०२४

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

स᳓खाय आ᳓ शिषामहि
ब्र᳓ह्म इ᳓न्द्राय वज्रि᳓णे
स्तुष᳓ ऊ षु᳓ वो नृ᳓तमाय धृष्ण᳓वे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

sákhāyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

śiṣāmahi ← √śās- (root)
{number:PL, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vajríṇe ← vajrín- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dhr̥ṣṇáve ← dhr̥ṣṇú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

nŕ̥tamāya ← nŕ̥tama- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

stuṣé ← √stu- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

सखा॑यः । आ । शि॒षा॒म॒हि॒ । ब्रह्म॑ । इन्द्रा॑य । व॒ज्रिणे॑ ।
स्तु॒षे । ऊं॒ इति॑ । सु । वः॒ । नृऽत॑माय । धृ॒ष्णवे॑ ॥

• sakhāya ← sakhāyaḥ ← sakhi
• [noun], vocative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• śiṣāmahi ← śās
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “teach; govern; command; order; control; tell; recommend; chastize; instruct.”

• brahmendrāya ← brahma ← brahman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmendrāya ← indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vajriṇe ← vajrin
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; vajra; Euphorbia neriifolia L.; abhra; Buddha.”

• stuṣa ← stuṣe ← stu
• [verb], singular, Present indikative
• “laud; praise; declare; stu.”

• ū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• nṛtamāya ← nṛtama
• [noun], dative, singular, masculine

• dhṛṣṇave ← dhṛṣṇu
• [noun], dative, singular, masculine
• “brave; ferocious; strong.”

सखायः मित्रभूता हे ऋत्विजः वज्रिणे वज्रहस्ताय इन्द्राय ब्रह्म कर्तव्यमेतत्सूक्तरूपं स्तोत्रम् आ शिषामहि वयम् आशास्मः’। शासु अनुशिष्टौ’। लुङि च्लेरादेशः । इत्वषत्वे । व्यत्ययेनात्मनेपदम्। तत्र वः सर्वेषामेव युष्माकमर्थाय नृतमाय सर्वेषां नेतृतमाय यद्वा संग्रामेष्वायुधादीनां नेतृतमाय धृष्णवे शत्रूणां धर्षणशीलाय तस्मा इन्द्रायाहमेव सु सुष्ठु स्तुषे स्तौमि ॥

English translation:

“Let us earnestly, friends, address our prayer to Indra, the wielder of the thunderbolt, for you I praise thechief leader (in battles), the resolute (opposer of foes).”

Comrades, we direct our formulation to Indra who bears the mace— I shall praise him on your behalf—to the most manly, bold one.

Geldner takes stuṣé here as an infinitive, but the nearby parallels he cites (VIII.21.9, 23.7) are unaccented and clearly 1st person. The switch between 1st pl. (ā́ śiṣāmahi) and 1st sg. (stuṣé) is not unusual in this kind of context, where the poet speaks in the 1st plural jointly for himself and his fellow ritual performers and in the 1st singular for himself alone, with a 2nd pl. address to those same comrades (vaḥ in b).

COMPANIONS, let us learn a prayer to Indra. whom the thunder arms,
To glorify your bold and most heroic Friend.

Genossen! Wir wünschen fein dem Keulenträger Indra eine Erbauung zu singen für euch, dem Mannhaftesten, Kühnen.

O Freunde, lasst uns ein Gebet dem blitzbewehrten Indra weihn; Gern sing’ ich eurem tapfersten, dem muthigen.

Друзья, мы произносим
Молитву для Индры-громовержца.
Я хочу хорошенько восхвалить для вас самого мужественного, отважного.

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

परमदेवता इन्द्र के महिमा की स्तुति पुनः आरम्भ करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (सखायः) हे मित्रों ! (वज्रिणे) दण्डधारी (इन्द्राय) परमेश्वर की कीर्तिगान के लिये (ब्रह्म) हम स्तोत्र का (आशिषामहि) अध्ययन करें। मैं (वः) तुम लोगों के (नृतमाय) सब कर्मों के नेता और परममित्र (धृष्णवे) सर्वविघ्नविनाशक परमात्मा के लिये (सुस्तुषे) स्तुति करता हूँ ॥१॥

भावार्थभाषाः - हम सब ही मिलकर उसके गुणों का अध्ययन करें, जिससे मानवजन्म सफल हो ॥१॥

परमदेवताया इन्द्रस्य महिम्नः स्तुतिरारभ्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सखायः ! वज्रिणे। इन्द्राय=ईश्वराय। ब्रह्म=स्तोत्रम्। आशिषामहि=अध्ययामहै। अहम्। वः=युष्माकम्। नृतमाय=परममित्राय। धृष्णवे=सर्वविघ्नविनाशकाय। ऊ=निश्चयेन। सु=सुष्ठु। स्तुषे=स्तौमि ॥१॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

श᳓वसा हि᳓ अ᳓सि श्रुतो᳓
वृत्रह᳓त्येन वृत्रहा᳓
मघइ᳓र् मघो᳓नो अ᳓ति शूर दाशसि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śrutáḥ ← √śru- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vr̥trahā́ ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥trahátyena ← vr̥trahátya- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

áti ← áti (invariable)

dāśasi ← √dāś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

maghaíḥ ← maghá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

maghónaḥ ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

शव॑सा । हि । असि॑ । श्रु॒तः । वृ॒त्र॒ऽहत्ये॑न । वृ॒त्र॒ऽहा ।
म॒घैः । म॒घोनः॑ । अति॑ । शू॒र॒ । दा॒श॒सि॒ ॥

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• śruto ← śrutaḥ ← śru
• [verb noun], nominative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• vṛtrahatyena ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahatyena ← hatyena ← hatya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “killing.”

• vṛtrahā ← vṛtrahan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• maghair ← maghaiḥ ← magha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “gift; wealth; reward; wages; reward.”

• maghono ← maghonaḥ ← maghavan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “big.”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• dāśasi ← dāś
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; give.”

हे इन्द्र त्वं शवसा बलेन श्रुतः प्रसिद्धः असि भवसि । हि प्रसिद्धौ । तदेवाह । वृत्रहत्येन वृत्रासुरहननेन वृत्रहा वृत्रहेति प्रसिद्धो भवसि । शूर शौर्यवन् हे इन्द्र मघोनः मघवतो धनवतः पुरुषात् मघैः त्वदीयैर्धनैः अति अतिक्रम्य दाशसि स्तोतृभ्योऽस्मभ्यं प्रयच्छसि ।

English translation:

“You are renowned for strength; from the slaying of Vṛtra, you are (famed as) Vṛtrahan; you surpass,hero, the opulent in the donation of your riches.”

For you are famed because of your swelling might and, as Vr̥tra-smasher, because of your Vr̥tra-smashing [/obstacle-smashing].
With your bounties you outdo the bounteous ones in piety, o champion.

Two etymological figures: vṛtrahátyena vṛtrahā́(b) and maghaír maghónaḥ (c).

On the unusual construction of áti √dāś see comm. ad VI.16.20.

For thou by slaying Vrtra art the Vrtra-slayer, famed for might.
Thou, Hero, in rich gifts surpassest wealthy chiefs.

Denn du bist durch deine Übermacht berühmt, durch die Vritratötung als Vritratöter. Mit Gaben überschenkest du Held die Freigebigen.

Denn du bist ja durch Kraft berühmt, durch Vritrakampf, o Vritrafeind, An Gaben überragst du, Held, die Opferherrn.

Ведь ты знаменит силой,
Убийством Вритры, о убийца Вритры.
Щедрыми дарами ты даешь еще больше, чем щедрые, о герой!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

इससे इन्द्र की स्तुति करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे इन्द्र ! (हि) निश्चय तू (शवसा) अपनी अचिन्त्य शक्ति से (श्रुतोऽसि) प्रसिद्ध है (वृत्रहत्येन+वृत्रहा) वृत्र जो विघ्न उनके नाश करने के कारण तू वृत्रहा इस नाम से प्रसिद्ध होता है, (शूर) हे महावीर ! (मघोनः) जितने धनिक पुरुष जगत् में हैं, उनसे (मघैः) धनों के द्वारा (अति) तू अतिश्रेष्ठ है और उनसे कहीं अधिक (दाशसि) अपने भक्तों को देता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - इससे दो बातें दिखलाई गई हैं, एक परमात्मा सर्वविघ्नविनाशक है और दूसरा वह परम दानी है ॥२॥

इन्द्रं स्तौति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र ! त्वम्। शवसा=महत्या शक्त्या हि। श्रुतोऽसि=प्रसिद्धोऽसि त्वम्। वृत्रहत्येन=वृत्राणां विघ्नानां विनाशेन हेतुना। वृत्रहेति प्रसिद्धोऽसि। हे शूर ! मघोनः=धनवतः पुरुषान्। मघैर्धनैरतिक्रम्य। त्वं स्तोतृभ्यः। दाशसि=प्रयच्छसि ॥२॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

स᳓ न स्त᳓वान आ᳓ भर
रयिं᳓ चित्र᳓श्रवस्तमम्
निरेके᳓ चिद् यो᳓ हरिवो व᳓सुर् ददिः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stávānaḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

citráśravastamam ← citráśravastama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

dadíḥ ← dadí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

harivaḥ ← hárivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nireké ← nireká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vásuḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सः । नः॒ । स्तवा॑नः । आ । भ॒र॒ । र॒यिम् । चि॒त्रश्र॑वःऽतमम् ।
नि॒रे॒के । चि॒त् । यः । ह॒रि॒ऽवः॒ । वसुः॑ । द॒दिः ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• stavāna ← stavānaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• citraśravastamam ← citra
• [noun]
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• citraśravastamam ← śravastamam ← śravastama
• [noun], accusative, singular, masculine

• nireke ← nireka
• [noun], locative, singular, masculine

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• harivo ← harivas ← harivat
• [noun], vocative, singular, masculine

• vasur ← vasuḥ ← vasu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• dadiḥ ← dadi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “giving; big.”

हे इन्द्र सः तथाविधस्त्वं स्तवानः अस्माभिः स्तूयमानः सन् चित्रश्रवस्तमम् अतिशयेन नानाविधान्नोपेतं रयिं पुत्रं धनं वा नः अस्मभ्यम् आ भर संपादय। देहीत्यर्थः । हरिवः । हरी अश्वौ । तद्वन् हे इन्द्र यः त्वं निरेके चित् निर्गमन एव वसुः शत्रूणां वासयिता भवसि । तवायुधनिर्गमनादेव शत्रवः पलायन्ते खलु । किंच त्वं ददिः धनानां दाता भवसि ॥

English translation:

“Praised by us, bestow upon us riches of wonderful variety; you, the lord of steeds, who, at the issue (ofyour weapons) put your enemies to flight, are the donor (of treasures).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

At the issue of the weapons: nireke cidvasuḥ = tavāyudhanirgamanād eva śatravaḥ palāyante

Being praised, bring here to us wealth that offers most brilliant fame— you who are exclusively the good giver, o master of the fallow bays.

As such, when glorified, bring us riches of very wondrous fame,
Set in the highest rank, Wealth-giver, Lord of Bays!

Als solcher gepriesen bring du uns ruhmglänzendsten Reichtum, der du, o Falbenherr, ganz ausschließlich der gütige Geber bist.

So bringe, du gepriesener, uns hochberühmtes Gut herbei, Du guter Geber zum Besitz, o Rosseherr.

Такой восхваленный у нас,
Принеси (нам) богатство с самой яркой славой,
(Ты,) повелитель буланых коней, кто исключительно добрый даритель.

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

धन के लिये वही प्रार्थनीय है, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे इन्द्र ! (सः) वह तू (स्तवानः) सकल जगत् से और हम लोगों से स्तूयमान होकर (नः) हमको (चित्रश्रवस्तमम्) अतिशय विविधयशोयुक्त (रयिम्) अभ्युदय और सम्पत्ति (आभर) दे और (निरेके+चित्) अभ्युदय के ऊपर स्थापित कर (हरिवः) हे संसाररक्षक ! (यः+वसु+ददिः) जो तू जगद्वासक और दायक है ॥३॥

भावार्थभाषाः - विविध सम्पत्तियों की प्राप्ति के लिये वही प्रार्थनीय है ॥३॥

सम्पत्त्यर्थं स एव प्रार्थनीय इति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र ! स त्वम्। स्तवानः=स्तूयमानः सन्। नोऽस्मभ्यम्। चित्रश्रवस्तमम्=अतिशयेन विविधयशोयुक्तम्। रयिम्= सम्पत्तिम्। आभर=देहि। निरेके+चित्=अभ्युदये स्थापय। हे हरिवः=हे संसाररक्षक ! यस्त्वम्। वसु=वासकः। ददिश्च=दाता च ॥३॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

आ᳓ निरेक᳓म् उत᳓ प्रिय᳓म्
इ᳓न्द्र द᳓र्षि ज᳓नाना᳐म्
धृषता᳓ धृष्णो स्त᳓वमान आ᳓ भर

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

nirekám ← nireká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

dárṣi ← √dr̥- ~ dr̥̄- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dhr̥ṣatā́ ← √dhr̥ṣ- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dhr̥ṣṇo ← dhr̥ṣṇú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

stávamānaḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

आ । नि॒रे॒कम् । उ॒त । प्रि॒यम् । इन्द्र॑ । दर्षि॑ । जना॑नाम् ।
धृ॒ष॒ता । धृ॒ष्णो॒ इति॑ । स्तव॑मानः । आ । भ॒र॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• nirekam ← nireka
• [noun], accusative, singular, masculine

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• darṣi ← dṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “burst; burst.”

• janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• dhṛṣatā ← dhṛṣ
• [verb noun], instrumental, singular
• “dare; attack.”

• dhṛṣṇo ← dhṛṣṇu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “brave; ferocious; strong.”

• stavamāna ← stavamānaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

हे इन्द्र उत अपि च प्रियं प्रीणनात् प्रियतमं निरेकम् । निरेकं धनं भवति विरेचनान्निर्गमनाद्वेति । तद्धनं जनानां स्तोतॄणामस्माकम् आ दर्षि आविदारय विवृतं कुरु । ‘दॄ विदारणे’ । छान्दसो विकरणस्य लुक् । विवृत्य च धृष्णो धर्षणशील हे इन्द्र स्तवमानः स्तोतृभिरस्माभिः स्तूयमानः सन् धृषता धृष्टेन मनसा सह आ भर तद्धनमस्मभ्यं देहि ॥

English translation:

“Burst open to your worshippers, Indra, the highly prized wealth; glorified by us, do you who areendowed with resolution, bring (us wealth) with a resolute (mind).”

Tear out what is exclusive and dear to the peoples, Indra.
Being praised, bring it here boldly, bold one.

Another figure: dhṛṣatā́dhṛṣṇo.

This verse echoes vs. 3 in reverse order: 3a stávāno ā́bhara / 3c nirekám // 4a nirekám / 4c stávamāna ā́bhara. These echoes straddle a tṛca boundary.

Yea, Indra, thou disclosest that preeminent dear wealth of men:
Boldly, O Bold One, glorified, bring it to us.

Den ausschließlichen und lieben Besitz der Leute erbrich kühnen Sinnes, o kühner Indra, und gepriesen bring ihn her!

Erschliesse du, o Indra, denn den Menschen liebes Eigenthum, Das bring’, o kühner, kühn herbei, gepriesener.

Проломи, о Индра, исключительное
И приятное людям имущество –
Дерзко, о дерзкий! Принеси (его), восхваленный!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

इन्द्र प्रिय धन का दाता है, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे इन्द्र ! तू (उत) और (जनानाम्) मनुष्यों और सर्व प्राणियों के मध्य (प्रियम्+निरेकम्) प्रिय और प्रसिद्ध धन को भी (आदर्षि) प्रकाशित करता है। (धृष्णो) हे विघ्नप्रधर्षक ! (स्तवानः) स्तूयमान होकर (धृषता) परमोदार मन से (आभर) हम लोगों का भरण-पोषण कर ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस जगत् में सर्व वस्तु ही प्रिय हैं, तथापि कतिपय वस्तुओं को कतिपय प्राणी पसन्द नहीं करते। विष, सर्प, वृश्चिक, विद्युदादि पदार्थ भी किसी विशेष उपयोग के लिये हैं। इस जगत् को नानाद्रव्यों से ईश्वर प्रतिक्षण भूषित कर रहा है, अतः वही स्तवनीय है ॥४॥

इन्द्रः प्रियधनदाताऽस्तीति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र ! उत=अपि च। जनानां मध्ये। प्रियम्। निरेकम्=प्रसिद्धमपि धनम्। त्वम्। आदर्षि=आविदारसि= प्रकाशयसि। हे धृष्णो=हे विघ्नप्रधर्षक ! धृषता=परमोदारेण मनसा। स्तवानः=स्तूयमानः सन्। आभर=अस्मभ्यं धनं देहि ॥४॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

न᳓ ते सव्यं᳓ न᳓ द᳓क्षिणं
ह᳓स्तं वरन्त आमु᳓रः
न᳓ परिबा᳓धो हरिवो ग᳓विष्टिषु

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dákṣiṇam ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

savyám ← savyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

āmúraḥ ← āmúr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

hástam ← hásta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

varante ← √vr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

gáviṣṭiṣu ← gáviṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

harivaḥ ← hárivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

paribā́dhaḥ ← paribā́dh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

न । ते॒ । स॒व्यम् । न । दक्षि॑णम् । हस्त॑म् । व॒र॒न्ते॒ । आ॒ऽमुरः॑ ।
न । प॒रि॒ऽबाधः॑ । ह॒रि॒ऽवः॒ । गोऽइ॑ष्टिषु ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• savyaṃ ← savyam ← savya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “left; savya [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dakṣiṇaṃ ← dakṣiṇam ← dakṣiṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “southern; right; south; southerly; dakṣiṇa [word]; sincere; clockwise; deft.”

• hastaṃ ← hastam ← hasta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• varanta ← varante ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• āmuraḥ ← āmur
• [noun], nominative, plural, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• paribādho ← paribādhaḥ ← paribādh
• [noun], nominative, plural, feminine

• harivo ← harivas ← harivat
• [noun], vocative, singular, masculine

• gaviṣṭiṣu ← gaviṣṭi
• [noun], locative, plural, feminine
• “foray.”

हे हरिवः अश्ववन्निन्द्र आमुरः संग्राम आभिमुख्येन कर्तारः प्रतियोद्धारः गविष्टिषु पणिभिरपहृतानामङ्गिरसां गवामन्वेषणेषु ते तव सव्यं हस्तं न वरन्ते न निवारयन्ति । तेषामायुधादिभिर्न निवार्यत इत्यर्थः । तथा दक्षिणं हस्तं च न निवारयन्ति । किंच परिबाधः परितो बाधमाना वृत्रादयोऽसुराश्च तव सव्यदक्षिणहस्तौ न निवारयन्ति । संग्रामेषु त्वया सर्वे शत्रवश्छिन्नहस्ताः सर्वतो गच्छन्तु । त्वं तु तैरबाधितो वर्तस इत्यर्थः ॥ ॥ १५ ॥

English translation:

“Lord of steeds, in the recovery of the cattle the opponents resist not your left hand nor your right, yourenemies (resist you) not.”

Hindrances obstruct neither your left nor your right hand,
nor do repulsions, o master of the fallow bays, in your quests for
cattle.

“hindrances” (āmúraḥ) and “repulsions” (paribā́dhaḥ) are complementary notions, the equivalent of “thrust and parry” (or rather parry and thrust).

Unfortunately they do not go well into English, esp. in the plural. On āmúr- see Scarlatta 391-92.

The workers of destruction stay neither thy right hand nor thy left:
Nor hosts that press about thee, Lord of Bays, in fight.

Hindernisse und Fallstricke halten nicht deine linke noch deine rechte Hand ab auf den Rinderjagden, o Falbenlenker.

Nicht wehren deine rechte Hand, die linke nicht die Feinde ab, Noch die Bedränger in der Schlacht, o Rosseherr.

Ни твою правую, ни левую
Руку не удержат разрушители
Или угнетатели, о повелитель буланых коней, при поисках коров.

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

वह स्वतन्त्र है, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (हरिवः) हे संसाररक्षक देव ! (आमुरः) जगद्विध्वंसक दुष्टजन (ते+सव्यम्+हस्तम्) तेरे बाएँ हाथ को (न+वरन्ते) रोक नहीं सकते, (न+दक्षिणम्) तेरे दाहिने हाथ को भी रोक नहीं सकते (गविष्टिषु) पृथिव्यादि जगत् रचनारूप यज्ञ में (परिबाधः+न) बाधा डालनेवाले तेरे कोई नहीं हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - वह सर्वोपरि है, इसमें कहना ही क्या, उसी के अधीन यह विश्व है, अतः वही उपास्य है ॥५॥

स स्वतन्त्रोऽस्तीति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे हरिवः=हे संसाररक्षक देव ! आमुरः=आमारयन्तीति आमुरो दुष्टः। ते=तव। सव्यं हस्तम्। न+वरन्ते=निवारयितुं न शक्नुवन्ति। न च दक्षिणं हस्तम्। गविष्टिम्= पृथिव्यादिजगत्सु। तव। न केचन। परिबाधः=पारबाधमानाः शत्रवः ॥५॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

आ᳓ त्वा गो᳓भिर् इव व्रजं᳓
गीर्भि᳓र् ऋणोमि अद्रिवः
आ᳓ स्मा का᳓मं जरितु᳓र् आ᳓ म᳓नः पृण

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

iva ← iva (invariable)

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vrajám ← vrajá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

adrivaḥ ← adrivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

r̥ṇomi ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

jaritúḥ ← jaritár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kā́mam ← kā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pr̥ṇa ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sma ← sma (invariable)

आ । त्वा॒ । गोभिः॑ऽइव । व्र॒जम् । गीः॒ऽभिः । ऋ॒णो॒मि॒ । अ॒द्रि॒ऽवः॒ ।
आ । स्म॒ । काम॑म् । ज॒रि॒तुः । आ । मनः॑ । पृ॒ण॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• gobhir ← gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vrajaṃ ← vrajam ← vraja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “cow pen; Vraja; battalion; Vraja; Vraja; vraja [word]; vraj; herd; flock; group.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• ṛṇomy ← ṛṇomi ← ṛch
• [verb], singular, Present indikative
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• adrivaḥ ← adrivas ← adrivat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “rocky; petrous.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• smā ← sma
• [adverb]

• kāmaṃ ← kāmam ← kāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• jaritur ← jarituḥ ← jaritṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “singer.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• pṛṇa ← pṛṇ
• [verb], singular, Present imperative
• “satisfy.”

हे अद्रिवः वज्रवन्निन्द्र गीर्भिः स्तुतिलक्षणाभिर्वाग्भिः त्वा त्वाम् आ ऋणोमि प्राप्नोमि । ‘ऋणु गतौ । तनादिः । तत्र दृष्टान्तः । गोभिरिव । यथा गोपालो गोभिः व्रजं गोष्ठं गच्छति तद्वत्त्वां स्तुतिभिः प्राप्नोमीत्यर्थः । ततस्तं जरितुः स्तोतुर्मम कामं धनादिविषयम् आ पृण आपूरय । तथा मनः मदीयं मानसं धनादिप्रदानेनापूरय ॥

English translation:

“I approach you, thunderer, with praises, as (a cowherd goes) with cattle to the pasture; gratify thedesire, satisfy the mind of your adorer.”

I fit you out with my songs, as a pen with cows, o master of the stones. Fulfill the desire and the mind of the singer.

The matching instrumentals in frame and simile are phonological variants: góbhir (a) / gīrbhir (b).

O Thunder-armed, I come with songs to thee as to a stall with kine:
Fulfil the wish and thought of him who sings thy praise.

Ich belege dich mit Lobreden wie eine Hürde mit Rindern, Herr des Preßsteins. Erfülle du den Wunsch, die Absicht des Sängers!

Mit Liedern füll’ ich, wie den Stall mit Kühen, dich, o Schleuderer; Erfülle recht des Sängers Wunsch und seinen Sinn.

Я заполняю тебя хвалебными песнями,
О хозяин давильных камней, словно загон – коровами.
Исполни же желание певца, (его) замысел!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र (अद्रिवः) हे संसाररक्षक देव ! (गोभिः+इव+व्रजम्) जैसे गोपाल गौओं के साथ गोष्ठ में पहुँचता है, तद्वत् मैं (गीर्भिः) स्तुतियों के साथ (त्वा+आ+ऋणोमि) तेरे निकट पहुँचता हूँ। ईश (जरितुः) मुझ स्तुतिपाठक के (कामम्) कामनाओं को (आ+पृण+स्म) पूर्ण ही कर (आ) और (मनः) मन को भी पूर्ण कर ॥६॥

भावार्थभाषाः - मन की गति और चेष्टा अनन्त है, अतः इसको भी वही पूर्ण कर सकता है ॥६॥

पुनस्तदनुवर्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र ! गोभिरिव व्रजम्=यथा गोपालो गोभिः सह गोष्ठं गच्छति तद्वत्। हे अद्रिवः=हे संसाररक्षक ! गीर्भिः=स्तुतिभिः सह। त्वा। आ। ऋणोमि=प्राप्नोमि। हे ईश ! जरितुः=स्तुतिपाठकस्य मम। कामम्। मनश्च। आपृण स्म=आपूरयैव ॥६॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

वि᳓श्वानि विश्व᳓मनसो
धिया᳓ नो वृत्रहन्तम
उ᳓ग्र प्रणेतर् अ᳓धि षू᳓ वसो गहि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
viśvámanasaḥ ← viśvámanas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vr̥trahantama ← vr̥trahántama- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

praṇetar ← praṇetár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sú ← sú (invariable)

úgra ← ugrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vaso ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

विश्वा॑नि । वि॒श्वऽम॑नसः । धि॒या । नः॒ । वृ॒त्र॒ह॒न्ऽत॒म॒ ।
उग्र॑ । प्र॒ने॒त॒रिति॑ प्रऽनेतः । अधि॑ । सु । व॒सो॒ इति॑ । ग॒हि॒ ॥

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvamanaso ← viśvamanasaḥ ← viśvamanas
• [noun], genitive, singular, masculine

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vṛtrahantama ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahantama ← hantama
• [noun], vocative, singular, masculine
• “killing.”

• ugra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• praṇetar ← praṇetṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “leader.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• ṣū ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• vaso ← vasu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे वृत्रहन्तम अतिशयेन वृत्रासुरस्योपद्रवाणां वा हन्तः । ‘नाद्धस्य’ इति तमपो नुडागमः । कीदृश । उग्र उद्गूर्णबल प्रणेतः स्तोतॄणां प्रकर्षेण धनादेर्नेतः । नामन्त्रिते’ इत्युग्रेत्यस्य अविद्यमानवद्भावप्रतिषेधः । तथाविध वसो शत्रूणां वासयितरिन्द्र नः । पूजायां बहुवचनम् । विश्वमनसः एतन्नाम्नो मम विश्वानि सर्वाणि स्तोत्राणि कर्माणि वा धिया मनसा सु सुष्ठु अधि गहि अधिगच्छ । स्तुत्यतया यष्टव्यतया वा मनोवेगेन गच्छेत्यर्थः । गमेर्लोटि छान्दसः शपो लुक् । हेर्ङिद्वद्भावात् ‘अनुदात्तोपदेश’ इत्यनुनासिकलोपः ॥

English translation:

“Fierce destroyer of Vṛtra, bringer (of wealth to your worshippers), subduer of enemies, preside over all(the offerings) of us, Visvamanasa, with a (favourable) mind.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

All the offerings: naḥ = mana, pūjāyambahuvacanam

All these things of the one who has all in mind [/Viśvamanas
(=poet)]—o best Vr̥tra-smasher—
study them well though our insight, o forceful leader, o good one.

The poet of this group of hymns (VIII.23-26) is Viśvamanas, but viśvámanasaḥ here can be read both literally and as the PN. Note also the cross-tṛca echo, 6c mánaḥ / 7a -manasaḥ, and the initial figure víśvāni viśvá-, which together make up the poet’s name.

Chief Vrtra-slayer, through the hymn of Visvamanas think of all,
All that concerneth us, Excellent, Mighty Guide.

Bedenke fein alles nach unserem, des Visvamanas Sinn, du Erzfeindetöter, gewaltiger Anführer, Gütiger!

O nahe, feindetödtendster, durch des Viçvamanas Gebet All unserm Thun, o starker, guter Führer du.

Осуществи все, как следует, силою нашей молитвы,
(Молитвы) Вишваманаса, о (ты,) лучший убийца врагов,
Грозный предводитель, Васу!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (वृत्रहन्तम) हे अतिशय विघ्नविनाशक ! (उग्र) हे उग्र ! (प्रणेतः) हे उत्कृष्टनायक ! (वसो) हे जगद्वासक ! (विश्वमनसः+नः) सबके कल्याणकारी हम लोगों के (विश्वानि) सकल शुभ कर्मों को (धिया) ज्ञान और मन से (सु) अच्छे प्रकार (अधि+गहि) पवित्र कर ॥७॥

भावार्थभाषाः - यदि हम अन्यों के कल्याण करने में मन लगावें, तो अवश्य हमारा मन पवित्र होगा ॥७॥

पुनस्तदनुवर्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वृत्रहन्तम=हे अतिशयेन विघ्नविनाशक ! हे उग्र ! हे प्रणेतः=हे उत्कृष्टनायक ! हे वसो=वासक ! विश्वमनसः=विश्वमनसाम्=विश्वेषु सर्वेषु कल्याणं मनो ये येषामिति तेषां सर्वकल्याणकारिणाम्। नः=अस्माकम्। विश्वानि=सर्वाणि कर्माणि। धिया=मनसा। सु=सुष्ठु। अधिगहि=अधिगच्छ ॥७॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

वयं᳓ ते अस्य᳓ वृत्रहन्
विद्या᳓म शूर न᳓व्यसः
व᳓सो स्पार्ह᳓स्य पुरुहूत रा᳓धसः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

vr̥trahan ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

návyasaḥ ← návyas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vidyā́ma ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

puruhūta ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rā́dhasaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

spārhásya ← spārhá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vásoḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

व॒यम् । ते॒ । अ॒स्य । वृ॒त्र॒ऽह॒न् । वि॒द्याम॑ । शू॒र॒ । नव्य॑सः ।
वसोः॑ । स्पा॒र्हस्य॑ । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । राध॑सः ॥

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vṛtrahan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• vidyāma ← vid
• [verb], plural, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• navyasaḥ ← navyas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “new.”

• vaso ← vasu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• spārhasya ← spārha
• [noun], genitive, singular, neuter
• “desirable.”

• puruhūta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• rādhasaḥ ← rādhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

हे वृत्रहन् वृत्रस्य हन्तः शूर बलवन् पुरुहूत पुरुभिर्बहुभिराह्वातव्येन्द्र नव्यसः नवीयसः । ईषसुन ईकारलोपश्छान्दसः। नवतरं स्पार्हस्य स्पृहणीयं राधसः। ‘राध साध संसिद्धौ’। शर्मादेः संसाधकं ते त्वदीयम् अस्य वसोः । ‘ क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति वसोः संप्रदानसंज्ञा । ‘ चतुर्थ्यर्थे बहुलं छन्दसि’ इति वसोः षष्ठी । त्वदीयमिदं परिदृश्यमानं धनं वयं विद्याम लभेमहि । ‘ विद्लृ लाभे’। आदादिकः । छान्दसो विकरणस्य लुक् ॥

English translation:

“May we, hero, slayer of Vṛtra, invoked of many become possessed of this your new, desirable, andhappiness producing wealth.”

O Vr̥tra-smasher, o champion, might we know of this newer,
eagerly sought generosity of yours, o good one, much-invoked.

The opening word of c, váso, is read as vásoḥ by the Pp., followed by Oldenberg and Geldner - that is, with the loss of underlying final -s before the cluster sp- – hence a gen. sg. belonging with the long gen. sg. noun phrase ending with rā́dhasaḥ. This is of course possible, but the presence of undoubted voc. vaso in 7c in a hymn that is over-partial to vocatives and given to repetitions across verses, supports a voc. interpretation here.

May we, O Vrtra-slayer, O Hero, find this thy newest boon, Longed-for, and excellent, thou who art much invoked!

Wir möchten diese deine neueste, gütige, begehrenswerte Freigebigkeit kennen lernen, tapferer Vritratöter, Vielgerufener.

Wir mögen dies begehrte Gut, dein neustes, reichstes, Vritrafeind, Erlangen, vielgerufener, o starker Held.

Мы хотели бы познать, о убийца Вритры,
Эту твою новую, о герой,
Пленительную добрую способность давать, о многопризываемый!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

पुनः उसी वस्तु को दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वृत्रहन्) हे विघ्नविनाशक ! (शूर) हे महावीर ! (पुरुहूत) हे बहुपूजित इन्द्र ! (ते) तेरे (वसोः) धनों को (विद्याम) प्राप्त करें, (नव्यसः) जो नवीन-२ हों, (स्पार्हस्य) सबके स्पृहणीय हों और (राधसः) कल्याण के साधक हों ॥८॥

भावार्थभाषाः - वही धन उपार्जनीय है, जो सर्वप्रिय और हितकारी हो ॥८॥

पुनस्तदेव वस्तु दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वृत्रहन् ! हे शूर ! हे पुरुहूत=बहुहूत=बहुपूजित इन्द्र ! ते=तव। नव्यसः=नूतनस्य। स्पार्हस्य=स्पृहणीयस्य। राधसः=शर्मादेः संसाधकस्य। “राध साध संसिद्धौ”। वसोः=धनस्य। सर्वत्रात्र कर्मणि षष्ठी। विद्याम=लभेमहि ॥८॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

इ᳓न्द्र य᳓था हि᳓ अ᳓स्ति ते
अ᳓परीतं नृतो श᳓वः
अ᳓मृक्ता रातिः᳓ पुरुहूत दाशु᳓षे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

áparītam ← áparīta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nr̥to ← nr̥tú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śávaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ámr̥ktā ← ámr̥kta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

puruhūta ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rātíḥ ← rātí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

इन्द्र॑ । यथा॑ । हि । अस्ति॑ । ते॒ । अप॑रिऽइतम् । नृ॒तो॒ इति॑ । शवः॑ ।
अमृ॑क्ता । रा॒तिः । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । दा॒शुषे॑ ॥

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• ‘parītaṃ ← aparītam ← aparīta
• [noun], nominative, singular, neuter

• nṛto ← nṛtu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “dancing.”

• śavaḥ ← śavas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• amṛktā ← amṛkta
• [noun], nominative, singular, feminine
• “new; undamaged; complete.”

• rātiḥ ← rāti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• puruhūta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

हे नृतो सर्वस्यान्तर्यामितया नर्तयितः इन्द्र ते त्वदीयं शवः बलं यथा अपरीतम् अस्ति शत्रुभिरपरिगतमव्याप्तं भवति । हि प्रसिद्धौ । तथा हे पुरुहूत पुरुभिर्बहुभिराहूतेन्द्र दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय रातिः धनादिदानम् अमृक्ता शत्रुभिरहिसितं भवति । त्वत्तो लब्धं यजमानस्य धनं शत्रवो न हिंसन्ति । यथा त्वदीयबलस्य रक्षक एवं तस्य धनस्यापि रक्षक इत्यर्थः ॥

English translation:

“As, Indra, inspirer (of men), your strength is irresistible, (so) invoked of many, your munificence to thedonor (of oblations) cannot be marred.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Inspirer of men: nṛto = voc. of nṛtu, dancer, or who causes to dance, i.e.,agitator, exciter; from Indra’s faculty of internal impulse in all beings, sarvasya antaryāmitayā nartayitaḥ

For, Indra, just as for you there exists a swelling might that cannot be encompassed, o dancer,
your giving to the pious man cannot be impaired, o
much-invoked one.

O Indra, Dancer, Much-invoked! as thy great power is unsurpassed,
So be thy bounty to the worshipper unchecked.

Denn wie deine Kraft unerreicht ist, o Tänzer Indra, so sei deine Gabe für den Spender ungeschmälert, Vielgerufener.

Denn wie dir unbezwungne Kraft, o vielgerufner Indra, ist, So sei dem Frommen unversehrte Gab’, o Held.

О Индра, ведь подобно тому, как
Сила твоя непревзойденна, о танцор,
Невредим (твой) дар почитателю, о многопризываемый.

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

उसका दान दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (नृतो) हे जगन्नर्तक ! (पुरुहूत) बहुसम्पूजित (यथा) जैसे (ते+शवः) तेरी शक्ति (अपरीतम्+हि+अस्ति) अविनाशित अविध्वंसनीय है, वैसा ही (दाशुषे) भक्तजनों के प्रति (रातिः) तेरा दान भी (अमृक्ता) अहिंसित और अनिवारणीय है ॥९॥

भावार्थभाषाः - उसका बल और दान दोनों अविनश्वर हैं ॥९॥

तस्य दानं दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे नृतो=जगन्नर्तक ! हे पुरुहूत=पुरुभिः संपूजित ! यथा। ते=तव। शवः=शक्तिः=सामर्थ्यम्। अपरीतम्+हि+अस्ति। अविनाशितमस्ति। तथा। दाशुषे=भक्तजनं प्रति। तव। रातिर्दानमपि। अमृक्ता=अहिंसिता ॥९॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

आ᳓ वृषस्व महामह
महे᳓ नृतम रा᳓धसे
दॄळ्ह᳓श्+ चिद् दृह्य मघवन् मघ᳓त्तये

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

mahāmaha ← mahāmahá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vr̥ṣasva ← √vr̥ṣ- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

nr̥tama ← nŕ̥tama- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rā́dhase ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)

dr̥hya ← √dr̥h- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dr̥ḷháḥ ← √dr̥h- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

magháttaye ← maghátti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

आ । वृ॒ष॒स्व॒ । म॒हा॒ऽम॒ह॒ । म॒हे । नृ॒ऽत॒म॒ । राध॑से ।
दृ॒ळ्हः । चि॒त् । दृ॒ह्य॒ । म॒घ॒ऽव॒न् । म॒घत्त॑ये ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vṛṣasva ← vṛṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “shower; rain; effuse; shower; drench.”

• mahāmaha ← mahā ← mahat
• [noun]
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• mahāmaha ← maha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “great; abundant.”

• mahe ← mah
• [noun], dative, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• nṛtama
• [noun], vocative, singular, masculine

• rādhase ← rādhas
• [noun], dative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• dṛﾱhaś ← dṛﾱhaḥ ← dṛḍha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hard; intense; firm; fixed; resolute; mesomorphic; grim; dṛḍha [word]; rainproof; sturdy; shut; firm; insoluble; strong; tough; tight.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• dṛhya ← dṛh
• [verb], singular, Present imperative
• “fixate; strengthen.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• maghattaye ← maghatti
• [noun], dative, singular, feminine

हे महामह अतिशयेन सर्वैः पूजनीय नृतम नेतृतमेन्द्र महे महते राधसे शत्रुधनानां संसाधकाय बलाय बलार्थम् आ वृषस्व स्वोदरमासिञ्च। सोमं पिबेत्यर्थः । हे मघवन् धनवन्निन्द्र सोमपानेन मत्तः सन् दृळ्हश्चित् दृढानि परैरबाधितान्यपि शत्रुपुराणि मघत्तये मघानां धनानां लाभाय दृह्य जिघांस । विदारयेत्यर्थः ॥ ॥ १६ ॥

English translation:

“Most adorable, chief leader (of men), invigorate (yourself with the Soma) for (the conquest of) greatwealth; consume, Maghavan, the strong (cities of the asuras) for the rich spoil.”

Rain yourself down, o you who are greater than great, o best of men, for great generosity.
Being yourself steadfast, stand fast, bounteous one, for bounteous
giving.

A verse full of figures: mahāmaha, mahé (ab), dṛḷháś cid dṛhya (c), maghavan magháttaye. There is also an inter-tṛca echo between voc. nṛto (9b) and voc. nṛtama (10b), with nṛto returning in 12a.

Most Mighty, most heroic One, for mighty bounty fill thee full.
Though strong, strengthen thyself to win wealth, Maghavan!

Ermanne dich zu großer Freigebigkeit, Großmächtiger, Männlichster! Wenn du schon fest entschlossen bist, bleibe auch fest Gaben zu schenken, du Freigebiger!

Zu grosser Spende schlürfe nun, grossmächtigster, gewaltigster, Sei stark, o starker, reich, um Reichthum zu verleihn.

Заливай себя (сомой), о величественный,
Для великого дарения, о лучший из танцоров!
Если ты уж тверд, то будь твердым, о щедрый, (и) в щедром дарении!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

इस मन्त्र से उसका दान दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (महामह) हे परमपूज्य ! (नृतम) हे परम नायक ! (मघवन्) हे सर्वधनसम्पन्न ! (महे+राधसे) महान् अभ्युदय के लिये (आवृषस्व) अपनी सम्पत्तियाँ और ज्ञान इस जगत् में सींच और (मघत्तये) धनवृद्धि के लिये (दृढः+चित्) दृढ़ भी दुष्टों के नगरों का (दृह्य) विनाश कर ॥१०॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा सर्वधनसम्पन्न है और न्यायकर्त्ता है, अतः अन्यायी पुरुषों के धनों को वह छीन लेता है ॥१०॥

अनेन मन्त्रेण तस्य दानं दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे महामह=परमपूज्य ! हे नृतम=नायकतम ! हे मघवन्=सर्वधन ! महे=महते। राधसे=अभ्युदयाय। आवृषस्व=सिञ्च। तथा। मघत्तये=धनलाभाय। दृढश्चित्=दृढान्यपि शत्रुपुराणि। दृह्य=जिघांस ॥१०॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

नू᳓ अन्य᳓त्रा चिद् अद्रिवस्
तुव᳓न् नो जग्मुर् आश᳓सः
म᳓घवञ् छग्धि᳓ त᳓व त᳓न् न ऊति᳓भिः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
adrivaḥ ← adrivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

anyátra ← anyátra (invariable)

cit ← cit (invariable)

nú ← nú (invariable)

āśásaḥ ← āśás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

jagmuḥ ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

mághavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śagdhí ← √śak- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

नु । अ॒न्यत्र॑ । चि॒त् । अ॒द्रि॒ऽवः॒ । त्वत् । नः॒ । ज॒ग्मुः॒ । आ॒ऽशसः॑ ।
मघ॑ऽवन् । श॒ग्धि । तव॑ । तत् । नः॒ । ऊ॒तिऽभिः॑ ॥

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• anyatrā ← anyatra
• [adverb]
• “elsewhere; except for; below; otherwise; without; differently; excluding.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• adrivas ← adrivat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “rocky; petrous.”

• tvan ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• jagmur ← jagmuḥ ← gam
• [verb], plural, Perfect indicative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• āśasaḥ ← āśas
• [noun], nominative, plural, feminine

• maghavañchagdhi ← maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• maghavañchagdhi ← śagdhi ← śak
• [verb], singular, Aorist imperative
• “can; invigorate.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

हे अद्रिवः वज्रवन्निन्द्र त्वं धनवान् दाता चेत्यपरिज्ञाय नः अस्मदीयानि आशसः आशंसनानि अभिलाषाः त्वत् त्वत्तः अन्यत्र देवादौ नू चित् पुरा जग्मुः अगच्छन् । तत्र फलं नालभन्त । इदानीं त्वं धनवान् दानशील इत्यस्माभिर्ज्ञातम् । अत एव हे मघवन् धनवन्निन्द्र तव त्वदीयं तत् शत्रुपुरविदारणलब्धं धनम् ऊतिभिः त्वद्रक्षणैः नः अस्मभ्यं शग्धि देहि । शग्धीति दानकर्मा । शक्नोतेर्लोटि छान्दसो विकरणस्य लुक् ॥

English translation:

“Wielder of the thunderbolt, our solicitations have been formerly addressed to other gods, than you; giveus, Maghavan, of your (spoil and guard it) for us with (your) protections.”

Never have our hopes gone to any other place than you, o master of the stones.
Bounteous one, exert your ability for us with your help.

O Thunderer, never have our prayers gone forth to any God but thee:
So help us, Maghavan, with thine assistance now.

Niemals gingen unsere Wünsche zu einem anderen als dir, du Herr des Preßsteins. Mach das für uns möglich durch deine Hilfen, Freigebiger!

Zu keinem andern als zu dir gehn unsre Wünsche, Schleuderer, Durch deine Hülfen, mächtiger, gewähr sie uns.

Никогда ни к кому иному, о хозяин давильных камней,
Чем ты, не шли наши желания!
Сделай нам это возможным своими поддержками!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

नहि᳓ अङ्ग᳓ नृतो तुव᳓द्
अन्यं᳓ विन्दा᳓मि रा᳓धसे
राये᳓ द्युम्ना᳓य श᳓वसे च गिर्वणः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
aṅgá ← aṅgá (invariable)

nahí ← nahí (invariable)

nr̥to ← nr̥tú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

anyám ← anyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rā́dhase ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

vindā́mi ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

dyumnā́ya ← dyumná- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

girvaṇaḥ ← gírvaṇas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rāyé ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śávase ← śávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

न॒हि । अ॒ङ्ग । नृ॒तो॒ इति॑ । त्वत् । अ॒न्यम् । वि॒न्दामि॑ । राध॑से ।
रा॒ये । द्यु॒म्नाय॑ । शव॑से । च॒ । गि॒र्व॒णः॒ ॥

• nahy ← nahi
• [adverb]

• aṅga
• [adverb]
• “in truth; aṅga [word]; entirely; merely.”

• nṛto ← nṛtu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “dancing.”

• tvad ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• anyaṃ ← anyam ← anya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• vindāmi ← vid
• [verb], singular, Present indikative
• “find; detect; marry; get; think.”

• rādhase ← rādhas
• [noun], dative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• rāye ← rai
• [noun], dative, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• dyumnāya ← dyumna
• [noun], dative, singular, neuter
• “magnificence.”

• śavase ← śavas
• [noun], dative, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• girvaṇaḥ ← girvaṇas
• [noun], vocative, singular, masculine

हे नृतो नर्तयितः गिर्वणः गीर्भिः स्तुतिभिर्वननीय संभजनीयेन्द्र राधसे बलसंसाधकायान्नाय राये धनाय द्युम्नाय द्योतमानाय यशसे शवसे वर्धकाय बलाय च त्वत् त्वत्तः अन्यं नहि विन्दामि न लभे । अङ्ग प्रसिद्धौ ॥

English translation:

“Verily, impeller (of men), who are to be worshipped by praise, I apply to no other than you forsustenance, riches, reputation, and strength.”

For surely I do not find any other than you, for generosity, o dancer, for wealth, for brilliance, and for swelling might, o you who long
for songs.

For, Dancer, verily I find none else for bounty, saving thee,
For splendid wealth and power, thou Lover of the Song.

Denn sicherlich finde ich keinen anderen als dich, du Tänzer, zum Schenken, zum Reichtum, zum Glanz und zur Macht, o Lobbegehrender.

Denn keinen andern find’ ich je, als dich, o Held, der reiches Gut Mir schenke, Kraft und Tüchtigkeit, o Liederfreund.

Конечно, же, о танцор, не найду я
Другого, чем ты, для дарения,
Для сверкающего богатства и для силы, о любящий песни!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

ए᳓न्दुम् इ᳓न्द्राय सिञ्चत
पि᳓बाति सोमिय᳓म् म᳓धु
प्र᳓ रा᳓धसा चोदयाते महित्वना᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

índum ← índu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

siñcata ← √sic- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

píbāti ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

somyám ← somyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

codayāte ← √cud- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

mahitvanā́ ← mahitvaná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

rā́dhasā ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

आ । इन्दु॑म् । इन्द्रा॑य । सि॒ञ्च॒त॒ । पिबा॑ति । सो॒म्यम् । मधु॑ ।
प्र । राध॑सा । चो॒द॒या॒ते॒ । म॒हि॒ऽत्व॒ना ॥

• endum ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• endum ← indum ← indu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• siñcata ← sic
• [verb], plural, Present imperative
• “submerge; sprinkle; pour; wet; decant; impregnate.”

• pibāti ← pā
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• somyam ← somya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “saumya.”

• madhu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• rādhasā ← rādhas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• codayāte ← coday ← √cud
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “impel; drive; incite; command; drive; arouse; propel.”

• mahitvanā ← mahitvana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

हे ऋत्विजः इन्दुं स्यन्दनशीलं सोममिन्द्रार्थम् आ सिञ्चत आश्रयणद्रव्येण सेचनं कुरुत । अभिषुणुतेत्यर्थः । ततः सोम्यं सोममयं मधु मकरं सोमरसं पिबाति पिबतु । पीत्वा च स इन्द्रः महित्वना स्वमहत्त्वेनैव राधसा अन्नेन सह धनादिकं स्तोतृभ्यः प्र चोदयाते प्रकर्षेण चोदयति । यद्वा । यजमानो महित्वना । इन्द्राय प्रदीयमानत्वादस्य महत्व्“म् । महत्त्वयुक्तेन राधसा अन्नेन सह स्तोतॄन् प्रचोदयति । इन्द्राय हविर्दत्तेति स्तोतॄन् प्रेरयतीत्यर्थः ॥

English translation:

“Effuse the Soma for Indra, let him quaff the Soma; he by his might rewards (the donor) with wealth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rādhasā codayāte = vadhāṃsi codayate; he by his might rewards: svamahattvenaiva annena sahadhanādikam stotṛbhyaḥ prakarṣeṇa codayati, he by his might abundantly sends to his worshippers wealth withfood

Pour here the drop for Indra: he will drink the somian honey.
He will spur himself on in his generosity and greatness.

For Indra pour ye out the drops meath blent with Soma let him drink
With bounty and with majesty will he further us.

Schenket dem Indra den Saft ein, er soll das somische Süß trinken; er soll sich mit seiner Freigebigkeit in ganzer Größe beeilen!

Dem Indra giesst den Indu zu, den süssen Soma trinke er; Er treib’ uns reiche Gaben zu nach seiner Macht.

Наливайте сок для Индры!
Пусть пьет он сладость сомы!
Пусть восполняет он себя дарением в (своем) могуществе!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

इन्द्र को ही प्रिय वस्तु समर्पणीय है, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यों ! आप सब मिलकर (इन्द्राय) इन्द्र के निकट (इन्दुम्) स्वकीय प्रियवस्तु (आ+सिञ्चत) समर्पण करें। जिससे वह इन्द्र (सोम्यम्+मधु) सोमरसयुक्त मधुर पदार्थों को (पिबाति) कृपादृष्टि से देखे और बचावे और (महित्वना) जो अपने सामर्थ्य से (राधसा) और संसाधक सम्पत्तियों से स्तुतिपाठक जनों को (चोदयाते) उन्नति की ओर ले जाता है ॥१३॥

भावार्थभाषाः - वही हमको उन्नति की ओर भी ले जाता है, अतः प्रेम और श्रद्धा से वही सेव्य है ॥१३॥

इन्द्राय प्रियं समर्पणीयमिति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्याः ! यूयम्। इन्द्राय=परमेश्वराय। इन्दुम्=स्वकीयं प्रियं वस्तु। आ+सिञ्चत=समर्पयत। येन। सः। सोम्यम्। मधु। पिबाति=पिबेत्=रक्षेत्। यः। महित्वना=स्वमहिम्ना। राधसा=संसाधकेन धनेन सह। स्तुतिपाठकान्। चोदयाते=ऊर्ध्वं गमयति ॥१३॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

उ᳓पो ह᳓रीणा᳐म् प᳓तिं
द᳓क्षम् पृञ्च᳓न्तम् अब्रवम्
नूनं᳓ श्रुधि स्तुवतो᳓ अश्विय᳓स्य

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hárīṇām ← hári- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

abravam ← √brū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dákṣam ← dákṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pr̥ñcántam ← √pr̥c- (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

aśvyásya ← aśvyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

nūnám ← nūnám (invariable)

śrudhi ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

stuvatáḥ ← √stu- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

उपो॒ इति॑ । हरी॑णाम् । पति॑म् । दक्ष॑म् । पृ॒ञ्चन्त॑म् । अ॒ब्र॒व॒म् ।
नू॒नम् । श्रु॒धि॒ । स्तु॒व॒तः । अ॒श्व्यस्य॑ ॥

• upo ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• upo ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• harīṇām ← hari
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• patiṃ ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• dakṣam ← dakṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “deft; right; intelligent; expert.”

• pṛñcantam ← pṛc
• [verb noun], accusative, singular
• “mix; unite.”

• abravam ← brū
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• nūnaṃ ← nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• śrudhi ← śru
• [verb], singular, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• stuvato ← stuvataḥ ← stu
• [verb noun], genitive, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• aśvyasya ← aśvya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “equine.”

हरीणां हरितवर्णानामश्वानां पतिं पालयितारं दक्ष वर्धकं स्वबलं पृञ्चन्तम् । ‘पृची संपर्के ‘। मरुत्सु योजयन्तम् । यद्वा। शत्रुषु स्वबलमायुधादिभिः संपर्चयन्तम् । एतादृशमिन्द्रं त्वाम् उपो अब्रवम् । विश्वमना अहं स्तोत्रं करवाणि । अश्व्यस्य । व्यश्वो नामर्षिरश्वशब्देनोच्यते । तस्य पुत्रस्य स्तुवतः स्तोत्रं कुर्वतो मम संबन्धिनीं त्वद्विषयां स्तुतिं नूनं संप्रति श्रुधि शृणु ॥

English translation:

“Let me address the lord of steeds, who associates his strength (with the Maruts); now hear the words ofthe son of Vyaśva praising you.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dakṣam = radhaḥ;

Aśvya = the son of Aśva, or Vyaśva

I have addressed the lord of the fallow bays as he engorges his skill. Now listen to the son of Aśva as he praises.

The expression dákṣam pṛñcántam is somewhat peculiar, and Geldner takes the two words as separate qualifiers of Indra: “dem Verständigen, Spendenden.” However, I.141.1 bhágaṃ dákṣaṃ ná papr̥cāsi suggests that dákṣam should be the object of the pres. participle. By the tr. “engorging skill” I mean that Indra fills his latent quality (skill) with energy (perhaps derived from soma and praise) and makes it available to use.

Acdg. to the Anukramaṇī, our poet Viśvamanas has the patronymic Vaiyaśva (vs. 23), that is, son of Vyaśva (‘without horses’), and the poet mentions his family in vss. 22, 28-29 with the distracted stem vi yaśva-. But in this verse he refers to himself instead as aśvi yá-, also distracted, which, on the one hand, is simply an anagram of the family name with the first two syllables reversed, but, on the other, credits him with possession of (or at least relationship to) horses, whereas the unmetathesized version announces him as horse-less.

I spake to the Bay Coursers’ Lord, to him who gives ability:
Now hear the son of Asva as he praises thee.

Ich habe dem Herrn der Falben zugeredet, dem Verständigen, Spendenden. Höre nun auch auf den Sänger, den Asvinschen!

Ich rief den Herrn der Füchse an, ihn, welcher Tüchtigkeit verleiht; So höre nun den preisenden, des Açva Sohn.

Я обратился к господину буланых коней,
Искусному, дарящему.
Прислушайся сейчас к восхваляющему потомку Ашвы!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• पादनिचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - मैं उपासक (हरीणाम्) परस्पर हरणशील जगतों का (पतिम्) पालक (दक्षम्) परमबलधारक (पृचन्तम्) प्रकृति और जीव को मिलानेवाले परमेश्वर के (उपो+अब्रवम्) समीप पहुँच निवेदन करता हूँ कि हे भगवन् ! तू (स्तुवतः) स्तुति करते हुए (अश्व्यस्य) ईश्वर की ओर जानेवाले ऋषि के स्तोत्र को (नूनम्+श्रुधि) निश्चित रूप से सुन ॥१४॥

भावार्थभाषाः - जो ईश्वरसम्बन्धी काव्यों को बनाते और उसके तत्त्वों को समझते हैं, वे ही यहाँ ऋषि कहाते हैं। वे जितेन्द्रिय होने के कारण अश्व्य कहाते हैं ॥१४॥

पुनस्तदनुवर्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - अहमुपासकः। हरीणाम्=परस्परहरणशीलानां जगताम्। पतिम्=पालकम्। दक्षम्=प्रवर्धकम्। पृचन्तम्=मिश्रयन्तम्। ईशम्। उपो+अब्रवम्=उपेत्य ब्रवीमि। हे भगवन् ! त्वं हि। स्तुवतः=स्तुतिं कुर्वतः। अश्व्यस्य=ऋषेः। नूनं स्तोत्रम्। श्रुधि=शृणु ॥१४॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

नहि᳓ अङ्ग᳓ पुरा᳓ चन᳓
जज्ञे᳓ वीर᳓तरस् तुव᳓त्
न᳓की राया᳓ न᳓ एव᳓था न᳓ भन्द᳓ना

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
aṅgá ← aṅgá (invariable)

caná ← caná (invariable)

nahí ← nahí (invariable)

purā́ ← purā́ (invariable)

jajñé ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

vīrátaraḥ ← vīrátara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhandánā ← bhandánā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

eváthā ← eváthā (invariable)

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

rāyā́ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

न॒हि । अ॒ङ्ग । पु॒रा । च॒न । ज॒ज्ञे । वी॒रऽत॑रः । त्वत् ।
नकिः॑ । रा॒या । न । ए॒वऽथा॑ । न । भ॒न्दना॑ ॥

• nahy ← nahi
• [adverb]

• aṅga
• [adverb]
• “in truth; aṅga [word]; entirely; merely.”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• jajñe ← jan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• vīrataras ← vīrataraḥ ← vīratara
• [noun], nominative, singular, masculine

• tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• nakī ← nakir
• [adverb]
• “not.”

• rāyā ← rai
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• naivathā ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• naivathā ← evathā
• [adverb]

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhandanā
• [noun], instrumental, singular, feminine

हे इन्द्र त्वत् त्वत्तः पुरा पूर्वं वीरतरः सामर्थ्यवान् कश्चित् नहि जज्ञे जातः खलु । अङ्ग प्रसिद्धौ। त्वमेव सामर्थ्यवान् जात इत्यर्थः । किंच त्वत्तोऽपि राया धनेन समर्थः नकिः न कश्चिदस्ति । तथा एवथा शत्रपुराणि संग्रामं वा प्रति गमनेन त्वत्तोऽधिकः न जातः । यद्वा । एवथा। अव रक्षणादिषु । अकारस्यैकारछान्दसः । औणादिकोऽथप्रत्ययः । शरणागतानां स्तोतॄणां चावनेन त्वत्तोऽधिको नास्ति । किंच भन्दना । भन्दतिः स्तुतिकर्मा । स्तुत्या च त्वदधिकः न जातः । धनवान् रक्षकः स्तुत्यश्च त्वत्तोऽन्यो न जज्ञ इति ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“No one, Indra, has ever been born more mighty than you, no one (surpassing you) in riches; no one(more powerful) in protection; no one (more entitled) to praise.”

For surely never before has a greater hero than you been born,
neither in wealth—not in just such a way (as you are)—nor in favor.

On the lexeme yújyāya √vṝ see comm. ad IX.88.1.

The expression naíváthā (that is, ná eváthā), placed between the two instrumentals, is opaque: eváthā is a hapax. Oldenberg helpfully adduces IV.30.1 nákir indra tvád úttaraḥ .. .nákir evā́yáthā tvám “There is no one higher than you, Indra … no one who is exactly as you are,” and our eváthā appears almost to be a blend of evā́ yáthā or some abbreviation thereof.

Never was any Hero born before thee mightier than thou:
None certairdy like thee in goodness and in wealth.

Denn sicherlich wurde auch früher niemals ein größerer Held als du geboren; nicht an Reichtum, noch von solcher Art, noch löblichem Werke.

Denn wahrlich nimmer auch zuvor erstand ein stärkerer als du, Noch der dir gleich an Reichthum sei und Herrlichkeit.

Конечно же, и раньше никогда
Не рождался больший герой, чем ты,
Ни по богатству, ни так, ни по славным свершениям!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• पादनिचृदुष्णिक्
• ऋषभः

उसी का महत्त्व दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे ईश ! (त्वत्) तुझसे बढ़कर (पुरा) पूर्वकाल में या वर्तमानकाल में (वीरतरः+न+च+जज्ञे) कोई वीर पुरुष न उत्पन्न हुआ, न होगा (अङ्ग) यह प्रसिद्ध है, (राया) सम्पत्ति में भी (नकिः) तुमसे बढ़कर कोई नहीं, (एवथा+न) रक्षण के कारण ही तुमसे अधिक कोई नहीं (भन्दना+न) और स्तुति के कारण भी तुमसे अधिक नहीं, तू ही वीर धनवान् रक्षक और स्तुत्य है ॥१५॥

भावार्थभाषाः - वही सर्वगुणसम्पन्न होने के कारण परमपूज्य है ॥१५॥

तस्यैव महत्त्वं दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे ईश ! त्वत्=त्वत्तः। पुरा=पूर्वम्। वीरतरः कश्चित्। नहि जज्ञे। अङ्गेति प्रसिद्धम्। राया=सम्पत्त्या सह। त्वदधिकः। नकिः=न कोऽपि वर्तते। एवथा=अवथा=रक्षणेन कारणेन। न त्वदधिकः। भन्दना=स्तुत्या च। न त्वदधिकः। त्वमेव वीरो धनवान् रक्षकः स्तुत्यश्चेति दर्शयति ॥१५॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

ए᳓द् उ म᳓ध्वो मदि᳓न्तरं
सिञ्च᳓ वाध्वर्यो अ᳓न्धसः
एवा᳓ हि᳓ वीर᳓ स्त᳓वते सदा᳓वृधः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ít ← ít (invariable)

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

madíntaram ← madíntara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

adhvaryo ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

siñcá ← √sic- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vā ← vā (invariable)

evá ← evá (invariable)

hí ← hí (invariable)

sadā́vr̥dhaḥ ← sadā́vr̥dha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stávate ← √stu- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

vīráḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ । इत् । ऊं॒ इति॑ । मध्वः॑ । म॒दिन्ऽत॑रम् । सि॒ञ्च । वा॒ । अ॒ध्व॒र्यो॒ इति॑ । अन्ध॑सः ।
ए॒व । हि । वी॒रः । स्तव॑ते । स॒दाऽवृ॑धः ॥

• ed ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• madhvo ← madhvaḥ ← madhu
• [noun], ablative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• madintaraṃ ← madintaram ← madintara
• [noun], accusative, singular, neuter

• siñca ← sic
• [verb], singular, Present imperative
• “submerge; sprinkle; pour; wet; decant; impregnate.”

• vādhvaryo ← vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• vādhvaryo ← adhvaryo ← adhvaryu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• andhasaḥ ← andhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vīra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• stavate ← stu
• [verb], singular, Present indikative
• “laud; praise; declare; stu.”

• sadāvṛdhaḥ ← sadāvṛdha
• [noun], nominative, singular, masculine

हे अध्वर्यो अध्वरस्य नेतर्ऋत्विक् मध्वः मदकरस्य अन्धसः सोमलक्षणस्यान्नस्य मदिन्तरम् अत्यर्थं मादयितृतमं सोमरसमेव आ सिञ्च इन्द्रार्थमभिषुणु । इदु इत्यवधारणे । वीरः समर्थः सदावृधः सर्वदा हविर्भिर्वर्धनीयः । यद्वा सर्वदा स्वबलस्य वर्धकोऽयम् एव इन्द्रः स्तवते हि स्तोत्रशस्त्रादिभिः स्तूयते खलु । स्तुतायेन्द्राय सोमो दातव्यः । तस्मादा सिञ्चेति समन्वयः ॥

English translation:

“Pour out, priest, the most exhilarating (draught) of the sweet (sacrificial) Soma, for he, the ever-mightyhero, alone is praised.”

(Pour) right here what is more invigorating than honey, or pour, Adhvaryu, (what is more invigorating) than the stalk,
for in this way the ever-strengthening hero is praised.

I supply siñcá from b as the verb also of a, and supply madíntaram of a as the object of b, with ándhasaḥ dependent on it as mádhvaḥ is in a. Geldner by contrast (fld. by Klein DGRV II.183) supplies “bring” in a and takes ándhasaḥ as a partitive genitive in b. This is not impossible, but my interpretation requires less extraneous material.

Another cross-tṛca connection: evā́in c echoes eváthā in 15c. More cleverly, 16ab éd u m(ádhvo)… siñcá picks up 13a éndum … siñcata (note that édum and éndum are almost identical).

O ministering priest, pour out of the sweet juice what gladdens most:
So is the Hero praised who ever prospers us.

Bring den Soma her, der berauschender als Met ist, oder schenke von dem Trank ein, Adhvaryu, denn so wird der Held gepriesen, der stets Gedeihliche.

Den giess nun ein, o Opferer, der mehr berauscht als Meth und Seim, Denn so ja hat ihn gern der Held, der stets erquickt.

Налей же более пьянящего,
Чем мед, соку, о адхварью:
Ведь так восхваляется герой, всегда усиливающийся!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

वही पूज्यतम है, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वर्यो) हे याज्ञिक पुरुष ! (मध्वः) मधुर (सदावृधः) सदा बलवीर्य्यवर्धक (अन्धसः) अन्नों में से (मदिन्तरम्) आनन्दप्रद कुछ हिस्से लेकर (आ+सिञ्च+इत्) ईश्वर की प्रीति के लिये पात्रों में दो (हि) क्योंकि यही इन्द्र (एव) निश्चय (वीरः) सब विघ्नों को दूर करनेवाला (स्तवते) स्तुतियोग्य है ॥१६॥

भावार्थभाषाः - जो तुम शुभ काम करो, वह ईश्वर की प्रीति के लिये ही हो ॥१६॥

स एव पूज्यतम इति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्वर्यो ! मध्वः=मधुरस्य। सदावृधः=सदावर्धकस्य। अन्धसः=अन्नस्य। मदिन्तरम्=आनन्दयितृतरम्। भागमासिञ्च। इत्=ईश्वरप्रीत्यर्थम्। पात्रेषु निक्षिपैव। हि=यतः। अयमेवेन्द्रः। वीरः=विघ्नानां दूरप्रेरयिता दाता च पुनः। स्तवते=स्तूयते च ॥१६॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

इ᳓न्द्र स्थातर् हरीणां᳐
न᳓किष् टे पूर्विय᳓स्तुतिम्
उ᳓द् आनंश · श᳓वसा न᳓ भन्द᳓ना

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
harīṇām ← hári- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sthātar ← sthā́tar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

pūrvyástutim ← pūrvyástuti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ānaṁśa ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

bhandánā ← bhandánā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

út ← út (invariable)

इन्द्र॑ । स्था॒तः॒ । ह॒री॒णा॒म् । नकिः॑ । ते॒ । पू॒र्व्यऽस्तु॑तिम् ।
उत् । आ॒नं॒श॒ । शव॑सा । न । भ॒न्दना॑ ॥

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sthātar ← sthātṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “driver.”

• harīṇāṃ ← harīṇām ← hari
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• nakiṣ ← nakir
• [adverb]
• “not.”

• ṭe ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• pūrvyastutim ← pūrvya
• [noun]
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• pūrvyastutim ← stutim ← stuti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “praise; encomium; praise.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• ānaṃśa ← aś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “get; reach; enter (a state).”

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhandanā
• [noun], instrumental, singular, feminine

हे हरीणां स्थातः अश्वानामधिष्ठातः इन्द्र ते त्वदीयां पूर्व्यस्तुतिं पूर्वैर्ऋषिभिः कृतां स्तुतिम्। उपलक्षणमेतत् । इदानींतनैः क्रियमाणामपि स्तुतिं नकिः न कश्चित् शवसा बलेन उदानंश व्याप्नोति । ‘अशू व्याप्तौ । लिटि ‘अश्नोतेश्च’ इति नुट् । छान्दसो मुम् । कश्चिन्नातिक्रामतीत्यर्थः । किंच भन्दना सर्वैः प्रार्थनीयत्वात् पूजनीयेन धनेन स्तुत्या वा त्वदीयां स्तुतिं न कश्चिदतिक्रामति । त्वत्तो बलवान् धनी स्तुत्यो वान्यो नास्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“Indra, ruler of horses, no one surpasses your ancient praise, either for force or for fame.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

None ismightier or more praiseworthy (or richer) than you

O Indra, mounter of the fallow bays, none has reached up to your foremost praise hymn
in swelling strength nor in favor.

Indra, whom Tawny Coursers bear, praise such as thine, preeminent,
None by his power or by his goodness hath attained.

Indra, Lenker der Falben, keiner hat dein an der Spitze stehendes Lob an Macht und löblichem Werke je erreicht.

Der Füchse Lenker, Indra du! niemand hat deinen alten Ruhm Jemals durch Stärke oder Herrlichkeit erreicht.

О Индра, правящий булаными конями,
Никто не сравнился с твоей
Высшей хвалой ни по силе, ни по славным свершениям!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• पादनिचृदुष्णिक्
• ऋषभः

उसकी महिमा दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (हरीणाम्+स्थातः) हे इन सम्पूर्ण जगतों का अधिष्ठाता ! (इन्द्र) हे ईश्वर ! (ते+पूर्व्यस्तुतिम्) तेरी पूर्णस्तुति को (नकिः+शवसा+उदानंश) न कोई देव या मनुष्य अतिक्रमण कर सकता (न+भन्दना) स्तुति के सामर्थ्य से भी तुझसे कोई बढ़ नहीं सकता ॥१७॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर अनन्त शक्तिशाली है। उसी की स्तुति सब करते हैं, अतः हम भी उसी को पूजें ॥१७॥

तस्य महिमानं दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे हरीणाम्=परस्परहणशीलानां जगताम्। स्थातः=अधिष्ठातः ! हे इन्द्र=ईश्वर ! ते=तव। पूर्व्यस्तुतिम्=पूर्णस्तुतिम्। नकिः=नहि कश्चिदन्यो देवो वा मानवो वा। शवसा=स्वशक्त्या। उदानंश=अतिक्रामति। न च। भन्दना=स्तुत्या वा। तव पूर्व्यस्तुतिम्। उदानंश ॥१७॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

तं᳓ वो वा᳓जाना᳐म् प᳓तिम्
अ᳓हूमहि श्रवस्य᳓वः
अ᳓प्रायुभिर् यज्ञे᳓भिर् वावृधे᳓नियम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vā́jānām ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

áhūmahi ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

śravasyávaḥ ← śravasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áprāyubhiḥ ← áprāyu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vāvr̥dhényam ← vāvr̥dhénya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñébhiḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

तम् । वः॒ । वाजा॑नाम् । पति॑म् । अहू॑महि । श्र॒व॒स्यवः॑ ।
अप्रा॑युऽभिः । य॒ज्ञेभिः॑ । व॒वृ॒धेन्य॑म् ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• vājānām ← vāja
• [noun], genitive, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• ahūmahi ← hvā
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “raise; call on; call; summon.”

• śravasyavaḥ ← śravasyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “celebrated.”

• aprāyubhir ← aprāyubhiḥ ← aprāyu
• [noun], instrumental, plural, masculine

• yajñebhir ← yajñebhiḥ ← yajña
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• vāvṛdhenyam ← vāvṛdhenya
• [noun], accusative, singular, masculine

अप्रायुभिः कर्मसु अप्रमाद्यन्मनुष्ययुक्तैः । अथवा । अप्रमत्ता एकत्र स्थित्वैव कर्म कुर्वन्ति । कर्म प्रारभ्य नान्यं देशं गच्छन्तीत्यर्थः। एवंविधमनुष्ययुक्तैः यज्ञेभिः यज्ञैः एतादृशमनुष्यैर्यज्ञैर्वा वावृधेन्यं वर्धनीयं वाजानाम् अन्नानां पतिं स्वामिनं वः यष्टृयष्टव्यसंबन्धेन युष्मदीयं तं तादृशमिन्द्रं श्रवस्यवः वयमन्नकामाः सन्तः अहूमहि आह्वयामः । ह्वयतेर्लुङि ‘बहुलं छन्दसि’ इति संप्रसारणम् ॥

English translation:

“Desirous of food, we invoke your lord of viands, who is to be magnified by sacrifices (offered) byattentive (worshipers).”

Seeking fame, we have called upon the lord of prizes on your behalf, (comrades,)
upon him who is to be strengthened by unremitting sacrifices.

On áprāyu- see comm. ad V.80.3.

We, seeking glory, have invoked this Master of all power and might
Who must be glorified by constant sacri fice.

Diesen Herrn der Siegerpreise haben wir für euch ruhmbegierig angerufen, der mit Opfern ohne Unterlaß zu stärken ist.

Wir haben euren Gabenherrn nach Schatz begierig angefleht, Ihn, den durch steten Opferdienst man stärken muss.

Этого повелителя наград для вас
Мы позвали, жаждя славы,
(Того,) кого надо усиливать непрерывными жертвами!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यों ! (श्रवस्यवः) कीर्ति और अन्न इत्यादि वस्तु की कामना करनेवाले हम उपासकगण (वः) तुम्हारे और हमारे और सबके (पतिम्) पालक उस परमात्मा की (अहूमहि) स्तुति करते हैं, जो (वाजानाम्) समस्त सम्पत्तियों और ज्ञानों का (पतिम्) पति है और जिसको (अप्रायुभिः) प्रमादरहित पुरुष (यज्ञेभिः) यज्ञों से (वावृधेन्यम्) बढ़ाते हैं, उसकी कीर्ति को गाते हैं ॥१८॥

भावार्थभाषाः - उसी को चारों तरफ पूज रहे हैं, विद्वान् या मूर्ख, यज्ञों के द्वारा उसी का महत्त्व दिखला रहे हैं ॥१८॥

पुनस्तदनुवर्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - श्रवस्यवः=कीर्त्त्यन्नकामा वयमुपासकाः। हे मनुष्याः ! वः=युष्माकमस्माकं सर्वेषाञ्च। पतिं तमिन्द्रम्। अहूमहि=आह्वयामः। कीदृशम्। वाजानां पतिम्। अप्रायुभिः=प्रमादरहितैः पुरुषैः। यज्ञेभिः=यज्ञैश्च। वावृधेन्यम्=वर्धनीयञ्च ॥१८॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

ए᳓तो नु इ᳓न्द्रं स्त᳓वाम
स᳓खाय स्तो᳓मियं न᳓रम्
कृष्टी᳓र् यो᳓ वि᳓श्वा अभि᳓ अ᳓स्ति ए᳓क इ᳓त्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ita ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

nú ← nú (invariable)

stávāma ← √stu- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

u ← u (invariable)

náram ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sákhāyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

stómyam ← stómya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

kr̥ṣṭī́ḥ ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

एतो॒ इति॑ । नु । इन्द्र॑म् । स्तवा॑म । सखा॑यः । स्तोम्य॑म् । नर॑म् ।
कृ॒ष्टीः । यः । विश्वाः॑ । अ॒भि । अस्ति॑ । एकः॑ । इत् ॥

• eto ← eta ← e ← √i
• [verb], plural, Present imperative
• “come; travel.”

• eto ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• nv ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• stavāma ← stu
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “laud; praise; declare; stu.”

• sakhāya ← sakhāyaḥ ← sakhi
• [noun], vocative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• stomyaṃ ← stomyam ← stomya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “applaudable.”

• naram ← nṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• kṛṣṭīr ← kṛṣṭīḥ ← kṛṣṭi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people; citizenry.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• abhy ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• asty ← asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• eka ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

हे सखायः समानख्याना मित्रभूता वा हे ऋत्विजः नु क्षिप्रम् एतो आगच्छतैव । किमर्थं तदाह । स्तोम्यं स्तोमार्हं नरं सर्वस्य नेतारं तम् इन्द्रं स्तवाम स्तोत्रं करवाम । यः इन्द्रः एक इत् एकोऽसहाय’ एव सन् विश्वाः सर्वाः कृष्टीः शत्रुसेनाः अभ्यस्ति अभिभवति । तं स्तवामेति शेषः ॥

English translation:

“Come, freinds, let us glorify Indra, the leader, who is entitled to praise, who, single, overcomes allhostile hosts.”

Come now! Comrades, let us praise Indra, the superior man worthy of praise,
who all alone surmounts all the separate peoples.

The a pāda is repeated twice elsewhere in VIII: 81.4, 95.7. The reason for the accent on stávāma, which does not begin the pāda and probably not its clause, is unclear, though it may well be connected with its relationship with the exhortative 2nd pl. impv. éta “come on!” It would, in fact, be possible to construe índram with éta nú and begin a new clause with stávāma (“Come now to Indra; let us praise the superior man…”), but this seems unnatural. It is curious that Oldenberg does not comment on the accent here or in the other passages.

Come, sing we praise to Indra, friends, the Hero who deserves the laud,
Him who with none to aid o’ercomes all tribes of men.

Kommt doch, wir wollen Indra preisen, ihr Freunde, den preiswürdigen Herrn, der allein allen Völkern überlegen ist.

Wohlan, o Freunde, preisen wir Indra, den preisenswerthen Mann, Ihn, der allein die Völker alle übermannt.

Идите же, сейчас мы будем восхвалять Индру,
Друзья, мужа, достойного хвалы,
(Того,) кто один превосходит все народы!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• आर्चीस्वराडुष्णिक्
• ऋषभः

वही स्तुत्य है, यह इससे दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (सखायः) हे मित्रों ! (एतो) आओ (नु+इन्द्रम्+स्तवाम) सब मिलकर उस इन्द्र की स्तुति करें, जो (स्तोम्यम्) स्तुतियोग्य और (नरम्) जगन्नेता है, (यः+एकः+इत्) जो एक ही (विश्वाः+कृष्टीः+अभ्यस्ति) समस्त उपद्रवकारिणी प्रजाओं को दूर कर देता है ॥१९॥

भावार्थभाषाः - जिस कारण वही स्तुतियोग्य है और हमारे विघ्नों को भी दूर किया करता है, अतः वही सेव्य है ॥१९॥

स एव स्तुत्य इति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सखायः ! एतो=आगच्छतैव। नु=ननु। सर्वे मिलित्वा। स्तोम्यम्=स्तोमयोग्यम्। नरम्=जगन्नेतारम्। इन्द्रम्। स्तवाम। यः+एकः+इत्=यः एक एव। विश्वाः=सर्वाः। कृष्टीः=दुष्टाः प्रजाः। अभ्यस्ति=अभिभवति ॥१९॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

अ᳓गोरुधाय गवि᳓षे
द्युक्षा᳓य द᳓स्मियं व᳓चः
घृता᳓त् स्वा᳓दीयो म᳓धुनश् च वोचत

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ágorudhāya ← ágorudha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

gavíṣe ← gavíṣ- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dásmyam ← dásmya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dyukṣā́ya ← dyukṣá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ghr̥tā́t ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

mádhunaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

svā́dīyaḥ ← svā́dīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vocata ← √vac- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

अगो॑ऽरुधाय । गो॒ऽइषे॑ । द्यु॒क्षाय॑ । दस्म्य॑म् । वचः॑ ।
घृ॒तात् । स्वादी॑यः । मधु॑नः । च॒ । वो॒च॒त॒ ॥

• agorudhāya ← agorudha
• [noun], dative, singular, masculine

• gaviṣe ← gaviṣ
• [noun], dative, singular, masculine

• dyukṣāya ← dyukṣa
• [noun], dative, singular, masculine
• “celestial; divine; divine; brilliant.”

• dasmyaṃ ← dasmyam ← dasmya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “master(a); fantastic.”

• vacaḥ ← vacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• ghṛtāt ← ghṛta
• [noun], ablative, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• svādīyo ← svādīyaḥ ← svādīyas
• [noun], accusative, singular, neuter

• madhunaś ← madhunaḥ ← madhu
• [noun], ablative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vocata ← vac
• [verb], plural, Aorist imperative
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

हे ऋत्विजः अगोरुधाय । गाः स्तुती रुणद्धीति गोरुधः । न गोरुधोऽगोरुधः । ता न विनाशयत्यादरेण शृणोतीत्यर्थः। तादृशाय अत एव गविषे स्तोत्राणीच्छते द्युक्षाय दीप्यमानायेन्द्राय दस्म्यं दर्शनीयं घृतात् स्वादुतरादाज्यात् मधुनश्च स्वादीयः अतिशयेन स्वादुभूतं वचः स्तोत्ररूपं वाक्यं वोचत ब्रूत । ऋत्विग्भिः कृतं कर्म यजमानोऽपि कृतवान् भवतीति मदीयमिन्द्रविषयं वचो घृतान्मधुनश्च स्वादुतरं भवत्वित्याशास्ते । तदाह भगवानाश्वलायनः - वच एव म इदं घृताच्च मधुनश्च स्वादीयोऽस्ति प्रीतिः स्वादीयोऽस्त्वित्येव तदाह’ (आश्व. गृ. १. १. ५) इति ॥ ॥ १८ ॥

English translation:

“Recite agreeable words, sweeter than clarified butter, or than Soma, to the illustrious (Indra), who isgratified by eulogy, who rejects not praise.”

For the heaven-ruling one who does not withhold cattle, who seeks cattle, speak a wondrous speech,
sweeter than ghee and honey,

To him who wins the kine, who keeps no cattle back, Celestial God,
Speak wondrous speech more sweet than butter and than meath.

Ihm, der die Kühe nicht vorenthält, der auf Kühe auszieht, dem Himmlischen traget die meisterliche Rede vor, die süßer als Schmalz und Honig ist.

Dem Stier, der nach der Kuh verlangt, dem lichten singt ein schönes Lied, das süsser sei als Butter und als Honigseim.

(Тому,) кто не чинит препятствий коровам, кто ищет коров,
Кто живет на небе, произнесите
Чудесную речь, что слаще жира и меда!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यों ! (वचः+वोचत) उस परमात्मा की कीर्तिगान उन वचनों से करो, जो (घृतात्) घृत से भी (मधुनः+च) मधु से भी (स्वादीयः) अधिक स्वादिष्ट हों और (दस्म्यम्) श्राव्य और दृश्य हों, जो इन्द्र (अगोरुधाय) स्तुतियों का श्रोता (गविषे) स्तुतियों का इच्छुक (द्युक्षाय) और सर्वत्र दीप्यमान है ॥२०॥

भावार्थभाषाः - उत्तमोत्तम स्तोत्र रचकर उसकी स्तुतियों का जाप करे ॥२०॥

पुनस्तदनुवर्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - अगोरुधाय=गाः स्तुती रुणद्धीति गोरुधः। न गोरुधोऽगोरुधः तस्मै। स्तुतिश्रोत्रे इत्यर्थः। गविषे=गाः स्तोत्राणि इच्छते। द्युक्षाय=दीप्यमानायेन्द्राय। दस्म्यम्=दर्शनीयम्। घृतादपि स्वादीयः। मधुनश्च स्वादीयः। वचः। वोचत=ब्रूत ॥२०॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

य᳓स्या᳓मितानि वीरि᳓या
न᳓ रा᳓धः प᳓रिएतवे
ज्यो᳓तिर् न᳓ वि᳓श्वम् अभि᳓ अ᳓स्ति द᳓क्षिणा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ámitāni ← ámita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vīryā̀ ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

páryetave ← √i- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dákṣiṇā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यस्य॑ । अमि॑तानि । वी॒र्या॑ । न । राधः॑ । परि॑ऽएतवे ।
ज्योतिः॑ । न । विश्व॑म् । अ॒भि । अस्ति॑ । दक्षि॑णा ॥

• yasyāmitāni ← yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yasyāmitāni ← amitāni ← amita
• [noun], nominative, plural, neuter
• “infinite; illimitable; countless.”

• vīryā ← vīrya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rādhaḥ ← rādhas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• paryetave ← parī ← √i
• [verb noun]
• “circumambulate; wander; revolve; overwhelm.”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• abhy ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• dakṣiṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

यस्य इन्द्रस्य वीर्या वीर्याणि वृत्रहननादिलक्षणानि सामर्थ्यानि अमितानि अस्य इयन्ति सामर्थ्यानि नान्यानीति परिमितानि न भवन्ति । यद्वा । ’ मीङ् हिंसायाम्। छान्दसो ह्रस्वः । शत्रुभिरहिंसितानि भवन्ति । तथा यस्येन्द्रस्य राधः धनं पर्येतवे शत्रुभिः परिगन्तुं प्राप्तुं शक्यं न भवति । अत एव यस्य दक्षिणा धनदानं विश्वमभ्यस्ति सर्वं स्तोतृजनमभिभवति । तत्र दृष्टान्तः । ज्योतिर्न । ज्योतिषामयनत्वाज्ज्योतिरन्तरिक्षम् । यथान्तरिक्षं सर्वलोकं पिधाय तिष्ठति तद्वत् स्तोतृजनं धनदानेन पिधत्त इत्यर्थः ॥

English translation:

“Whose energies are unbounded, whose wealth cannot be carried away, whose bounty extends like thefirmament over all.”

For him whose heroic deeds are immeasurable, whose generosity is not to be circumscribed,
whose priestly gift surmounts everything, like light.

Whose hero powers are measureless, whose bounty ne’er may be surpassed,
Whose liberality, like light, is over all.

Dessen Kräfte unermeßlich sind, dessen Freigebigkeit nicht zu überholen ist, dessen Schenkung wie das Licht über alles geht.

Dess Kräfte unermesslich sind, dess Gut nicht zu umfassen ist, Dem Lichte gleich durchdringt sein Lohn die ganze Welt.

Чьи подвиги неизмеримы,
(Чью) щедрость не превзойти,
(Чьё) вознаграждение пронизывает все, как свет…

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• पादनिचृदुष्णिक्
• ऋषभः

उसका महत्त्व दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यों ! (यस्य+वीर्य्याः) जिसके वीर्य्य अर्थात् कर्म (अमितानि) अपरिमित अनन्त और अहिंस्य हैं, (यस्यः+राधः) जिसकी सम्पत्ति (पर्य्येतवे+न) परिमित नहीं, (दक्षिणा) जिसका ज्ञान (विश्वम्+अभ्यस्ति) सर्वत्र फैला हुआ है, (ज्योतिः+न) जैसे सूर्य्य की ज्योति सर्वत्र फैली हुई है ॥२१॥

भावार्थभाषाः - जिसके बल, वीर्य्य और दान अनन्त हैं, वही मनुष्य-जाति के उपास्य इष्टदेव हैं ॥२१॥

तस्य महत्त्वं दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्याः ! यस्य। वीर्य्या=वीर्य्याणि। अमितानि=अपरिमितानि निरवधीनि अहिंस्यानि च सन्ति। यस्य। राधः=धनम्। पर्य्येतवे=पर्य्येतुम्=परिच्छेत्तुम्। न शक्यते। यस्य। दक्षिणा=दानम्। विश्वम्=सर्वम्। अभ्यस्ति=व्याप्नोति। अत्र दृष्टान्तः। ज्योतिर्न=ज्योतिः सूर्य्यादिः। तद्वत् ॥२१॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

स्तुहि᳓ इ᳓न्द्रं विअश्वव᳓द्
अ᳓नूर्मिं वाजि᳓नं य᳓मम्
अर्यो᳓ ग᳓यम् मं᳓हमानं वि᳓ दाशु᳓षे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

stuhí ← √stu- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vyaśvavát ← vyaśvavát (invariable)

ánūrmim ← ánūrmi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yámam ← yáma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

gáyam ← gáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

máṁhamānam ← √maṁh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

ví ← ví (invariable)

स्तु॒हि । इन्द्र॑म् । व्य॒श्व॒ऽवत् । अनू॑र्मिम् । वा॒जिन॑म् । यम॑म् ।
अ॒र्यः । गय॑म् । मंह॑मानम् । वि । दा॒शुषे॑ ॥

• stuhīndraṃ ← stuhi ← stu
• [verb], singular, Present imperative
• “laud; praise; declare; stu.”

• stuhīndraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vyaśvavad ← vyaśva
• [noun], masculine

• vyaśvavad ← vat
• [adverb]
• “equally; like.”

• anūrmiṃ ← anūrmim ← anūrmi
• [noun], accusative, singular, masculine

• vājinaṃ ← vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• yamam ← yama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• aryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• gayam ← gaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “house; Gaya; family; Gaya; property; Gaya; wealth; livestock.”

• maṃhamānaṃ ← maṃhamānam ← mah
• [verb noun], accusative, singular
• “give; accord.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

हे विश्वमनः अनूर्मिम् । ऊर्मिर्हिंसाकर्मा । कैश्चिदप्यहिंस्यम् । अथ वा शत्रुभिरगन्तव्यम् अत एव वाजिनं बलवन्तं यमं स्तोतृभिः सुनियतमेतादृशम् इन्द्रं स्तुहि। स्तोत्रे दृष्टान्तः । व्यश्ववत् । यथा व्यश्वो विश्वमनसः पिता इन्द्रमस्तौत् तद्वत् स्तुहीत्यर्थः । स्तुतश्चेत् अर्यः स्वामी इन्द्रः दाशुषे हविर्दतक्ते यजमानाय मंहमानं पूज्यमानं गयं धनम् । यद्वा । देवानां पूजायै गयं गृहम् । गृहमस्ति चेत् देवा हविर्भिः पूज्यन्ते । तादृशं गृहं वितरति । तस्मात् त्वं धनगृहलाभाय स्तुहीत्यर्थः ॥

English translation:

“Glorify Indra, the unassailable, the powerful, the regulator (of man), as was done by Vyaśva, he, thelord, gives a spacious dwelling to the donor (of the oblation).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Donor: yamam = stotṛbhiḥ suniyatam, who isconciliated by his praisers; maṃhamānam gayam = honourale wealth; or, a house for the worship of the gods

Like Vyaśva, praise Indra, who controls the prizewinning (horse) that rides the wave,
liberally apportioning the property of the stranger to the pious man.

Here as elsewhere (II.5.1, III.27.3, both with pl. vājínaḥ) yámam governs the accusative.

As Vyasva did, praise Indra, praise the Strong unfluctuating Guide,
Who gives the foe’s possessions to the worshipper.

Preise du wie Vyasva den Indra, der das wellenbegleitete Rennpferd lenkt, der an den Opferspender das Besitztum des Geldprotzen verteilt.

Preis’ Indra nach Viaçva’s Art, den starken Lenker, der nicht wankt, Der dem Verehrer jedes Feindes Gut ertheilt.

Восхваляй Индру, наподобие Вьяшвы,
Правящего неколеблющимся конем, приносящим награду,
Раздающего почитателю имущество врага!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

वही स्तवनीय है, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (व्यश्ववत्) हे विद्वन् ! जितेन्द्रिय ऋषिवत् (इन्द्रम्+स्तुहि) इन्द्र की स्तुति करो, जो (अनूर्मिम्) एकरस (वाजिनम्) विज्ञानमय (यमम्) जगन्नियन्ता है, (अर्य्यः) जो सर्वस्वामी भगवान् (दाशुषे) भक्तजन को (मंहमानम्+गयम्) प्रशस्त गृह और धन (वि) देता है ॥२२॥

भावार्थभाषाः - जो हमको सकल भोग पदार्थ दे रहा है, उसी की स्तुति करो ॥२२॥

स एव स्तुत्य इति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! व्यश्ववत्=अश्वः=इन्द्रियगणः। विगतोऽश्व इन्द्रियगण इन्द्रियप्रभावो यस्मात् स व्यश्वः=जितेन्द्रिय ऋषिः। तद्वत्। अनूर्मिम्=एकरसम्=तरङ्गरहितम्। वाजिनम्= विज्ञानमयम्। यमम्=नियन्तारम्। इन्द्रं स्तुहि। योऽर्य्यः=सर्वस्वामीन्द्रः। दाशुषे=भक्तजनाय। मंहमानम्= पूज्यमानम्। गयम्=गृहं धनं च। वितरति ॥२२॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

एवा᳓ नून᳓म् उ᳓प स्तुहि
वइ᳓यश्व दशमं᳓ न᳓वम्
सु᳓विद्वांसं चर्कृ᳓त्यं चर᳓णीना᳐म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
evá ← evá (invariable)

nūnám ← nūnám (invariable)

stuhi ← √stu- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

daśamám ← daśamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

návam ← náva- 2 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaíyaśva ← vaiyaśvá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

caráṇīnām ← caráṇi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

carkŕ̥tyam ← carkŕ̥tya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

súvidvāṁsam ← súvidvaṁs- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ए॒व । नू॒नम् । उप॑ । स्तु॒हि॒ । वैय॑श्व । द॒श॒मम् । नव॑म् ।
सुऽवि॑द्वांसम् । च॒र्कृत्य॑म् । च॒रणी॑नाम् ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• stuhi ← stu
• [verb], singular, Present imperative
• “laud; praise; declare; stu.”

• vaiyaśva
• [noun], vocative, singular, masculine

• daśamaṃ ← daśamam ← daśama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “tenth.”

• navam ← nava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “new; fresh; young; matutinal; recent; nava [word]; modern; fresh.”

• suvidvāṃsaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvidvāṃsaṃ ← vidvāṃsam ← vid
• [verb noun], accusative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• carkṛtyaṃ ← carkṛtyam ← carkar ← √kṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “praise; commemorate.”

• caraṇīnām ← caraṇi
• [noun], genitive, plural, masculine

हे वैयश्व व्यश्वस्य पुत्र विश्वमनः चर्षणीनां मनुष्याणां देहे स्थितानां नवानां प्राणानां दशमं दशसंख्यापूरकम् । तत्र मन्त्रः-’ नव वै पुरुषे प्राणा मनुष्येषु वर्तमाना इन्द्रस्तेषां दशधा भवतीन्द्रस्यात्मानं दशधा चरन्तम्’ इति । एतादृशमत एव नवं स्तुत्यं सुविद्वांसम् अन्तर्यामित्वात् सुष्ठु सर्वं जानन्तं चर्कृत्यं भूयो भूयः कार्येषु सर्वैर्नमस्कर्तव्यमेवंविधमिन्द्रम् एव नूनम् इदानीम् उप स्तुहि समीपे स्तुहि ॥

English translation:

“Praise verily at present, son of Vyaśva, praise (Indra), who is the tenth of the pervading (vitalprinciples), the adorable, the all-wise to be honoured repeatedly (by sacred rites).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vital principles: daśaman =the tenth; there are nine vital airs in the human body, Indra is the tenth; nava vai puruṣe prāṇā manuṣyeṣuvartamānā indras teṣām daśadha; cf. Taittirīya Brāhmaṇa 1.3.7.4; Taittirīya Saṃhitā 1.7.9

In just this way now, o Vaiyaśva, praise him anew [/to the nines, and then] a tenth time—
the one who knows well, worthy to be celebrated by those who roam.

A very cute pun, with návam meaning, as often in a hymnal context, ‘anew’, but in conjunction with daśamám ‘tenth’ evoking náva ‘nine’.

caráṇi- is a hapax, but most likely derived from the root √car ‘wander’ (see EWA s.v. CARI , though AiG II.2.207 considers it of unclear meaning). It must have been created to contrast semantically with the very frequent near-rhyme form carṣaṇí- ‘settled/boundaried peoples’, whose gen. pl. carṣaṇīnā́m occurs 35x in the RV, always at the end of the pāda as here (including VIII.23.7 hótāram carṣaṇīnā́m, the adjacent hymn by the same poet). That the short initial syllable of caráṇīnām produces a bad cadence surely draws more attention to the word it was created in opposition to.

Now, son of Vyasva, praise thou him who to the tenth time still is new,
The very Wise, whom living men must glorify

Also preise jetzo aufs neue zum zehnten Male, du Vyasvasohn, den wohlverständigen, für die fahrenden Leute Rühmenswerten!

So preise nun, Viaçva’s Sohn, den sehenswerthen, herrlichen, Den rühmenswerthen Kenner der Lebendigen.

Так славь же сейчас снова
В десятый раз, о сын Вьяшвы,
(Этого) прекрасно (всё) понимающего, достойного
восхваления среди людей!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (वैयश्व) हे जितेन्द्रिय ऋषे ! (नूनम्) इस समय (एव) उस परमात्मा की ही (उपस्तुहि) मन से समीप में पहुँच स्तुति करो, जो (दशमम्) दशसंख्यापूरक है अर्थात् जैसे शून्य के अधीन सब संख्यायें होती हैं, उसके विना गणित-शास्त्र भी व्यर्थ हो जाता, तद्वत्। अथवा शरीर में जो नव प्राण हैं, उनमें यह दशम है। यद्वा दशम बार भी स्तुत और पूजित होने पर (नवम्) नूतन ही होता है, (सुविद्वांसम्) परम विद्वान् (चरणीनाम्+चर्कृत्यम्) प्रजाओं में वारंवार नमस्कर्तव्य है ॥२३॥

भावार्थभाषाः - वही सबका पूज्य और स्तुत्य है ॥२३॥

पुनस्तदनुवर्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वैयश्व=हे जितेन्द्रिय ऋषे ! नूनमिदानीम्। इन्द्रमेव। उपस्तुहि। कीदृशम्। दशमम्=दशसंख्यापूरकम्। शून्याधीना यथा सर्वा संख्या। तद्विना गणितशास्त्रमपि व्यर्थतां प्राप्नुयात्। तद्वत्। अथवा। नवानाम्=प्राणानाम्। दशमम्= दशसंख्यापूरकम्। यद्वा। दशमं वारमपि। स्तुतः पूजितश्च सन्। नवः=नव एव भवति। भूयोभूयः पूजितोऽपि नूतन एव प्रतिभाति। पुनः। नवम्=नूतनम्=सदैकरसम्। सुविद्वांसम्। पुनः। चरणीनाम्=मनुष्याणाम्। चर्कृत्यम्=भूयोभूयः सर्वैः शुभकार्य्येषु नमस्कर्तव्यम् ॥२३॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

वे᳓त्था हि᳓ नि᳓रृतीनां᳐
व᳓ज्रहस्त परिवृ᳓जम्
अ᳓हर्-अहः शुन्ध्युः᳓ परिप᳓दाम् इव

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

nírr̥tīnām ← nírr̥ti- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

véttha ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

parivŕ̥jam ← parivŕ̥j- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vájrahasta ← vájrahasta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

áhar-ahar ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

iva ← iva (invariable)

paripádām ← paripád- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

śundhyúḥ ← śundhyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

वेत्थ॑ । हि । निःऽऋ॑तीनाम् । वज्र॑ऽहस्त । प॒रि॒ऽवृज॑म् ।
अहः॑ऽअहः । शु॒न्ध्युः । प॒रि॒पदा॑म्ऽइव ॥

• vetthā ← vettha ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• nirṛtīnāṃ ← nirṛtīnām ← nirṛti
• [noun], genitive, plural, feminine
• “destruction; Nirṛti; adversity.”

• vajrahasta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Shiva.”

• parivṛjam ← parivṛj
• [noun], accusative, singular, feminine

• ahar
• [noun], accusative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• ahaḥ ← ahar
• [noun], accusative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• śundhyuḥ ← śundhyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fine-looking; beautiful.”

• paripadām ← paripad
• [noun], genitive, plural, feminine
• “trap.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

इदानीमृषिरिन्द्रं संबोध्याह । हे वज्रहस्त वज्रयुक्तहस्तेन्द्र निर्ऋतीनाम् उपद्रवकारिणां रक्षसां परिवृजं परिवर्जनम् । हिरवधारणे । त्वमेव वेत्थ जानीषे । तत्र दृष्टान्तः । अहरहः शुन्ध्युः । अस्मिन्नुदिते सति ब्राह्मणा आत्मीयं कर्म कृत्वा शुद्धा भवन्तीति शोधनहेतुत्वात् शुन्ध्युरादित्यः । परिपदामिव परितो यजमानानामिव । यद्वा। परिपदां समानाधिकरणः । परितः पततां पक्षिणां वर्जनं स्वस्थानत्यागमहरहः प्रतिदिवसं यथा वेत्ति । उदिते सूर्ये पक्षिणः स्वस्थानं परित्यज्य सर्वतो गच्छन्ति खलु । एवं त्वयीन्द्रे स्वबलेन प्रकाशमाने सति शत्रवः स्वपुरादि त्यक्त्वा पलायन्त इत्यर्थः ॥

English translation:

“You are cognizant, wielder of the thunderbolt, of the departure of evil beings, as the purifying sun dayby day (is of that) of the birds flying in all directions (from their roost).”

For you know how to avoid calamities day after day, o you with mace in hand,
as a preener [=water bird] does snares.

Thou knowest, Indra, Thunder-armed, how to avoid destructive powers,
As one secure from pitfalls each returning day.

Denn du weißt den Todesgöttinnen zu entgehen Tag für Tag wie der Sundhyuvogel den Schlingen, o Keulenträger.

Du, Indra, weisst, mit Blitz bewehrt, die Todesgrüfte zu umgehn, Fanggruben gleich, o leuchtender, an jedem Tag.

Ведь ты умеешь уклоняться
От несущих гибель, о громовержец,
День за днем, как шундхью от ловушек.

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

वही पूज्य है, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वज्रहस्त) दे दण्डधर इन्द्र ! तू (निर्ऋतीनाम्) उपद्रवों की (परिवृजम्) निवृत्ति को (वेत्थ) जानता है, उनकी किस प्रकार निवृत्ति हो सकती है, उसे तू जानता है। (इव) जैसे (शुन्ध्युः) शोधक विद्वान् (परिपदाम्) माघादि मासों के (अहः+अहः) प्रत्येक दिन को जानता है ॥२४॥

भावार्थभाषाः - वह सर्वज्ञ है, अतः हम जीव उससे कुछ गुप्त नहीं रख सकते, इस हेतु इसको जान पाप से निवृत्त रहें ॥२४॥

स एव पूज्य इति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वज्रहस्त=हे दण्डधर ! इन्द्र ! त्वं हि। निर्ऋतीनाम्=उपद्रवाणाम्। परिवृजम्=परिवर्जनम्। वेत्थ= जानासि। कथं तेषां विनाशो भवितुमर्हतीति जानासि। अत्र दृष्टान्तः। शुन्ध्युः=शोधको विद्वान्। अहरहः=दिवसं दिवसम्। परिपदामिव=मासानामिव। यथा मासानां दिनं विद्वान् जानाति तद्वत् ॥२३॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

त᳓द् इन्द्र अ᳓व आ᳓ भर
ये᳓ना दंसिष्ठ कृ᳓त्वने
द्विता᳓ कु᳓त्साय शिश्नथो नि᳓ चोदय

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ávaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

daṁsiṣṭha ← dáṁsiṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kŕ̥tvane ← kŕ̥tvan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

codaya ← √cud- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dvitā́ ← dvitā́ (invariable)

kútsāya ← kútsa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

śiśnathaḥ ← √śnathⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

तत् । इ॒न्द्र॒ । अवः॑ । आ । भ॒र॒ । येन॑ । दं॒सि॒ष्ठ॒ । कृत्व॑ने ।
द्वि॒ता । कुत्सा॑य । शि॒श्न॒थः॒ । नि । चो॒द॒य॒ ॥

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indrāva ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāva ← avaḥ ← avas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• yenā ← ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yenā ← nā ← nṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• daṃsiṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine

• kṛtvane ← kṛtvan
• [noun], dative, singular, masculine
• “busy.”

• dvitā
• [adverb]
• “again.”

• kutsāya ← kutsa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Kutsa; kutsa [word].”

• śiśnatho ← śiśnathaḥ ← śnath
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “pierce; kill.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• codaya ← coday ← √cud
• [verb], singular, Present imperative
• “impel; drive; incite; command; drive; arouse; propel.”

हे इन्द्र तत् अवः तद्रक्षणमस्मभ्यम् आ भर । हे दंसिष्ठ अत्यन्तं दर्शनीय यद्वा शत्रूणामुपक्षपयितरिन्द्र कृत्वने कर्म कुर्वते यजमानाय तदर्थं येन पालनमकृथाः तद्रक्षणम् आभिरेति समन्वयः । किंच ”कुत्साय कुत्सनामकाय राजर्षये द्विता द्विधा द्विप्रकारेण शिश्नथः त्वं शत्रूनवधीः । तस्मै द्वैधं पालनमकार्षीरित्यर्थः। तद्रक्षणमस्मभ्यं नि चोदय नितरामत्यर्थं प्रेरय । यद्वा कृत्वन इति सामान्येनोक्त्वा विशेषेण तदेवाह कुत्सायेत्यादि । शेषं पूर्ववत् ॥ ॥ १९ ॥

English translation:

“Indra, of goodly aspect, bring to the offerer (of the oblation) that (protection) wherewith to defend himyou have twice slain (the goe) for Kutsa; show the same (care of us).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bring to us that protection wherewith (youprotect your) offerer; send to us (that protection wherewith) you have twice slain (the foe) for Kutsa

Bring that help here, Indra, with which, o most wondrous one, (you are there) for the (ritually) active man.
Once again pierce (Śuṣṇa?) for Kutsa and force (him) down.

Elliptical and with some syntactic puzzles. See Oldenberg on the verse in general and the multiple solutions proposed in earlier lit.

In b I supply “be there” as the verb; Geldner, to more or less the same effect, “beistandest.” In c I supply Śuṣṇa as the object of both verbs, since he is the demon Indra ordinarily slays for Kutsa. The problem here is that the verbs are not parallel: injunctive śiśnathaḥ followed by imperative ní codaya. Somewhat reluctantly I ascribe imperatival value to śiśnathaḥ (so also Geldner without comment), possible because of the functional shape-shifting ability of injunctives. (See the same form in VIII.70.10.) However, I am not certain how often regular injunctives can show imperatival value, as opposed to lexicalized forms like dā́ḥ and dhā́ḥ. The root √cud does not otherwise appear with ní, a fact that makes its value here even less clear. Geldner supplies “horses” as object, while Oldenberg suggests importing ávaḥ ‘help’ from a.

O Indra, bring that aid wherewith of old, Most Wondrous! thou didst slay
His foes for active Kutsa: send it down to us.

Dieselbe Hilfe bring, Indra, mit, der du größter Meister dem Unternehmenden beistandest. Stoß nochmals für Kutsu zu, treib die Rosse an!

Die Hülfen bring, o Indra, her, durch die dem thät’gen Kutsa du Die Feinde schlugst, o herrlicher, die führ uns zu.

Принеси (нам), о Индра, ту самую помощь,
Благодаря которой, о чудеснейший, для деятельного
Кутсы ты в самом деле сразил (врагов). (Скорее) доставь (ее)!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

उसकी प्रार्थना दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे ईश ! (दंसिष्ठ) हे परमाद्भुत ! हे परम दर्शनीय ! हे सर्वविघ्नविनाशक ! तू (तत्+अवः) यह सहायता और रक्षा हम लोगों को (आभर) दे, जिससे (कृत्वने) कर्म करनेवाले (कुत्साय) जगत् के कुकर्मों की निन्दा करनेवाले संसार के दोषों को दिखलानेवाले ऋषि के लिये (द्विता) दो प्रकार के शारीरिक और मानसिक शत्रुओं को (शिश्नथः) हनन करता, उसी रक्षा की (निचोदय) सर्वत्र प्रेरणा कर ॥२५॥

भावार्थभाषाः - जैसे ईश्वर समदृष्टि है, वैसे यथासम्भव हम भी होवें ॥२५॥

तस्य प्रार्थनां दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र=हे ईश ! हे दंसिष्ठ=परमाद्भुत ! परमदर्शनीय ! परमविघ्नविनाशक देव ! तदवः=तद्रक्षणम्। अस्मभ्यम्। आभर। येन रक्षणेन। कृत्वने=कर्म कुर्वते। कुत्साय=जगन्निन्दकाय ऋषये। द्विता=द्विविधान् शत्रून्। शिश्नथः=हंसि। तदेव पालनम्। सर्वत्र निचोदय=नितरां प्रेरय ॥२५॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

त᳓म् उ त्वा नून᳓म् ईमहे
न᳓व्यं दंसिष्ठ स᳓न्यसे
स᳓ त्वं᳓ नो वि᳓श्वा अभि᳓मातीः सक्ष᳓णिः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

nūnám ← nūnám (invariable)

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

u ← u (invariable)

daṁsiṣṭha ← dáṁsiṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

návyam ← návya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sányase ← sányaṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

abhímātīḥ ← abhímāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sakṣáṇiḥ ← sakṣáṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

तम् । ऊं॒ इति॑ । त्वा॒ । नू॒नम् । ई॒म॒हे॒ । नव्य॑म् । दं॒सि॒ष्ठ॒ । सन्य॑से ।
सः । त्वम् । नः॒ । विश्वाः॑ । अ॒भिऽमा॑तीः । स॒क्षणिः॑ ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

• navyaṃ ← navyam ← navya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “new; fresh.”

• daṃsiṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine

• sanyase ← sanyas
• [noun], dative, singular, masculine

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• abhimātīḥ ← abhimāti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “aggression; hostility.”

• sakṣaṇiḥ ← sakṣaṇi
• [noun], nominative, singular, masculine

हे दंसिष्ठ अतिशयेन दर्शनीयेन्द्र नव्यं स्तोतृभिः स्तोतव्यं तमु तादृशमेव त्वा त्वां नूनम् इदानीम् ईमहे वयं याचामहे। किमर्थम्। संन्यसे । असु क्षेपणे ‘। भावे क्विप् । संन्यासार्थं याचामह इति शेषः। सः तादृशः त्वं नः अस्माकं विश्वाः सर्वाः अभिमातीः शत्रुसेनाः सक्षणिः । सहेः सनिप्रत्ययः । सहनशीलोऽभिभवनशीलो भवसि ॥

English translation:

“(Indra) of goodly aspect, we implore you who are entitled to praise, for (our) preservation; for you arethe overcomer of all our adversaries.”

We beg you now for a new (life?) for an older (man), o most wondrous one.
You are victorious over all our antagonists—

Again elliptical. In ab the semantic opposition between new and old is obviously the point, but what new thing are we begging Indra for? Geldner supplies “deed” (“… eine (Tat), die auch dem Älteste neu ist”). In III.31.19 the same expression návyam … sányase refers to the making of a new hymn, but it makes no sense to beg Indra for a new hymn. I tentatively supply ā́yuḥ ‘life’, which occurs several times with návyam (I.10.11, III.53.16, VII.80.2). The other occurrence of návyaṃ sanyasé (VIII.67.18) is found immediately after a periphrastic causative “you make live” (VIII.67.17c dévāḥ kṛṇuthá jīváse), and a “new life” works reasonably well in that passage. But this is all circumstantial, and I do not know why such a wish would be expressed here, beyond the usual Vedic desire to live a full and vigorous lifetime.

The sá tvám in c does not conform to the rules for 2nd ps. sá reference developed in Jamison 1992. I would therefore prefer to supply an imperative “(be) victorious …,” which would, I think, also fit the context better. However, the offending sá might be explained by the 3rd ps. verb (mucát) in the following verse (27ab), whose relative clauses hang off 26c, in my view. In other words, the construction of the whole sentence fluctuates between 2nd and 3rd ps. subject.

So now we seek thee fresh in might, Most Wonderful in act! for gain:
For thou art he who conquers all our foes for us.

Dich nur bitten wir jetzt um eine Tat, die auch dem Ältesten neu ist, du größter Meister. Du bewältigst alle unsere Nachsteller;

Darum begehren wir von dir zum alten neues, herrlicher, Sei du Vertilger aller Widersacher uns.

Тебя такого (как ты есть) просим мы сейчас (о том,)
(Что) ново даже для старого, о чудеснейший:
(Стань) ты победителем всех наших преследователей!

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (दंसिष्ठ) हे अद्भुत कर्मकारी ! हे परमदर्शनीय ! (संन्यसे) संन्यास अर्थात् त्याग के लिये भी (नव्यम्) स्तुत्य (तम्+उ+त्वा) उस तुझसे ही (नूनम्) निश्चय (ईमहे) याचना करते हैं। (सः+त्वम्) वह तू (नः) हमारी (विश्वाः) सब (अभिमातीः) विघ्न सेनाओं का (सक्षणिः) विनाशक हो ॥२६॥

भावार्थभाषाः - “संन्यसे” इसका तात्पर्य यह है कि हम जो कुछ प्राप्त करें, उसमें से अपने योग्य रख करके अन्य सब दान कर दिया जाए और काम क्रोधादि जो महाशत्रु हैं, उनको भी जीतने के लिये सदा प्रयत्न करता रहे ॥२६॥

पुनस्तदनुवर्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे दंसिष्ठ=अद्भुतकर्मकारिन् ! संन्यसे=संन्यासार्थम्=त्यागाय। असु क्षेपणे। भावे क्विप्। नव्यम्=स्तुत्यम्। तमु+त्वा=तमेव त्वाम्। नूनमीमहे=याचामहे। स त्वम्। नोऽस्माकम्। विश्वाः=सर्वाः। अभिमातीः=विघ्नसेनाः। सक्षणिः= अभिभवशीलो भव। तासां विनाशको भवेत्यर्थः ॥२६॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

य᳓ ऋ᳓क्षाद् अं᳓हसो मुच᳓द्
यो᳓ वा᳓र्यात् सप्त᳓ सि᳓न्धुषु
व᳓धर् दास᳓स्य तुविनृम्ण नीनमः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

mucát ← √muc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ŕ̥kṣāt ← ŕ̥kṣa- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ryāt ← ā́rya- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

síndhuṣu ← síndhu- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

vā ← vā (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dāsásya ← dāsá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

nīnamaḥ ← √nam- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

tuvinr̥mṇa ← tuvinr̥mṇá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vádhar ← vádhar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

यः । ऋक्षा॑त् । अंह॑सः । मु॒चत् । यः । वा॒ । आर्या॑त् । स॒प्त । सिन्धु॑षु ।
वधः॑ । दा॒सस्य॑ । तु॒वि॒ऽनृ॒म्ण॒ । नी॒न॒मः॒ ॥

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ṛkṣād ← ṛkṣāt ← ṛkṣa
• [noun], ablative, singular, masculine
• “bear; monkey; ṛkṣa; Ṛkṣa; Tree of Damocles.”

• aṃhaso ← aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• mucad ← mucat ← muc
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vāryāt ← vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• vāryāt ← āryāt ← ārya
• [noun], ablative, singular, masculine
• “Ārya; Ārya.”

• saptasindhuṣu ← sapta ← saptan
• [noun]
• “seven; seventh.”

• saptasindhuṣu ← sindhuṣu ← sindhu
• [noun], locative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• vadhar
• [noun], accusative, singular, neuter
• “weapon.”

• dāsasya ← dāsa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “slave; Dāsa; servant; savage; Shudra.”

• tuvinṛmṇa ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuvinṛmṇa ← nṛmṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “manhood; power.”

• nīnamaḥ ← nam
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “bow; bend; condescend; worship; bend; lower.”

पूर्वोऽर्धर्चः परोक्षकृतः । यः इन्द्रः ऋक्षात् । ऋन् मनुष्यान् क्षणोति । क्षणोतेरौणादिको डप्रत्ययः । तस्मात् रक्षसो जातात् अंहसः पापरूपादुपद्रवात् मुचत् मुञ्चति । राक्षस एनं न बाधते किं पुनस्तं हन्तीत्यर्थः । अपि च यः इन्द्रः सप्त सिन्धुषु गङ्गाद्यासु नदीषु । यद्वा । सप्त सर्पणशीलासु सिन्धुषु । तत्कूलेष्वित्यर्थः । गङ्गायां घोष इतिवत् । तेषु वर्तमानानां स्तोतॄणाम् आर्यात् धनादिकं प्रेरयेत् ।’ ऋ गतिप्रापणयोः ‘। आशीर्लिङि ‘गुणोऽर्तिसंयोगाद्योः’ (पा. सू. ७. ४. २९) इति गुणः । ‘बहुलं छन्दसि’ इति लिङयप्याडागमः । अथ प्रत्यक्षः। हे तुविनृम्ण बहुधनेन्द्र दासस्य उपक्षपयितुरसुरस्य वधः हननसाधनमायुधं नीनमः नमय ॥

English translation:

“(He it is) who rescues men from the wickedness of evil beings, who enriches (the dwellers) on theseven rivers; now hurl, you who abound in wealth, your weapon at the Dāsa.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dwelleres on the seven rivers:sapta sindhuṣu, i.e. the dwellers on the banks of the seven rivers; or, on the shores of the seven seas

(You, the one) who releases (us) from the bear and from constraint or who (releases constraint) from the Ārya amid the seven rivers.
You have made the Dāsa’s weapon bow, o you of powerful manliness.

As noted just above, I take the relative clauses in ab as hanging off 26c.

Both Geldner and Oldenberg make 27bc into a single clause, but the verb in c (nīnamaḥ) is unaccented although b begins with a relative pronoun yáḥ. I therefore take ab as being two parallel relative clauses sharing a single verb mucát; cleverly the poet has exploited the fact that √muc participates in two different syntactic constructions with accusative and ablative: “release ROPE vel sim. [acc.] from VICTIM [abl.]” and “release VICTIM [acc.] from ROPE [abl.].” (Perhaps not surprisingly, English has the same two constructions.) In 27a we find the first, though without overt expression of the VICTIM (=us or perhaps the Ārya); cf., e.g., X.97.15 tā́no muñcantu áṃhasaḥ. In b we find the second, though without overt expression of the ROPE. Here I supply áṃhaḥ adapted from abl. áṃhasaḥ in pāda a. Cf. IV.12.6=X.126.8 evó ṣv àsmán [i.e., asmát] muñcata vy áṃhaḥ.

Who will set free from ruinous woe, or Arya on the Seven Streams:
O valiant Hero, bend the Dasa’s weapon down.

Der du aus Not, vor dem Bären errettest, oder der du vom Arier im Siebenstromland des DasaWaffe abwendest, du Mutvoller.

Befreie uns von arger Noth, im Siebenstromland von dem Feind; Des Dämons Waffe, kraftbegabter, senk herab.

(Тот,) кто от медведя, от беды спасает,
Или кто (в стране) семи рек перед арьей
Заставляет .склониться смертельное оружие дасы, о очень мужественный…

• इन्द्र:
• विश्वमना वैयश्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

विघ्नविनाश के लिये पुनः प्रार्थना।

पदार्थान्वयभाषाः - (वः) जो परमात्मा हम लोगों को (ऋक्षात्+अंहसः) घातक (यद्वा) ऋक्ष पशुवत् भयानक पाप से (मुचत्) छुड़ाता है (वा) अथवा (यः) जो (सप्तसिन्धुषु) सर्पणशील नदियों के तट पर (आर्य्यात्) शोभा और सौभाग्य दिखलाता है यद्वा (सप्तसिन्धुषु) नयनादि सप्त इन्द्रिययुक्त शिर में विज्ञान देता है, वही सबका पूज्य है। (तुविनृम्ण) हे बहुधन इन्द्र ! (दासस्य) जगत् में उपद्रवकारी मनुष्य को दूर करने के लिये (वधः) हननसाधक आयुध (नीनमः) नीचे कर ॥२७॥

भावार्थभाषाः - हमारे जो समय-२ पर विघ्न उत्पन्न होते हैं, उनके विनाश के लिये भी वही प्रार्थनीय है ॥२७॥

विघ्नविनाशाय पुनः प्रार्थना।

पदार्थान्वयभाषाः - य इन्द्रः। अस्मान्। ऋक्षात्=घातकात्=ऋक्षपशुवद् भयानकात्। अंहसः=पापात्। मुचत्=मुञ्चति यः। सप्तसिन्धुषु=सर्पणशीलासु नदीषु। वा=यद्वा। आर्य्यात्=धनं प्रेरयति। यद्वा। सप्तसिन्धुषु=शिरःसु। विज्ञानं प्रेरयति। हे तुविनृम्ण=बहुधनेन्द्र ! दासस्य=उपक्षपितुर्जनस्य बधाय। बध=हननसाधकमायुधम्। नीनमः=नमय ॥२७॥

• देवता - वरोः सौषाम्णस्य दानस्तुतिः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

य᳓था वरो सुषा᳓मणे
सनि᳓भ्य आ᳓वहो रयि᳓म्
वि᳓अश्वेभ्यः सुभगे वाजिनीवति

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
suṣā́mṇe ← suṣā́man- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

varo ← varu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

ávahaḥ ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

saníbhyaḥ ← saní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

subhage ← subhága- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

vājinīvati ← vājínīvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

vyàśvebhyaḥ ← vyàśva- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

यथा॑ । व॒रो॒ इति॑ । सु॒ऽसाम्णे॑ । स॒निऽभ्यः॑ । आ । अव॑हः । र॒यिम् ।
विऽअ॑श्वेभ्यः । सु॒ऽभ॒गे॒ । वा॒जि॒नी॒ऽव॒ति॒ ॥

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• varo ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• suṣāmṇe ← suṣāman
• [noun], dative, singular, masculine

• sanibhya ← sanibhyaḥ ← sani
• [noun], dative, plural, masculine
• “gain.”

• āvaho ← āvahaḥ ← āvah ← √vah
• [verb], singular, Imperfect
• “bring; marry; cause; run; perform; exude.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• vyaśvebhyaḥ ← vyaśva
• [noun], dative, plural, masculine

• subhage ← subhaga
• [noun], vocative, singular, feminine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• vājinīvati ← vājinīvat
• [noun], vocative, singular, feminine
• “rich; rich in horses.”

अनेन तृचेन वरोर्दानं स्तूयते । हे वरो वरुनामक राजन् सुषाम्णे सुसाम्ने सुषामाख्यं राजानं स्वपितरमुद्दिश्य तस्योत्तमलोकप्राप्त्यर्थं सनिभ्यः भिक्षमाणेभ्यः आ कोशादाहृत्य रयिं धनं यथा पुरा अवहः प्रापितवानसि अत एवमिदानीं व्यश्वेभ्यः व्यश्वपुत्रेभ्यः अस्मभ्यं धनमावह। वाजिनीवतीति पदलिङ्गादियमुषस्या । अयं तृचोऽप्युषस्य इति शौनकेनोक्तं-’ यथा वरो सुषाम्ण इत्युत्तमस्त्वौषसस्तृचः’ इति । हे सुभगे शोभनधनयुक्ते वाजिनीवति अन्नवति । मतुबनुवादार्थः । यद्वा । वाजो वाजनं गमनमस्यास्तीति वाजिन्यन्नम् । तद्वति हे उषः त्वं चास्मभ्यं धनं प्रयच्छ । वरोर्बहुधनदानात्तस्य दानस्तुतिः । यद्वा । विश्वमना ऋषिर्वरुं संबोध्याह । हे सुभगे शोभनधने वाजिनीवति अन्नवति हे उषः यथा त्वं सुषाम्णे सुषामनाम्ने मम पित्रे धनं दत्त्वा तेनैव सुषाम्णा सनिभ्यो याचमानेभ्यो धनं यथा प्रापितवत्यसि तेन यथा दानमकारयः एवं मह्यमपि धनं दत्त्वा व्यश्वेभ्यः। पूजायां बहुवचनम् । व्यश्वपुत्राय विश्वमनसे धनं प्रापयेति मयापि दानं करोषि । हे वरो उषसमेवं वदेत्यृषिराह ॥

English translation:

“As you, Varu, have distributed vast wealth to those who have solicited (riches) on behalf of Susāman,(so do you now distribute) to the descendants of Vyaśva; (and so too you), auspicious food-bestowing (Uṣas).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

On behalf of Suṣāman: Varu is said to have distributed these alms that his father, Suṣāman, might go toheaven;

Uṣas: subhage vājinīvati: Uṣas is added, on the authority of Śaunaka; or, Varu himself addressedthe stanza to Uṣas and asks her to give him wealth for the sons of Vyaśva, as she had given to his father for hissuppliants

Just as you conveyed wealth to Varo Suṣāman for his gain
and to the Vyaśvas, o well-portioned (Dawn) rich in
prizewinning mares,

As to Varosusaman thou broughtest great riches, for their gain,
To Vyasva’s sons, Blest Lady, rich in ample wealth!

Wie du dem Varo Susaman Reichtum einbrachtest, um den Vyasva´s Belohnungen zu gewähren, o holde gewinnbringende Usas.-

Wie du dem Varosuschāman Reichthum herbeifuhrst zum Geschenk für die Nachkommen des Viaçva, o reiche, selige (Morgenröthe.) –

Как для Варо Сушамана
Ты привезла богатство для подарков
Потомкам Вьяшвы, о приносящая счастье, богатая наградами (Ушас),

• वरोः सौषाम्णस्य दानस्तुतिः
• विश्वमना वैयश्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

इन्द्रिय जेतव्य हैं, यह इससे दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वरो) हे वरणीय परमदेव ! (यथा) जैसे तू (सुसाम्ने) सुन्दर गानेवाले (सनिभ्यः) और याचक सुपात्रों की ओर (रयिम्+आवहसि) धन ले जाता है, (सुभगे) हे सुभगे ! (वाजिनीवति) हे बुद्धे ! इन्द्र के समान ही तू भी (व्यश्वेभ्यः) जितेन्द्रिय ऋषियों को धन दे ॥२८॥

भावार्थभाषाः - जैसे परमात्मा इस संसार पर कृपा रखता है, तद्वत् सब ही परस्पर रक्खें और अपनी-२ इन्द्रियों को भी अपने-२ वश में कर उसकी ओर लगावें, तब ही मनुष्य ऋषि और महाकवि आदि होता है ॥२८॥

इन्द्रियाणि जेतव्यानीति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वरो=वरणीय परमदेव ! यथा त्वम्। सुसाम्ने=शोभनगानवते। सनिभ्यः=सुपात्रेभ्यश्च। रयिम्= सम्पत्तिम्। आवहः=आवहसि। तथा। हे सुभगे=शोभनधने ! हे वाजिनीवति=बुद्धे ! व्यश्वेभ्यः=जितेन्द्रियेभ्य ऋषिभ्यः। त्वमपि। रयिम्। देहि ॥२८॥

• देवता - वरोः सौषाम्णस्य दानस्तुतिः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - उष्णिक्

आ᳓ नारिय᳓स्य द᳓क्षिणा
वि᳓अश्वाँ एतु सोमि᳓नः
स्थूरं᳓ च रा᳓धः शत᳓वत् सह᳓स्रवत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

dákṣiṇā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

nāryásya ← nāryá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

somínaḥ ← somín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vyàśvān ← vyàśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sahásravat ← sahásravant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śatávat ← śatávant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sthūrám ← sthūrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

आ । ना॒र्यस्य॑ । दक्षि॑णा । विऽअ॑श्वान् । ए॒तु॒ । सो॒मिनः॑ ।
स्थू॒रम् । च॒ । राधः॑ । श॒तऽव॑त् । स॒हस्र॑ऽवत् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• nāryasya ← nārya
• [noun], genitive, singular, masculine

• dakṣiṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• vyaśvāṃ ← vyaśva
• [noun], accusative, plural, masculine

• etu ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• sominaḥ ← somin
• [noun], accusative, plural, masculine

• sthūraṃ ← sthūram ← sthūra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; portly; fleshy.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• rādhaḥ ← rādhas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• śatavat
• [noun], nominative, singular, neuter

• sahasravat
• [noun], nominative, singular, neuter

अनया धनमृषिरादत्तवानित्याह। नार्यस्य । नरहितो नर्यः । तस्यापत्यं नार्यः । तस्मात् संबन्धमात्रे ‘तस्येदम्’ इत्यण् । तस्य सोमिनः सोमवतो यजमानस्य । यद्वा । व्यश्वानां विशेषणम् । तादृशस्य वरोः दक्षिणा दानं सोमवतः व्यश्वान् व्यश्वपुत्रानस्मान् आ एतु आगच्छतु । किंच स्थूरं स्थूलं शतवत्सहस्रवत् शतसहस्रधनयुक्तं राधः अन्नं च अस्मानागच्छतु ॥

English translation:

“May the gifts of a humane (price), when offering the Soma libation, extend to the Vyaśvas, yes, andsubstantial wealthy by hundreds and thousands.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Nārya = narahitasyāpatyam

(Even so) let the priestly gift of Nārya come to the Vyaśvas, who provide soma,
as well as substantial generosity in hundreds and thousands.

The adj. somínaḥ can of course be either abl.-gen. sg. or nom.-acc. pl. It shares a pāda with acc. vyàśvān, so proximity favors taking it with that noun - as in the published translation (also Geldner). However, Sāyaṇa. takes it with gen. nāryásya in the previous pāda, and he may be correct. Nārya appears to be the (or one) name of the patron of the sacrifice, the dispenser of the dakṣiṇā to the poets, and it would make sense to refer to him as possessing or providing soma. I would therefore entertain the alternative tr.

“ let the priestly gift of Nārya, provider of soma, come to the Vyaśvas.”

Let Narya’s sacrificial meed reach Vyasva’s Soma-bearing sons:
In hundreds and in thousands be the great reward.

Die Schenkung des Narya soll zu den somafeiernden Vyasva´s kommen und zwar eine stattliche Ehrengabe, eine hundertfältige, tausendfältige.

Des Nāria Opferlohn komme zu den mit Soma versehenen Viaçva’s, und sein wuchtiges, hundertfaches, tausendfaches Geschenk.

(Так) вознаграждение Нарьи
Пусть попадет к потомкам Вьяшвы, готовящим сому,
И внушительный почетный дар, сотенный, тысячный!

• वरोः सौषाम्णस्य दानस्तुतिः
• विश्वमना वैयश्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

प्रार्थना दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (नार्य्यस्य) नरहितकारक ईश्वर का दान सोमादि लताओं के तत्त्वज्ञों और (व्यश्वान्) जितेन्द्रिय पुरुषों को (एतु) प्राप्त हो (च) और (शतवत्+सहस्रवत्) शतशः और सहस्रशः (स्थूरम्) पश्वादि स्थूल और ज्ञानादि सूक्ष्म (राधः) धन उनको प्राप्त हों ॥२९॥

भावार्थभाषाः - जो पदार्थतत्त्वविद् हों, उनका साहाय्य करना सबका धर्म होना चाहिये, जिससे वे सुखी रहकर नाना विद्याएँ प्रकाशित कर देश की शोभा बढ़ा सकें ॥२९॥

प्रार्थनां दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - नार्य्यस्य=नरहितकारकस्येश्वरस्य। दक्षिणा=दानम्। सोमिनः=सोमादिलतातत्त्वज्ञानम्। व्यश्वान्=जितेन्द्रियान्। एतु=प्राप्नोतु। च=पुनः। शतवत्+सहस्रवत्= नानाविधानन्तवस्तुयुक्तम्। स्थूरम्=स्थूलं सूक्ष्मञ्च। राधः=धनम्। तानेतु ॥२९॥

• देवता - वरोः सौषाम्णस्य दानस्तुतिः
• ऋषिः - विश्वमना वैयश्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य᳓त् त्वा पृछा᳓द् ईजानः᳓
कुहया᳓ कुहयाकृते
एषो᳓ अ᳓पश्रितो वलो᳓
गोमती᳓म् अ᳓व तिष्ठति

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ījānáḥ ← √yaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

pr̥chā́t ← √praś- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kuhayā́ ← kuhayā́ (invariable)

kuhayākr̥te ← kuhayākr̥ti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ápaśritaḥ ← √śri- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

eṣáḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

valáḥ ← valá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áva ← áva (invariable)

gomatī́m ← gomatī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tiṣṭhati ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

यत् । त्वा॒ । पृ॒च्छात् । ई॒जा॒नः । कु॒ह॒या । कु॒ह॒या॒ऽकृ॒ते॒ ।
ए॒षः । अप॑ऽश्रितः । व॒लः । गो॒ऽम॒तीम् । अव॑ । ति॒ष्ठ॒ति॒ ॥

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• pṛcchād ← pṛcchāt ← pracch
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “ask; ask; ask; consult; interrogate.”

• ījānaḥ ← yaj
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• kuhayā
• [adverb]

• kuhayākṛte ← kuhayākṛti
• [noun], vocative, singular, masculine

• eṣo ← eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• eṣo ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• apaśrito ← apaśritaḥ ← apaśri ← √śri
• [verb noun], nominative, singular
• “withdraw.”

• valo ← valaḥ ← vala
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vala; vala; cave.”

• gomatīm ← gomatī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Gomatī; Gomatī; Gomatī; gorocanā; Devi.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• tiṣṭhati ← sthā
• [verb], singular, Present indikative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

इदानीमुषसं संबोध्याभिधीयते । हे कुहयाकृते स वरुः कुह कुत्र तिष्ठतीत्येतदिच्छया अभिलक्षणप्रवृत्तैर्जिज्ञासुभिः पुरस्कृते । कुहशब्दात् क्यच् । एतादृशे हे उषः त्वा त्वां यत् यदा कश्चित् पृच्छात् पृच्छति ईजानः इष्टवान् वरुः कुहया क्व तिष्ठतीति यदा पृच्छति तदानीम् अपश्रितः सर्वैराश्रितः । यद्वा । विवृतद्वारः । यदा याचमाना आगच्छन्ति तदा दौवारिका ने प्रतिबध्नन्तीत्यर्थः । तादृशः वलः वरः स्वबलेनावारकः शत्रूणाम् । यद्वा । भिक्षूणां धनादिप्रदानेनावरिता । एषो एष वरुः गोमतीम् एतन्नामिकां नदीम् । ‘कालाध्वनो: ’ इति द्वितीया । तस्यास्तीरे अव तिष्ठति इति तदानीं त्वं कथयसि ॥ ॥ २० ॥

English translation:

“If any ask of you, (Uṣas), when anywhere present, where the sacrificer (Varu dwells), (reply) thepowerful (prince), the refuge of all, abides on (the banks of) the Gomatī river.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ask of you: kuhayākṛte = oḥ,you who are honoured by those who ask where Varu wells, sa varuḥ kutra tiṣṭhattyetad icchayābhilakṣaṇapravṛttair jijñāsubhiḥ puraskṛte (uṣas);

Valaḥ = varaḥ, svabalena avārakaḥ śatrūṇām, overwhelmer ofenemies

When the sacrificer will ask you: “Where (is he), you where-actor?” (you will answer:) “This ‘Vala’ [=the patron Varo Suṣāman], who is set apart, is descending toward the Gomatī (River) [/pen full of cows].”

In contrast to the first two fairly straightforward verses of the dānastuti (28-29), this one bristles with slangy jokes and their attendant puzzles. It is also the only verse in the hymn not in Uṣṇih meter. The verse opens with the sacrificer (ījānáḥ, lit. the pf. mid. participle to √yaj) asking “you” an abrupt question kuhayā́ kuhayākṛte, consisting of an extended form of kúha ‘where’ (the extended form found only here) and an oddly formed, nonce vocative made up of the same adverbial interrogative plus (probably) -kṛti- (though -kṛtā- would also be possible). Judging from vs. 28, the beginning of the dānastuti, which contains a vocative addressed to Dawn, she is also the addressee here, though a reversion to the default Indra is certainly not excluded. So, literally, “where? you where-actor.” Geldner takes ījānáḥ as the subject of the question (“where is the sacrificer?”), rather than the questioner. I follow Oldenberg: “Die Opferer fragt die Morgenröte …,” although Geldner’s interpretation is by no means excluded. The question is whether Varosuṣāman is the sacrificer himself or his patron, and without a better knowledge of the distribution of roles in RVic sacrifice, we cannot know for sure.

It is generally assumed (I think correctly) that the second hemistich is the response of the addressee to the question in ab, and it is an extended pun. He calls the subject, about whose whereabouts the question was just asked, “Vala,” that is, the name of Indra’s opponent and the cave that contained the stolen cows. But Vala is also a phonological variant of Vara, the first part of the name of the patron Varosuṣāman. He is said to be “set apart” (ápaśritaḥ) along the Gomatī (River), but gómant- literally means ‘possessing cattle’ and can also qualify the Vala cave itself (see I.11.5 valásya gómataḥ). Thus this line appears to be a subtle reminder to Varosuṣāman not to withhold his cattle within himself, like his phonological multiform, but to be generous to his clients. The whole line reminds us of the dānastuti in V.61.19: eṣá kṣeti ráthavītir maghávā gómatīr ánu, párveteṣv ápaśritaḥ “This Rathavīti dwells in peace, a bounteous patron throughout the cow-rich (clans) [/along the Gomatī river], set back among the mountains,” containing one of the only two other occurrences of ápaśrita. I do not know the significance of this.

If one should ask thee, Where is he who sacrificed? Whither lookest thou?
Like Vala he hath passed away and dwelleth now on Gomati.

Wenn man dich fragen sollte: Wo ist der Opferherr, o du überall Wirkende, so sollst du sagen: Dieser Vala hat sich zurückgezogen und steigt zur Gomati hinab.

Wenn dich ein Opfernder fragen sollte: Wo bist du, wo wirkest du, [so sprich:] Dieser Vala, der sich versteckt hat, geht herab zum Gomati-Strome.

Если тебя спросит жертвователь:
Где, о действующая где (угодно)?,
(То ты ответишь:) Подался назад этот Вала,
Он спускается к Гомати.

• वरोः सौषाम्णस्य दानस्तुतिः
• विश्वमना वैयश्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

शुभकर्म का फल दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (कुहयाकृते) हे जिज्ञासु ! हे विद्वन् ! (ईजानः) जो पुरुष यज्ञ कर चुका है, वह (कुहया) इस समय कहाँ है। (यत्+पृच्छात्+त्वा) यदि तुझको इस तरह से कोई पूछे, तो इस प्रकार कहना। (एषः+वलः) यह वरणीय यजमान (अपश्रितः) इस स्थान से चला गया और जाकर (गोमतिम्+अपतिष्ठति) गवादिपशुयुक्त भूमि के ऊपर विद्यमान है ॥३०॥

भावार्थभाषाः - यज्ञों के फलों में सन्देह नहीं करना चाहिये, यह इससे दिखलाते हैं। जो शुभकर्म करते हैं, वे अच्छे फल पाते हैं ॥३०॥

शुभकर्मफलं दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे कुहयाकृते=हे जिज्ञासो ! ईजानः=इष्टवान् पुरुषः। कुहया=क्व सम्प्रति वर्तते। यद्=यदि एवंविधं प्रश्नम्। त्वा=त्वाम्। पृच्छात्=पृच्छेत। तर्ह्येतद्वाच्यम्। एषः। वलः=वरणीयः। स यजमानः। अपश्रितः=अस्मात् स्थानात् गतः। गत्वा च। गोमतीम्=गवादिपशुयुक्तां भूमिमाश्रित्य। अवतिष्ठति ॥३०॥