्ये सधस्तुत्याय । स्तौतेर्भावे क्यप् । सह भवन्तौ स्तोतुम् । तस्माद्युवयोः शीघ्रगत्यै युष्मद्गमनसाधनरथमेवाह्वयामि ॥

English translation:

“(Aśvins) of irresistible strength, affluent showerers (of benefits), I invoke your chariot amid the pious,who are assembled to celebrate your presence.”

I call your chariot for joint praise among our patrons,
o you of invincible skill, you bulls who bring bullish goods.

I CALL your chariot to receive united praise mid princely men,
Strong Gods who pour down wealth, of never vanquished might!

Euren Wagen rufe ich fein, um bei den reichen Gönnern einstimmiges Lob zu finden, ihr Bullen von unübertroffener Willenskraft, ihr Schatzreichen.

Ich rufe euren Wagen her zum Chorlied bei der edlen Schar, O heldenstarke Helden, unbesiegt an Kraft.

Вот зову я, как следует, вашу колесницу
Для совместного восхваления у покровителей,
О два быка с непревзойденной силой действия, о обладатели мощного богатства!

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• उष्णिक्
• ऋषभः

आगे राजधर्मों का उपदेश करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अतूर्तदक्षा) हे अनिवारणीय शक्तिशाली (वृषणा) हे प्रजाओं में धनों की वर्षा करनेवाले (वृषण्वसू) हे वर्षणशील धनयुक्त ! हे राजन् ! हे मन्त्रिदल ! (युवोः+रथम्) आप लोगों के रथ को (सूरिषु+सधस्तुत्याय) विद्वानों की सभा में सबके साथ आदर करने के लिये (सु) साधुभाव से (हुवे) मैं बुलाता हूँ (उ) निश्चितरूप से ॥१॥

भावार्थभाषाः - पूर्व में भी कह आये हैं कि राजा और मन्त्रिदल का नाम “अश्वी” है। प्रजाओं को उचित है कि बड़ी-२ सभाओं में मन्त्रिदलसहित राजा को बुलाकर सत्कार करें। यहाँ रथ के बुलाने से राजा के बुलाने का तात्पर्य्य है। जो राजदल प्रजाओं में सदा अपनी उदारता प्रकट करते हों, वे आदरणीय हैं ॥१॥

अथ राजधर्मान् उपदिशति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अतूर्तदक्षा=हे अहिंसितबलौ। हे वृषणा=वृषणौ ! वृषण्वसू=वर्षणशीलधनौ ! हे अश्विनौ ! युवोः=युवयोः। रथम्। सूरिषु=विदुषां मध्ये। सधस्तुत्याय=सह स्तोतुम्। सुशोभनम्। हुवे=आह्वयामि। उ=इति प्रसिद्धम् ॥१॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - उष्णिक्

युवं᳓ वरो सुषा᳓मणे
महे᳓ त᳓ने नासतिया
अ᳓वोभिर् याथो वृषणा वृषण्वसू

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
suṣā́mṇe ← suṣā́man- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

varo ← varu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

táne ← tán- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ávobhiḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

vr̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vr̥ṣaṇvasū ← vŕ̥ṣaṇvasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yāthaḥ ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

यु॒वम् । व॒रो॒ इति॑ । सु॒ऽसाम्णे॑ । म॒हे । तने॑ । ना॒स॒त्या॒ ।
अवः॑ऽभिः । या॒थः॒ । वृ॒ष॒णा॒ । वृ॒ष॒ण्व॒सू॒ इति॑ वृषण्ऽवसू ॥

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• varo ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• suṣāmṇe ← suṣāman
• [noun], dative, singular, masculine

• mahe ← mah
• [noun], dative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• tane ← tan
• [noun], dative, singular, feminine
• “continuity; sequence; longevity.”

• nāsatyā ← nāsatya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• avobhir ← avobhiḥ ← avas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “aid; favor; protection.”

• yātho ← yāthaḥ ← yā
• [verb], dual, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣaṇvasū ← vṛṣaṇvasu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “affluent.”

ऋषिर्वरुं राजानं संबोध्याह । हे नासत्या नासत्यौ । न विद्यतेऽसत्यमनयोरिति नासत्यौ । वृषणा कामानां वर्षितारौ वृषण्वसू वर्षणशीलवसुमन्तावश्विनौ युवं युवां सुषाम्णे सुषामाख्यराज्ञे मम पित्रेऽस्मै महे महते तने । तनोतीति तनं धनम् । धनाय । ‘क्रियार्थोपपदस्य’ इति चतुर्थी । तस्मै धनं दातुं पुरा यथागच्छतं तद्वत् मह्यमपि धनं दातुम् अवोभिः पालनैः सह याथः युवामायातमिति हे वरो वरुनामक राजन्नेवं ब्रूहीति ऋषिर्वदति ॥

English translation:

“(Say), Varu (thus), Nāsatyās, senders of rain, affluent showerers (of benefits), as you came toSuṣāman with your protections to (grant him) great riches, (so come to me).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Say, Varu, thus: varu, vocative: hevarunāmaka rājan, evam brūhīti ṛṣir vadati; to grant him great riches: mahe tane = mahate dhanāya;mahyam āyātam

O Nāsatyas, to Varo Suṣāman for his great extension
do you drive with your help, you bulls who bring bullish goods.

mahé táne ‘for great extension’ presumably refers to his extending his lineage.

Ye to Varosusaman come, Nasatyas, for this glorious rite.
With your protecting aid. Strong Gods, who pour down wealth.

Ihr Nasatya´s kommet in Gnaden zu großer Lebensdauer für Varo Susaman, ihr Bullen, ihr Schatzreichen.

Zu dem Varo-Suschaman kommt, mit Hülfen, o Wahrhaftige, Zu langer Dauer, heldenstarke Helden ihr.

Вы для Варо Сушамана,
Для (него,) великого, (и) для (его) потомства, о Насатьи,
Приезжайте с поддержками, о два быка, о обладатели мощного богатства!

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

राजा का अन्य कर्त्तव्य कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (नासत्या) हे असत्यरहित (वृषणा) हे प्रजाओं में धनवर्षा करनेवाले (वृषण्वसू) हे वर्षणशीलधनयुक्त राजन् तथा मन्त्रिदल ! (युवम्) आप सब (वरो) श्रेष्ठ पुरुष (सुसाम्ने) सुन्दर गान करनेवाले (महे) महान् (तने) विद्या धनादि विस्तार करनेवाले इत्यादि, इस प्रकार के मनुष्यों के लिये (अवोभिः) पालन के साथ अर्थात् रक्षक सेनाओं के साथ (याथः) यात्रा करते हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - राजा को उचित है कि अच्छे पुरुषों की रक्षा करे और देश में भ्रमण कर उनकी दशाओं से परिचित हो यथायोग्य प्रबन्ध करे ॥२॥

राजकर्त्तव्यतान्तरमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे नासत्या=हे असत्यरहितौ ! हे वृषणा=हे वृषणौ ! हे वृषण्वसू=हे अश्विनौ ! युवम्=युवाम्। वरो=वरवे=श्रेष्ठाय। सुसाम्ने=शोभनगानकारिणे। महे=महते। तने=तनोतीति तनः=तननाय। अवोभिः=रक्षणैः सह। याथः=गच्छथः ॥२॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - उष्णिक्

ता᳓ वाम् अद्य᳓ हवामहे
हव्ये᳓भिर् वाजिनीवसू
पूर्वी᳓र् इष᳓ इष᳓यन्ताव् अ᳓ति क्षपः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

havyébhiḥ ← havyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

vājinīvasū ← vājínīvasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

áti ← áti (invariable)

iṣáḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

iṣáyantau ← √iṣ- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

kṣapáḥ ← kṣáp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ता । वा॒म् । अ॒द्य । ह॒वा॒म॒हे॒ । ह॒व्येभिः॑ । वा॒जि॒नी॒व॒सू॒ इति॑ वाजिनीऽवसू ।
पू॒र्वीः । इ॒षः । इ॒षय॑न्तौ । अति॑ । क्ष॒पः ॥

• tā ← tad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• havyebhir ← havyebhiḥ ← havya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• vājinīvasū ← vājinīvasu
• [noun], vocative, dual, masculine

• pūrvīr ← pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• iṣa ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• iṣayantāv ← iṣayantau ← iṣay ← √iṣ
• [verb noun], accusative, dual

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• kṣapaḥ ← kṣap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “night.”

हे वाजिनीवसू अन्नयुक्तधनवन्तावश्विनौ पूर्वीः बहूनि इषः अन्नानि इषयन्तौ । ‘इषु इच्छायाम् । इच्छन्तौ ता तौ प्रसिद्धौ वां युवाम् अद्य अस्मिन् यागदिने अति क्षपः क्षपाया अतिक्रमे । उषःकाल इत्यर्थः । तस्मिन्नुषःकाले हव्येभिः हविर्लक्षणैरन्नैः सह वयं हवामहे आह्वयामः । आश्विनशस्त्रस्य तत्र शस्यमानत्वादुषःकाल एवाह । याग इत्यर्थः ॥

English translation:

“Affluent in nourishment, we invoke you, who are desirous of (sacrificial) food, on this occasion at dawnwith oblations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

At dawn: ati kṣapaḥ kṣapāya atikrame = at the passing of night, uṣaḥ kāle

We call you today with our oblations, you who bring prizewinning mares as goods,
as you become refreshed on the many refreshments beyond the nights.

havāmahe havyébhiḥ “we call with oblations” is a word play between the the roots √hu ‘pour, libate’ and √hū/hvā ‘call’ and economically refers to the two complementary aspects of Vedic sacrifice, the verbal and the material. It is the mirror image of the trope “pour prayers.” iṣáyantau can belong either to trans. iṣáyati to √iṣ ‘send’ (so Grassmann, Lubotsky) or intrans. iṣáyati ‘prosper’. I tentatively opt for the latter, with a cognate acc. of respect, iṣáḥ, hence “prosper, become refreshed with respect to refreshments.” It is not entirely clear to me which root affiliation is represented by Geldner’s “spenden” (probably ‘send’?) or Renou’s “sécrétant à titre de jouissance” (probably ‘prosper’?).

I suggest that áti kṣapáḥ “beyond the nights” refers to the Atirātra soma (“overnight soma”) offered to the Aśvins the morning after, as it were.

So with oblations we invoke you, rich in ample wealth, to-day,
When night hath passed, O ye who send us plenteous food.
O Asvins, Heroes, let your car, famed, best to travel, come to us,
And, for his glory, mark your zealous servant’s lauds.

Darum laden wir euch beide heute mit Opferspenden, ihr Reichlohnende, die über die Nächte hinweghelfend viele Labsale spenden.

So laden labungsreiche euch, auch heute wir durch Opfer ein; Die viele Gaben ihr auf lange Zeit verleiht.

Сегодня я призываю вас двоих
Жертвами, о богатые наградами,
Освежающие жертвенными усладами в конце ночеи.

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• उष्णिक्
• ऋषभः

राजकर्म कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनीवसू) हे अन्नादि परिपूर्ण धनवाले राजन् तथा मन्त्रिदल ! (ता+वाम्) उन आप सबको (अद्य) आज (अति+क्षपः) रात्रि के बीतने के पश्चात् अर्थात् प्रातःकाल (हवामहे) आदर के साथ बुलाते हैं (हव्येभिः) स्तुतियों के द्वारा आपका सत्कार करते हैं, आप सब (पूर्वीः+इषः) बहुत से धनों को (इषयन्तौ) इकट्ठा करने के लिये इच्छा करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - राजा को उचित है कि प्रजा के हित के लिये बहुत सा धन एकत्रित कर रक्खें ॥३॥

राजकर्माण्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वाजिनीवसू=हे वर्षणशीलधनवन्तौ ! हे विज्ञानधनवन्तौ ! ता+वाम्=तौ युवाम्। अद्य=अस्मिन् दिने। अति+क्षपः=क्षपाया रात्रेः अतिक्रमे। हव्येभिः=हविर्लक्षणैः स्तोत्रैः सह। हवामहे। कीदृशौ। पूर्वीः=बह्वीः। इषः=अन्नानि। इषयन्तौ=इच्छन्तौ ॥३॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - उष्णिक्

आ᳓ वां वा᳓हिष्ठो अश्विना
र᳓थो यातु श्रुतो᳓ नरा
उ᳓प स्तो᳓मान् तुर᳓स्य दर्शथः श्रिये᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vā́hiṣṭhaḥ ← vā́hiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śrutáḥ ← √śru- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yātu ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

darśathaḥ ← √dr̥ś- (root)
{number:DU, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

śriyé ← śrī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

stómān ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

turásya ← turá- 1 (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

आ । वा॒म् । वाहि॑ष्ठः । अ॒श्वि॒ना॒ । रथः॑ । या॒तु॒ । श्रु॒तः । न॒रा॒ ।
उप॑ । स्तोमा॑न् । तु॒रस्य॑ । द॒र्श॒थः॒ । श्रि॒ये ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• vāhiṣṭho ← vāhiṣṭhaḥ ← vāhiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• yātu ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• śruto ← śrutaḥ ← śru
• [verb noun], nominative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• narā ← nṛ
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• stomān ← stoma
• [noun], accusative, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• turasya ← tura
• [noun], genitive, singular, masculine
• “powerful; noble; noble.”

• darśathaḥ ← dṛś
• [verb], dual, Present conjunctive (subjunctive)
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• śriye ← śrī
• [noun], dative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

हे नरा सर्वस्य नेतारौ अश्विना अश्विनौ वां युवयोः वाहिष्ठः वोढृतमः श्रुतः विश्रुतः सर्वत्र प्रसिद्धः रथः आ यातु अस्मदीयं यज्ञं प्रत्यागच्छतु । तेन रथेन युवामागत्य तुरस्य क्षिप्रं स्तोत्रं कुर्वतस्तस्य स्तोमान् त्रिवृत्पञ्चदशादिस्तोमान् श्रिये तस्यैश्वर्यप्रदानाय उप दर्शथः । पश्यतिर्ज्ञानकर्मा । जानीतम् । दृशेर्लटि व्यत्ययेनाङादेशः ॥

English translation:

“Leaders (of rites), let your renowned all-conveying chariot come to us, and (do you) recognize thepraisers of the zealous (worshipper) for his prosperity.”

Let your famed chariot, the best conveyor, drive here, o Aśvins,
superior men.
(Then) you shall look closely at the praise songs of the powerful one for splendor.

आ वां॒ वाहि॑ष्ठो अश्विना॒ रथो॑ यातु श्रु॒तो न॑रा ।
उप॒ स्तोमा॑न्तु॒रस्य॑ दर्शथः श्रि॒ये ॥

Euer bestfahrender Wagen soll kommen, der berühmte, ihr Herren Asvin. Ihr sollt nach des Meisters Lobliedern schauen ihm zu Ehren!

Eur Wagen, Ritter, komme her, der hehre, der am schnellsten fährt, Vernehmt des muntern Lobgesänge euch zum Preis.

Ваша лучше всех возящая колесница, о Ашвины,
Знаменитая, пусть приедет, о два мужа!
Присматривайтесь к восхвалениям способного – для (его) блеска!

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• उष्णिक्
• ऋषभः

राजा का कर्त्तव्य कर्म कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (नरा) हे मनुष्यों के नेता ! (अश्विना) राजा तथा मन्त्रिदल (वाम्) आप सबका (वाहिष्ठः) अतिशय अन्नादिकों का ढोनेवाला (श्रुतः) प्रसिद्ध (रथः) रथ (आयातु) प्रजाओं के गृह पर आवे और आप (तुरस्य) श्रद्धा और भक्तिपूर्वक स्तुति करते हुए पुरुषों के (स्तोमान्) स्तोत्रों को (श्रिये) कल्याण के लिये (उपदर्शथः) सुनें ॥४॥

भावार्थभाषाः - रथ शब्द यहाँ उपलक्षण है अर्थात् प्रजाओं में जहाँ-२ भोज्य पदार्थों की न्यूनता हो, वहाँ-२ राजदल रथ, अश्व, उष्ट्र आदिकों के द्वारा अन्न पहुँचाया करें ॥४॥

राजकर्त्तव्यकर्माह।

पदार्थान्वयभाषाः - नरा=हे सर्वस्य नेतारौ ! अश्विना=मन्त्रिनृपौ। वाम्=युवयोः। वाहिष्ठः=अतिशयेन वोढा। श्रुतः=विख्यातः। रथः। आयातु। युवाम्। तुरस्य=शीघ्रं स्तुतिं कुर्वतः पुरुषस्य। स्तोमान्। श्रिये। उपदर्शथः=शृणुतम् ॥४॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - उष्णिक्

जुहुराणा᳓ चिद् अश्विना
आ᳓ मन्येथां वृषण्वसू
युवं᳓ हि᳓ रुद्रा प᳓र्षथो अ᳓ति द्वि᳓षः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

cit ← cit (invariable)

juhurāṇā́ ← √hr̥̄- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:AOR, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

manyethām ← √man- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED}

vr̥ṣaṇvasū ← vŕ̥ṣaṇvasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

áti ← áti (invariable)

dvíṣaḥ ← dvíṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

hí ← hí (invariable)

párṣathaḥ ← √pr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

rudrā ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

जु॒हु॒रा॒णा । चि॒त् । अ॒श्वि॒ना॒ । आ । म॒न्ये॒था॒म् । वृ॒ष॒ण्व॒सू॒ इति॑ वृषण्ऽवसू ।
यु॒वम् । हि । रु॒द्रा॒ । पर्ष॑थः । अति॑ । द्विषः॑ ॥

• juhurāṇā ← hvṛ
• [verb noun], nominative, dual

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• manyethāṃ ← manyethām ← man
• [verb], dual, Present imperative
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• vṛṣaṇvasū ← vṛṣaṇvasu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “affluent.”

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• rudrā ← rudra
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• parṣatho ← parṣathaḥ ← pṛ
• [verb], dual, Aorist conj./subj.
• “protect; promote; rescue; help.”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• dviṣaḥ ← dviṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hate; dviṣ; hostility; hostility.”

हे वृषण्वसू वर्षणशीलधनवन्तौ अश्विना अश्विनौ जुहुराणा चित् । हुर्छा कौटिल्ये’। ‘हुर्छेः सनो लुक् छलोपश्च’ (उ. सू. २. २४८) इत्यानच्प्रत्ययः । कुटिलान् कर्मविघ्कारिणो मायाविनोऽपि शत्रून् आ आभिमुख्येन मन्येथां जानीतम् । ततो हे रुद्रा संग्रामे रोदनशीलौ रुवन्तौ वा अश्विनौ युवम् । हिरवधारणे । युवामेव द्विषः द्वेषकारिणः तान् शत्रून् अति पर्षथः अतीत्य संक्लेशयतम् । हतमित्यर्थः । ‘पृषु हिंसासंक्लेशनयोः’ इति भौवादिकः ॥ ॥ २६ ॥

English translation:

“Aśvins, affluent showerers (of benefits), detect the guileful, verily, Rudras, vex your adversaries.”

Even as you follow your meandering course, you should turn your mind here, o Aśvins, who bring bullish goods,
for (then) you two, o Rudras, shall deliver (us) beyond hatreds.

Asvins, who send us precious gifts, even when offended, think of him:
For ye, O Rudras, lead us safe beyond our foes.

Auch wenn ihr Asvin vom Weg abgekommen seid, so denket hierher, ihr Schätzereiche, denn ihr Rudra´s sollt über die Anfeindungen hinweghelfen!

Nehmt wahr auch, was beschädigt ist, o Ritter, heldenstarke ihr, Denn über Feinde führt ihr hin, o strahlende.

Даже когда вы рассердились,
Подумайте (о нас), о обладатели мощного богатства:
Ведь вы, о два Рудры, должны перевозить через проявления ненависти!

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः राजकर्म कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषण्वसू) हे वर्षणशील धनयुक्त (अश्विना) हे राजा तथा मन्त्रिदल ! (जुहुराणा+चित्) कुटिल पुरुषों को (मन्येथाम्) विविध दूत द्वारा जानें और उनको सत्पथ में लावें (रुद्रा) भयङ्कर (युवम्) आप दोनों मिलकर (द्विषः) परस्पर द्वेषी और धर्म-कर्म से परस्पर द्वेष रखनेवाले (अति+पर्षथः) दण्ड देवें ॥५॥

भावार्थभाषाः - राष्ट्रकर्मचारियों को उचित है कि परस्पर द्वेष, हिंसा आदि अवगुण को दूर करें। और उपद्रवकारी जनों को यथाविधि दण्ड देकर सुमार्ग में लावें ॥५॥

पुनस्तत्कर्माह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वृषण्वसू ! अश्विनौ ! जुहुराणा+चित्=कुटिलानपि पुरुषान्। मन्येथाम्=वित्तम्। ततः। रुद्रा=रुद्रौ=भयङ्करौ। युवम्=युवाम्। हि। द्विषः=द्वेषिणः। अति+पर्षथः=अतीत्य संक्लेशयतम्। पृषु हिंसासंक्लेशनयोः ॥५॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - उष्णिक्

दस्रा᳓ हि᳓ वि᳓श्वम् आनुष᳓ङ्
मक्षू᳓भिः परिदी᳓यथः
धियंजिन्वा᳓ म᳓धुवर्णा शुभ᳓स् प᳓ती

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ānuṣák ← ānuṣák (invariable)

dasrā́ ← dasrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

hí ← hí (invariable)

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

makṣū́bhiḥ ← makṣú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

paridī́yathaḥ ← √dī- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dhiyaṁjinvā́ ← dhiyaṁjinvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

mádhuvarṇā ← mádhuvarṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

pátī ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

śubháḥ ← śúbh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

द॒स्रा । हि । विश्व॑म् । आ॒नु॒षक् । म॒क्षुऽभिः॑ । प॒रि॒ऽदीय॑थः ।
धि॒य॒म्ऽजि॒न्वा । मधु॑ऽवर्णा । शु॒भः । पती॒ इति॑ ॥

• dasrā ← dasra
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ānuṣaṅ ← ānuṣak
• [adverb]
• “correctly; in sequence; punctually.”

• makṣūbhiḥ ← makṣū
• [noun], instrumental, plural, masculine

• paridīyathaḥ ← paridī ← √dī
• [verb], dual, Present indikative

• dhiyañjinvā ← dhiyaṃjinva
• [noun], nominative, dual, masculine

• madhuvarṇā ← madhu
• [noun], neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• madhuvarṇā ← varṇā ← varṇa
• [noun], nominative, dual, masculine
• “color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

• śubhas ← śubhaḥ ← śubh
• [noun], genitive, singular, feminine

• patī ← pati
• [noun], nominative, dual, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

दस्रा दस्रौ सर्वैदर्शनीयौ । यद्वा । ’ दसु उपक्षये’ । शत्रूणामुपक्षपयितारावश्विनौ । कीदृशौ । धियंजिन्वा धियंजिन्वौ । जिविः प्रीणनार्थः । कर्माणि प्रीणयन्तौ मधुवर्णा मधुवर्णौ सर्वेषां मादनशीलशरीरकान्ती । ये युवयो रूपं पश्यन्ति ते तत्रैव हृष्टा भवन्तीत्यर्थः । तादृशौ शुभस्पती उदकस्य पालयितारौ तादृशौ युवां मक्षुभिः शीघ्रगमनैरश्चैः आनुषक् अनुषक्तं यथा भवति तथा विश्वम् ऋत्विग्भिर्हविर्भिश्च व्याप्तम् । हिरवधारणे । अस्मदीयं यज्ञमेव प्रति परिदीयथः । दीयतिर्गतिकर्मा । परित आगच्छतम् ॥

English translation:

“Dasras, who are gratified by sacred rites, of fascinating complexion, lords of rain, pass with your fleet(horses) completely round our entier (sacrifice).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Complexion: madhuvarṇā = ye yuvayo rūpam paśyanti tetatraiva hṛṣṭā bhavanti, they who look upon your beauty are delighted

For you two wondrous ones fly around the whole (world) in proper sequence with your prompt (horses),
as those who quicken our insight, as the honey-colored lords of beauty.1084 VIII.26

For, Wonder-Workers, with fleet steeds ye fly completely round this All,
Stirring our thoughts, ye Lords of splendour, honey-hued.

Denn ihr, die Meister, flieget mit den eiligen Rossen vollständig um die ganze Welt, den frommen Gedanken anregend, wie Honig aussehend, die Herren der Schönheit.

Denn, hehre, ihr umfliegt das All mit raschen Rossen rings herum, Gebet erregend, honigfarbne Glanzesherrn.

О чудесные, ведь вы весь (мир) по порядку
Облетаете на быстрых (конях),
(Вы,) возбуждающие мысль, цвета меда, повелители красоты.

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• उष्णिक्
• ऋषभः

पुनः उसी वस्तु को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - इस ऋचा से भी अश्विद्वय के विशेषण कहते हैं। वे राजा और मन्त्रिदल (दस्रा) दर्शनीय और शत्रुओं के क्षय करनेवाले हों, (धियञ्जिन्वा) प्रजाओं की बुद्धियों और कर्मों को बढ़ावें और (मधुवर्णा) उनके वर्ण मधुर और सुन्दर हों, (शुभस्पती) समय-२ पर जलों के प्रबन्धकर्ता हों, वैसे मन्त्रिदलसहित राजा (मक्षूभिः) शीघ्रगामी रथ और सेनाओं के सहित (विश्वम्) प्रजाओं की सकल वस्तुओं को (आनुषक्) सर्वदा (परिदीयथः) रक्षा करें (हि) निश्चितरूप से और इसी से उनकी कीर्ति भी बढ़ती रहती है ॥६॥

भावार्थभाषाः - राज्य में जिन उपायों से बुद्धि, शुभकर्म, विद्या, धन और व्यवसाय आदिकों की वृद्धि हो, वे अवश्य करवाये जाएँ ॥६॥

पुनस्तदाह।

पदार्थान्वयभाषाः - अनया पुनरप्यश्विनौ विशिनष्टि। कीदृशौ। दस्रा=दर्शनीयौ। यद्वा “दसु उपक्षये”। शत्रूणामुपक्षयितारौ। पुनः। धियम्+जिन्वा=धियः=मतीः कर्माणि वा प्रीणयन्तौ। मधुवर्णा=मधुरवर्णौ। पुनः। शुभस्पती=कल्याणपती जलस्य पती इति वा। ईदृशौ। युवाम्। मक्षुभिः=शीघ्रगामिभी रथैः सह। विश्वम्=सर्वं वस्तु। आनुषक्=सर्वदा। परिदीयथः=रक्षथः। “हिरवधारणे”। इति युवयोर्महती कीर्तिः ॥६॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - उष्णिक्

उ᳓प नो यातम् अश्विना
राया᳓ विश्वपु᳓षा सह᳓
मघ᳓वाना सुवी᳓राव् अ᳓नपच्युता

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rāyā́ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sahá ← sahá (invariable)

viśvapúṣā ← viśvapúṣ- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ánapacyutā ← ánapacyuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

maghávānā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

suvī́rau ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

उप॑ । नः॒ । या॒त॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ । रा॒या । वि॒श्व॒ऽपुषा॑ । स॒ह ।
म॒घऽवा॑ना । सु॒ऽवीरौ॑ । अन॑पऽच्युता ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• rāyā ← rai
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• viśvapuṣā ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvapuṣā ← puṣā ← puṣ
• [noun], instrumental, singular, masculine

• saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

• maghavānā ← maghavan
• [noun], nominative, dual, masculine
• “big.”

• suvīrāv ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīrāv ← vīrau ← vīra
• [noun], nominative, dual, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• anapacyutā ← an
• [adverb]
• “not.”

• anapacyutā ← apacyutā ← apacyu ← √cyu
• [verb noun], nominative, dual
• “abscond.”

हे अश्विना अश्विनौ विश्वपुषा विश्वस्य सर्वस्य पोषकेण राया धनेन सह नः अस्मदीयं यज्ञम् उप यातम् उपागच्छतम् । यज्ञमागत्य धनमस्यभ्यं प्रयच्छतमिति भावः । किमनयोर्धनमस्तीत्यत आह । मघवाना मघवानौ मंहनीयधनवन्तौ सुवीरौ शोभनसामर्थ्योपेतौ । यद्वा । वीराः समर्थाः शत्रवः । तद्वन्तौ । तथापि अनपच्युता तैरपच्यावनीयौ न भवतः । तौ यज्ञं प्रत्यागच्छतम्

English translation:

“Come to us, Aśvins, with all-supporting riches, for you are opulent, heroic, overthrown of none.”

Drive right up to us, o Aśvins, together with all-prospering wealth, as unbudgeable bounteous ones, bringing good heroes.

With all-sustaining opulence, Asvins, come hitherward to us,
Ye rich and noble Heroes, ne’er to be o’erthrown.

Kommet zu uns, Asvin, zusammen mit dem allnährenden Reichtum, ihr die freigebigen, unverdrängten Meister!

O Ritter, kommet her zu uns mit Reichthum, welcher alle nährt, Ihr heldenstarken, reichen, unerschütterten.

Приезжайте к нам, о Ашвины,
С богатством, приносящим всем процветание,
Двое прекрасных мужей, щедрых, непоколебимых!

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• उष्णिक्
• ऋषभः

पुनः उसी को दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे राजा तथा मन्त्रिदल ! (विश्वपुषा) सबको पोषण करनेवाली (राया) धनसम्पत्तियों के साथ (नः) हम लोगों के (उपयातम्) निकट आवें अर्थात् हम प्रजाओं को अपने उद्योग और वाणिज्यादि द्वारा धनसम्पन्न बनावें, क्योंकि आप (मघवाना) परम धनाढ्य हैं, (सुवीरौ) वीरुपुरुषों से युक्त (अनपच्युतौ) पतनरहित हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - जिस हेतु राष्ट्र के हितसाधन के लिये राजा के निकट सर्वसाधन उपस्थित रहते हैं, अतः राजदल को सदा प्रजा के अभ्युदय के लिये प्रयत्न करना उचित है ॥७॥

पुनस्तदेव दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना=अश्विनौ ! विश्वपुषा=सर्वपोषकेण। राया=धनेन सह। नः=अस्मान्। उपयातम्। यतो युवाम्। मघवाना=मघवानौ=धनवन्तौ। सुवीरौ। पुनः। अनपच्युता=अपच्युतिरहितौ ॥७॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - उष्णिक्

आ᳓ मे अस्य᳓ प्रतीवि᳓यम्
इ᳓न्द्रनासतिया गतम्
देवा᳓ देवे᳓भिर् अद्य᳓ सच᳓नस्तमा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

pratīvyàm ← pratīvī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

gatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

índranāsatyā ← indranāsatya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

adyá ← adyá (invariable)

devā́ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

devébhiḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sacánastamā ← sacánastama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

आ । मे॒ । अ॒स्य । प्र॒ती॒व्य॑म् । इन्द्र॑नासत्या । ग॒त॒म् ।
दे॒वा । दे॒वेभिः॑ । अ॒द्य । स॒चनः॑ऽतमा ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pratīvyam ← pratīvī
• [noun], accusative, singular, feminine

• indranāsatyā ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indranāsatyā ← nāsatyāḥ ← nāsatya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• gatam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• devā ← deva
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devebhir ← devebhiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• sacanastamā ← sacanastama
• [noun], nominative, dual, masculine

हे इन्द्रनासत्या इन्द्राश्विनौ सचनस्तमा । षच समवाये । ‘कृत्यल्युटः ’ इति कर्मणि ल्युट् । अतिशयेन सर्वैः समवेतव्यौ सेव्यमानौ युवां प्रतीव्यम् । वी गत्यादिषु । अधिकरणे औणादिकः क्विप् । प्रतिशब्दस्य वीप्सार्थोऽस्ति । पुनःपुनर्वियन्ति भक्षयन्ति हवींषि देवा अत्रेति प्रतीवीर्यज्ञः । तम् अस्य पुरोवर्तिनः मे मम संबन्धिनं यज्ञम् अद्य अस्मिन् दिने देवेभिः देवैः सार्धम् आ गतम् आगच्छतम् । यद्वा। मे मम अस्य क्रियमाणस्य स्तोत्रस्य प्रतीव्यं प्रतिगतं यथा भवति तथाभिमुख्येनायातम् ॥

English translation:

“Indra and Nāsatyās, who are most accessible, come to this my sacrifice; come, gods, today with(other) divinities.”

You two—come here to receive this (offering) of mine, Indra and Nāsatyas—
as two gods joined in greatest delight with the gods today.

This vs. is somewhat curiously constructed. It contains, probably, a dual dvandva whose 2nd member is itself dual: índra-nāsatyā ‘o Indra and the two Nāsatyas’. Since the form is in the voc. it is actually impossible to determine if it is in fact a dual dvandva or two separate vocc., índra nāsatyā, sg. and du. Although in most dual dvandvas the first member also has dual inflection (type índrā-váruṇā), see indra-vāyū́, with stem form in the first member and a single 2nd member accent; its voc. is índra-vāyū, which would match the template found here. In any case, the verb is dual (gatam), and the rest of the verse (pāda c) is couched in the dual. This either means that Indra is being ignored (which is possible, since the hymn is dedicated to the Aśvins) or that the dual dvandva índra-nāsatyā is being treated as if it contained two entities, rather than one+two (which is also possible). For another number mismatch, see vs. 11.

To welcome this mine offering, O ye Indra-like Nasatyas, come
As Gods of best accord this day with other Gods.

Kommet, Indra und die Nasatya´s, zu meiner Darbringung, ihr Götter mit den Göttern heute recht einträchtig!

Zu diesem meinem Mahle kommt mit Indra, o ihr Treuen, her, Ihr Götter mit den Göttern heut in Huld vereint.

На это мое приглашение
Приезжайте, о Индра-Насатьи,
Два бога, вместе с богами сегодня с самыми большими радостями!

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

पुनः उसी को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रनासत्या) हे महापुरुषसमान असत्यरहित (देवा) हे दिव्यगुणयुक्त राजा तथा मन्त्रिदल ! आप दोनों (सचस्तमा) अतिशय मिलने मिलानेवाले हैं। वे आप (देवेभिः) अन्यान्य देवगणों के साथ (अद्य) आज (अस्य+मे) इस मेरे उपासक के (प्रतीव्यम्) कर्मों की रक्षा करने के लिये (आगतम्) आवें ॥८॥

भावार्थभाषाः - अपने शुभ कर्म में अच्छे-२ पुरुषों को बुलाकर सत्कार करे ॥८॥

पुनस्तदेवाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्रनासत्या=हे इन्द्रेण समौ नासत्यौ। देवा=देवौ। सचनस्तमा=“सच समवाये” अतिशयेन समवेतनस्वभावौ=संमेलनवन्तौ। युवाम्। देवेभिः=देवैः सह। अद्य। अस्य=ममोपासकस्य। प्रतीव्यम्=कर्म रक्षितुम्। आगतम्=आगच्छतम् ॥८॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - उष्णिक्

वयं᳓ हि᳓ वां ह᳓वामह
उक्षण्य᳓न्तो विअश्वव᳓त्
सुमति᳓भिर् उ᳓प विप्राव् इहा᳓ गतम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hávāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

hí ← hí (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ukṣaṇyántaḥ ← √ukṣaṇy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

vyaśvavát ← vyaśvavát (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

gatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)

sumatíbhiḥ ← sumatí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

viprau ← vípra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

व॒यम् । हि । वा॒म् । हवा॑महे । उ॒क्ष॒ण्यन्तः॑ । व्य॒श्व॒ऽवत् ।
सु॒म॒तिऽभिः॑ । उप॑ । वि॒प्रौ॒ । इ॒ह । आ । ग॒त॒म् ॥

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• havāmaha ← havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• ukṣaṇyanto ← ukṣaṇyantaḥ ← ukṣaṇy
• [verb noun], nominative, plural

• vyaśvavat ← vyaśva
• [noun], masculine

• vyaśvavat ← vat
• [adverb]
• “equally; like.”

• sumatibhir ← sumatibhiḥ ← sumati
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• viprāv ← viprau ← vipra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• ihā ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gatam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

उक्षण्यन्तः धनादिसेक्तारावात्मन इच्छन्तः वयं वां हि धनादीनां प्रत्तारौ युवामेव हवामहे तल्लाभार्थमाह्वयामः । तत्र दृष्टान्तः । व्यश्ववत् । यथास्माकं पिता युवामेव स्तुत्वा धनमलभत तद्वत् । हे विप्रौ मेधाविनावश्विनौ सुमतिभिः अस्माभिः क्रियमाणैः कल्याणैः स्तोत्रैः सह । यद्वा । सुमतिभिः शोभनाभिरनुग्रहबुद्धिभिः सह । इह अस्मिन् यागदिने उप आ गतम् उपागच्छतम् ॥

English translation:

“Desirous of you who are bestowers of wealth, we invoke you, as did (your father) Vyaśva; come,sagacious Aśvins, here with favourable intentions.”

Because we call upon you, (we) seeking bulls like Vyaśva seeking Ukṣan (his patron),
come here with your favors, o inspired poets.

vayám … ukṣaṇyánto vyaśvavát is a play on words. ukṣanyántaḥ is read doubly, in one sense in the frame (‘seeking bulls’) and another in the simile (‘seeking Ukṣan’). Unusually the simile is conveyed by -vát. On the poet Vyaśva seeking his patron Ukṣan, see VIII.23.16 vyàśvaḥ … ukṣaṇyúḥ, where ukṣanyúḥ can also be read as a pun.

For we, like Vyasva, lifting up our voice like oxen, call on you:
With all your loving kindness, Sages, come to us.

Denn wir rufen euch, nach einem Uksan verlangend gleich Vyasva. Kommet, ihr Redekundigen, hierher mit Wohlwollen!

Denn wie Viaçva rufen wir wie Stiere brüllend euch herbei, O kommt hierher, ihr weisen mit Gewogenheit.

Ведь мы зовем вас двоих,
Жаждя Укшана, подобно Вьяшве.
Приезжайте, о вдохновенные, с (вашими) милостями!

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः उसी विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् तथा मन्त्रिदल ! (उक्षण्यन्तः) धनस्वामी और रक्षक को अपने लिये चाहते हुए हम लोग (हि) निश्चितरूप से (व्यश्ववत्) जितेन्द्रिय ऋषि के समान (वाम्+हवामहे) प्रत्येक शुभकर्म में आपको बुलाते हैं, (विप्रौ) हे मेधावि राष्ट्रदल (सुमतिभिः) सुन्दर बुद्धियों और बुद्धिमान् पुरुषों के साथ (इह) इस यज्ञ में (उपागतम्) आकर विराजमान हूजिये ॥९॥

भावार्थभाषाः - प्रजागण राजदल के साथ प्रेम और विश्वास करें और राजदल प्रजाओं के हित में सदा लगे रहें ॥

टिप्पणी: ॥

पुनस्तदेवाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विनौ ! उक्षण्यन्तः=उक्षाणौ=धनादिवर्षणकर्त्तारौ। युवाम्। आत्मन इच्छन्तो वयम्। हि। व्यश्ववत्=जितेन्द्रियर्षिवत्। वां हवामहे। हे विप्रौ=मेधाविनौ ! युवाम्। सुमतिभिः। इह। उपागतम्=उपागच्छतम् ॥९॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - उष्णिक्

अश्वि᳓ना सु᳓ ऋषे स्तुहि
कुवि᳓त् ते श्र᳓वतो ह᳓वम्
ने᳓दीयसः कूळयातः पणीँ᳓र् उत᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvínā ← aśvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

r̥ṣe ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

stuhi ← √stu- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sú ← sú (invariable)

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kuvít ← kuvít (invariable)

śrávataḥ ← √śru- (root)
{number:DU, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

kūḷayātaḥ ← √kūḷay- (root)
{number:DU, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

nédīyasaḥ ← nédīyaṁs- (nominal stem)
{case:ACC, number:PL}

paṇī́n ← paṇí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)

अ॒श्विना॑ । सु । ऋ॒षे॒ । स्तु॒हि॒ । कु॒वित् । ते॒ । श्रव॑तः । हव॑म् ।
नेदी॑यसः । कू॒ळ॒या॒तः॒ । प॒णीन् । उ॒त ॥

• aśvinā ← aśvin
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• sv ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• ṛṣe ← ṛṣi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• stuhi ← stu
• [verb], singular, Present imperative
• “laud; praise; declare; stu.”

• kuvit ← kuvid
• [adverb]
• “surely; indeed.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śravato ← śravataḥ ← śru
• [verb], dual, Aorist conj./subj.
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• nedīyasaḥ ← nedīyas
• [noun], accusative, plural, masculine
• “nearer; nedīyas [word]; near.”

• kūﾱayātaḥ ← kūḍayātaḥ ← kūḍay ← √kūḍ
• [verb], dual, Present conjunctive (subjunctive)

• paṇīṃr ← paṇi
• [noun], accusative, plural, masculine
• “niggard; paṇ.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

हे ऋषे विश्वमनः अश्विना अश्विनौ देवौ सु ष्टुहि शोभनं स्तुहि । ततस्तावश्विनौ ते स्तोतुस्तव हवम् आह्वानं कुवित् । कुविदिति बहुनाम । बहुवारं श्रवतः शृणुताम् । श्रु श्रवणे’। लेट्यडागमः । एवं त्वया स्तुतावश्विनौ नेदीयसः अन्तिकतमान् शत्रून् कूळयातः हिंस्ताम् । उत अपि च पणीन् एतन्नामकान् अङ्गिरोगवामपनेतॄन असुरानपि हिंस्ताम् ॥ ‘कुडि दाहे । ण्यन्तस्य लेट्याडागमः ॥ ॥ २७ ॥

English translation:

“Praise the Aśvins devoutly, Ṛṣi, that they may repeatedly hear your invocation, and destroy thenearest (approaching enemies) and the Paṇis.”

Praise the Aśvins, o seer. Surely they will listen to your call
and burn up the niggards very nearby?

O Rsi, laud the Asvins well. Will they not listen to thy call?
Will they not burn the Panis who are nearer them?

Preise fein, o Rishi, die Asvin; gewiß werden sie deinen Ruf erhören, und sie werden die Pani´s in nächster Nähe versengen.

Die Ritter preis’, o Sänger, laut; ob sie wol hören deinen Ruf? Die Diebe mögen sie verbrennen, die uns nahn.

Восхваляй хорошенько Ашвинов, о риши!
Конечно, они услышат твой зов!
Они должны сжечь пани в непосредственной близости!

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः उसी को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋषे) हे ऋषे ! आप (अश्विना+सु+स्तुहि) राजा और मन्त्रिदलों के गुणों को अच्छे प्रकार प्रकाशित कीजिये (ते) तेरी (कुवित्+हवम्) प्रार्थना को अनेक बार (श्रवतः) सुनेंगे (उत) और (नेदीयसः+पणीन्) समीपी कुटिलगामी पुरुषों को (कूलयातः) दण्ड देकर दूर करेंगे ॥१०॥

भावार्थभाषाः - कूलयातः−“कुडि दाहे”। दाहार्थक कुण्ड धातु से बनता है। पणि=जिसका व्यवहार अच्छा नहीं। वाणिज्य आदि व्यवहार में कुटिल पुरुषों को दण्ड देना भी राज्य का काम है ॥१०॥

पुनस्तमर्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे ऋषे ! त्वम्। अश्विना=अश्विनौ। सुष्टुहि। ते=तव। कुवित्=बहुवारम्। हवम्=आह्वानम्। श्रवतः=शृणुतः। उत=अपि च। नेदीयसः=समीपस्थान्। पणीन्। कूलयातः=विनाशयतः ॥१०॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - उष्णिक्

वैयश्व᳓स्य श्रुतं नरा
उतो᳓ मे अस्य᳓ वेदथः
सजो᳓षसा व᳓रुणो मित्रो᳓ अर्यमा᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

śrutam ← √śru- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

vaiyaśvásya ← vaiyaśvá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

u ← u (invariable)

utá ← utá (invariable)

vedathaḥ ← √vid- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sajóṣasā ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

वै॒य॒श्वस्य॑ । श्रु॒त॒म् । न॒रा॒ । उ॒तो इति॑ । मे॒ । अ॒स्य । वे॒द॒थः॒ ।
स॒ऽजोष॑सा । वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा ॥

• vaiyaśvasya ← vaiyaśva
• [noun], genitive, singular, masculine

• śrutaṃ ← śrutam ← śru
• [verb], dual, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• naroto ← narā ← nara
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; Nara; person; people; Nara; Puruṣa; nara [word]; servant; hero.”

• naroto ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• naroto ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vedathaḥ ← vid
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• sajoṣasā ← sajoṣas
• [noun], nominative, dual, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

हे नरा नेतारावश्विनौ वैयश्वस्य व्यश्वपुत्रस्य विश्वमनसो ममाह्वानं श्रुतं शृणुतम् । उत अपि च मे मदीयम् अस्य तदाह्वानं वेदथः आत्मीयतया जानीथः । अथ वरुणः मित्रः मित्रावरुणौ च सजोषसा संगतौ सन्तौ अर्यमा एतन्नामको देवश्च मदीयमाह्वानं श्रुत्वा मह्यं धनादिकं प्रयच्छन्तु ॥

English translation:

“Hear, leaders (of rites), (the invocation) of me the son of Vyaśva, and understand its (purport), and mayVaruṇa, Mitra ans Aryaman concurrently (grant me wealth).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Purport: you recognize this my (invocation asdevoted to you)

Listen to the son of Vyaśva, you two superior men, and you will know of this (offering) of mine,
as two of one accord, (you and) Varuṇa, Mitra, and Aryaman.

Pāda c sajóṣasā váruṇo mitró aryamā́“the two of one accord (and) V, M, A” is reminiscent of the number disharmony in vs. 8. It can be seen as a syntactic blend of 8c devā́devébhiḥ … sacánastamā “the two gods joined with the gods” and a putative plural sajóṣasaḥ that includes the Aśvins with the other gods mentioned.

O Heroes, listen to the son of Vyasva, and regard me here,
Varuna, Mitra, Aryaman, of one accord.

Höret auf den Vyasvasohn, ihr Herren, und seid meiner hier eingedenk, einmütig und mit euch Varuna, Mitra, Aryaman!

O Männer, hört Viaçva’s Sohn, und achtet hier auf meinen Ruf, Vereint mit Mitra, Varuna und Arjaman.

Услышьте, о два мужа, сына Вьяшвы,
Узнайте также обо мне таком,
(Вы) двое единодушные, (и с вами) Варуна, Митра, Арьяман!

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (नरा) हे लोकनेता ! राजा तथा मन्त्रिदल (उतो) और भी आप सब (वैयश्वस्य) जितेन्द्रिय ऋषियों के समान (अस्य+मे) इस मेरे आह्वान को (श्रुतम्) सुनें (वेदथः) जानें तथा (सजोषसा) मिलकर (वरुणः) राजप्रतिनिधि (मित्रः) ब्राह्मणप्रतिनिधि ये दोनों और (अर्यमा) वैश्यप्रतिनिधि, ये सब मिलकर मेरी सुनें ॥११॥

भावार्थभाषाः - प्रजागण अपनी इच्छा स्वतन्त्रता से सब प्रतिनिधियों के समक्ष सुनावें। प्रतिनिधि दल उस पर यथोचित कार्य्य करें ॥११॥

पुनस्तदनुवर्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे नरा=नेतारौ लोकानाम्। उतो=अपि च। युवाम्। वैयश्वस्य=जितेन्द्रियस्य। अस्य। मे=मम। श्रुतम्=शृणुतमाह्वानम्। वेदथश्च=जानीथश्च। तथा। सजोषसा=संगतौ। वरुणः=राजप्रतिनिधिः। मित्रः=ब्राह्मणप्रतिनिधिः। अर्य्यमा=वैश्यप्रतिनिधिः। एतेऽपि। ममाह्वानम्। शृण्वन्तु ॥११॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - उष्णिक्

युवा᳓दत्तस्य धिष्णिया
युवा᳓नीतस्य सूरि᳓भिः
अ᳓हर्-अहर् वृषण म᳓ह्य° शिक्षतम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dhiṣṇyā ← dhíṣṇya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yuvā́dattasya ← yuvā́datta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sūríbhiḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yuvā́nītasya ← yuvā́nīta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áhar-ahar ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

máhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

śikṣatam ← √śak- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

vr̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

यु॒वाऽद॑त्तस्य । धि॒ष्ण्या॒ । यु॒वाऽनी॑तस्य । सू॒रिऽभिः॑ ।
अहः॑ऽअहः । वृ॒ष॒णा॒ । मह्य॑म् । शि॒क्ष॒त॒म् ॥

• yuvādattasya ← yuvādatta
• [noun], genitive, singular, masculine

• dhiṣṇyā ← dhiṣṇya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “wise; beneficent.”

• yuvānītasya ← yuvānīta
• [noun], genitive, singular, masculine

• sūribhiḥ ← sūri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “patron.”

• ahar
• [noun], accusative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• ahar
• [noun], accusative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• vṛṣaṇa ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• mahyaṃ ← mahyam ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• śikṣatam ← śikṣ
• [verb], dual, Present imperative
• “help; give.”

हे धिष्ण्या धिष्ण्यौ धिषणार्हौ स्तुत्यौ वृषणौ कामानां सेक्तारावश्विनौ सूरिभिः । ‘सुपां सुपो भवन्ति’ इति चतुर्थ्यास्तृतीया । सूरिभ्यः स्तोतृभ्यः युवादत्तस्य युवाभ्यां यत्स्तोतृभ्यो दीयते तत् तथा युवानीतस्थ युवाभ्यां यत्स्तोतृभ्यो नीयते तञ्च धनादिकम् अहरहः अहन्यहनि मह्यं विश्वमनसे स्तोत्रं कुर्वाणाय युवां शिक्षतं प्रयच्छतम् ॥

English translation:

“Adorable showerers (of benefits), bestow daily upon me (some) of that (wealth) which is given by you,which is brought by you for the worshippers.”

O holy ones, out of what is given by you and what is brought by you, do your best for me along with my patrons day after day, o bulls.

I take sūríbhiḥ as an instr. of accompaniment “for me along with my patrons,” but Geldner’s view, that the patrons are the middlemen distributing the goods, is possible: “do your best for me by means of / through my patrons.”

Gods whom we yearn for, of your gifts, of what ye bring to us, bestow
By princes’ hands on me, ye Mighty, day by day.

Von dem von euch geschenkten, ihr ……., von dem von euch zugewendeten Reichtum denket mir Tag für Tag durch die freigebigen Herren etwas zu, ihr Bullen!

Von dem, was ihr, freigiebige, gebracht, geschenkt habt, theilet mit Mir durch die Fürsten Tag für Tag, o Helden ihr.

Из данного вами, о возбуждающие вдохновение,
Из принесенного вами через (наших) покровителей
День за днем, о два быка, старайтесь мне дать!

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (धृष्ण्या) पूजार्ह (वृषणा) धनादिकों की वर्षा करनेवाले आप सब (सूरिभिः+युवादत्तस्य) विद्वानों को आपने जो धन दिये हैं (युवानीतस्य) और उनके लिये जो धन ले आये हैं, उस धन से (मह्यम्) मुझको भी (अहरहः) सर्वदा (शिक्षतम्) धनयुक्त कीजिये ॥१२॥

भावार्थभाषाः - राज्य की ओर से जो धन विद्वद्वर्ग में वितीर्ण किये जाएँ, वे इतर जातियों में भी बाँटे जाएँ ॥१२॥

पुनस्तदनुवर्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे धृष्ण्या=धृष्ण्यौ=धिषणार्हौ=पूजार्हौ। वृषणा=धनादीनां वर्षितारौ। अश्विनौ। सूरिभिः=सूरिभ्यः=विद्वद्भ्यः। युवादत्तस्य=युवाभ्यां दत्तम्। युवानीतस्य=युवाभ्यां नीतम्। यद्धनम्। तत्। मह्यमपि। अहरहः=प्रतिदिनम्। शिक्षतम्=दत्तम् ॥१२॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - उष्णिक्

यो᳓ वां यज्ञे᳓भिर् आ᳓वृतो
अ᳓धिवस्त्रा वधू᳓र् इव
सपर्य᳓न्ता शुभे᳓ चक्राते अश्वि᳓ना

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́vr̥taḥ ← √vr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñébhiḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ádhivastrā ← ádhivastra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

vadhū́ḥ ← vadhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

aśvínā ← aśvín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

cakrāte ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

saparyántā ← √sapary- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

śubhé ← śúbh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

यः । वा॒म् । य॒ज्ञेभिः॑ । आऽवृ॑तः । अधि॑ऽवस्त्रा । व॒धूःऽइ॑व ।
स॒प॒र्यन्ता॑ । शु॒भे । च॒क्रा॒ते॒ इति॑ । अ॒श्विना॑ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• yajñebhir ← yajñebhiḥ ← yajña
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• āvṛto ← āvṛtaḥ ← āvṛ ← √vṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “envelop; accompany; surround; obstruct; cover; close; surround; endow; overwhelm; mix; coat.”

• ‘dhivastrā ← adhivastrā ← adhivastra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “clothed.”

• vadhūr ← vadhūḥ ← vadhū
• [noun], nominative, singular, feminine
• “wife; woman; bride; female; Trigonella corniculata; female; cow.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• saparyantā ← sapary
• [verb noun], nominative, dual
• “worship.”

• śubhe ← śubh
• [noun], dative, singular, feminine

• cakrāte ← kṛ
• [verb], dual, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

अथ पूर्वोऽर्धर्चः परोक्षकृतः । यः मनुष्यः वां युवयोः यज्ञेभिः यजनैः पूजनैः यद्वा युष्मद्विषयैर्यागैः आवृतः परिवृतो भवति । तत्र दृष्टान्तः । अधिवस्त्रा उपरिनिहितवस्त्रा वधू: अन्येन वस्त्रेण यथाच्छादिता भवति तथावृतो यदा भवति तदा सपर्यन्ता अभीष्टप्रदानेन तं परिचरन्तौ अश्विना अश्विनौ भवन्तौ तं मनुष्यं शुभे चक्राते मङ्गले धने कृतवन्तौ । तं धनादियुक्तमकार्ष्टमित्यर्थः । यो युवाभ्यां हवींषि प्रयच्छति तं धनादियुक्तं कुरुतमित्यर्थः ॥

English translation:

“The man who is enveloped in sacrifices (offered) to you, like a woman with additional raiment,rewarding him, Aśvins, you plural ce him in prosperity.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Raiment: adhivastra, having another garment over herordinary clothes

The one who is swathed in sacrifices for you, like a bride in her (wedding) dress—
serving (him [=Agni]), the Aśvins have made (him) to be beautiful—

I take the referent of ab to be Agni. Cf. III.3.5 táviṣībhir ā́vr̥tam ‘swathed with [=in] his powers”; given Agni’s ritual role it makes sense for him to be swathed in sacrifices. Making a god the referent avoids the role reversal Renou notes in saparyántā, with (in his view) the gods serving humans rather than the usual situation – though he then tr. śubhé cakrāte as reflexive or self-involved: “ils se sont fait (pour eux-mêmes une parure – contrapartie de b),” rather than supplying a human object. But surely it is better (with Geldner) to supply as obj. of śubhé cakrāte the being referred to in the relative clause of ab.

Him whom your sacrifices clothe, even as a woman with her robe,
The Asvins help to glory honouring him well.

Der ganz von eurer Verehrung angetan ist wie eine mit Kleidern bedeckte Frau, ihn ehren die Asvin und haben ihm zur Pracht verholfen;

Wer sich in eure Opfer hüllt, gleich wie die Braut in ihr Gewand, Den schaffen hin die Ritter, ehrend ihn, zum Glück.

Кто окутал себя вашими жертвами,
Как невеста, убранная нарядом,
(Того) Ашвины, почитая, приближают к блеску.

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः उसी अर्थ को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अधिवस्त्रा) ऊपर से नीचे तक वस्त्र धारण करनेवाली (वधूः+इव) कुलवधू के समान (यः+वाम्+यज्ञेभिः+आवृतः) जो जन अपने शुभकर्मरूप वस्त्रों से अपने को ढकते हैं, उनकी कामनाओं को (सपर्यन्ता) पूर्ण करते हुए आप सब उनको (शुभे) शुभकर्म के ऊपर या मङ्गल के ऊपर (चक्रात) स्थापित करते हैं (अश्विना) हे मन्त्रिदलसहित राजन् ! आप सदा प्रजाओं का कल्याण कीजिये ॥१३॥

भावार्थभाषाः - राजसभा से प्रचालित नियमों को सब मानें और जो कोई उनके प्रचार में साहाय्य दान करें, वे परितोषणीय हैं ॥१३॥

पुनस्तमर्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - अधिवस्त्रा=अधिकवस्त्रा=उपरिनिहितवासाः। वधूरिव। यो जनः। वां=युवयोः। यज्ञेभिः=कर्मभिर्व्रतैश्च आवृतो भवति। सपर्यन्ता=अभीष्टप्रदानेन तं परिचरन्तौ। युवाम्। तं मनुष्यम्। शुभे=शुभकर्मणि। चक्राते=कुरुतः ॥१३॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - उष्णिक्

यो᳓ वाम् उरुव्य᳓चस्तमं
चि᳓केतति नृपा᳓यियम्
वर्ति᳓र् अश्विना प᳓रि यातम् अस्मयू᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
uruvyácastamam ← uruvyácastama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cíketati ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

nr̥pā́yyam ← nr̥pā́yya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmayū́ ← asmayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

pári ← pári (invariable)

vartíḥ ← vartís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

यः । वा॒म् । उ॒रु॒व्यचः॑ऽतमम् । चिके॑तति । नृ॒ऽपाय्य॑म् ।
व॒र्तिः । अ॒श्वि॒ना॒ । परि॑ । या॒त॒म् । अ॒स्म॒यू इत्य॑स्म॒ऽयू ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• uruvyacastamaṃ ← uru
• [noun]
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• uruvyacastamaṃ ← vyacastamam ← vyacastama
• [noun], accusative, singular, neuter

• ciketati ← cit
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “notice; observe; attend to; intend.”

• nṛpāyyam ← nṛ
• [noun], masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛpāyyam ← pāyyam ← pāyya
• [noun], accusative, singular, neuter

• vartir ← vartiḥ ← vartis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tour.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• asmayū ← asmayu
• [noun], nominative, dual, masculine

हे अश्विनौ उरुव्यचस्तमम् अतिशयेन ग्रहेषु भूतं व्याप्तं नृपाय्यं नेतृभ्यां युवाभ्यां पातव्यं सोमं यः मनुष्यः वां युवाभ्यां तं सोमं दातुं चिकेतति भृशं जानाति तस्य वर्तिः। वर्ततेऽत्रेति वर्तिगृहम् । अस्मयू अस्मान् । पूजार्थं बहुवचनम् । विश्वमनसं मां कामयमानौ युवां परि यातं सोमपानार्थं तस्य गृहं प्रत्यायातम् ॥ चिकेतति । ‘कित ज्ञाने’ इत्यस्य यङ्लुगन्तस्य लेट्यडागमः ॥

English translation:

“Favourably disposed towards me, come, Aśvins, to the dwelling of him who knows (how to prepare foryou) the most copiously effused (libation) to be drunk by the leaders (of rites).”

(Agni,) who will watch over your (circuit) of broadest extent, protective of men.
Drive around your circuit, seeking us.

With Geldner I take ab as a continuation of vs. 13, still with Agni as referent.

Agni is regularly called cikitvā́n, to the same stem as cíketati here. Clearly vartíḥ ‘circuit’ is to be supplied as object; it not only appears in pāda c but also in 15b, where it is modified by nṛpā́yyam as here.

Whoso regards your care of men as succour widest in its reach,
About his dwelling go, ye Asvins, loving us.

Der eurer weitumfassendsten, männerschützenden Umfahrt gedenkt - macht eure Umfahrt zu uns, Asvin!

Wer recht auf euren Männerschutz, der weit sich dehnet, achtsam ist, Dess Hof umwandelt, Ritter ihr, uns zugethan.

Кто (внимательно) следит за вашим
Широчайшим (объездом), охраняющим мужей, –
О Ашвины, совершите (этот) объезд, стремясь к нам!

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः उसी की अनुवृत्ति आती है।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो भक्तजन (उरुव्यचस्तमम्) बहुविस्तृत और बहुयशस्कर (नृपाय्यम्) मनुष्यग्रहणयोग्य स्तोत्र को (वाम्) आप लोगों के लिये (चिकेतति) जानता है, (अश्विना) हे अश्विद्वय (वर्तिः) उसके गृह को (अस्मयू) मनुष्यमात्र को चाहनेवाले आप (परियातम्) जाकर भूषित कीजिये ॥१४॥

भावार्थभाषाः - जो कवि और विद्वान् आदि काव्य और शास्त्र रचें, वे राज्य की ओर से पूजनीय और पोषणीय हैं ॥१४॥

पुनस्तदनुवर्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - यो जनः। उरुव्यचस्तमम्=बहुयशस्करम्। नृपाय्यम्=मनुष्यग्रहणीयं स्तोत्रम्। वाम्=युष्मदर्थम्। चिकेतति=जानाति=करोतीत्यर्थः। हे अश्विना=हे अश्विनौ। तस्य। वर्त्तिः=गृहम्। अस्मयू=अस्मान् कामयमानौ। युवाम्। परियातम्=प्रतिगच्छतम् ॥१४॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - उष्णिक्

अस्म᳓भ्यं सु᳓ वृषण्वसू
यातं᳓ वर्ति᳓र् नृपा᳓यियम्
विषुद्रु᳓हेव यज्ञ᳓म् ऊहथुर् गिरा᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

sú ← sú (invariable)

vr̥ṣaṇvasū ← vŕ̥ṣaṇvasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

nr̥pā́yyam ← nr̥pā́yya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vartíḥ ← vartís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yātám ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

girā́ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

ūhathuḥ ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

viṣudrúhā ← viṣudrúh- (nominal stem)

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒स्मभ्य॑म् । सु । वृ॒ष॒ण्व॒सू॒ इति॑ वृषण्ऽवसू । या॒तम् । व॒र्तिः । नृ॒ऽपाय्य॑म् ।
वि॒षु॒द्रुहा॑ऽइव । य॒ज्ञम् । ऊ॒ह॒थुः॒ । गि॒रा ॥

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• vṛṣaṇvasū ← vṛṣaṇvasu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “affluent.”

• yātaṃ ← yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• vartir ← vartiḥ ← vartis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tour.”

• nṛpāyyam ← nṛ
• [noun], masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛpāyyam ← pāyyam ← pāyya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pāyya [word].”

• viṣudruheva ← viṣu
• [adverb]

• viṣudruheva ← druhā ← druh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “punic; hostile.”

• viṣudruheva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ūhathur ← ūhathuḥ ← vah
• [verb], dual, Perfect indicative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• girā ← gir
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

हे वृषण्वसू वर्षणशीलधनवन्ताश्विनौ अस्मभ्यम् अस्मदर्थं नृपाय्यं नेतृभ्यां पातव्यं सोमं प्रति वर्तिः अस्मदीयं गृहं प्रति सु यातं युवां सुष्ठु आयातम् । गिरा स्तुतिलक्षणया वाचा युवां यज्ञमूहथुः मनुष्येषु यज्ञसमाप्तिं प्रापयथः । तत्र दृष्टान्तः। विषुद्रुहेव । ‘द्रुह जिघांसायाम् । विश्वान् हिनस्ति शत्रूनिति विशुद्रुहः शरः । तेन यथा व्याधो मृगमभिलषितं देशं प्रापयति तद्वत् स्तुत्या यज्ञमवैकल्येन समाप्तिं प्रापयथ इत्यर्थः ॥ ॥ २८ ॥ ।

English translation:

“Affluent showerers (of benefits), come to our dwelling for (the libation) to be drunk by the leaders (ofrites), for you bring the sacrifice to completion by praise, as the fatal shaft (slays the deer).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Slays the deer:viṣudruheva = viśvān hinasti śatrūn iti, śaraḥ; the allusion: tena (viśudruha) yathā vyādho mṛgamabhilaṣitam deśam prāpayati tadvat stutyā yajñam avaikalyena samāptim prāpayathaḥ, as a hunter by anarrow brings the deer to the desired spot (to its destination?), so you by praise, cause the sacrifice to attaincompletion

For us drive your circuit protective of men, you who bring
bullish goods.
As if mounting (a chariot) facing many directions, you have conveyed the sacrifice with our hymn.

viṣudrúheva (that is, -ā+iva) is quite problematic. Geldner refuses to tr., as does Scarlatta (245-46), though by classing it with -druh-compounds, he indicates a root affiliation. Acdg. to Renou, it’s the equivalent of *druhó viśuvṛ́t “opposé au Mal” or “qui met le Mal en déroute”; somewhat sim. Kümmel 484 “Wie die nach verschiedenen Seiten Trügenden (?).” What all these suggestions have in common is the assumption that the 2nd member belong to √druh ‘deceive’. I suggest a different analysis, viṣud-rúh-, where the 2nd member is the root noun to √ruh ‘mount’, and the first (viṣud-) is a deformed version of the already deformed adverb viṣvadryàk ‘facing in different directions’, with the complex adverbial suffix found also in asmadryàk ‘facing towards us’. The empty -d- (/-t-) has been suffixed to the combining form viṣu- (/viṣū) underlying the adjective víṣvañc- ‘facing in different directions’. For the suggested phrase, cf. IX.75.1 ráthaṃ víṣvañcam aruhat “he mounted the chariot that faces in different directons” (with √ruh) and, with semantically related √yuj and horses not chariot, VI.59.5 víṣūco áśvān yuyujāná īyate; X.79.7 víṣūco áśvān yuyuje vanejā́ḥ.

Come to us ye who pour down wealth, come to the home which men must guard:
Like shafts, ye are made meet for sacrifice by song.

Für uns machet fein eure männerschützende Umfahrt, ihr Schatzreichen! Ihr seid von jeher mit dem Lobliede zum Opfer gefahren wie ……

O gehet, heldenstarke ihr, um unsern Hof, der Männer schützt, Zum Opfer fuhrt ihr auf dem Lied wie auf dem Kahn.

Для нас, о обладатели мощного богатства,
Прекрасно совершите объезд, охраняющий мужей!
Вы ездите на жертвоприношение на песне, как двое рассеивающих зло (?).

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषण्वसू) हे धनवर्षिता अश्विद्वय ! (अस्मभ्यम्) हमारे कल्याण के लिये आप सब (सुयातम्) अच्छे प्रकार आवें और (नृपाय्यम्) मनुष्यों के रक्षणीय और आश्रय (वर्तिः) जो मेरे गृह और यज्ञशाला हैं, वहाँ आकर विराजमान होवें (विषुद्रुहा+इव) जैसे बाण की सहायता से वीर रक्षा करते हैं, वैसे ही (गिरा) स्तुतियों से प्रसन्न होकर (यज्ञम्) प्रजाओं के शुभकर्म की (उहथुः) रक्षा और भार उठावें ॥१५॥

भावार्थभाषाः - राजवर्ग को उचित है कि प्रजाओं के कल्याणार्थ सदा चेष्टा करें, उनके साधनों में आलस्य न करें, क्योंकि राजवर्ग प्रजाओं की रक्षा के लिये ही नियुक्त किये गये हैं ॥१५॥

पुनस्तदेवानुवर्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वृषण्वसू=हे धनवर्षितारौ ! अस्मभ्यम्। सुयातम्। नृपाय्यम्=नृभिर्नेतृभिः पालनीयम्। वर्तिर्गृहम्। सुयातम्। पुनः। विषुद्रुहा+इव=बाणेन इव। यथा वीरो बाणेन सहायेन रक्षति तथैव। गिरा=स्तुत्या। यज्ञम्=कर्म प्रजानाम्। युवाम्। ऊहथुः=वहतम् ॥१५॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

वा᳓हिष्ठो वां ह᳓वानां᳐
स्तो᳓मो दूतो᳓ हुवन् नरा
युवा᳓भ्याम् भूतु अश्विना

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
hávānām ← háva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vā́hiṣṭhaḥ ← vā́hiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

huvat ← √hū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

bhūtu ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

yuvā́bhyām ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:DU}

वाहि॑ष्ठः । वा॒म् । हवा॑नाम् । स्तोमः॑ । दू॒तः । हु॒व॒त् । न॒रा॒ ।
यु॒वाभ्या॑म् । भू॒तु॒ । अ॒श्वि॒ना॒ ॥

• vāhiṣṭho ← vāhiṣṭhaḥ ← vāhiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• havānāṃ ← havānām ← hava
• [noun], genitive, plural, masculine
• “invocation.”

• stomo ← stomaḥ ← stoma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• dūto ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• huvan ← huvat ← hvā
• [verb], singular, Present injunctive
• “raise; call on; call; summon.”

• narā ← nṛ
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• yuvābhyām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• bhūtv ← bhūtu ← bhū
• [verb], singular, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

हे नरा नरौ सर्वस्य नेतारावश्विनौ हवानां स्तोतॄणां स्तोत्राणां मध्ये स्तोमः वाहिष्ठः युवामतिशयेन व्याप्नुवन् मदीयः स्तोमः दूतः दूतभूतः सन् हुवत् आह्वयतु । सोऽयं मदीयः स्तोमः युवाभ्यां प्रियकरः भूतु भवतु ॥

English translation:

“Aśvins, leaders (of rites), among (all) invocations may my most earnest praise invoke you as amessenger may it be (acceptable) to you.”

Our praise song, best of calls at conveying, calls you as our messenger, o men.
Let it be for you, o Aśvins.

The published translation does not make sufficient clear that the messenger (dūtáḥ) is our praise song, not “you.”

Most fetching of all calls, the laud, as envoy, Heroes, called to you
Be it your own, O Asvin Pair.

Der zugkräftigste von allen Rufen, das Loblied, soll euch als Bote laden, ihr Herren. Euch, Asvin, soll es gehören!

Der Ruf, der euch der liebste ist, das Loblied ruf als Bote euch; Es sei eur eigen, Ritter ihr.

Самый привлекательный из призывов –
Восхваление пусть как вестник позовет (вас), о два мужа!
Пусть станет оно вашим, о Ашвины!

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (नरा+अश्विना) हे प्रजाओं के नेता अश्विद्वय ! (हवानाम्) आह्वानकर्ता और प्रार्थनाकारी हम लोगों का (स्तोमः) स्तोत्र अर्थात् यशःप्रसारक गानविशेष ही (दूतः) दूत होकर वा दूत के समान (वाम्+हुवत्) आप दोनों को निमन्त्रण कर यहाँ ले आवे। जो स्तुतिगान (वाहिष्ठः) आपके यशों का इधर-उधर अतिशय ले जानेवाला है तथा वह स्तोम (युवाभ्याम्+भूतु) आप सबको प्रिय होवे ॥१६॥

भावार्थभाषाः - हमारे समस्त काम राज्यप्रियसाधक हों ॥१६॥

पुनस्तदनुवर्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे नरा=नेतारौ ! अश्विना=अश्विनौ। हवानाम्= ह्वातॄणामस्माकम्। वाहिष्ठः=अतिशयेन यशोवोढा। स्तोमः। दूतः=दूत इव भूत्वा। वाम=युवाम्। हुवत्=आह्वयतु। तथा स स्तोमः। युवाभ्यां प्रियः। भूतु=भवतु ॥१६॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

य᳓द् अदो᳓ दिवो᳓ अर्णव᳓
इषो᳓ वा म᳓दथो गृहे᳓
श्रुत᳓म् इ᳓न् मे अमर्तिया

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
adáḥ ~ adó ← asaú (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

arṇavé ← arṇavá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gr̥hé ← gr̥há- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

iṣáḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

mádathaḥ ← √mad- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vā ← vā (invariable)

amartyā ← ámartya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ít ← ít (invariable)

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

śrutám ← √śru- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

यत् । अ॒दः । दि॒वः । अ॒र्ण॒वे । इ॒षः । वा॒ । मद॑थः । गृ॒हे ।
श्रु॒तम् । इत् । मे॒ । अ॒म॒र्त्या॒ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ado ← adaḥ ← adas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “that; John Doe; yonder; from here.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• arṇava ← arṇave ← arṇava
• [noun], locative, singular, masculine
• “ocean; sea; four.”

• iṣo ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• madatho ← madathaḥ ← mad
• [verb], dual, Present indikative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• gṛhe ← gṛha
• [noun], locative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• śrutam ← śru
• [verb], dual, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• in ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• amartyā ← amartya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “immortal.”

हे अश्विनौ दिवः द्युलोकस्य अदः । ‘सुपां सुलुक्’ इति सप्तम्याः सः । अमुष्मिन् अर्णवे अपां स्थाने यत् यदि मदथः माद्यथः। वा अपि च इषः युवामिच्छतो यजमानस्य गृहे यदि साद्यथः । एवं चेत् हे अमर्त्या मरणधर्मरहितावमनुष्यौ वाश्विनौ मे मदीयं स्तोत्रं श्रुतमित् युवां ऋणुतमेव । ममैव स्तोत्रं श्रुत्वा युवां माद्यतमित्यर्थः । यद्वा । अदः स्तोत्रमिति संबध्यते ॥

English translation:

“Whether, immortal (Aśvins), you rejoice in the water of the firmament, or in the dwelling of theworshipper hear this my (invocation).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Worshipper: iṣo vāgṛhe yuvām icchato yajamānasya

Whether you find exhilaration yonder in the flood of heaven or in the house of refreshment,
listen just to me, immortal ones.

The íd of c surely limits me, but has been displaced to the left into Wackernagel’s position; “just listen to me” is less likely.

Be ye in yonder sea of heaven, or joying in the home of food,
Listen to me, Immortal Ones.

Ob ihr dort in der Meerflut des Himmels schwelgt oder im Hause der Erquickung, so höret doch auf mich, ihr Unsterbliche!

Ob ihr dort in des Himmels Flut, ob in des Trankes Haus ihr schwelgt, So hört auf mich, unsterbliche.

Если там в бурном море неба
Или если вы наслаждаетесь в доме жертвенной услады,
Услышьте же меня, о бессмертные!

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पुनः उसको कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अमर्त्या) हे चिरस्थायी यशोयुक्त पुरुषश्रेष्ठ राजा तथा मन्त्रिदल ! (यत्) यदि आप सब (अदः+दिवः+अर्णवे) उस विलाससागर में (मदथः) क्रीड़ा करते हों (वा+इषः+गृहे) यद्वा अन्न के गृह में आनन्द करते हों, उस-२ स्थान से आकर (मे+श्रुतम्+इत्) मेरी स्तुतियों को सुना ही करें ॥१७॥

भावार्थभाषाः - राजा निज काम त्याग प्रजाओं के काम में सदा तत्पर रहे हैं ॥१७॥

पुनस्तमर्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अमर्त्या=अमर्त्यौ=पुरुषश्रेष्ठौ। अश्विनौ। यद्=यदि। युवाम्। दिवः=क्रीडायाः। अदः+अर्णवे=अमुष्मिन् समुद्रे= विलाससागर इत्यर्थः। मदथः=माद्यथः। वा=यद्वा। इषः=अन्नस्य=भोज्यपदार्थस्य। गृहे माद्यथः। तस्मादपि स्थानादागत्य। मे=मम। स्तोमम्। श्रुतमित्=शृणुतमेव ॥१७॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ स्या᳓ श्वेतया᳓वरी
वा᳓हिष्ठा वां नदी᳓ना᳐म्
सि᳓न्धुर् हि᳓रण्यवर्तनिः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
śvetayā́varī ← śvetayā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

syā́ ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

nadī́nām ← nadī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

vā́hiṣṭhā ← vā́hiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

híraṇyavartaniḥ ← híraṇyavartani- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

उ॒त । स्या । श्वे॒त॒ऽयाव॑री । वाहि॑ष्ठा । वा॒म् । न॒दीना॑म् ।
सिन्धुः॑ । हिर॑ण्यऽवर्तनिः ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• syā ← tya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “that.”

• śvetayāvarī ← śveta
• [noun]
• “white; bright; śveta [word]; bright.”

• śvetayāvarī ← yāvarī ← yāvan
• [noun], nominative, singular, feminine
• “traveler.”

• vāhiṣṭhā ← vāhiṣṭha
• [noun], nominative, singular, feminine

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• nadīnām ← nadī
• [noun], genitive, plural, feminine
• “river; nadī; nadī [word]; Premna spinosa Roxb..”

• sindhur ← sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• hiraṇyavartaniḥ ← hiraṇya
• [noun]
• “aureate; gold.”

• hiraṇyavartaniḥ ← vartaniḥ ← vartani
• [noun], nominative, singular, feminine
• “path; East; way.”

विश्वमना ऋषिः श्वेतयावरीनाम्न्या नद्यास्तीरेऽश्विनावस्तौत् । अनया नद्यपि स्तुतवतीत्याह । उत अपि च श्वेतयावरी । श्वेतजला यातीति श्वेतयावरी । कीदृशी । सिन्धुः स्यन्दमाना हिरण्यवर्तनिः हिरण्मयस्वीयमार्गा हिरण्मयोभयकूला। स्या एषा श्वेतयावरीनामिका नदीनाम् अन्यासां नदीनां मध्ये वां युवां वाहिष्ठा स्तुत्यातिशयेनागन्त्री भवति । एषापि युवां स्तौतीत्यर्थः । यद्वा । एषा नदी युवयो रथस्य वाहिष्ठा वोढृतमा सती प्रियकरी भवति । यस्मादहमस्यास्तीरे युवामस्तुवमिति ॥

English translation:

“Verily this Śvetayāvarī, the golden-pathed river, is of all rivers the especial bearer of your (praises).”

And this one, driving brightly, best of rivers at conveying,
the Sindhu River with her golden track—

I don’t understand what the Sindhu is doing here. Is it a third place (besides the two in 17ab) where the Aśvins might find exhilaration? Or is it a metaphor for the “good praise” and/or “bright insight” (both fem., as síndhu- is) in vs. 19? The agreements in vocabulary, śveta- and the -yāvan/r-ī- cmpds, speak for the latter, but the former makes more sense to me.

This river with his lucid flow attracts you, more than all the streams,-
Even Sindhu with his path of gold.

Und diese weißfließende Sindhu mit goldnen Rädern zieht euch am meisten unter den Flüssen an.

Hier ist der glänzend strömende, der Fluss, der euch willkommenste, Der Strom, dess Bette golden ist.

А также та светлотекущая
Синдху с золотым путем –
Самая привлекательная для вас из рек.

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

राजा कैसे हों, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) और भी (नदीनाम्) इन्द्रियरूप नदियों के मध्य (स्या) श्वेतयावरी वह बुद्धि, जो सात्त्विक भाव को प्रकाश करती है और जिसमें किञ्चिन्मात्र कलङ्क नहीं है, (वाम्+वाहिष्ठा) आप के यशों को प्रजाओं में पहुँचाया करती है और (हिरण्यवर्तनिः+सिन्धुः) शोभनमार्गगामी स्यन्दनशील विवेक भी तुम्हारा ही गुणगान करता है ॥१८॥

भावार्थभाषाः - गुणवान् शीलवान् राजा की प्रशंसा सब करें करावें ॥१८॥

राजा कीदृशो भवेदिति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - उत=अपि च। नदीनां मध्ये। स्या=सा। श्वेतयावरी− श्वेतया=श्वेतज्ञानजलेन यातीति श्वेतयावरी=बुद्धिः। वाम्=युवयोः। वाहिष्ठा=अतिशयेन यशोवोढ्री। पुनः। हिरण्यवर्तनिः=कनकमार्गः। सिन्धुः=स्यन्दनशीलो विवेकोऽपि। युवां स्तौति ॥१८॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

स्म᳓द् एत᳓या सुकीर्तिया᳓
अ᳓श्विना श्वेत᳓या धिया᳓
व᳓हेथे शुभ्रयावाना

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
etáyā ← eṣá (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

smát ← smát (invariable)

sukīrtyā́ ← sukīrtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

áśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

śvetáyā ← śvetá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

śubhrayāvānā ← śubhrayāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

váhethe ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

स्मत् । ए॒तया॑ । सु॒ऽकी॒र्त्या । अश्वि॑ना । श्वे॒तया॑ । धि॒या ।
वहे॑थे॒ इति॑ । शु॒भ्र॒ऽया॒वा॒ना॒ ॥

• smad ← smat
• [adverb]
• “simultaneously; jointly.”

• etayā ← etad
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• sukīrtyāśvinā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukīrtyāśvinā ← kīrtyā ← kīrti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “fame; fame; glory; kīrti [word]; mention.”

• sukīrtyāśvinā ← aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• śvetayā ← śveta
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “white; bright; śveta [word]; bright.”

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• vahethe ← vah
• [verb], dual, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• śubhrayāvānā ← śubhra
• [noun]
• “white; beautiful; attractive; śubhra [word]; light.”

• śubhrayāvānā ← yāvānā ← yāvan
• [noun], nominative, dual, masculine
• “traveler.”

हे शुभ्रयावाना शोभनशीलगमनवन्तौ हे अश्विना अश्विनौ सुकीर्त्या शोभनस्तुत्या श्वेतया श्वेतजलया धिया धारयित्र्या हिरण्मयकूलवत्वादुभयकूलस्थितानां प्राणिनां धनदानेन पोषयित्र्या एतया नद्या स्मत् सुमत् शोभनं वहेथे युवां स्तुतिं प्राप्नुथः । एषा युवामस्तौदित्यर्थः ॥

English translation:

“Aśvins, following a brilliant course, you acquire celebrity by the white river worthily praising you theenricher (of the peole on its banks).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

On its banks: the river is said to have praised the Aśvins, as the ṛṣi livedon its banks. These banks are golden, and consequently enrich those who live near

Together with this good praise and bright insight
do you travel, o Aśvins driving beautifully.

O Asvins, with that glorious fame come hither, through our brilliant song,
Come ye whose ways are marked with light.

Zusammen mit dieser Ruhmrede, o Asvin, mit dem glänzenden Gedicht fahret ihr beide in prunkendem Zuge.

Auf diesem hochgepriesenen, lichthellen Liede fahret her, O Ritter, die im Glanz ihr fahrt.

Вместе с этой достойной хвалой,
О Ашвины, со светлой молитвой
Едете вы оба с великолепным выездом.

• अश्विनौ
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

राजा कैसा हो, यह इससे दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुभ्रयावाना) जिनका गमन शुद्ध हिंसारहित और प्रजाओं में उपद्रव न मचानेवाला हो, ऐसे (अश्विना) राजा और मन्त्रिदल (एतया+सुकीर्त्या) इस सांसारिक सुकीर्ति से युक्त हों (स्मत्) और वे शोभन रीति से प्रजाओं के क्लेश की जिज्ञासा के लिये इधर-उधर यात्रा करें और (श्वेतया+धिया) शुद्ध बुद्धि से प्रजाओं का भार (वहेथे) उठावें ॥१९॥

भावार्थभाषाः - जो शुभ कीर्तियों से युक्त हों, जिनकी बुद्धि विमल हो और प्रजाओं के भारवहन में धुरन्धर हों, वे राजा हैं ॥१९॥

राजा कीदृशो भवेदिति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे शुभ्रयावाना=शोभनगमनौ। अश्विना=अश्विनौ। एतया सुकीर्त्या सह। युवाम्। स्मत्=शोभनम्। आगच्छतम्। श्वेतया=शुक्लया। धिया=कर्मणा सह। वहेथे=प्रजानां धुरं वहतम् ॥१९॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - अनुष्टुप्

युक्ष्वा᳓ हि᳓ त्वं᳓ रथास᳓हा
युव᳓स्व पो᳓षिया वसो
आ᳓न् नो वायो म᳓धु पिब
अस्मा᳓कं स᳓वना᳓ गहि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

rathāsáhā ← rathāsáh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yukṣvá ← √yuj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

póṣyā ← póṣya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vaso ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yuvásva ← √yu- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

ā́t ← ā́t (invariable)

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

piba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vāyo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sávanā ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

यु॒क्ष्व । हि । त्वम् । र॒थ॒ऽसहा॑ । यु॒वस्व॑ । पोष्या॑ । व॒सो॒ इति॑ ।
आत् । नः॒ । वा॒यो॒ इति॑ । मधु॑ । पि॒ब॒ । अ॒स्माक॑म् । सव॑ना । आ । ग॒हि॒ ॥

• yukṣvā ← yuj
• [verb], singular, Aorist imperative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• rathāsahā ← rathāsah
• [noun], accusative, dual, masculine

• yuvasva ← yu
• [verb], singular, Present imperative
• “unite.”

• poṣyā ← puṣ
• [verb noun], accusative, dual
• “boom; grow; promote; foster.”

• vaso ← vasu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• ān ← āt
• [adverb]
• “then.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• madhu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• pibāsmākaṃ ← piba ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• pibāsmākaṃ ← asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• savanā ← savana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

एतदाद्या वायव्यः । हे वायो रथसहा रथसहौ रथवहनसमर्थावश्वौ । हिरवधारणे । त्वम् एव युक्ष्व संयोजय । हे वसो वासयितः शत्रूणां पोष्या पोष्यौ कण्ठेषु करतलास्फालनैराश्वास्य पोषणीयौ तावश्वौ युवस्व संग्रामेषु शत्रुवधार्थं मिश्रय । यद्वा । अस्मद्यज्ञेषु संमिश्रय । ताभ्यां युक्तः सन् यज्ञं प्रत्यागच्छेत्यर्थः । हे वायो आत् अनन्तरं नः अस्मदीयं मधु मदकरं सोमं त्वं पिब । अत एव अस्माकं यज्ञेषु सवना त्रिषु सवनेषु आ गहि सोमपानार्थमागच्छ ॥ ॥ २९ ॥

English translation:

“Yoke your chariot-drawing horses, Vāyu; bring them, Vasu, encouraged (to the sacrifice); then drinkour Soma, come to our daily libations.”

Yoke the two that power the chariot; team up the two flourishing (horses), o good one.
After that, drink our honey, o Vāyu; come to our pressings.

As often, hí + IMPV marks the action of the hí clause as the grounds for the subsequent clause (in this case c, as b is presumably parallel with a).

Harness the steeds who draw the car, O Vasu, bring the well-fed pair.
O Vayu, drink thou of our meath: come unto our drink-offerings.

So schirre denn die beiden den Wagen bemeisternden Rosse an, spanne die beiden wohlgenährten an, du Guter, und trink dann unseren Süßtrank, o Vayu; komm zu unseren Trankopfern!

Auf, schirre dir die feisten an, o guter, die den Wagen ziehn, O Vaju, trinke unsern Meth und komm zu unsern Tränken her.

Так запрягай же ты обоих справляющихся с колесницей (коней),
Впрягай обоих откормленных, о Васу,
И пей тогда, о Ваю, нашу сладость!
На наши выжимания (сомы) приезжай!

• वायु:
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

सेनानायक का कर्त्तव्य कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वायो) हे सेनानायक ! (त्वं+हि+रथासहा) आप रथयोग्य घोड़ों को रथ में (युक्ष्व) जोड़ो। (वसो) हे अपने पुरुषार्थ से सबको वास देनेहारे सेनापते ! (पोष्या) पोष पालकर शिक्षित किये हुए घोड़ों को (युवस्व) संग्राम में लगाओ (आत्+नः+मधु+पिब) तब संग्रामों में विजयलाभ के पश्चात् हम लोगों के दिये हुए मधुर पदार्थ और सत्कार ग्रहण करें और (सवना+आगहि) प्रत्येक शुभकर्म में आवें ॥२०॥

भावार्थभाषाः - जब सेनापति नाना विजय कर आवें, तब उनका पूरा सत्कार हो और प्रत्येक शुभकर्म में वे बुलाये जाएँ ॥२०॥

सेनानायककर्त्तव्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वायो=सेनानायक ! वायुरिह सेनानायकः। त्वं हि। रथासहा=रथयोग्यौ। अश्वौ। रथे। युक्ष्व=योजय। हे वसो=वासक ! पोष्या=पोषणीयौ अश्वौ। युवस्व=संग्रामेषु मिश्रय। आत्=अनन्तरम्। नः=अस्माकम्। मधु। पिब अस्माकम्। सवना=सवनानि। आगहि=आगच्छ ॥२०॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

त᳓व वायव् ऋतस्पते
त्व᳓ष्टुर् जामातर् अद्भुत
अ᳓वांसि आ᳓ वृणीमहे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
r̥taspate ← r̥taspati- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

vāyo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

adbhuta ← ádbhuta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jāmātar ← jā́mātar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tváṣṭuḥ ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ávāṁsi ← ávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vr̥ṇīmahe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

तव॑ । वा॒यो॒ इति॑ । ऋ॒तः॒ऽप॒ते॒ । त्वष्टुः॑ । जा॒मा॒तः॒ । अ॒द्भु॒त॒ ।
अवां॑सि । आ । वृ॒णी॒म॒हे॒ ॥

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vāyav ← vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• ṛtaspate ← ṛtaspati
• [noun], vocative, singular, masculine

• tvaṣṭur ← tvaṣṭuḥ ← tvaṣṭṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• jāmātar ← jāmātṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “brother-in-law; husband.”

• adbhuta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “extraordinary; amazing; supernatural.”

• avāṃsy ← avāṃsi ← avas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “aid; favor; protection.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vṛṇīmahe ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “choose; ask.”

हे ऋतस्पते ऋतपते यज्ञानां पते । “ सर्वप्रातिपदिकेभ्यो लालसायां सुक्’ (का. ७.१.५१.४ ) इति सुगागमः। त्वष्टुर्जामातः ब्रह्मणो जामातः । एषा कथेतिहासादिभिरवगन्तव्या । तादृश अद्भुत महन् विचित्रकर्मन् हे वायो तव त्वदीयानि अवांसि पालनानि आ वृणीमहे वयमस्मिन् पशुयागे संभजामहे ॥

English translation:

“We solicit your protection, Vāyu, lord of sacrifice wonderful son-in- law of Tvaṣṭā.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tvaṣṭā: i.e.Brahmā; or, Vāyu, the wind, having taken water from Āditya, fertilizes it, as rain, and is, therefore, as it were,his son-in-law, identifying Tvaṣṭā with Āditya (Yajus. 27.34)

O Vāyu, unerring lord of truth, son-in-law of Tvaṣṭar—yours are the forms of help we choose.

The voc. ṛtaspate, belonging to a hapax cmpd., has an unusual 1st member for a thematic stem. We should expect *ṛtapate. But to construct that form is to confront its problem, a sequence of light syllables (4 in stem form). Rather than seeing anything archaic in the form we have, I think it likely that the cmpd was shaped in analogy to the numerous gen. -as-páti- with athem. gen., esp. bṛ́has-pátiwith similar phonological shape. See also ráthas-páti-, which shows the same anomaly as ṛtaspate: comm. ad V.50.5. Unlike ráthas-páti-, the form here makes no metrical problems.

Wonderful Vayu, Lord of Right, thou who art Tvastar’s son-in-law,
Thy saving succour we elect.

Deine Gnaden erbitten wir uns, Vayu, Herr der Wahrheit, Tvastri´s Tochtermann, Wunderbarer.

Wir wünschen deine Hülfen uns, o Tvaschtar’s Eidam, herrlicher, O Vaju, du des Opfers Herr.

О Ваю, господин (вселенского) закона,
У тебя, зятя Тваштара, о удивительный,
Мы испрашиваем поддержки.

• वायु:
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

उसके गुण प्रकट करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतस्पते) ईश्वर के सत्यनियमों को पालनेवाले (त्वष्टुः+जामातः) सूक्ष्म से सूक्ष्म कार्य्य के पैदा और निर्माण करनेवाले (अद्भुत) हे आश्चर्यकार्य्यकारी सेनानायक ! (ते+अवांसि+आवृणीमहे) हम सकलजन आपकी रक्षाओं के प्रार्थी हैं ॥२१॥

भावार्थभाषाः - ईश्वरीय और राजकीय दोनों नियमों को पालन करनेवाले तथा सूक्ष्मकार्यसाधक, जो वीर महावीर वे सेनानायक-योग्य होते हैं ॥२१॥

अस्य गुणान् प्रकटयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे ऋतस्पते=सत्यपालक ! त्वष्टुः=सूक्ष्मकार्य्यस्य। जामातः=जनयितः=निर्मातश्च। हे अद्भुत ! ते=तव। अवांसि=पालनानि। आवृणीमहे ॥२१॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - उष्णिक्

त्व᳓ष्टुर् जा᳓मातरं वय᳓म्
ई᳓शानं राय᳓ ईमहे
सुता᳓वन्तो वायुं᳓ द्युम्ना᳓ ज᳓नासः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
jā́mātaram ← jā́mātar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tváṣṭuḥ ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ī́śānam ← √īś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, voice:MED}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{gender:M}

dyumnā́ ← dyumná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

jánāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sutā́vantaḥ ← sutā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vāyúm ← vāyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

त्वष्टुः॑ । जामा॑तरम् । व॒यम् । ईशा॑नम् । रा॒यः । ई॒म॒हे॒ ।
सु॒तऽव॑न्तः । वा॒युम् । द्यु॒म्ना । जना॑सः ॥

• tvaṣṭur ← tvaṣṭuḥ ← tvaṣṭṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• jāmātaraṃ ← jāmātaram ← jāmātṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “brother-in-law; husband.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• īśānaṃ ← īśānam ← īś
• [verb noun], accusative, singular
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• rāya ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

• sutāvanto ← sutāvantaḥ ← sutāvat
• [noun], nominative, plural, masculine

• vāyuṃ ← vāyum ← vāyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• dyumnā ← dyumna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “magnificence.”

• janāsaḥ ← jana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

इमे जनासः जनाः वयं त्वष्टुः ब्रह्मणः जामातरम् ईशानं सर्वस्येश्वरमेतादृशं वायुं सुतवन्तः अभिषुतसोमाः रायः धनम् ईमहे याचामहे। तेन दत्तेन वयं द्युम्ना धनवन्तः स्यामेति शेषः ॥

English translation:

“We, the offerers of Soma, solicit riches from the sovereign, the son- in-law of Tvaṣṭā; (may webecome) wealthy.”

The son-in-law of Tvaṣṭar, the lord of wealth, do we beseech for wealth—
as the people who provide the pressed soma (we beseech) Vāyu for
brilliant things.

rāyá(ḥ) can be both gen. sg. and acc. pl., the former to be construed with ī́śānam, the latter with īmahe, between which it is positioned. So already Oldenberg The identical pādas (VI.54.8, VIII.46.6, 53.1) are susceptible to the same interpr.

To Tvastar’s son-in-law we pray for wealth whereof he hath control:
For glory we seek vayu, men with juice effused.

Des Tvastri Tochtermann, den Mächtigen, bitten wir um Reichtümer, um Herrlichkeit, den Vayu wir Leute bei gepreßtem Soma.

Des Tvaschtar Eidam flehn wir an, der über vieles Gut verfügt, Um Schatz den Vaju, trankversehne Männer wir.

Могущественного зятя Тваштара
Мы просим о богатствах,
О великолепии, (мы,) люди, приготовившие сому, (просим) Ваю.

• वायु:
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

उसका कर्त्तव्य दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुतावन्तः) सदा शोभनकर्म में निरत (जनासः+वयम्) हम सब जन (त्वष्टुः+जामातरम्+ईशानम्) सूक्ष्म कार्य्य के निर्माता और प्रजाओं पर शासक (वायुम्+रायः+ईमहे) सेनानायक से विविध अभ्युदयों की कामना करते हैं और (द्युम्ना) उनकी सहायता से धन, जन, सुयश और धर्म से युक्त होवें ॥२२॥

भावार्थभाषाः - जिन-२ उपायों से देश समृद्ध हो, विद्वानों से और राजसभा से सम्मति लेकर उनको सेनानायक कार्य्य में लावें ॥२२॥

तस्य कर्त्तव्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - सुतावन्तः=शोभनकर्माणः। इमे। जनासः=जना वयम्। त्वष्टुर्जामातरम्। ईशानम्=शासकम्। वायुम्। रायः=धनानि। ईमहे=याचामहे। तेन दत्तेन। द्युम्ना=धनेन। धनवन्तः स्याम ॥२२॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - उष्णिक्

वा᳓यो याहि᳓ शिवा᳓ दिवो᳓
व᳓हस्वा सु᳓ सुअ᳓श्वियम्
व᳓हस्व महः᳓ पृथुप᳓क्षसा र᳓थे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

śiva ← śivá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vā́yo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yāhí ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sú ← sú (invariable)

sváśvyam ← sváśvya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váhasva ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

maháḥ ← mahá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thupákṣasā ← pr̥thupákṣas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ráthe ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

váhasva ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

वायो॒ इति॑ । या॒हि । शि॒व॒ । आ । दि॒वः । वह॑स्व । सु । सु॒ऽअश्व्य॑म् ।
वह॑स्व । म॒हः । पृ॒थु॒ऽपक्ष॑सा । रथे॑ ॥

• vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• śivā ← śiva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “auspicious; benevolent; benign; good-hearted; dear; śiva [word]; holy; nice.”

• śivā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• vahasvā ← vahasva ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svaśvyam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svaśvyam ← aśvyam ← aśvya
• [noun], accusative, singular, neuter

• vahasva ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• mahaḥ ← mah
• [noun], ablative, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• pṛthupakṣasā ← pṛthu
• [noun]
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• pṛthupakṣasā ← pakṣasā ← pakṣas
• [noun], accusative, dual, masculine

• rathe ← ratha
• [noun], locative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

हे वायो दिवः द्युलोकस्य शिव। ’ सुपां सुलुक्’ इति द्वितीयाया लुक् । शिवं कल्याणम् आ याहि आप्रापय । सर्वज्योतिषां त्वदाधारत्वात् तेषामाधारो भूत्वा द्युलोके तानि स्थापयेति प्रार्थयते । ततस्त्वं स्वश्व्यम् । अश्वानां संघोऽश्व्यः । शोभनाश्वसंघं रथं सु सुष्ठु वहस्व सर्वतो दिक्षु प्रापय । इदानीं तेभ्योऽपि समर्थावश्वावावह। महः महांस्त्वं पृथुपक्षसा पृथुपार्श्वद्वययुक्तावश्वौ रथे स्वकीये वहस्व शत्रुहननार्थं संयोजय ॥

English translation:

“Establish, Vāyu, happiness in heaven; bear quickly your well-horsed (chariot); do you, who are mighty,yoke the broad-flanked (horses) to the car.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Happiness in heaven: Vāyu is considered to be the supporter of allthe celestial luminaries, sarva jyotiṣām tvadādhāratvāt

Kindly Vāyu, journey here from heaven. Drive your good horse-flesh; drive from great (heaven) the two broad-winged (horses) at the chariot.

From heaven, auspicious Vayu, come drive hither with thy noble steeds:
Come on thy mighty car with wide-extending seat.

Komm, freundlicher Vayu, vom Himmel; führe fein die vortreffliche Rosseschar her, führe vom großen Himmel das breitbeschwingte Rossepaar am Wagen!

Vom Himmel, holder Vaju komm, und fahre Rossbesitz herbei; Die breiten Ross’ am Wagen lenke, grosser du.

О Ваю, приезжай, благосклонный, с неба;
Благополучно привези нам обладание конями!
Привези с огромного (неба) пару ширококрылых коней при колеснице!

• वायु:
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (शिव+वायो) हे कल्याणकारी सेनानायक (दिवः+याहि) क्रीड़ास्थान को त्याग करके भी प्रजा की ओर पहुँचें, (स्वश्व्यम्+सुवहस्व) रथ में सुन्दर-२ घोड़े लगाकर प्रजा की सम्पत्ति की वृद्धि के लिये देश में भ्रमण करें। (पृथुपक्षसा) स्थूल पदार्थवाले घोड़ों को (महः+रथे) महान् रथ में (वहस्व) लगावें ॥२३॥

भावार्थभाषाः - सेनापति स्थायी सुदृढ़ रथों पर आरूढ़ होकर कल्याणार्थ देश में भ्रमण करें ॥२३॥

पुनस्तदनुवर्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे शिव+वायो=कल्याणकारिन् ! त्वम्। दिवः=क्रीडास्थानादपि। आयाहि। स्वश्व्यम्=शोभनाश्वयुक्तं रथम्। सुवहस्व। पृथुपक्षसा=स्थूलपक्षौ। अश्वौ। महः=महति। रथे। वहस्व=योजय ॥२३॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - उष्णिक्

तुवां᳓ हि᳓ सुप्स᳓रस्तमं
नृष᳓दनेषु हूम᳓हे
ग्रा᳓वाणं न᳓ अ᳓श्वपृष्ठम् मंह᳓ना

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; 11 = 4+7, ending HLX

Morph
hí ← hí (invariable)

supsárastamam ← supsárastama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

hūmáhe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

nr̥ṣádaneṣu ← nr̥ṣádana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

áśvapr̥ṣṭham ← áśvapr̥ṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

grā́vāṇam ← grā́van- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

maṁhánā ← maṁhánā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

त्वाम् । हि । सु॒प्सरः॑ऽतमम् । नृ॒ऽसद॑नेषु । हू॒महे॑ ।
ग्रावा॑णम् । न । अश्व॑ऽपृष्ठम् । मं॒हना॑ ॥

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• supsarastamaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supsarastamaṃ ← psarastamam ← psarastama
• [noun], accusative, singular, masculine

• nṛṣadaneṣu ← nṛṣadana
• [noun], locative, plural, neuter

• hūmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• grāvāṇaṃ ← grāvāṇam ← grāvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “stone; millstone; grindstone; mountain.”

• nāśvapṛṣṭham ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāśvapṛṣṭham ← aśva
• [noun], masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• nāśvapṛṣṭham ← pṛṣṭham ← pṛṣṭha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• maṃhanā
• [noun], instrumental, singular, feminine

हे वायो सुप्सरस्तमम् । सुप्स इति रूपनाम । रो मत्वर्थीयः। अतिशयेन शोभनरूपवन्तं मंहना स्वकीयेन महत्त्वेन अश्वपृष्ठं सर्वतो व्याप्तपृष्टम् । पृष्ठशब्दः सर्वाङ्गं लक्षयति । व्याप्तकृत्स्नाङ्गमित्यर्थः । त्वाम् । हिरवधारणे । त्वामेव नृषदनेषु नृसदनेषु । नरोऽध्वरस्य नेतार ऋत्विजोऽत्र सीदन्तीति नृषदना यज्ञाः । तेषु हूमहे वयमाह्वयामः । कथमिव । ग्रावाणं न । यथा सोमाभिषवार्थं ग्रावाणं स्तुतिभिराह्वयन्ति तद्वत्त्वां स्तुतिभिराह्वयामः ॥

English translation:

“We invoke you who are of graceful form, extending through your magnitude your limbs in all directions,to our religious rites, like the stone (for bruising the Soma).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

All directions: aśvapṛṣṭham = borne on a horse’sback;

Aśva = vyāpta;

Pṛṣṭha = sarvāṅga

For we call you to the seats of men (to be) the first to attain delight (as we call) the horse-backed pressing stone—(call you) along with your munificence.

I do not think that Vāyu is being compared directly to the pressing stone, but rather than we call on Vāyu as we call on the pressing stone. Unfortunately this attenuates the force of the simile, but the various suggestions (Oldenberg, Geldner, Renou) as to why Vāyu is like a horse-backed stone are so convoluted that I find them difficult to accept. The stone may be called horse-backed for two reasons: first, since the stones are also called sóma-pṛṣtha- (VIII.63.2) and soma is commonly identified as a horse, the identification has been transferred. It may also be that it also means ‘having the back of a horse’, that is, bowed or made for carrying.

We call thee to the homes of men, thee wealthiest in noble food,
And liberal as a press-stone with a horse’s back.

Denn dich, der du den schönsten Genuß bekommst, laden wir zu den Männersitzen, der du auf dem Rücken bereitwillig die Rosse trägst wie der Preßstein das Somaroß.

Zum Männersitze laden wir dich ein, den schönstens schmausenden, Dem Steine gleich, der reichlich scharfen Soma trägt.

Ведь мы зовем на заседания мужей
Тебя, получающего прекраснейшее угощение,
Великолепно мчащегося на спине коня, как давильный камень.

• वायु:
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• पादनिचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सेनानायक ! (नृसदनेषु) मनुष्यों की बड़ी-२ सभाओं में (त्वां हि) आपको (हूमहे) निमन्त्रण देकर बुलाते हैं (सुप्सरस्तमम्) अपनी कीर्ति और यश से आपका शरीर अतिशय सुगन्धित और सुन्दर हो रहा है, जो आप (ग्रावाणम्+न) अपने कार्य्य में अचलवत् अचल हैं (अश्वपृष्ठम्) और जिसके सर्वाङ्ग सांग्रामिक घोड़े के समान बलिष्ठ और संगठित हैं ॥२४॥

भावार्थभाषाः - प्रत्येक शुभकर्म में राजवत् सेनानी भी आदरणीय है ॥२४॥

पुनस्तदनुवर्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वायो ! नृसदनेषु=मनुष्यसभासु। त्वां हि। हूमहे। कीदृशम्। सुप्सरस्तमम्=अतिशोभनम्। ग्रावाणम्+न=अचलसमम्। पुनः। अश्वपृष्ठम्=अश्ववत् दृढाङ्गम्। पुनः। मंहना=महत्वेन युक्तम् ॥२४॥

• देवता - वायुः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः व्यश्वो वाङ्गिरसः
• छन्दः - गायत्री

स᳓ त्वं᳓ नो देव म᳓नसा
वा᳓यो मन्दानो᳓ अग्रियः᳓
कृधि᳓ वा᳓जाँ अपो᳓ धि᳓यः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

agriyáḥ ← agriyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mandānáḥ ← √mand- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

vā́yo ← vāyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

kr̥dhí ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

vā́jān ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

सः । त्वम् । नः॒ । दे॒व॒ । मन॑सा । वायो॒ इति॑ । म॒न्दा॒नः । अ॒ग्रि॒यः ।
कृ॒धि । वाजा॑न् । अ॒पः । धियः॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• vāyo ← vāyu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• mandāno ← mandānaḥ ← mad
• [verb noun], nominative, singular
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• agriyaḥ ← agriya
• [noun], nominative, singular, masculine

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vājāṃ ← vāja
• [noun], accusative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• apo ← apaḥ ← apas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “work; deed.”

• dhiyaḥ ← dhī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

हे देव द्योतमान यद्वा स्तोतव्य वायो अग्रियः देवानां मध्ये मुख्योऽग्रतो गन्तासि । तादृशः त्वं मनसा मन्दानः मन्दमानः स्वयमेव मोदमानः सन् नः अस्माकं वाजान् अन्नानि अपः मेघभेदनेनोदकानि च उभयस्मिंस्त्वया प्रदत्ते सति धियः अग्निहोत्रादिकर्माणि च कृधि कुरु । कारयेत्यर्थः ॥ ॥ ३० ॥

English translation:

“Divine Vāyu, foremost (of the gods), exulting in your won mind, cause our rites to be productive of foodand water.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Food and water: give us food and water, and so cause our rites to be duly performed

O god Vāyu, as the first to find exhilaration with your mind,
make prizes, waters, and insights for us.
The next group of hymns (27–31) is attributed to Manu Vaivasvata and consists of four hymns to the All Gods, followed by a very interesting praise of the Sacrificer and his Wife, the only direct mention of this latter figure in the R̥gveda. On the group see Oldenberg (1888: 215).

Geldner takes apáḥ for ápaḥ ‘work’, but this seems arbitrary. I tr. it as the acc. pl. ‘waters’ it appears to be.

So, glad and joyful in thine heart, do thou, God, Vayu, first of all
Vouchsafe us water, strength, and thought.

Indem du, Gott Vayu, in deinem Herzen dich als erster ergötzest, schaff uns Belohnungen, ein Dichterwerk, gute Gedanken!

So schaffe du, o Vaju, her, erfreut im Herzen, bester du, O Gott, uns Speise, Trank, Verstand.

Ты, о бог, радуясь сердцем,
Первым (испив сому) у нас, о Ваю,
Создай награды, работу, поэтические мысли!

• वायु:
• विश्वमना वैयश्वो व्यश्वो वाङ्गिरसः
• गायत्री
• षड्जः

पुनः उसी को दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (देव+वायो) हे दिव्यगुणसम्पन्न नायक ! जिस हेतु आप (मन्दानः) आनन्दित होकर प्रजाओं को आनन्दित कर रहे हैं (अग्रियः) सेनाओं के अग्रगामी होते हैं, इसलिये (स त्वम्) वह आप (मनसा) अपने मन से (नः) हम लोगों के (वाजान्) अन्नों को (अपः) क्षेत्र के लिये जलों को (धियः) और उत्साहों को (कृधि) बढ़ावें ॥२५॥

भावार्थभाषाः - सेनानी अन्न, जल और प्रजोत्साह को भी विविध उपायों से बढ़ाया करें ॥२५॥

पुनस्तदेव दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे देव ! वायो ! मनसा=स्वकीयेन चेतसा। मन्दानः=हृष्यन्। अग्रियः=अग्रगामी। स त्वम्। नः=अस्माकम्। वाजान्=अन्नानि। अपः=जलानि। धियः=कर्माणि। कृधि=कृणु ॥२५॥