०२५

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

ता᳓ वां वि᳓श्वस्य गोपा᳐᳓
देवा᳓ देवे᳓षु यज्ञि᳓या
ऋता᳓वाना यजसे पूत᳓दक्षसा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
gopā́ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

devā́ ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

yajñíyā ← yajñíya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

pūtádakṣasā ← pūtádakṣas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

r̥tā́vānā ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

yajase ← √yaj- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ता । वा॒म् । विश्व॑स्य । गो॒पा । दे॒वा । दे॒वेषु॑ । य॒ज्ञिया॑ ।
ऋ॒तऽवा॑ना । य॒ज॒से॒ । पू॒तऽद॑क्षसा ॥

• tā ← tad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• gopā
• [noun], accusative, dual, masculine
• “herder; defender.”

• devā ← deva
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• yajñiyā ← yajñiya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

• ṛtāvānā ← ṛtāvan
• [noun], accusative, dual, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• yajase ← yaj
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• pūtadakṣasā ← pūta ← pū
• [verb noun]
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• pūtadakṣasā ← dakṣasā ← dakṣas
• [noun], accusative, dual, masculine
• “intelligent.”

हे मित्रावरुणौ विश्वस्य सर्वस्य लोकस्य गोपा गोपायितारौ देवा देवौ द्योतनशीलौ देवेषु मध्ये यज्ञिया यज्ञार्हौ ता तौ तादृशौ वां युवां हविष्प्रदानार्थं यजमानं भजथः। अत एव हे विश्वमनः ऋतावाना ऋतावानौ सत्यवन्तौ यज्ञवन्तौ वा पूतदक्षसौ शुद्धबलौ। आवां बलवन्ताविति वचनमात्रेण बलवन्तौ न भवतः किंतु यथार्थत्वेन सामर्थ्यवन्तौ । मित्रावरुणौ यजसे हविर्भिः पूजयसि ॥

English translation:

“You two are the protectors of the universe, divine and to be adored among the gods; therefore,(Viśvamanas), you sacrifice to the pair who are observant of truth and endowed with real power.”

To you two, the herdsmen of all, the gods worthy of the sacrifice among the gods,
truth-possessing and of refined skill, shall I sacrifice.

For the connection of the last pāda of this vs. with VIII.23.30, see comm. there.

I WORSHIP you who guard this All, Gods, holiest among the Gods,
You, faithful to the Law, whose power is sanctified.

Euch beide, die Hüter des Alls, die opferwürdigen Götter unter den Göttern, die Gesetzesheger von lauterem Wollen, will ich anbeten.

Des Alls Behüter beide euch, die auch bei Göttern sind geehrt, Die reingesinnten, heil’gen Götter ehre ich.

Вас двоих, хранителей всего,
Достойных жертв богов среди богов,
Преданных закону, с чистой силой действия я хочу почтить.

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

अब ब्राह्मण और क्षत्रिय के धर्मों को दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मित्रनामक ब्राह्मणप्रतिनिधि ! हे वरुणनामक क्षत्रियप्रतिनिधि ! आप दोनों (विश्वस्य+गोपा) सकल कार्य के रक्षक नियुक्त हैं, (देवेषु+देवा) विद्वानों में भी विद्वान् हैं और (यज्ञिया) विद्वानों में यज्ञवत् पूज्य हैं (ऋतावाना) ईश्वर के सत्य नियम पर चलनेवाले अतएव (पूत+दक्षसा) पवित्र बलधारी हैं। (ता) उन और वैसे (वाम्) आप दोनों को हम प्रजागण (यजसे) सकल कार्यों में सत्कार करते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो जगत् के जितने अधिक लाभकारी हों, वे उतने ही पूजायोग्य हैं। जो ईश्वरीय नियमों को सदा देश में फैलाते हैं और प्रकृति का अध्ययन करते रहते हैं, सत्यपथ से कदापि पृथक् नहीं होते, इत्यादि विविधगुणयुक्त पुरुष का नाम ब्राह्मण है। प्रजापालन में तत्पर और सत्यादि सर्वगुणसम्पन्न पुरुष का नाम क्षत्रिय है। वैसे महापुरुष निःसन्देह पूज्य, मान्य और अभिनन्दनीय हैं। यही विषय इस सूक्त में दिखलावेंगे ॥१॥

अथ ब्राह्मणक्षत्रियधर्मान् दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मित्रावरुणौ=हे ब्रह्मक्षत्रौ प्रजापालकौ ! युवाम्। विश्वस्य=सर्वस्य कार्य्यस्य। गोपा=गोपौ=रक्षकौ। देवा=देवौ। देवेषु=विद्वत्सु। यज्ञियौ=यज्ञवत् सत्करणीयौ। ऋतावाना= ईश्वरीयसत्यनियमपालकौ। अतएव। पूतदक्षसा=पवित्रबलौ स्थः। ता=तौ=तादृशौ। वाम्=युवाम्। वयम्। यजसे= यजामहे=कार्येषु संगमयामहे ॥१॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

मित्रा᳓ त᳓ना न᳓ रथि᳓या
व᳓रुणो य᳓श् च सुक्र᳓तुः
सना᳓त् सुजाता᳓ त᳓नया धृत᳓व्रता

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
mitrā́ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ná ← ná (invariable)

rathyā̀ ← rathī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tánā ← tán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

sukrátuḥ ← sukrátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhr̥távratā ← dhr̥távrata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sanā́t ← sanā́t (invariable)

sujātā́ ← sujātá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tánayā ← tánaya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

मि॒त्रा । तना॑ । न । र॒थ्या॑ । वरु॑णः । यः । च॒ । सु॒ऽक्रतुः॑ ।
स॒नात् । सु॒ऽजा॒ता । तन॑या । धृ॒तऽव्र॑ता ॥

• mitrā ← mitra
• [noun], nominative, dual, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• tanā ← tan
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “continuity; sequence; longevity.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rathyā ← rathya
• [noun], nominative, dual, masculine

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• yaś ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• sukratuḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukratuḥ ← kratuḥ ← kratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• sanāt
• [adverb]

• sujātā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sujātā ← jātā ← jan
• [verb noun], nominative, dual
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• tanayā ← tanaya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “biological.”

• dhṛtavratā ← dhṛta ← dhṛ
• [verb noun]
• “keep; put; hold; assume; wear; take; promise; stay; exist; hold; begin; dip.”

• dhṛtavratā ← vratā ← vrata
• [noun], nominative, dual, masculine
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

सुक्रतुः शोभनकर्मा यः वरुणः सुकर्मा मित्रा च मित्रावरुणौ । कीदृशौ । तना । तन्वन्ति मुकुटकटकादिनेति तनानि धनानि । नश्चार्थे । धनानि च रथ्या रथ्यौ नेतारौ । यद्वा । धनानि कर्मणः कर्त्रपेक्षत्वात् प्रयच्छन्ताविति संबध्यते । तादृशौ रथ्यौ रथवन्तौ सनात् चिरादेव सुजाता सुजातौ शोभनजन्मानौ । तदेवाह । तनया तनयौ अदितेः पुत्रौ धृतव्रता धृतव्रतौ धृतकर्माणौ ता यजस इति पूर्वेण समन्वयः ॥

English translation:

“Mitra and Varuṇa, doers of good deeds, (diffusers of) riches, who are the charioteers (of men),well-born of old, the sons, (of Aditi), observant of vows, (you are worshipped by me).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Charioteers: or, bringers ofriches, tanā rathyā; you are worshiped: you sacrifice to them, tā yajase (from the previous ṛca)

They are like two charioteers along the (home) stretch (of a
racecourse), the two allies [=mitras], Mitra and Varuṇa, who is of strong will,
both well-born descendants from of old, whose commandments are upheld.

The du. mitrā́is used in two different senses: on the one hand, in its appellative sense it refers to the two gods as allies; on the other mitrā́is a pregnant dual PN, meaning “Mitra (and Varuṇa),” with the “and Varuṇa” then pleonastically+++(=redundant)+++ supplied in pāda b in an “X and which Y” construction (váruṇo yáś ca).

Most take tánā as another dual (to thematic tána-), but struggle to interpr. it. I take it as the instr. sg. of the root noun tán- and in this context as indicating the “(home) stretch” of a race course. The image is of two charioteers running neck and neck and therefore evenly matched.

tánayā of course echoes tánā, though it belongs to a different stem (whichever interpr. of tánā is followed). In this case I accept the general interpr. as du. to tánaya-.

So, too, like charioteers are they, Mitra and sapient Varuna,
Sons high-born from of old, whose holy laws stand fast.

Die beiden sind dauernd verbündet wie zwei Wagenrosse, Mitra und der weise Varuna, die vor alters edelgeborenen leiblichen Söhne, die die Gebote aufrecht halten.

Wie stete Wagenlenker sie, Mitra, der starke Varuna, Die schöngebornen Söhne wahren stets das Recht.

Митра и (тот,) который Варуна с прекрасной силой духа,
Постоянно (связанные), как два коня колесницы,
(Они.) от века прекраснорожденные, продолжающие род
(Адити), чей завет прочен.

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

वे दोनों कैसे हों, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - पुनरपि वे दोनों प्रतिनिधि कैसे हों, (मित्रा) सबके मित्र (तना) धनादिविस्तारक (न) और (रथ्या) सबके सारथि के समान हों, (सुक्रतुः) शोभनकार्यकर्ता (यः+च+वरुणः) जो वरुण हैं और मित्र (सनात्) सर्वदा (सुजाता) अच्छे कुल के (तनया) पुत्र हों, (धृतव्रता) लोकोपकारार्थ व्रत धारण करनेवाले हों ॥२॥

भावार्थभाषाः - परोपकार करना अति कठिन कार्य्य है, अतः यहाँ इन दोनों के विशेषण में मित्र, सुक्रतु और सुजात आदि पद आए हैं ॥२॥

कीदृशौ तौ भवेतामिति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - पुनस्तौ कीदृशौ। मित्रा=सर्वेषां मित्रभूतौ। तना=धनादिविस्तारकौ। न=पुनः। रथ्या=रथिनौ=सारथिनौ इव। तथा। वरुणः। सुक्रतुः=शोभनकर्मा। यश्च मित्रः। तौ पुनः कीदृशौ। सनात्=चिरादेव। सुजाता=सुजातौ=कुलीनौ। तनया=तनयौ=पुत्रौ। पुनः। धृतव्रता=कल्याणाय धृतव्रतौ ॥२॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

ता᳓ माता᳓ विश्व᳓वेदसा
असुर्या᳡य प्र᳓महसा
मही᳓ जजान अ᳓दितिर् ऋता᳓वरी

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

viśvávedasā ← viśvávedas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

asuryā̀ya ← asuryà- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

prámahasā ← prámahas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jajāna ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

r̥tā́varī ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ता । मा॒ता । वि॒श्वऽवे॑दसा । अ॒सु॒र्या॑य । प्रऽम॑हसा ।
म॒ही । ज॒जा॒न॒ । अदि॑तिः । ऋ॒तऽव॑री ॥

• tā ← tad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• viśvavedasāsuryāya ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavedasāsuryāya ← vedasā ← vedas
• [noun], accusative, dual, masculine
• “knowledge.”

• viśvavedasāsuryāya ← asuryāya ← asurya
• [noun], dative, singular, neuter
• “dignity.”

• pramahasā ← pramahas
• [noun], accusative, dual, masculine

• mahī ← mah
• [noun], nominative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• jajānāditir ← jajāna ← jan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• jajānāditir ← aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• ṛtāvarī ← ṛtāvan
• [noun], nominative, singular, feminine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

अदितेस्तनयत्वमेव स्फुटयति । विश्ववेदसा विश्ववेदसौ सर्वधनौ । यद्वा । विश्वानि स्थावरजङ्गमात्मकानि सर्वाणि विदतुर्जानीत इति विश्ववेदसौ । प्रमहसा प्रमहसौ प्रकृष्टतेजस्कौ ता तौ तादृशौ मित्रावरुणौ मही महती ऋतावरी सत्यवती माता देवमाता अदितिः जजान जनयामास । किमर्थम् । असुर्याय असुराणां हन्त्रे बलाय । असुरान् हन्तुमुत्पादितवतीत्यर्थः ॥

English translation:

“The great and truthful Aditi, the mother (of the gods), gave birth to those two who are possessed of allaffluence, and shining with great splendour, for the (destruction of the) asuras.”

Their mother, great truth-possessing Aditi, gave birth
to the two who possess all possessions, whose greatness (goes) forward to lordship.

Because the phrase asuryā̀ya prámahasā is found also in VII.66.2 (also of Mitra and Varuṇa), the two words must be construed together – though in both instances Geldner construes them separately (as do Renou and W. E. Hale). Moreover Geldner’s minimalist tr. of prámahas- (“Die … Erhabenen”) does not reflect its bahuvrīhi status: it should mean something like ‘having their greatness forth/in front’. In combination with the dat. asuryā̀ya, some forward motion seems indicated.

These Twain, possessors of all wealth, most glorious, for supremest sway
Aditi, Mighty Mother, true to Law, brought forth.

Die beiden Allwissenden, Erhabenen hat die große Gesetzeshegerin, die Mutter Aditi zur Asurawürde geboren.

Sie, die allweisen, herrlichen, gebar zu hoher Göttermacht Die grosse Mutter Aditi, die heilige.

Этих двоих всеведущих, очень могущественных,
Мать для асурского достоинства
Родила, великая Адити, преданная закону.

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

पुनः उन दोनों का ही वर्णन है।

पदार्थान्वयभाषाः - (ता) वैसे पुत्रों को (मही) महती (ऋतावरी) सत्यवती (अदितिः) माता (जजान) उत्पन्न करती है, जो पुत्र (विश्ववेदसा) सर्व प्रकार ज्ञानसम्पन्न होते (प्र+महसा) बड़े तेजस्वी और (असुर्य्याय) बल दिखलाने के लिये सर्वदा उद्यत रहते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो संसार में विख्यात और विद्वान् हों, वैसे कोटियों में दो चार होते हैं। किन्तु प्रारम्भ से यदि बालक-बालिका सुशिक्षित हों, तो वे वैसे हो सकते हैं ॥३॥

पुनस्तौ वर्ण्येते।

पदार्थान्वयभाषाः - ता=तादृशौ पुत्रौ। मही=महती। ऋतावरी=सत्यवती। अदितिः=अखण्डनीया माता। जजान=जनयति। पुनः कीदृशौ। विश्ववेदसा=सर्वज्ञानौ। प्रमहसा=प्रकृष्टतेजस्कौ। कस्मै प्रयोजनाय। असुर्य्याय=बलाय=शक्तिप्रदर्शनाय ॥३॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

महा᳓न्ता मित्रा᳓व᳓रुणा
सम्रा᳓जा देवा᳓व् अ᳓सुरा
ऋता᳓वानाव् ऋत᳓म् आ᳓ घोषतो बृह᳓त्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
mahā́ntā ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

mitrā́váruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ásurā ← ásura- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

devaú ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

samrā́jā ← samrā́j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ghoṣataḥ ← √ghuṣ- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

r̥tā́vānau ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

म॒हान्ता॑ । मि॒त्रावरु॑णा । स॒म्ऽराजा॑ । दे॒वौ । असु॑रा ।
ऋ॒तऽवा॑नौ । ऋ॒तम् । आ । घो॒ष॒तः॒ । बृ॒हत् ॥

• mahāntā ← mahat
• [noun], nominative, dual, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• samrājā ← samrāj
• [noun], nominative, dual, masculine
• “sovereign; ruler.”

• devāv ← devau ← deva
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asurā ← asura
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• ṛtāvānāv ← ṛtāvānau ← ṛtāvan
• [noun], nominative, dual, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ghoṣato ← ghoṣataḥ ← ghuṣ
• [verb], dual, Present indikative

• bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

महान्ता गुणाधिक्येन महान्तौ सम्राजा सम्राजौ सम्यग्दीप्यमानौ असुरा असुरौ बलवन्तौ । यद्वा । सर्वान्तर्यामितया प्रेरकौ । ऋतावाना सत्यवन्तौ मित्रावरुणौ देवौ बृहत् स्तोत्रऋचादिना महान्तम् ऋतं यज्ञम् आ घोषतः स्वदीप्त्या प्रकाशयतः । घुषेर्लटि रूपम् ।

English translation:

“The great Mitra and Varuṇa, the two sovereign and powerful deities, the observers of truth, illumine oursolemn rite.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sovereign: samrājā = perfectly resplendent, samyag dīpyamānau;

Powerrful: asura = impellingby being the indwelling principle, antaryāmitayā prerakam;

Illumine: ghoṣataḥ = svadīyā prakāśayataḥ.Comment: repeated references to battles with asuras can, therefore, be interpreted as an allegory: removing thebaser metals from a pyrite ore or quartz, to yield the pure silver and gold– electrum, Soma, the resplendent, therājā (cf. Chāndogya Upaniṣad: eṣa somo rājā, tad devānām annam, tam devā bhakṣyanti

Great Mitra and Varuṇa, sovereign kings, gods and lords [/devas and asuras],
truth-possessing, loudly sound their lofty truth.

This is a particularly good passage to demonstrate that the unending rivalry between the two opposed groups Devas and Asuras so characteristic of middle Vedic literature cannot be backprojected into the core RV, since Mitra and Varuṇa are called simultaneously devā́v ásurā.

The phrase ‘grandson of strength’ (śávaso nápāt-) is used a number of times of the Ṛbhus (I.161.14, IV.34.6, 35.1, 8, 37.4) and only here of other divinities. It seems based on the more common śávasas páti- (I.131.4, IV.47.3, V.6.9, etc.), with (ná)pāt- echoing pát(i-). It also evokes semantically the phrase śávasaḥ sūnú- (IV.21.1, 37.4) / putrá- (VIII.90.2, 92.14), ‘son/child of strength’.

Great Varuna and Mitra, Gods, Asuras and imperial Lords,
True to Eternal Law proclaim the high decree.

Die beiden großen Allherrscher Mitra und Varuna, die Götter und Asura´s sind, die Gesetzesheger verkünden das hohe Gesetz.

Die grossen Mitra, Varuna, die weisen Götter, Herrn des Alls, Die Rechtbeschirmer machen kund das heil’ge Recht.

Великие Митра-Варуна,
Вседержители, два бога-асуры,
Преданные закону, громко провозглашают закон.

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वे कैसे हों।

पदार्थान्वयभाषाः - (महान्ता) जो सब काम में महान् (सम्राजा) जगत् के शासक (देवौ) दिव्यगुणसम्पन्न (असुरा) परमबलवान् (ऋतावानौ) सद्धर्म पर चलनेवाले (मित्रावरुणा) मित्र और वरुण हैं, ये दोनों (ऋतम्) ईश्वरीय सत्य नियम को (बृहत्) बृहत् रूप से (आघोषतः) प्रकाशित करें ॥४॥

भावार्थभाषाः - वे सदा ईश्वरीय नियमों को देश-२ में फैलाया करें ॥४॥

पुनः कीदृशौ भवेताम्।

पदार्थान्वयभाषाः - पुनः। महान्ता=महान्तौ। सम्राजा=सम्राजौ। देवौ। असुरा=असुरौ=बलवन्तौ=दुष्टनिग्राहकौ च। ऋतावानौ= सत्यनियमपरायणौ। ईदृशौ मित्रावरुणौ। बृहत्=महत्। ऋतम्=ईश्वरीयनियमम्। आघोषतः=प्रकाशतः ॥४॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

न᳓पाता श᳓वसो महः᳓
सूनू᳓ द᳓क्षस्य सुक्र᳓तू
सृप्र᳓दानू इषो᳓ वा᳓स्तु अ᳓धि क्षितः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

nápātā ← nápat- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

śávasaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

dákṣasya ← dákṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sukrátū ← sukrátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sūnū́ ← sūnú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ádhi ← ádhi (invariable)

iṣáḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

kṣitaḥ ← √kṣi- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sr̥prádānū ← sr̥prádānu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

vā́stu ← vā́stu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

नपा॑ता । शव॑सः । म॒हः । सू॒नू इति॑ । दक्ष॑स्य । सु॒क्रतू॒ इति॑ सु॒ऽक्रतू॑ ।
सृ॒प्रदा॑नू॒ इति॑ सृ॒प्रऽदा॑नू । इ॒षः । वास्तु॑ । अधि॑ । क्षि॒तः॒ ॥

• napātā ← napāt
• [noun], nominative, dual, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• śavaso ← śavasaḥ ← śavas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• sūnū ← sūnu
• [noun], nominative, dual, masculine
• “son; offspring.”

• dakṣasya ← dakṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• sukratū ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukratū ← kratū ← kratu
• [noun], nominative, dual, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• sṛpradānū ← sṛpra
• [noun]
• “glossy; greasy.”

• sṛpradānū ← dānū ← dānu
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Dānu; dew; drop.”

• iṣo ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• vāstv ← vāstū ← vāstu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vacant lot; site; space; extension; house; architecture.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• kṣitaḥ ← kṣi
• [verb], dual, Present indikative
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

महः महतः शवसः बलस्य नपाता नपातौ पौत्रौ । बलत उत्पादिताविति बलस्य पौत्रौ । तादृशौ दक्षस्य । दक्ष बृद्धौ शीघ्रार्थे च’ इति दक्षो वेगः । तस्य सूनू पुत्रौ । बलाद्वेग इति तयोः पुत्रत्वम् । तौ सुक्रतु शोभनकर्माणौ सृप्रदानू प्रसृतधनादिदानौ मित्रावरुणौ इषः अन्नस्य वास्तु निवासस्थाने अधि क्षितः अधिवसतः । अधिशीङ् इति वास्तुनः कर्मसंज्ञा । क्षयतेः लटि छान्दसो विकरणस्य लुक्॥ ॥ २१ ॥

English translation:

“Grandson sof mighty strength, son sof energy, doers of good deeds, liberal benefactors, they presideover the habitation of food.”

The two grandsons of great strength, the sons of skill, strong-willed, possessing fat drops, dwell in the house of refreshment. ᳓

The offspring of a lofty Power, Daksa’s Two Sons exceeding strong,
Who, Lords of flowing rain, dwell in the place of food.

Die Enkel der großen Kraft, Daksa´s Söhne, die Einsichtsvollen, deren Gaben ausgedehnt sind, wohnen an der Stätte der Labung.

Die Enkel grosser Allgewalt, die weisen Söhne hoher Kraft, Die Thau hinträufeln, wohnen in der Tränke Haus.

Два отпрыска великой силы,
Два сына Дакши, (они) с прекрасной силой духа,
С распространившимися дарами, обитают на месте жертвенной услады.

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः उसी को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - पुनः वे ब्राह्मणप्रतिनिधि मित्र और राजप्रतिनिधि वरुण कैसे हों, (महः+शवसः+नपाता) महान् बल के पोषक (दक्षस्य+सूनू) परमवेग के पुत्र (सुक्रतू) शोभनकर्मा और (सृप्रदानू) जिनके धनादि दान सर्वत्र फैले हुए हैं, ऐसे मित्र और वरुण (इषः+वास्तु) धन के भवन में (अधिक्षितः) निवास करें अर्थात् वे सर्वगुणसम्पन्न हों ॥५॥

भावार्थभाषाः - वे दोनों सब प्रकार के धनों के स्वामी हों और जगत् में बल वीर्य सत्यता आदि गुणों को बढ़ाया करें ॥५॥

पुनस्तमर्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - पुनस्तौ कीदृशौ। महः=महतः। शवसः=बलस्य। नपाता=नपातौ=न पातयितारौ। पोषकावित्यर्थः। दक्षस्य=बलस्य। सूनू=पुत्रौ। सुक्रतू=शोभनकर्माणौ। सृप्रदानू=प्रसृतधनादिदानौ। ईदृशौ मित्रावरुणौ। इषोऽन्नस्य। वास्तु=निवासस्थाने। अधिक्षितः=निवसतः ॥५॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

सं᳓ या᳓ दा᳓नूनि येम᳓थुर्
दिवियाः᳓ पा᳓र्थिवीर् इ᳓षः
न᳓भस्वतीर् आ᳓ वां चरन्तु वृष्ट᳓यः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dā́nūni ← dā́nu- 2 (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sám ← sám (invariable)

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yemáthuḥ ← √yam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

divyā́ḥ ← divyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pā́rthivīḥ ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

carantu ← √carⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

nábhasvatīḥ ← nábhasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vr̥ṣṭáyaḥ ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

सम् । या । दानू॑नि । ये॒मथुः॑ । दि॒व्याः । पार्थि॑वीः । इषः॑ ।
नभ॑स्वतीः । आ । वा॒म् । च॒र॒न्तु॒ । वृ॒ष्टयः॑ ॥

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dānūni ← dānu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Dānu; dew; drop.”

• yemathur ← yemathuḥ ← yam
• [verb], dual, Perfect indicative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• divyāḥ ← divya
• [noun], accusative, plural, feminine
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• pārthivīr ← pārthivīḥ ← pārthiva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• nabhasvatīr ← nabhasvatīḥ ← nabhasvat
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cloudy.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• carantu ← car
• [verb], plural, Present imperative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• vṛṣṭayaḥ ← vṛṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

हे मित्रावरुणौ यौ युवां दानूनि देयानि धनानि सं येमथुः अस्मासु संयच्छतं तथा दिव्याः दिव्यानि दिवि भवानि पार्थिवीः पृथिव्यामुत्पन्नानि इषः अन्नानि संयच्छतम् । वृष्ट्यभावे कथमन्नं लभ्यत इति चेत् तदुच्यते । नभस्वतीः उदकवत्यः वृष्टयः तादृशौ वां युवाम् आ चरन्तु उपतिष्ठन्तु । यदा वृष्ट्यवेला तदा वर्षतमित्यर्थः ॥

English translation:

“Bestow (upon us) good gifts, viands, whether of heaven or earth; may the water-shedding rains attendupon you.”

You two who control the drops, the earthly and heavenly refreshments— let your cloud-accompanied rains drift here. ᳓

Ye who have gathered up your gifts, celestial and terrestrial food,
Let your rain come to us fraught with the mist of heaven.

Die ihr die Himmelsgaben in eurer Gewalt habt, die himmlischen und die irdischen Labungen: Von Wolken begleitet sollen eure Regengüsse herankommen.

Die ihr des Thaues Tropfen lenkt, des Himmels und der Erde Nass, Es mögen kommen eure Regen wasserreich.

Вы, которые правите дарами,
Небесными (и) земными жертвенными усладами, –
Пусть придут (к нам) ваши потоки дождя, сопровождаемые тучами!

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

उनके गुणों को दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मित्र और वरुण ! (या) जो आप दोनों (दानूनि+संयेमथुः) प्रजाओं को सुखी रखने के लिये बहुत से देव पदार्थों को संग्रह करके रखते हैं। यहाँ तक कि (दिव्याः) द्युलोकस्थ (पार्थिवीः) पार्थिव पृथिवीसम्बन्धी (इषः) धनों को इकट्ठा करते हैं। इस प्रकार (नभस्वतीः) आकाशस्थ (वृषथः) वृष्टियाँ भी (वाम्+आचरन्तु) आपकी सहायता करें ॥६॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य के सुख के लिये जिन-२ वस्तुओं की आवश्यकता हो, वे सब ही संग्रहणीय हैं ॥६॥

तयोर्गुणान् दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मित्रावरुणौ ! या=यौ युवाम्। दानूनि=दानानि। संयेमथुः=संगृह्णीथः। दिव्याः=दिविस्थाः। पार्थिवीः=भौमाश्च। इषः=अन्नानि। सर्वाणि संचिनुथः। नभस्वतीः=आकाशस्थाः। वृषयोऽपि समये समये। वाम्=युवाम्। आचरन्तु ॥६॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

अ᳓धि या᳓ बृहतो᳓ दिवो᳓
अभि᳓ यूथे᳓व प᳓श्यतः
ऋता᳓वाना सम्रा᳓जा न᳓मसे हिता᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

abhí ← abhí (invariable)

iva ← iva (invariable)

páśyataḥ ← √paś- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yūthā́ ← yūthá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

hitā́ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, non-finite:PPP}

námase ← námas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

r̥tā́vānā ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

samrā́jā ← samrā́j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

अधि॑ । या । बृ॒ह॒तः । दि॒वः । अ॒भि । यू॒थाऽइ॑व । पश्य॑तः ।
ऋ॒तऽवा॑ना । स॒म्ऽराजा॑ । नम॑से । हि॒ता ॥

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• bṛhato ← bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], ablative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ‘bhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• yūtheva ← yūthā ← yūtha
• [noun], nominative, dual, masculine
• “herd; troop; battalion.”

• yūtheva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• paśyataḥ ← paś
• [verb], dual, Present indikative
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• ṛtāvānā ← ṛtāvan
• [noun], nominative, dual, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• samrājā ← samrāj
• [noun], nominative, dual, masculine
• “sovereign; ruler.”

• namase ← namas
• [noun], dative, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• hitā ← dhā
• [verb noun], nominative, dual
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

या यौ मित्रावरुणौ बृहतो दिवः द्योतमानान् देवान् अधि पश्यतः । तत्र दृष्टान्तः ॥ यूथेव। यथा वृषभो गोयूथानि रन्तुम् अभि अभिमुखं पश्यति तद्वदेतौ स्ववीर्येणासुरान् हत्वा देवान् नोदयितुं पश्यत इत्यर्थः । कीदृशौ । ऋतावाना सत्यवन्तौ सम्राजा सम्राजौ सम्यग्दीप्यमानौ नमसे हविषे हिता हितौ प्रियौ पश्यत इति ॥

English translation:

“(These are they) who look upon the great deities as (a bull contemplates) the herd, sovereignsobservant of truth and propitious to adoration.”

The two who from lofty heaven look down upon (us) as if upon
your herds,
the truth-possessing ones were installed as sovereign kings for reverence.

“your herds” of the published translation should rather be “their herds.”

The Twain, who from the lofty sky seem to look down on herds below,
Holy, imperial Lords, are set to be revered.

Die vom hohen Himmel her die Geschöpfe wie die Herden überschauen, die gesetzhegenden Allkönige, recht für die Huldigung geschaffen.

Sie, die vom hohen Himmel her die Heerden gleichsam überschaun, Gerechte Herrscher zur Verehrung hingestellt,

(Те) двое, которые с высокого неба
Наблюдают (за людьми), как за стадами,
(Эти) преданные закону вседержители созданы для поклонения.

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः उसी अर्थ को दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - पुनः (या) जो आप दोनों (बृहतः+दिवः) बहुत-२ और बड़े-२ विद्वानों को (अभि) अपने सम्मुख (यूथा+इव) झुण्ड के झुण्ड (अधिपश्यतः) ऊपर से देखते हैं (ऋतावाना) सत्यमार्ग पर चलनेवाले (सम्राजा) अच्छे शासक (नमसे) नमस्कार के योग्य (हिता) जगत् के हितकारी हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - जिस कारण मित्र और वरुण दोनों महाप्रतिनिधि हैं, इसलिये वे उच्च और उत्तम सिंहासन के ऊपर बैठते हैं और अन्यान्य सिंहासन के नीचे बैठते हैं, इसलिये मन्त्र में कहा गया है कि वे दोनों ऊपर से झुण्ड के झुण्ड अपने सामने विद्वानों को देखते हैं ॥७॥

पुनस्तमर्थमेव दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - पुनः। यूथा इव=यूथानीव। बृहतः=महतः। दिवः=देवान्। या=यौ। अभि=अभिमुखम्। अधिपश्यतः। यौ। ऋतावाना=ऋतावानौ। सम्राजौ। नमसे=नमस्काराय। हिता=हितौ ॥७॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

ऋता᳓वाना नि᳓ षेदतुः
सा᳓म्राजियाय सुक्र᳓तू
धृत᳓व्रता क्षत्रि᳓या क्षत्र᳓म् आशतुः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ní ← ní (invariable)

r̥tā́vānā ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sedatuḥ ← √sad- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sā́mrājyāya ← sā́mrājya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

sukrátū ← sukrátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

āśatuḥ ← √naś- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dhr̥távratā ← dhr̥távrata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

kṣatrám ← kṣatrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kṣatríyā ← kṣatríya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ऋ॒तऽवा॑ना । नि । से॒द॒तुः॒ । साम्ऽरा॑ज्याय । सु॒क्रतू॒ इति॑ सु॒ऽक्रतू॑ ।
धृ॒तऽव्र॑ता । क्ष॒त्रिया॑ । क्ष॒त्रम् । आ॒श॒तुः॒ ॥

• ṛtāvānā ← ṛtāvan
• [noun], nominative, dual, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣedatuḥ ← sedatuḥ ← sad
• [verb], dual, Perfect indicative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• sāmrājyāya ← sāmrājya
• [noun], dative, singular, neuter
• “dominion; kingship.”

• sukratū ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukratū ← kratū ← kratu
• [noun], nominative, dual, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• dhṛtavratā ← dhṛta ← dhṛ
• [verb noun]
• “keep; put; hold; assume; wear; take; promise; stay; exist; hold; begin; dip.”

• dhṛtavratā ← vratā ← vrata
• [noun], nominative, dual, masculine
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• kṣatriyā ← kṣatriya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Kshatriya.”

• kṣatram ← kṣatra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Kshatriya; dominion; Kshatriya; kṣatra [word]; power.”

• āśatuḥ ← aś
• [verb], dual, Perfect indicative
• “get; reach; enter (a state).”

ऋतावाना ऋतावानौ सत्यवन्तौ सुक्रतू शोभनकर्माणौ सुप्रज्ञौ वा मित्रावरुणौ साम्राज्याय साम्राज्यार्थं नि षेदतुः न्यसीदताम् । तथा मन्त्रः — नि षसाद धृतव्रतो वरुणः पस्त्यास्वा साम्राज्याय सुक्रतुः’ (ऋ. सं. १. २५. १०) इति । धृतव्रता धृतव्रतौ धृतकर्माणौ क्षत्रिया क्षत्रियौ बलवन्तौ क्षत्रं बलम् आशतुः आनशाते व्याप्नुत इत्यर्थः ।

English translation:

“Observers of truth, doers of good deeds, they sit down for the office of sovereignty; observant ofobligations, endowed with strength, they acquire vigour.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vigour: kṣatriyā kṣatram āśatuḥ = balavantau balamvyāpnutaḥ

Truth-possessing, strong-willed, the two took their place for sovereign kingship.
Their commandments upheld, the rulers attained their rule. ᳓

They, true to Law, exceeding strong, have sat them down for savran rule:
Princes whose laws stand fast, they have obtained their sway.

Die beiden gesetzhegenden Weisen haben sich zur Ausübung der Allherrschaft niedergesetzt, die Einsichtsvollen. Die Gebote aufrecht haltend haben die zwei Herrscher die Herrschaft inne;

Zur Weltregierung setzten sich die weisen, die gerechten hin, Die Herrscher haben Recht beschirmend Macht erlangt.

Уселись двое преданных закону
Для высшего господства, (они) с прекрасной силой духа.
(Эти) двое, чей завет прочен, предназначенные для власти, достигли власти.

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

उन दोनों का कर्त्तव्य कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - पुनः वे दोनों (ऋतावाना) ईश्वरीय सत्यनियमों पर चलनेवाले और (सुक्रतू) शोभनकर्मा (साम्राज्याय) राज्य के कल्याण के लिये (निषेदतुः) उत्तम सिंहासन पर बैठते हैं अथवा महाराष्ट्र के शासन के लिये प्रजाओं से अभिषिक्त होकर व्यवस्था करने के लिये बैठते हैं। (धृतव्रता) प्रजा के शासन के व्रत को जिन्होंने धारण किया है, (क्षत्रिया) जो क्षात्रधर्मयुक्त हों (क्षत्रम्+आशतुः) और परम बल को प्राप्त किये हुए हों ॥८॥

भावार्थभाषाः - पूर्वोक्त गुणसंयुक्त ब्राह्मण और क्षत्रिय दोनों राज्य कार्य्य के लिये चुने जायँ, तब वे इस कार्य को महाव्रत समझ सदा प्रजाहित में आसक्त रहें ॥८॥

तयोः कर्त्तव्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - पुनः। ऋतावाना=ऋतावानौ। सुक्रतू। तौ मित्रावरुणौ। साम्राज्याय। निषेदतुः=निषीदतः। धृतव्रता। क्षत्रियौ तौ। क्षत्रम्=बलम्। आशतु=बलं धत्त इत्यर्थः ॥८॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

अक्ष्ण᳓श् चिद् गातुवि᳓त्तर
अनुल्बणे᳓न च᳓क्षसा
नि᳓ चिन् मिष᳓न्ता निचिरा᳓ नि᳓ चिक्यतुः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
akṣṇáḥ ← ákṣi ~ akṣán- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)

gātuvíttarā ← gātuvíttara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

anulbaṇéna ← anulbaṇá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

cákṣasā ← cákṣas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

cikyatuḥ ← √ci- 3 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

miṣántā ← √miṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

ní ← ní (invariable)

nicirā́ ← nicirá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

अ॒क्ष्णः । चि॒त् । गा॒तु॒वित्ऽत॑रा । अ॒नु॒ल्ब॒णेन॑ । चक्ष॑सा ।
नि । चि॒त् । मि॒षन्ता॑ । नि॒ऽचि॒रा । नि । चि॒क्य॒तुः॒ ॥

• akṣṇaś ← akṣṇaḥ ← akṣi
• [noun], ablative, singular, neuter
• “eye; akṣi [word]; two.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• gātuvittarānulbaṇena ← gātu
• [noun], masculine
• “path; way.”

• gātuvittarānulbaṇena ← vittarā ← vittara
• [noun], nominative, dual, masculine

• gātuvittarānulbaṇena ← an
• [adverb]
• “not.”

• gātuvittarānulbaṇena ← ulbaṇena ← ulbaṇa
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “abounding in(p); prevailing; strong; excess.”

• cakṣasā ← cakṣas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “eye; look; radiance.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• cin ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• miṣantā ← miṣ
• [verb noun], nominative, dual

• nicirā ← nicira
• [noun], nominative, dual, masculine
• “attentive; argus-eyed.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• cikyatuḥ ← ci
• [verb], dual, Perfect indicative
• “observe; detect; notice; heed; mind.”

अक्ष्णश्चित् चक्षुषोऽपि पूर्वं गातुवित्तरा गातुवित्तरावतिशयेन मार्गवेत्तारौ । यद्वा । गातुवित्तरौ गातु गमनशीलं प्राणिजातं चक्षुषोऽपि पूर्वं वेत्तारौ मित्रावरुणौ । कीदृशौ। नि मिषन्ता निमिषन्तौ सर्वमुन्मेषयन्तौ स्वस्वकर्मणि निचिरा नितरां चिरंतनौ तौ अनुल्बणेन । उल्बणमिति दुःसहमग्नेस्तेजः । तद्वददुःसहेन चक्षसा अहोरात्रयोर्व्याप्तेन तेजसैब नि चिक्यतुः पूजितौ बभूवतुः । चित् अवधारणे ॥

English translation:

“Through knowers of the path, even before the eye (can see), causing (alll beings) to open their eyelids,existing from of old, and shining with a mild radiance, verily they have been worshipped.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The ṛca is a referenceto Mitra and Varuṇa as respectively presiding over day and night, ahorātrayor vyāptena tejasā

Better even than the eye at finding the way, by means of eyesight without motes,
even when blinking, the two attentive ones remain attentive. ᳓

Pathfinders even better than the eye, with unobstructed sight,
Even when they close their lids, observant, they perceive.

Die noch besser als das Auge den Weg finden mit fehlerlosem Gesicht. Selbst wenn sie die Augen schließen, beobachten sie aufmerksam.

Sie, die mit unumwölktem Blick mehr als das Auge Heil ersehn; Selbst wenn sie schlummern, nehmen sie beachtend wahr.

(Те) двое, что находят выход даже лучше, чем глаз,
(Они) со своим безошибочным зрением,
Даже моргая, они (всё равно) наблюдают как наблюдатели.

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

उनके गुण दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - पुनः वे मित्र और वरुण (अक्ष्णः+चित्) नेत्र से भी बढ़कर उत्तम (गातुवित्तरा) मार्गवेत्ता हों और (निमिषन्ता+चित्) सब वस्तुओं को उस समय भी देखते हों, जब वे स्वयं (निचिरा) आँखें बन्द रखते हैं अर्थात् ज्ञानचक्षु से सब पदार्थ देखें, चर्मचक्षु से नहीं, फिर (अनुल्वणेन) प्रसन्न (चक्षसा+नि+चिक्यतुः) नेत्र से सब कुछ निश्चय करें ॥९॥

भावार्थभाषाः - वे दोनों सब वस्तु में बड़े ही तीक्ष्ण हों। शीघ्र मानवगति के परिचायक हों और प्रसन्न नयन से प्रजाओं को देखें ॥९॥

तयोर्गुणान् दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - पुनः। तौ मित्रावरुणौ। अक्ष्णः+चित्=नयनादपि। उत्तमौ। गातुवित्तरा=मार्गवेत्तारौ। पुनः। निमिषन्ता+चित्= सर्वमुन्मेषयन्तौ। निचिरा=निचिरौ=बद्धनयनौ। पुनः। अनुल्वणेन=प्रसन्नेन। चक्षसा=नेत्रेण। सर्वं निचिक्यतुः=नितरां चिनुतः ॥९॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

उत᳓ नो देवी᳓ अ᳓दितिर्
उरुष्य᳓तां ना᳓सतिया
उरुष्य᳓न्तु मरु᳓तो वृद्ध᳓शवसः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

utá ← utá (invariable)

nā́satyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

uruṣyátām ← √uruṣy- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

uruṣyántu ← √uruṣy- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥ddháśavasaḥ ← vr̥ddháśavas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

उ॒त । नः॒ । दे॒वी । अदि॑तिः । उ॒रु॒ष्यता॑म् । नास॑त्या ।
उ॒रु॒ष्यन्तु॑ । म॒रुतः॑ । वृ॒द्धऽश॑वसः ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• devy ← devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• aditir ← aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• uruṣyatāṃ ← uruṣyatām ← uruṣy
• [verb], dual, Present imperative
• “protect; help.”

• nāsatyā ← nāsatya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• uruṣyantu ← uruṣy
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; help.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• vṛddhaśavasaḥ ← vṛddha ← vṛdh
• [verb noun]
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• vṛddhaśavasaḥ ← śavasaḥ ← śavas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “strength; power; superiority.”

उत अपि च देवी द्योतनशीला अदितिः मित्रावरुणयोर्माता नः अस्मान् रक्षतु । नासत्या नासत्यौ । असत्यमनयोर्नास्तीति नासत्यौ। अश्विनौ च उरुष्यतां रक्षताम् । उरुष्यतिः कण्ड्वादिः । वृद्धश्रवसः वृद्धवेगाः । अतिशयेन वेगवन्त इत्यर्थः । यद्वा वर्धनशीलहविर्लक्षणान्नोपेताः । मरुतः उरुष्यन्तु अस्मान् पालयन्तु ॥ ॥ २२ ॥

English translation:

“May the divine Aditi, may the Nāsatyās also protect us; may the rapid Maruts defend us.”

And let the goddess Aditi, let the two Nāsatyas [=Aśvins] give us room; let the Maruts, whose strength has increased, give room. ᳓

So may the Goddess Aditi, may the Nasatyas guard us well,
The Martits guard us well,.endowed with mighty strength.

Und es sollen uns die Göttin Aditi, die beiden Nasatya´s aus der Not einen Ausweg suchen; es sollen uns die Marut von starker Kraft aus der Not einen Ausweg suchen.

Uns schaff die Göttin Aditi, die treuen Ritter weiten Raum, Und weiten Raum die krafterfüllte Marutschar.

А также пусть нам богиня Адити
Создаст широкий простор (и) Насатьи!
Пусть создадут широкий простор Маруты, возросшие силой!

• विश्वेदेवा:
• विश्वमना वैयश्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

सबसे प्रजाएँ रक्षणीय हैं, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) और (देवी+अदितिः) उत्तमगुणयुक्ता सत्पुत्रों को पैदा करनेवाली लोकमाता (नः+उरुष्यताम्) हम लोगों का साहाय्य और रक्षा करे और (नासत्या) असत्यरहित वैद्यगण हमारी रक्षा करें और (वृद्धशवसः+मरुतः) परम बलवान् सेनानायकगण भी हमारी रक्षा करें ॥१०॥

भावार्थभाषाः - प्रजारक्षा ही परमधर्म है, दण्ड के भय से ही शान्ति रहती है, अतः यथाशक्ति सब ही श्रेष्ठ पुरुष और स्त्रियाँ इस कार्य्य में दत्तचित्त और सावधान रहें ॥१०॥

प्रजाः सर्वै रक्षणीया इति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - उत=अपि च। देवी+अदितिः=माता। सत्पुत्राणां जनयित्री माता। नोऽस्मान्। उरुष्यताम्=रक्षतु। नासत्या=असत्यरहितौ वैद्यौ। रक्षतः। वृद्धशवसः=प्रवृद्धबलाः। मरुतः=सेनानायकाश्च। उरुष्यन्तु=रक्षन्तु ॥१०॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

ते᳓ नो नाव᳓म् उरुष्यत
दि᳓वा न᳓क्तं सुदानवः
अ᳓रिष्यन्तो नि᳓ पायु᳓भिः सचेमहि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nāvám ← nāvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

uruṣyata ← √uruṣy- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dívā ← dívā (invariable)

náktam ← nákt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sudānavaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

áriṣyantaḥ ← áriṣyant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ní ← ní (invariable)

pāyúbhiḥ ← pāyú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sacemahi ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED}

ते । नः॒ । ना॒वम् । उ॒रु॒ष्य॒त॒ । दिवा॑ । नक्त॑म् । सु॒ऽदा॒न॒वः॒ ।
अरि॑ष्यन्तः । नि । पा॒युऽभिः॑ । स॒चे॒म॒हि॒ ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• nāvam ← nāva
• [noun], accusative, singular, masculine

• uruṣyata ← uruṣy
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; help.”

• divā
• [adverb]
• “by day; divā [indecl.].”

• naktaṃ ← naktam ← nakta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “night; night.”

• sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• ariṣyanto ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ariṣyanto ← riṣyantaḥ ← riṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “suffer; harm.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• pāyubhiḥ ← pāyu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “guard; pāyu [word]; Pāyu.”

• sacemahi ← sac
• [verb], plural, Present optative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

हे सुदानवः शोभनदाना मरुतः अरिष्यन्तः केनाप्यहिंसिताः ते तादृशा यूयं नः अस्मदीयां नावं यज्ञियां नावं दिवा नक्तं च उरुष्यत पालयत । ततो वयं पायुभिः युष्मदीयैः पालनैः नि सचेमहि नितरां समवेता भवेम ॥

English translation:

“Munificent and irresistible (Maruts), guard our vessel by day and night, so that we may be securethrough your protection.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Guard our vessel: no nāvam uruṣyata: nāvam yajñiyām (occurs in 10.044.06) andseems to mean, the sacrifice

You (all) of good drops—give room to our roar by day and by night. Not suffering harm, might we be accompanied by protectors.

The lexeme ní √sac is found only here in the RV and indeed, judging from MonWms, in all of Sanskrit. I consider the ní here intrusive, having crept in from passsages like VII.38.3 víśvebhiḥ pātu pāyúbhir ní sūrī́n. The lexeme ní √pā is fairly well attested, and so I think ní has, as it were, hitched a ride on pāyúbhiḥ, which is ordinarily found with a form of the cognate verb as in the just cited passage.

The insistent ní’s of 11c may also have played a part.

Do ye, O Bounteous Gods, protect our dwelling lace by day and night:
With you for our defenders may we go unharmed.

Suchet unserem Rufer Tag und Nacht einen Ausweg, ihr Gabenschönen! Ohne Schaden möchten wir euren Schutzgeistern nahe sein.

Beschützet unser Loblied ihr, an Gaben reich bei Tag und Nacht, Mit Hütern seien unbeschädigt wir vereint.

Создавайте широкий простор нашей песне
Днем и ночью, о вы с прекрасными дарами!
Не терпя вреда, мы хотим быть тесно связаны с хранителями!

• विश्वेदेवा:
• विश्वमना वैयश्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

पुनः उसी अर्थ को दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुदानवः) हे अपनी रक्षा से सुन्दर दान देनेवाले सेनानायको ! (ते) वे आप सब (नः+नावम्) हमारे व्यापारी जहाजों को (दिवा) दिन में (नक्तम्) रात्रि में (उरुष्यत) पालिये और (पायुभिः) आप रक्षकों के साथ हम सब (अरिष्यन्तः) हिंसित न होकर अर्थात् अच्छे प्रकार पालित होकर (निसचेमहि) अपने-२ काम में सदा लगे हुए रहें ॥११॥

भावार्थभाषाः - जो राज्य की रक्षा में नियुक्त हों, वे सचिन्त होकर सब पदार्थों के ऊपर ध्यान रक्खें, जिससे प्रजाएँ सुखी रहें ॥११॥

पुनस्तमेवार्थं दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सुदानवः=शोभनदातारः सेनानायकाः ! ते=यूयम्। नोऽस्माकम्। नावम्। दिवा नक्तम्। उरुष्यत=पालयत। पायुभिः=रक्षकैर्युष्माभिः सह। अरिष्यन्तः=अहिंसिता वयम्। निसचेमहि=नितरां समवेता भवेम ॥११॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

अ᳓घ्नते वि᳓ष्णवे वय᳓म्
अ᳓रिष्यन्तः सुदा᳓नवे
श्रुधि᳓ स्वयावन् सिन्धो पूर्व᳓चित्तये

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ághnate ← ághnant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

víṣṇave ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

áriṣyantaḥ ← áriṣyant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sudā́nave ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pūrvácittaye ← pūrvácitti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sindho ← síndhu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śrudhí ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

svayāvan ← svayāvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

अघ्न॑ते । विष्ण॑वे । व॒यम् । अरि॑ष्यन्तः । सु॒ऽदान॑वे ।
श्रु॒धि । स्व॒ऽया॒व॒न् । सि॒न्धो॒ इति॑ । पू॒र्वऽचि॑त्तये ॥

• aghnate ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• aghnate ← ghnate ← han
• [verb noun], dative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• viṣṇave ← viṣṇu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• ariṣyantaḥ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ariṣyantaḥ ← riṣyantaḥ ← riṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “suffer; harm.”

• sudānave ← sudānu
• [noun], dative, singular, masculine
• “big; lavish.”

• śrudhi ← śru
• [verb], singular, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• svayāvan ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svayāvan ← yāvan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “traveler.”

• sindho ← sindhu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• pūrvacittaye ← pūrvacitti
• [noun], dative, singular, feminine
• “Pūrvacitti.”

पूर्वोऽर्धर्चः परोक्षकृतः । अरिष्यन्तः पालनवत्त्वात् केनाप्यबाधिताः वयम् अघ्नते स्तोतॄणां यष्टॄणां चाहिंसकाय सुदानवे शोभनदानाय विष्णवे स्वमहत्त्वेन सर्वव्यापकायैतन्नामकाय देवाय स्तुतिं कुर्मः । अथ प्रत्यक्षः । हे स्वयावन् । स्वयमेवासहायः सन् दिवि संग्रामे वा यातीति स्वयावान् । सिन्धो स्तोतॄन् प्रति धनानां स्यन्दनशील विष्णो पूर्वचित्तये । चित्तिः कर्म । मन्त्रान्तरेऽपि तथा श्रवणात् - ‘सा चित्तिभिर्नि हि चकार मर्त्यम् ’ (ऋ. सं. १. १६४. २९) इति । पूर्वं प्रारब्धकर्मणे यजमानाय तदर्थं श्रुधि अस्माभिः क्रियमाणां स्तुतिं त्वं शृणु ॥

English translation:

“We, injured (through his protection, offer praise) to the liberal Viṣṇu, who harms not (his adorers); doyou who goes by thyself alone (to combat), and cause wealth to flow (to the worshipper), hear (our prayer) inbehalf of him who has commenced the sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sindho = stotṛn prati dhanānām syandanaśīla viṣṇo;

Pūrvacittaye = prārabdhakarmaṇe yajamānāya

Not suffering harm, we (sing) to Viṣṇu of good drops who does not smite.
Listen, o River traveling your own course, (for us) to be first in your thought.

A verb needs to be supplied for ab to be a clause. On the basis of śrudhí in c, I supply ‘sing’, but any verb of service to a divinity that takes a dative would work. Geldner “serve” (dienen), Renou, somewhat more elaborately “apportons notre prière.” Ideally we would supply sacemahi on the basis of áriṣyantaḥ … sacemahi in 11c, but √sac doesn’t accommodate this case frame. (The few exx. with dat. given by Grassmann are to be explained otherwise.)

May we, unharmed, serve bountiful Visnu, the God who slayeth none:
Self-moving Sindhu hear and be the first to mark.

Wir möchten ohne Schaden dem die Erwartung nicht zerstörenden Vishnu, dem Gabenschönen dienen. Erhöre uns, du von selbst fließender Sindhu, daß wir zuerst bedacht werden.

Dem Vischnu folgen unversehrt, dem Spender wir, der nicht verletzt; O höre, selbstbewegter Strom auf ersten Wink.

Вишну, не уничтожающему, мы,
Не терпя вреда, (ему,) с прекрасными дарами (хотим служить).
Услышь (нас), о Синдху, текущая сама по себе, чтобы нас заметили первыми!

• विश्वेदेवा:
• विश्वमना वैयश्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

सभाध्यक्ष का कर्त्तव्य कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यों ! (वयम्+अरिष्यन्तः) हम सब किसी से बाधित न होकर (अघ्नते) अहिंसक (सुदानवे) शोभनदाता (विष्णवे) सभाध्यक्ष और परमात्मा की सेवा करें (स्वयावन्) हे स्वयं इतस्ततः रक्षा के लिये जानेवाले (सिन्धो) हे परमदयालो ! सभाध्यक्ष और भगवन् आप दोनों (पूर्वचित्तये) पूर्ण ज्ञान के लिये (श्रुधि) हमारी प्रार्थना को सुनिये ॥१२॥

भावार्थभाषाः - प्रजागण जिन-२ उपायों से निरुपद्रव हों, वे-२ अवश्य कर्त्तव्य हैं और स्वस्थ अबाधित प्रजाएँ भी रक्षकों को प्रसन्न रक्खें ॥१२॥

सभाध्यक्षकर्त्तव्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्याः ! वयं सर्वे। अरिष्यन्तः=केनापि अबाधिताः सन्तः। अघ्नते=अहिंसकाय। सुदानवे=शोभनदानाय। विष्णवे=सभाध्यक्षाय। सेवामहे। हे स्वयावन्=स्वयमेवासहायः सन् याति गच्छतीति स्वयावान्। हे सिन्धो=स्यन्दनशील दयालो ! पूर्वचित्तये=पूर्णज्ञानाय। श्रुधि=अस्माकं प्रार्थनां शृणु ॥१२॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

त᳓द् वा᳓रियं वृणीमहे
व᳓रिष्ठं गोपय᳓तियम्
मित्रो᳓ य᳓त् पा᳓न्ति व᳓रुणो य᳓द् अर्यमा᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vā́ryam ← vā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vr̥ṇīmahe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

gopayátyam ← gopayátya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váriṣṭham ← váriṣṭha- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pā́nti ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

तत् । वार्य॑म् । वृ॒णी॒म॒हे॒ । वरि॑ष्ठम् । गो॒प॒यत्य॑म् ।
मि॒त्रः । यत् । पान्ति॑ । वरु॑णः । यत् । अ॒र्य॒मा ॥

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vāryaṃ ← vāryam ← vārya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth.”

• vṛṇīmahe ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “choose; ask.”

• variṣṭhaṃ ← variṣṭham ← variṣṭha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “best; preferable.”

• gopayatyam ← gopayatya
• [noun], accusative, singular, neuter

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• pānti ← pā
• [verb], plural, Present indikative
• “protect; govern.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

वरिष्ठम् उरुतरं गोपयत्यं सर्वेषां रक्षकं यतैः पालनीयं वा वार्यं सर्वैर्वननीयं तत् धनं वृणीमहे वयं संभजामहे । यत् धनं मित्रः सर्वेषां मित्रभूतः वरुणः शत्रूणां वारयिता अर्यमा सर्वदा गच्छन् एतन्नामकास्त्रयो देवाः पान्ति पालयन्ति । तद्धनं वृणीमहे । अस्मदीयस्य धनस्य रक्षका भवन्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“We solicit that ample, all-desired, all-guarding (wealth) which Mitra, Varuṇa and Aryaman hold undertheir protection.”

We choose what is worth choosing, the best choice, worthy of protection, which Mitra, Varuṇa, and Aryaman protect.

Alliteration in the etymological figure vā́ryaṃ vṛṇīmahe, váriṣṭham, anticipating váruṇaḥ in c.

This sure protection we elect, desirable and reaching far,
Which Mitra, Varuna, and Aryaman afford.

Dieses vorzügliche, beste, zu hütende Gut erbitten wir, das Mitra, das Varuna, Aryaman bewachen,

Dies schönste Gut erwählen wir, das beste, wohl zu schirmende, Was Mitra schützt und Varuna, was Arjaman.

Мы выбираем себе тот избранный дар,
Самый лучший, достойный того, чтоб его хранили,
Который хранят Митра, Варуна, который – Арьяман.

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

कैसा धन उपार्जनीय है, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्+वार्यम्+वृणीमहे) हे मित्र तथा वरुण ! हम सब उस धन की कामना करते हैं, जो (वरिष्ठम्) अतिशय श्रेष्ठ (गोपत्यम्) और सबका पालक हो और (यत्+यत्) जिस-२ धन को (मित्रः+वरुणः+अर्यमा) क्रम से ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य प्रतिनिधि मित्र, वरुण, अर्यमा (पान्ति) पालते हैं ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जिससे अपना और दूसरों का उपकार और हित हो, वह धन उपार्जनीय है ॥१३॥

कीदृशं धनं संचेतव्यमिति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - तद्धनं वयं वृणीमहे। यद् वरिष्ठम्=अतिशयेन वरम्। पुनः। गोपयत्यम्=सर्वेषां पालकम्। पुनर्यद्धनं मित्रो वरुणोऽर्य्यमा च पान्ति ॥१३•॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

उत᳓ नः सि᳓न्धुर् अपां᳐᳓
त᳓न् मरु᳓तस् त᳓द् अश्वि᳓ना
इ᳓न्द्रो वि᳓ष्णुर् मीढुवां᳓सः सजो᳓षसः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

aśvínā ← aśvín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mīḍhvā́ṁsaḥ ← mīḍhváṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sajóṣasaḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

उ॒त । नः॒ । सिन्धुः॑ । अ॒पाम् । तत् । म॒रुतः॑ । तत् । अ॒श्विना॑ ।
इन्द्रः॑ । विष्णुः॑ । मी॒ढ्वांसः॑ । स॒ऽजोष॑सः ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sindhur ← sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• marutas ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• viṣṇur ← viṣṇuḥ ← viṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• mīḍhvāṃsaḥ ← mīḍhvas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “big.”

• sajoṣasaḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

पुनरपि धनरक्षणमेवाशास्ते। उत अपि च अपाम् उदकानां सिन्धुः स्यन्दनाशीलः पर्जन्यः नः अस्मदीयं तत् धनं रक्षतु । तत् एव मरुतः च पालयन्तु । अश्विना अश्विनौ देवौ तद्धनं पालयताम् । तथा इन्द्रः विष्णुः ॥ मीढ्वांसः कामानां सेक्तार एते सर्वे देवाः सजोषसः संगताः सन्तोऽस्मदीयं धनं रक्षन्तु । एते देवा अस्मभ्यं धनं दत्त्वा पालयन्त्वित्यर्थः ॥

English translation:

“Yes, may he who causes the waters to flow (Parjanya), the Maruts, the Aśvins, Indra, Viṣṇu, may all(these deities) together, the showerers (of benefits, protect) that wealth for us.”

And that (let) the River among the waters (grant) to us, that (grant) the Maruts, that the Aśvins,
and Indra and Viṣṇu—the generous ones of one accord.

In the published translation I supply “let … grant,” flg. Geldner, Renou, Klein (DGRV I.403).

But I would now change that to “protect,” assuming that the tád + divinities in the nom. simply continues the rel. cl. in 13c mitró yát pā́nti …

And may the Sindhu of the floods, the Maruts, and the ASvin Pair,
Boon Indra, and boon Visnu have one mind with us.

Und Sindhu unter den Gewässern, die Marut, die Asvin, Indra, Vishnu, die Belohnenden, mögen uns das einmütig gewähren.

Dies schütze uns der Wasser Strom, die Maruts dies, die Ritter dies, Und Indra, Vischnu im Verein, die gnädigen;

А также нам Синдху, (Отпрыск) вод,
Маруты это (даруют), это – Ашвины,
Индра, Вишну, щедрые, единодушные!

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

आशीर्वाद की याचना करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) और (अपां+सिन्धुः) जलों का सागर मेघ (मरुतः) वायु और सेनानायक (अश्विना) सद्वैद्य और सूर्य्य, चन्द्र (इन्द्रः+विष्णुः) राजा और सभाध्यक्ष विद्युत् और द्युलोकस्थ पदार्थ ये सब (सजोषसः) मिलकर (नः+तत्+तत्) हम लोगों के उस-२ अभ्युदय को बचावें, बढ़ावें और कृपादृष्टि से देखें और (मीढ्वांसः) सुखों के वर्षा करनेवाले होवें ॥१४॥

भावार्थभाषाः - चेतन और अचेतन दोनों से जगत् का निर्वाह हो रहा है, अतः इन दोनों से बुद्धिमान् लाभ उठावें ॥१४॥

आशीर्वादं याचते।

पदार्थान्वयभाषाः - उतापि च। नोऽस्माकं तद्धनम्। अपां सिन्धुर्मेघः। मरुतः। अश्विना=अश्विनौ। इन्द्रो विष्णुश्च। एते। मीढ्वांसः=सेक्तारः। सजोषसः=संगताः सन्तः। पान्तु ॥१४॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

ते᳓ हि᳓ ष्मा वनु᳓षो न᳓रो
अभि᳓मातिं क᳓यस्य चित्
तिग्मं᳓ न᳓ क्षो᳓दः प्रतिघ्न᳓न्ति भू᳓र्णयः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sma ← sma (invariable)

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vanúṣaḥ ← vanús- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

abhímātim ← abhímāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

cit ← cit (invariable)

káyasya ← káya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhū́rṇayaḥ ← bhū́rṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kṣódaḥ ← kṣódas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pratighnánti ← √han- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tigmám ← tigmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ते । हि । स्म॒ । व॒नुषः॑ । नरः॑ । अ॒भिऽमा॑तिम् । कय॑स्य । चि॒त् ।
ति॒ग्मम् । न । क्षोदः॑ । प्र॒ति॒ऽघ्नन्ति॑ । भूर्ण॑यः ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• ṣmā ← sma
• [adverb]

• vanuṣo ← vanuṣaḥ ← vanus
• [noun], genitive, singular, masculine
• “unfriendly; competing(a).”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• ‘bhimātiṃ ← abhimātim ← abhimāti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “aggression; hostility.”

• kayasya ← kaya
• [noun], genitive, singular, masculine

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• tigmaṃ ← tigmam ← tigma
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sharp; pointed; fiery.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kṣodaḥ ← kṣodas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “swell.”

• pratighnanti ← pratihan ← √han
• [verb], plural, Present indikative
• “suppress; cure; obstruct; obstruct; ward off; jam; neutralize.”

• bhūrṇayaḥ ← bhūrṇi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “impatient; restless.”

वनुषः वननीयाः संभजनीयाः नरः नेतारः ते हि ष्मा ते खलु देवाः भूर्णयः क्षिप्रगमनाः सन्तः कयस्य चित् कस्यचिच्छत्रोः अभिमातिम् अभिमानं प्रतिघ्नन्ति प्रतिकूलं यथा भवति तथा हिंसन्ति । तत्र दृष्टान्तः । तिग्मं न यथा तिग्मं तीक्ष्णं जवेन गच्छत् क्षोदः उदकमग्रतः स्थितं वृक्षमुन्मूलयति तद्वत्तस्याभिमानं घ्नन्तीत्यर्थः ॥ ॥ २३ ॥

English translation:

“Those desirable leaders (of men), rapid in movement, break down the haughtiness of any (foe)whatever, as an impetuous current (sweeps away all obstacles).”

For these superior men strike against the hostility of any zealot, like roiling (rivers) their sharp surge.

The standard interpr. take bhū́rṇayaḥ with the frame (Geldner “diese eifrigen Herren”), but its position at the end of the verse, far from its supposed NP, leads me to put it in the simile. (Sim. Renou) Passages like IX.17.1 … iva síndhavo, ghnánto vṛtrā́ṇi bhū́rṇayaḥ “like turbulent rivers … smashing obstacles” give support to this assignment. The simile then consists of a nom. + acc. matching those of the frame. It might be objected that rivers don’t strike against their own surge, but the image may be of fast water catching up with itself and overtopping a wave.

Because these warring Heroes stay the enmity of every foe,
As the fierce water-flood repels the furious ones.

Denn diese eifrigen Herren wehren den Anschlag eines jeden Eifersüchtigen ab, wie die heftige Flut.

Denn Kämpfer sind die Männer ja, und eines jeden Widerstand, Wie heft’ge Wogen schlagen stürmisch sie zurück.

Ведь эти самые мужи отбивают
Атаки любого соперника,
Словно водопад, (всё) сметающий, (они) ревностные.

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

उनके गुणों को दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (ते+हि+स्म) वे ही मित्र, वरुण और अर्यमा (कयस्य+चित्) सबकी (अभिमातिम्) शत्रुता को (प्रतिघ्नन्ति) निवारण करते हैं, जो (वनुषः) यथार्थ न्याय के विभाग करनेवाले (नरः) नेता हैं (न) और जैसे (भूर्णयः) अतिवेगवान् (क्षोदः) जल (तिग्मम्) अग्रतः स्थित वृक्षादि को उखाड़ डालते हैं ॥१५॥

भावार्थभाषाः - कार्य में नियुक्त मित्रादि निरालस होकर प्रजा के विघ्नों को दूर किया करें ॥१५॥

तेषां गुणान् दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - वनुषः=संभक्तारः। नरः=नेतारः। ते+हि+स्म=ते वरुणादयः। कयस्य+चित्=कस्यापि=सर्वस्य हि। अभिमातिम्= अभिमानम्=शत्रुताम्। प्रतिघ्नन्ति=निवारयन्ति। न=यथा। भूर्णयः=अतिवेगवन्तः। क्षोदः=क्षोदाः=जलानि। अग्रतः स्थितं वृक्षम्। उन्मूलयन्ति। तद्वत् ॥१५॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

अय᳓म् ए᳓क इत्था᳓ पुरु᳓
उरु᳓ चष्टे वि᳓ विश्प᳓तिः
त᳓स्य व्रता᳓नि अ᳓नु वश् चरामसि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

itthā́ ← itthā́ (invariable)

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

caṣṭe ← √cakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

urú ← urú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

viśpátiḥ ← viśpáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

carāmasi ← √carⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vratā́ni ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

अ॒यम् । एकः॑ । इ॒त्था । पु॒रु । उ॒रु । च॒ष्टे॒ । वि । वि॒श्पतिः॑ ।
तस्य॑ । व्र॒तानि॑ । अनु॑ । वः॒ । च॒रा॒म॒सि॒ ॥

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• eka ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• purūru ← puru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “many; much(a); very.”

• purūru ← uru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• caṣṭe ← cakṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “watch; look.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• viśpatiḥ ← viśpati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “overlord; head.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vratāny ← vratāni ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• vaś ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• carāmasi ← car
• [verb], plural, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

मित्रस्य कर्माण्याह । विश्पतिः विशां पालयिता अनयोर्मित्रावरुणयोः एकः अयं मित्रः पुरु पुरूणि बहूनि च उरु उरूणि च द्रव्याणि इत्था इत्थं वि चष्टे स्वतेजसा पश्यति । तस्य मित्रस्य व्रतानि कर्माणि वः युष्मदर्थम् अनु चरामसि अनुचरामः । कुर्म इत्यर्थः ॥

English translation:

“This one, the lord of man (Mitra), contemplates many vast things; we follow his rites for you.”

This (Sun) here, as clanlord, gazes widely—the one (gazing) over the many.
We proceed according to his commandments and yours [=Ādityas’].

itthā́is not sufficiently represented in the published translation I would now insert “just so” after “the many.” ánu … carāmasi could also be subjunctive (so Geldner), “we shall proceed,” though the undoubted indicative ánu … saścima in the parallel phrase in 17ab supports an indicative interpr. here.

Here this one God, the Lord of men, looks forth exceeding far and wide:
And we, for your advantage, keep his holy laws.

Dieser Stammesfürst dort schaut ganz allein über vieles weithin. Seinen Geboten wollen wir für euch nachkommen.

Es schauet dieser eine hier, der Hausherr viel und weit hinaus; Wir folgen dessen Satzungen, o Götter, nach.

Вот этот (Сурья) совсем один
Далеко осматривает многое как господин племен.
Мы следуем для вас его заветам.

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

क्षत्रिय को कैसा होना चाहिये, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - वे वरुण (विश्पतिः) सम्पूर्ण जनों के अधिपति और (एक+एव) एक ही (बहु+उरु+च) बहुत और विस्तृत धनों को (इत्था+विचष्टे) इस प्रकार देखते हैं (तस्य+व्रतानि) उनके नियमों को (वः) आप लोग और हम सब (अनुचरामसि) पालन करें ॥१६॥

भावार्थभाषाः - राज्य की ओर से स्थापित नियमों को सब ही एकमत होकर पालें और पलवावें ॥१६॥

कीदृशेन क्षत्रियेण भाव्यमिति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - विश्पतिः=विशां जनानां पतिः। अयं वरुणः। एक एव। पुरु=बहु। उरु च। धनम्। इत्था=इत्थम्। विचष्टे=विपश्यति। हे मनुष्याः ! वः=युष्माकं कल्याणाय। तस्य व्रतानि। वयम्। अनुचरामसि=अनुचरामः ॥१६॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

अ᳓नु पू᳓र्वाणि ओकि᳓या
साम्राजिय᳓स्य सश्चिम
मित्र᳓स्य व्रता᳓ व᳓रुणस्य दीर्घश्रु᳓त्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ánu ← ánu (invariable)

okyā̀ ← okyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

pū́rvāṇi ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sāmrājyásya ← sāmrājyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

saścima ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dīrghaśrút ← dīrghaśrút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitrásya ← mitrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vratā́ ← vratá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

अनु॑ । पूर्वा॑णि । ओ॒क्या॑ । सा॒म्ऽरा॒ज्यस्य॑ । स॒श्चि॒म॒ ।
मि॒त्रस्य॑ । व्र॒ता । वरु॑णस्य । दी॒र्घ॒ऽश्रुत् ॥

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• pūrvāṇy ← pūrvāṇi ← pūrva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• okyā ← okya
• [noun], accusative, plural, neuter

• sāmrājyasya ← sāmrājya
• [noun], genitive, singular, masculine

• saścima ← sac
• [verb], plural, Perfect indicative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• mitrasya ← mitra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• vratā ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• varuṇasya ← varuṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• dīrghaśrut ← dīrgha
• [noun]
• “long; long; long; large; far; deep; dīrgha [word].”

• dīrghaśrut ← śrut
• [noun], accusative, singular, neuter
• “listening.”

साम्राज्यस्य । सम्राजो भावः साम्राज्यम्। साम्राज्यमस्यास्तीति साम्राज्यः। ‘अर्शआदिभ्यः’ इत्यच्प्रत्ययः । साम्राज्यवतो वरुणस्य पूर्वाणि पुरातनानि ओक्या । ओको गृहम् । तस्मै हितानि कर्माणि वयं सश्चिम । सश्चतिर्गतिकर्मा । लिटि रूपम् । द्विर्वचनस्य छन्दसि विकल्पितत्वादत्र द्विर्वचनाभावः । तदेवाह । मित्रस्य व्रता व्रतानि कर्माणि च दीर्घश्रुत् । ’ सुपां सुलुक्’ इति षष्ठ्या लुक् । दीर्घश्रुतोऽतिशयेन प्रसिद्धस्य वरुणस्य व्रतानि च सश्चिमेति ॥

English translation:

“We observe the ancient rites of the imperial Varuṇa and the renowned Mitra, (rites) that are good for(our) dwelling.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dwelling: okyā = oko gṛham tasmai hitāni karmāṇi

We follow the ancient accustomed ways of the one [=the Sun] associated with the sovereign kings [=Ādityas],
the long-heard commandments of Mitra and of Varuṇa.

Flg. Kümmel I take the pf. of √sac as presential in value.

sāmrājyásya is in the same position as sā́mrājyāya ‘sovereign kingship’ in 8b but differently accented. The form here must be an adj. ‘related to sovereign kingship’. This makes sense: its referent, the Sun, is not a sovereign king himself, but associated, as their eye and spy, with Mitra and Varuṇa, who are.

The form of dīrghaśrút is problematic. It appears to be a nom. sg., but the subj.

of this sentence is plural (“we”). Grassmann takes it as a neut. pl. modifying vratā́, as do Geldner (without comment) and Renou; Scarlatta identifies it as a neut. pl. but with a query. AiG III.65-66 suggests that it follows the model of short neut. plural forms that are identical to the neut. singular belonging to other stems (type nā́ma ‘name(s)’). I think we can sympathize with the plight of a poet who’s trying to figure out how to make a neut. pl. out of a root noun ending in -t: it’s simply impossible. In VII.16.8 we get śárma dīrghaśrút#. Since śárma there could technically be plural (and there were presumbly other such expressions with neut. n-stems, etc.), it’s not hard to see the poet assuming, rightly or wrongly, that -śrút can be a neut. pl. Oldenberg also adduces 61.2 vípro mánmāni dīrghaśrút, where the adj. modifies nom. sg. vípraḥ but could be interpr. as going with mánmāni.

We keep the old accustomed laws, the statutes of supremacy,
The Iong-known laws of Mitra and of Varuna.

Wir haben die alten gewohnten Gebote des Allköniglichen, die weithin vernehmbaren Gebote, von Mitra und Varuna befolgt.

Wir sind dem alten Hausgesetz der Weltenherrschaft nachgefolgt, Der weitbekannten Ordnung Mitra-Varuna’s.

Мы соблюдаем старые
Привычные заветы
Митры, наделенного высшей властью, Варуны, далеко прославленные.

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• पादनिचृदुष्णिक्
• ऋषभः

राज्यनियम पालनीय हैं, यह इससे दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (दीर्घश्रुत्) बहुत दिनों से सुप्रसिद्ध (यद्वा) दूर-दूरों की बातों को सुननेवाले (मित्रस्य+वरुणस्य) ब्राह्मणप्रतिनिधि और राजप्रतिनिधि के किये हुए (साम्राज्यस्य) जो महाराज्य के (पूर्वाणि+ओक्या) अतिप्राचीन गृह्य नियम हैं और (व्रतानि) और उनके पालन के जो उपाय हैं, उनका (अनु+सश्चिम) हम लोग अनुसरण करें ॥१७॥

भावार्थभाषाः - राज्यप्रतिनिधियों से स्थापित जो नियम और उपाय हैं, उनका प्रतिपालन करना सबको उचित है ॥१७॥

राज्यनियमाः पालनीया इति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - साम्राज्यस्य=राष्ट्रस्य। पूर्वाणि=पुरातनानि। ओक्या=गृह्याणि। ओको गृहम्। दीर्घश्रुत्=दीर्घश्रुतः। मित्रस्य वरुणस्य च। व्रतानि। अनुसश्चिम=अनुसरामः ॥१७॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

प᳓रि यो᳓ रश्मि᳓ना दिवो᳓
अ᳓न्तान् ममे᳓ पृथिवियाः᳓
उभे᳓ आ᳓ पप्रौ रो᳓दसी महित्वा᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

raśmínā ← raśmí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ántān ← ánta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

mamé ← √mā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

mahitvā́ ← mahitvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

paprau ← √prā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

परि॑ । यः । र॒श्मिना॑ । दि॒वः । अन्ता॑न् । म॒मे । पृ॒थि॒व्याः ।
उ॒भे इति॑ । आ । प॒प्रौ॒ । रोद॑सी॒ इति॑ । म॒हि॒ऽत्वा ॥

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• raśminā ← raśmi
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ’ntān ← antān ← anta
• [noun], accusative, plural, masculine
• “end; last syllable; end; end; boundary; inside; border; death; anta [word]; edge; end; shore; limit; region; outskirt; destruction; boundary; limit; anta; termination; corner; conclusion; hem; end; ant; edge.”

• mame ← mā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, feminine
• “both(a).”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• paprau ← prā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “fill; satisfy.”

• rodasī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• mahitvā ← mahitva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “greatness.”

यः मित्रः दिवः पृथिव्याः द्यावापृथिव्योः अन्तान् रश्मिना स्वतेजसा परि ममे परिमिनोति । तयोः पर्यन्तान् स्वरश्मिना भासयतीत्यर्थः। स एव उभे रोदसी द्यावापृथिव्यौ महित्वा स्वमहिम्ना आ पप्रौ आ समन्तात् पूरयति ॥

English translation:

“(Mitra is he) who has measured with his rays the limits of both heaven and earth; who has filled bothheaven and earth with his greatness.”

He who measured on every side the ends of heaven and of earth with his ray,
he filled both world-halves with his greatness.

I would now substitute ‘limits’ or ‘boundaries’ for ‘ends’ in tr. ántān.

He who hath measured with his ray the boundaries of heaven and earth,
And with his majesty hath filled the two worlds full,

Der mit seinem Strahl der Meßschnur die Grenzen des Himmels, der Erde ausgemessen hat, er erfüllt mit seiner Größe beide Welten.

Er, welcher misst mit seinem Strahl der Erde und des Himmels Saum, Mit seiner Grösse füllte beide Welten er.

(Тот,) кто лучом (своим) границы
Неба (и) земли измерил,
(Своим) величием заполнил обе половины вселенной.

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• पादनिचृदुष्णिक्
• ऋषभः

ब्राह्मणों के गुण दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो ब्राह्मण (दिवः+पृथिव्या+अन्तान्) द्युलोक और पृथिवी के अन्तिम सीमा को (रश्मिना) विज्ञान तेज से (परिममे) नापते हैं और (महित्वा) ज्ञान की महिमा से (उभे+रोदसी) दोनों पृथिवी और द्युलोक को ज्ञान और कर्म से (आपप्रौ) पूर्ण करते हैं ॥१८॥

भावार्थभाषाः - वही ब्राह्मण है, जो निज विज्ञान से संसार का परोपकार कर रहा है ॥१८॥

ब्राह्मणगुणान् दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - यो मित्रो ब्राह्मणः। दिवः=द्युलोकस्य। पृथिव्याश्च। अन्तान्=सीम्नः। रश्मिना=विज्ञानतेजसा। परिममे= परिमिनोति। पुनः। महित्वा=ज्ञानस्य महत्त्वेन। यः। उभे+रोदसी=उभौ लोकौ। आपप्रौ=आप्राति=प्रपूरयति ज्ञानेन कर्मणा च ॥१८॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

उ᳓द् उ ष्य᳓ शरणे᳓ दिवो᳓
ज्यो᳓तिर् अयंस्त सू᳓रियः
अग्नि᳓र् न᳓ शुक्रः᳓ समिधान᳓ आ᳓हुतः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

śaraṇé ← śaraṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

syá ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

út ← út (invariable)

ayaṁsta ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́hutaḥ ← √hu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ná ← ná (invariable)

samidhānáḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

śukráḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

उत् । ऊं॒ इति॑ । स्यः । श॒र॒णे । दि॒वः । ज्योतिः॑ । अ॒यं॒स्त॒ । सूर्यः॑ ।
अ॒ग्निः । न । शु॒क्रः । स॒म्ऽइ॒धा॒नः । आऽहु॑तः ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣya ← sya ← tya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “that.”

• śaraṇe ← śaraṇa
• [noun], locative, singular, neuter
• “refuge; safety; shelter; house; protection.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• ayaṃsta ← yam
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śukraḥ ← śukra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• samidhāna ← samidhānaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• āhutaḥ ← āhu ← √hu
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

सूर्यः सुवीर्यः सुष्ठु सर्वस्य प्रेरकः स्यः स मित्रो वरुणश्च दिवः द्योतमानस्यादित्यस्य शरणे स्थाने नभसि ज्योतिः आत्मीयं तेजः उत् अयंस्त उद्यच्छति । ऊर्ध्वं गमयति । सर्वत्र विस्तारयतीत्यर्थः । यमेर्लुङि रूपम् । ततः सः अग्निर्न शुक्रः अग्निरिव दीप्यमानः समिधानः हविर्भिः समिध्यमानः आहुतः सर्वैराहूतस्तिष्ठति । ।

English translation:

“He, Sūrya, has uplifted his radiance in the region of the heaven; kindled and invoked withburnt-offerings, he is bright, like Agni.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sūrya = Mitra and Varuṇa; cf. ṛca 21

This Sun held up his light under the shelter of heaven,
blazing like fire when it has been kindled and bepoured.

Surya hath spread his light aloft up to the region of the sky,
Like Agni all aflame when gifts are offered him.

Dieser Surya hat im Schutze des Himmels sein Licht aufgerichtet, hell wie Agni, wenn er entzündet und mit Schmalz begossen wird.

Schon strahlte dieser Sonnengott sein Licht zum Himmels-Zelt empor, Wie Agni hell, wenn er entflammt den Trank empfängt.

Этот самый Сурья направил
Ввысь (свой) свет под защитой неба,
Сверкающий, как Агни, когда он зажжен (и) полит (маслом).

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

ब्राह्मण के गुण दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्यः) वह मनुष्य हितकारी ब्राह्मण (दिवः+शरणे) द्युलोक तक (सूर्य्यः) सूर्य्य के समान (उद्+अयंस्त+ज्योतिः) ज्योति और विज्ञान को फैलाते हैं (उ) यह बात प्रसिद्ध है और (अग्निर्न) अग्नि के समान स्वयं (शुक्रः) दीप्यमान होते हुए (समिधानः) जगत् को प्रकाशित करते हुए (आहुतः) मनुष्यमात्र से प्रसादित और तर्पित होते हैं ॥१९॥

भावार्थभाषाः - जो सदा सत्यादि व्रत पालते हुए ज्ञानोपार्जन और परोपकार में ही लगे रहते हैं, वे ब्राह्मण हैं ॥१९॥

ब्राह्मणगुणान् दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - स्यः=सः। दिवः+शरणे=द्युलोकस्य स्थाने। सूर्य्य इव। ज्योतिः। उदयंस्त=उद्यच्छति=उर्ध्वं गमयति। उ=प्रसिद्धम्। अग्निर्न=अग्निरिव। शुक्रः=दीप्यमानः। समिधानः=संदीपयन्। पुनः। आहुतः=सर्वैस्तर्पितो भवति ॥१९॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

व᳓चो दीर्घ᳓प्रसद्मनि
ई᳓शे वा᳓जस्य गो᳓मतः
ई᳓शे हि᳓ पित्वो᳓ अविष᳓स्य दाव᳓ने

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dīrgháprasadmani ← dīrgháprasadman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gómataḥ ← gómant- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

ī́śe ← √īś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

aviṣásya ← aviṣá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dāváne ← √dā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

hí ← hí (invariable)

ī́śe ← √īś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

pitváḥ ← pitú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

वचः॑ । दी॒र्घऽप्र॑सद्मनि । ईशे॑ । वाज॑स्य । गोऽम॑तः ।
ईशे॑ । हि । पि॒त्वः । अ॒वि॒षस्य॑ । दा॒वने॑ ॥

• vaco ← vacaḥ ← vacas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• dīrghaprasadmanīśe ← dīrghaprasadmani ← dīrghaprasadman
• [noun], locative, singular, masculine

• dīrghaprasadmanīśe ← īśe ← īś
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• gomataḥ ← gomat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “rich in cattle; bovine.”

• īśe ← īś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• pitvo ← pitvaḥ ← pitu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “food.”

• ‘viṣasya ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ‘viṣasya ← viṣasya ← viṣa
• [noun], genitive, singular, neuter
• “poison; poisoning; viṣa; venom; vatsanābha; Aconitum Ferox; viṣa [word]; Viṣa; myrrh; myrrh.”

• dāvane ← dā
• [verb noun]
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

हे स्तोतः दीर्घप्रसद्मनि दीर्घं प्रततं विस्तृतं सद्म सदनं यस्मिन् यज्ञे वचः मित्रं वरुणं च स्तुहि । वक्तेर्लेट्यडागमः । स वरुणः गोमतः पशुमतः वाजस्य अन्नस्य ईशे ईष्टे स्वामी भवति । केवलं स्वामी न भवति किंतु अविषस्य महतः प्रीतिकारिणः पित्वः अन्नस्य दावने दानाय च ईशे समर्थों भवति । ये स्तोत्रं कुर्वन्ति तेभ्योऽयं ददातीत्यर्थः ॥ ॥ २४ ॥

English translation:

“Raise your voice in the spacious hall of sacrifice (to him) who is lord over food derived from cattle, whois able to grant nutritious sustenance.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Spacious hall: dīrghaprasadmani: an epithet of yajñe; vistṛtamsadanam yasmin yajñe

The speech at (the place) providing a long seat [=ritual ground] gains control over a prize rich in cattle;
it gains control over non-poisonous food for giving.

On dīrgháprasadman-, see comm. ad VIII.10.1.

I don’t quite understand “non-poisonous food”: is this an understated way of referring to good food, or is it a real fear? In VI.39.5 we call upon the king (Indra or Soma) to give (√rā) non-poisonous plants. I also don’t understand the use of hí here, since c does not seem to be the cause or grounds for ab, but rather a parallel clause.

With him who sits afar the word is lord of food that comes from kine,
Controller of the gift of unempoisoned food.

Ein Wort bei Dirghaprasadman vermag rinderreichen Lohn, es vermag ja giftlose Speise zu geben.

Der Weltraum hat im weiten Sitz der Erde Labung reich an Milch; Denn er vermag zu geben auch gesunden Trank.

(Одно) слово у Диргхапрасадмана
Дает право на награду из коров;
Ведь оно дает право на то, чтоб была дана неотравленная пища.

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

पुनः उसी के गुण दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जो ब्राह्मणप्रतिनिधि मित्र (दीर्घप्रसद्मनि) विस्तृत भवन में रहते हैं (यश्च) और जो (गोमतः+वाजस्य) गवादि पशुयुक्त सम्पत्तियों के ऊपर (ईष्टे) शासन करते हैं और (दावने) दान के लिये (अविषस्य) विषरहित प्रीतिकारी (पित्वः) अन्नों के ऊपर अधिकार रखते हैं, वे प्रशंसनीय हैं ॥२०॥

भावार्थभाषाः - जो सर्व प्रकार के धनों के स्वामी हों, वे ही ब्राह्मणपदवाच्य हैं ॥२०॥

पुनस्तस्यैव गुणान् दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! यो मित्रो ब्राह्मणप्रतिनिधिः। दीर्घप्रसद्मनि=विस्तृते भवने तिष्ठति। यश्च। गोमतः=गवादिपशुयुक्तस्य। वाजस्यान्नस्य। ईशे=ईष्टे। दावने=दानाय। अविषस्य=विषरहितस्य प्रीतिकारिणः। पित्वः=पितोरन्नस्य। ईशे+हि=ईष्टे एव ॥२०॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

त᳓त् सू᳓र्यं रो᳓दसी उभे᳓
दोषा᳓ व᳓स्तोर् उ᳓प ब्रुवे
भोजे᳓षु अस्माँ᳓ अभि᳓ उ᳓च् चरा स᳓दा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

bruve ← √brū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

doṣā́ ← doṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

vástoḥ ← vástu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

bhojéṣu ← bhojá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

cara ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)

út ← út (invariable)

तत् । सूर्य॑म् । रोद॑सी॒ इति॑ । उ॒भे इति॑ । दो॒षा । वस्तोः॑ । उप॑ । ब्रु॒वे॒ ।
भो॒जेषु॑ । अ॒स्मान् । अ॒भि । उत् । च॒र॒ । सदा॑ ॥

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sūryaṃ ← sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• rodasī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, feminine
• “both(a).”

• doṣā
• [adverb]
• “in the evening.”

• vastor ← vastoḥ ← vastu
• [noun], genitive, singular, feminine
• “dawn.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• bruve ← brū
• [verb], singular, Present indikative
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• bhojeṣv ← bhojeṣu ← bhoja
• [noun], locative, plural, masculine
• “big; hospitable.”

• asmāṃ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• abhy ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• uc ← ud
• [adverb]
• “up.”

• carā ← cara ← car
• [verb], singular, Present imperative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

सूर्यं सुवीर्यं तत् वारुणं मैत्रं च तेजः उभे रोदसी उभे द्यावापृथिव्यौ च दोषा । ‘सुपां सुलुक्’ इति द्वितीयाया लुक् । ‘कालाध्वनोः’ इति द्वितीथा। रात्रौ वस्तोः अहनि चाहम् उप ब्रुवे उपस्तौमि । त्वं स्तूयमानो वरुणः भोजेषु दातृषु अस्मान् सदा अभ्युच्चर सर्वदाभिमुखं प्रेरय । दातृष्वेतेषां दानेष्वस्मान् पुरोभाविनः कुर्वित्यर्थः ॥

English translation:

“I glorify by night and day that sun (Mitra and Varuṇa) and both the heaven and earth; do you (Varuṇa)ever bring us to the presence of the bountiful.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

That sun, Mitra and Varuṇa: tat sūryam = the brightness of Mitraand Varuṇa; sūryam suvīryam tat varuṇam maitram ca tejas

I speak this to the Sun and to both world-halves, at evening and at dawn:
“Always rise up to us among our benefactors.”

This is presumably the speech referred to in vs. 20 that controls good things.

So unto Surya, Heaven, and Earth at morning and at eve I speak.
Bringing enjoyments ever rise thou up for us.

Darum bitte ich den Surya und die beiden Welten abends und morgens: Geh stets bei Gastfreien über uns auf!

Die Sonne und das Weltenpaar sprech’ Abends ich und Morgens an; O gehe stets bei reicher Geber Schar uns auf.

За этим я обращаюсь к Сурье
(И) к обеим половинам вселенной вечером и утром:
Всегда поднимайся над нами у (наших) благодетелей!

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

पुनः उसी अर्थ को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (सूर्य्यम्) सूर्य्य के समान (तत्) मित्र और वरुण का वह-२ नियम और उपाय (उभे+रोदसी) दोनों लोकों में प्रचलित है, उसको मैं (दोषा) रात्रि में (वस्तोः) दिन में (उपब्रुवे) उसकी स्तुति करता हूँ अर्थात् सर्वदा उसका प्रचार करता हूँ। हे भगवन् ! (अस्मान्) वैसे हम लोगों को (सदा) सर्वदा (भोजेषु) विविध अभ्युदयों के ऊपर (अभ्युच्चर) स्थापित कर ॥२१॥

भावार्थभाषाः - हम लोग तब ही धनों के अधिकारी हो सकते हैं, जब राज्यप्रचालित और ईश्वरीय नियमों को अच्छे प्रकार मानें ॥२१॥

पुनस्तमेवार्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - सूर्य्यमिव। तद्वारुणं मैत्रञ्च तेजः। उभे+रोदसी=उभौ लोकौ व्याप्तम्। दोषा=रात्रौ। वस्तोः=दिने च। उपब्रुवे=तत्स्तौमि। हे मित्र ! भोजेषु=भोग्यपदार्थेषु। अस्मान्। सदा। अभ्युच्चर=उद्गमय=स्थापय ॥२१॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

ऋज्र᳓म् उक्षणिया᳓यने
रजतं᳓ ह᳓रयाणे
र᳓थं युक्त᳓म् असनाम सुषा᳓मणि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
r̥jrám ← r̥jrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ukṣaṇyā́yane ← ukṣaṇyā́yana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

hárayāṇe ← hárayāṇa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

rajatám ← rajatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asanāma ← √sanⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suṣā́maṇi ← suṣā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yuktám ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ऋ॒ज्रम् । उ॒क्ष॒ण्याय॑ने । र॒ज॒तम् । हर॑याणे ।
रथ॑म् । यु॒क्तम् । अ॒स॒ना॒म॒ । सु॒ऽसाम॑नि ॥

• ṛjram ← ṛjra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “red.”

• ukṣaṇyāyane ← ukṣaṇyāyana
• [noun], locative, singular, masculine

• rajataṃ ← rajatam ← rajata
• [noun], accusative, singular, masculine
• “silver.”

• harayāṇe ← harayāṇa
• [noun], locative, singular, masculine

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• yuktam ← yuj
• [verb noun], accusative, singular
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• asanāma ← san
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “win; get; gain.”

• suṣāmaṇi ← suṣāman
• [noun], locative, singular, masculine

सुषाम्णः पुत्रो वरुर्नाम राजा । स यद्दानं प्रादात् विश्वमनसे तदसौ विश्वमना ऋषिरनया आचष्टे । उक्षण्यायने । उक्षनामा कश्चिद्वरोः पूर्वजः। तस्य गोत्रापत्य उक्षण्शब्दाण्ण्यः । तदन्तात् फक्प्रत्ययः । एतौ छान्दसौ। वृद्धिभावोऽपि संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः’ इति न भवति । तस्य गोत्रापत्ये हरयाणे शत्रुजीवितैश्वर्यादिहरणशीलयाने एतादृशे सुषामणि । बहुवत्पितृशब्देन पुत्रोऽभिधीयते । सुषाम्णः पुत्रे वरौ राजनि ददति सति किमभूत्। ऋज्रम् ऋजुगामिनं रजतं रजतमयं रजतसदृशं वा युक्तम् अश्वाभ्यां युक्तं रथम् असनाम् । एतेषां मित्रादीनां प्रसादात् वयं संभक्तवन्तो लब्धवन्तोऽभूम ॥

English translation:

“We have received from the son of Suṣāman, the descendant of Ukṣan, the overcomer (of foes), awell-going chariot of silver, yoked (with a pair of horses).”

A silvery (horse) at Ukṣaṇyāyana’s (sacrifice), a silver one at Harayāṇa’s, and a yoked chariot at Suṣāman’s—these have we gained.

From Uksanyayana a bay, from Harayana a white steed,
And from Susaman we obtained a hamessed car.

Einen Schimmel haben wir bei Uksanyayana, einen Silberschimmel bei Harayana, einen bespannten Wagen bei Susaman als Lohn empfangen.

Ein rothbraunes und ein silberfarbenes Ross erhielten wir von dem Nachkommen des Ukschanja, dem Harajāna, einen geschirrten Wagen vom Suschāma.

Светло-рыжего (коня) у Укшаньяяны,
Серебристого у Хараяны,
Запряженную колесницу мы получили у Сушамана.

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

अब उपासना का फल दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - यहाँ से उपासना का फल कहते हैं। परमात्मा की उपासना के कारण हम उपासकगण (उक्षण्यायने) सर्व कामनाओं की वर्षा करनेवाले ईश्वर के निकट (ऋज्रम्) ऋजुगामी सात्त्विक इन्द्रियगण (असनाम) पाये हुए हैं और (हरयाणे) निखिल दुःखनिवारक परमात्मा के प्रसन्न होने से (रजतम्) श्वेत अर्थात् सात्त्विक ज्ञान प्राप्त किये हुए हैं (सुसामनि) जिसके लिये लोग सुन्दर सामगान करते हैं, उसकी कृपा से (युक्तम्+रथम्) विविध इन्द्रियों और सद्गुणों से युक्त शरीररूप रथ पाये हुए हैं ॥२२॥

भावार्थभाषाः - उपासक को कभी अवश्य फल प्राप्त होता है, इसमें सन्देह नहीं अतः ईश्वरभक्त को धैर्य और विश्वास रखना चाहिये ॥२२॥

अथोपासनाफलं दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - उक्षण्यायने=कामानां सेक्तरीश्वरे। ऋज्रम्=ऋजुगामिनमश्वम्। हरयाने=सर्वदुःखहरणकर्त्तरि ईशे। रजतम्। सुसामनि=शोभनगानगीयमाने देवे। युक्तं रथञ्च। असनाम=प्राप्नुमः ॥२२॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिग्गर्भा

ता᳓ मे अ᳓श्वियानां᳐
ह᳓रीणां᳐ नितो᳓शना
उतो᳓ नु᳓ कृ᳓त्वियानां᳐ नृवा᳓हसा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
áśvyānām ← áśvya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

hárīṇām ← hári- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

nitóśanā ← nitóśana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

kŕ̥tvyānām ← kŕ̥tvya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

nr̥vā́hasā ← nr̥vā́has- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

nú ← nú (invariable)

u ← u (invariable)

utá ← utá (invariable)

ता । मे॒ । अश्व्या॑नाम् । हरी॑णाम् । नि॒ऽतोश॑ना ।
उ॒तो इति॑ । नु । कृत्व्या॑नाम् । नृ॒ऽवाह॑सा ॥

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• aśvyānāṃ ← aśvyānām ← aśvya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “equine.”

• harīṇāṃ ← harīṇām ← hari
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• nitośanā ← nitośana
• [noun], nominative, dual, masculine

• uto ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• uto ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• kṛtvyānāṃ ← kṛtvyānām ← kṛtvya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “confident.”

• nṛvāhasā ← nṛ
• [noun], masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛvāhasā ← vāhasā ← vāhas
• [noun], nominative, dual, masculine

ऋषिः प्रतिगृहीतावश्वावाह। हरीणां हरितवर्णानाम् अश्व्यानाम् अश्वसंघानां मध्ये नितोशना नितोशनौ । तोशतिर्हिंसाकम। शत्रूणामत्यन्तं बाधकृतौ उतो अपि च कृत्व्यानां युद्धकर्मणि कुशलानां च स्वकुशलमिति बाधकौ नृवाहसा नृवाहसौ आयुधनेतॄणां मनुष्याणां वोढारौ ता तावश्वौ मे मह्यं नु क्षिप्रं सौषाम्णेन वरुणा दत्तौ भवेताम् ॥

English translation:

“Among bay horses these two are pre-eminently the destroyers (of foes), and of those eager in combat;the two strong bearers of men.”

These two are overflowing with (bounties) of horses, with fallow bays, for me;
and the two (horses) that carry men (are overflowing) with those that get results.

This vs. is puzzling, in part because the identity of “these two” (tā́) is not clear nor is the sense of nitóśana- + GEN. The lexeme ní √tuś means ‘overflow with, spill down’ with an acc. of the largesse so spilled. See, e.g., IX.63.23 ní tośase rayím “You [=Soma] spill down wealth” (cf. IV.38.1, VIII.54.8). I take the genitives here as objective gens., corresponding to the acc. in the VP. Since both áśvyānām and hárīṇāṃ refer to horses, we might want the two that are overflowing with them to be the human (or possibly divine) givers. This is possible, if we take them as the two patrons who give horses in 22ab (and not the one who gives a chariot in 22c). Or it could be a reference to Mitra and Varuṇa (so Renou). But du. nṛvā́hasā ‘carrying men’ in 23c and vājínāv árvantā “prize-winning chargers” in 24c must surely be horses (probably the silvery and silver horses of 22ab), and this suggests that the duals earlier in vs. 23 should have the same referent. This is Geldner’s solution, and he considers this expression shorthand for saying that the two horses given are worth as much as a whole herd of horses. This may be correct, but it is a bit difficult to wring it from the text.

kṛ́tvya- ‘effective, getting results’ is several times used of horses (VI.2.8, IX.46.1, IX.101.2), and in this context that should be the default interpr. as well.

These two shall bring me further gain of troops of tawny-coloured steeds,
The carriers shall they be of active men of war.

Diese beiden Rosse sind mir Schenker von falben Roßherden und die beiden Männerfahrenden von siegentscheidenden Rossen.

Sie beide sind mir Spender gelbrother Rossescharen und Beförderer tüchtiger Männer.

Эти двое – мои дарители
Богатств из буланых коней,
А теперь также – двоих (коней), возящих деятельных мужей.

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• आर्च्युष्णिक्
• ऋषभः

इन्द्रिय कैसे हों, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (मे) मेरे (हरीणाम्) हरणशील (अश्व्यानाम्) अश्वसमूहों के मध्य (नितोशना) शत्रुविनाशक ज्ञानेन्द्रिय और कर्मेन्द्रिय होवें (उतो+नु) और भी (कृत्व्यानाम्) कर्म करने में कुशलों के मध्य (नृवाहसा) मनुष्यों के सुख पहुँचानेवाले हों ॥२३॥

भावार्थभाषाः - हमारे इन्द्रियगण उसकी कृपा से विषयविमुख हों और सदा मनुष्यों में सुखवाहक हों ॥२३॥

इन्द्रियाणि कीदृशानि भवेयुरिति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हरीणाम्=हर्तॄणाम्। अश्व्यानाम्=अश्वसमूहानां मध्ये। नितोशना=नितोशनौ=शत्रुविनाशकौ। ता=तौ। मम ज्ञानकर्मेन्द्रियाश्वौ। भवेताम्। उतो+नु=उतापि च। कृत्व्यानाम्=कर्मणि कुशलानाम्। मध्ये। नृवाहसा=नृवाहसौ=मनुष्याणां वोढारौ। भवेताम् ॥२३॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

स्म᳓दभीशू क᳓शावन्ता
वि᳓प्रा न᳓विष्ठया मती᳓
महो᳓ वाजि᳓नाव् अ᳓र्वन्ता स᳓चासनम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
káśāvantā ← káśāvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

smádabhīśū ← smádabhīśu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

matī́ ← matí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

náviṣṭhayā ← náviṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

árvantā ← árvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

asanam ← √sanⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ABL, number:SG}

sácā ← sácā (invariable)

vājínau ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

स्मद॑भीशू॒ इति॒ स्मत्ऽअ॑भीशू । कशा॑ऽवन्ता । विप्रा॑ । नवि॑ष्ठया । म॒ती ।
म॒हः । वा॒जिनौ॑ । अर्व॑न्ता । सचा॑ । अ॒स॒न॒म् ॥

• smadabhīśū ← smat
• [adverb]
• “simultaneously; jointly.”

• smadabhīśū ← abhīśū ← abhīśu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “beam; rein.”

• kaśāvantā ← kaśāvat
• [noun], accusative, dual, masculine

• viprā ← viprāḥ ← vipra
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• naviṣṭhayā ← naviṣṭha
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “late(a).”

• matī ← mati
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• maho ← mahaḥ ← mahas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “greatness; festival; glory; reward; gladness.”

• vājināv ← vājinau ← vājin
• [noun], accusative, dual, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• arvantā ← arvat
• [noun], accusative, dual, masculine
• “running.”

• sacāsanam ← sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• sacāsanam ← asanam ← san
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “win; get; gain.”

ऋषिरिदानीं तावश्वावग्रहीषमित्याह। स्मदभीशू। स्मत्सुमत् । उकारलोपश्छान्दसः । शोभनरज्जुयुक्तौ यद्वा शोभनशरीरकान्ती कशावन्ता कशावन्तौ कशायुक्तौ विप्रा विप्रौ मेधाविनामुचितौ । मेधावी स्तोता यथा स्तुत्यं देवं स्तुतिभिः प्रीणयति तद्वत् संतोषकौ । महः महतः सौषाम्णस्य वरोः संवन्धिनौ वाजिनौ शीघ्रगमनवन्तौ अर्वन्ता अर्वन्तौ द्वावश्वौ सचा सह युगपदेव नविष्ठया नवतरया मती मत्या स्तुत्या मित्रादीन् स्तुवन् असनम् । विश्वमना अहं समभजम् । प्रत्यग्रहीषमित्यर्थः ॥ ॥ २५ ॥

English translation:

“Through this new praise (of Mitra and Varuṇa) I have obtained at the same moment of the mightyprince, two fast-going sagacious steeds, with whip and reins.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Steeds: viprau = medhāvinam ucitau, worthy ofthe praisers of a deity

With my newest inspired thought I have gained two altogether, along with their reins and with their whips,
two chargers great at the winning of prizes.

With Oldenberg I take víprā as instr. sg. fem. with matī́, contra Geldner’s voc. pl. See I.82.2.

And the two sages have I gained who hold the reins and bear the whip,
And the two great strong coursers, with my newest song.

Ich habe zugleich zwei herrliche sieggekrönte Rennpferde nebst Zügel und Peitsche für mein neuestes Gedicht als Lohn empfangen, ihr Redekundigen.

Und zwei mit Zügeln und Peitschen versehene sehr schnelle Renner empfing ich zugleich für mein begeistertes neustes Gedicht.

О вдохновенные, за мое самое новое произведение
Я получил вместе с поводьями и кнутом
Двоих величественно победоносных скаковых коней.

• मित्रावरुणौ
• विश्वमना वैयश्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

पुनः उपासनाफल दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - मैं उपासक (नविष्ठया+मतीः) नूतन-२ बुद्धियों से युक्त (अर्वन्ता) द्विविध इन्द्रिय (सचा) साथ ही (असनम्) प्राप्त किये हुए हूँ। कैसे हैं (अस्मदभीशू) शोभनज्ञान-रज्जुयुक्त (कशावन्ता) विवेककशासंयुक्त (विप्रा) मेधावी विचारशील (महः) बड़े (वाजिनौ) शीघ्रगामी हैं ॥२४॥

भावार्थभाषाः - कर्मेन्द्रिय और ज्ञानन्द्रिय दोनों को शुद्ध कर्मकुशल, विवेकयुक्त और धीर बनावे ॥२४॥

पुनः उपासनाफलं दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - अहमुपासकः। नविष्ठया=नूतनतरया। मती=मत्या युक्तौ। द्वौ। अर्वन्ता=अर्वन्तौ=द्विविधाविन्द्रियाश्वौ। सचा=सार्धमेव। असनम्=प्राप्तवानस्मि। कीदृशौ। स्मदभीशू=शोभनरज्जुयुक्तौ। कशावन्ता=बुद्धिकशावन्तौ। विप्रा=विप्रौ। महः=महान्तौ। वाजिनौ=शीघ्रगामिनौ ॥२४॥