०२०

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - ककुप्

आ᳓ गन्ता मा᳓ रिषण्यत
प्र᳓स्थावानो मा᳓प स्थाता समन्यवः
स्थिरा᳓ चिन् नमयिष्णवः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ganta ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)

riṣaṇyata ← √riṣaṇy- (root)
{number:PL, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ápa ← ápa (invariable)

mā́ ← mā́ (invariable)

prásthāvānaḥ ← prásthāvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

samanyavaḥ ← sámanyu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sthāta ← √sthā- (root)
{number:PL, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

namayiṣṇavaḥ ← namayiṣṇu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sthirā́ ← sthirá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

आ । ग॒न्त॒ । मा । रि॒ष॒ण्य॒त॒ । प्रऽस्था॑वानः । मा । अप॑ । स्था॒त॒ । स॒ऽम॒न्य॒वः॒ ।
स्थि॒रा । चि॒त् । न॒म॒यि॒ष्ण॒वः॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gantā ← ganta ← gam
• [verb], plural, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• riṣaṇyata ← riṣaṇy ← √riṣ
• [verb], plural, Present imperative
• “riṣaṇy [verb].”

• prasthāvāno ← prasthāvānaḥ ← prasthāvan
• [noun], vocative, plural, masculine

• māpa ← mā
• [adverb]
• “not.”

• māpa ← apa
• [adverb]
• “away.”

• sthātā ← sthāta ← sthā
• [verb], plural, Aorist imperative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• samanyavaḥ ← samanyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “consentaneous.”

• sthirā ← sthira
• [noun], accusative, plural, neuter
• “firm; hard; lasting; calm; stable; immovable; firm; strong; sthira [word]; vegetable; potent; steadfast; durable; firm; trustworthy; trustworthy; diligent.”

• cin ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• namayiṣṇavaḥ ← namayiṣṇu
• [noun], nominative, plural, masculine

हे प्रस्थावानः प्रस्थातारः प्रगन्तारो मरुतः आ गन्त अस्मानागच्छत । मा रिषण्यत अनागमनेनास्मान् मा हिंस्त । हे समन्यवः समानतेजस्काः समानक्रोधा वा स्थिरा चित् स्थिराणि दृढान्यपि पर्वतादीनि हे नमयिष्णवः नमनशीलाः कम्पयितारः माप स्थात अस्मत्तोऽपेत्यान्यत्र मा तिष्ठत । अस्मास्वेव तिष्ठतेत्यर्थः ॥

English translation:

“Far-travellig (winds), alike wrathful, come here, harm us not; benders of the solid (mountains), withdrawnot from us.”

Come here; don’t mean harm. Setting out, don’t stay away, o you of equal spirit,
who are able to bow even the fixed things.

LET none, Swift Travellers! check you: come hither, like-spirited, stay not far away,
Ye benders even of what is firm.

Kommt, verseht euch nicht, bleibt nicht fern, ihr Ausfahrer, von gleichem Eifer beseelt, die ihr sogar das Feste beuget.

O kommt herbei und säumet nicht, o gleichgesinnte, brechet auf, nicht bleibet fern, Ihr, die ihr auch das Feste beugt.

Приезжайте! Не пропустите!
О выезжающие (боги), не останьтесь вдалеке, о (вы,) одинаково яростные,
Сгибающие даже (самые) твердые (вещи)!

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• ककुबुष्णिक्
• ऋषभः

सेनाओं का वर्णन आरम्भ करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - इस सूक्त में सैन्य का वर्णन करते हैं, यथा−(प्रस्थावानः) हे सत्पुरुषों की रक्षा के लिये सर्वत्र प्रस्थानकारी मरुन्नाम के सैन्यजनों ! (आ+गन्त) आप आवें, सर्वत्र प्राप्त होवें। (मा+रिषण्यत) निरपराधी किसी को भी आप न मारें और (समन्यवः) क्रोधयुक्त होकर (मा+अपस्थात) आप कहीं न रहें क्योंकि आप (स्थिरा+चित्) दृढ़ भी पर्वतादिकों को (नमयिष्णवः) कँपानेवाले हैं, अतः यदि आप सक्रोध रहेंगे, तो प्रजाओं में अति हानि होगी ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस सूक्त का देवता मरुत् है। यह शब्द अनेकार्थ है। यहाँ सैन्यवाची है। मरुत् शब्द का एक धात्वर्थ मारनेवाला भी है। जिस कारण राज्यप्रबन्ध के लिये दुष्टसंहारजन्य मरुद्गण महासाधन और महास्त्र हैं, अतः इसका नाम मरुत् है। इसी प्रथम ऋचा में अनेक विषय ऐसे हैं, जिनसे पता लगता है कि सेना का वर्णन है। जैसे (मा+रिषण्यत) इससे दिखलाया गया है कि प्रायः सैन्यपुरुष उन्मत्त होते हैं, निरपराध प्रजाओं को लूटते मारते रहते हैं, अतः यहाँ शिक्षा देते हैं कि हे सैन्यनायको ! तुम किसी निरपराधी की हिंसा मत करो ॥१॥

अब परमात्मोपासनाद्वारा ऐश्वर्यप्राप्त योद्धाओं के गुण और उनका कर्तव्य वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रस्थावानः) हे गमनशील योद्धाओ ! (आगन्त) आप रक्षार्थ आह्वान किये गये आवें (मा, रिषण्यत) न आने से प्रजा को हिंसित मत करें (समन्यवः) आप शत्रुओं के ऊपर क्रोध करनेवाले हैं, केवल क्रोध ही नहीं, किन्तु (स्थिरा, चित्, नमयिष्णवः) स्थावरों को भी कम्पायमान करनेवाले हैं, इससे (मा, अपस्थात) हम सब प्रजाओं से प्रतिकूलस्थिति मत करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उन वीर योद्धाओं का वर्णन है, जिनके तेज से भयभीत होकर दिशाएँ कम्पायमान हो जाती हैँ, या यों कहो कि जो अपने रौद्रभाव से सबको पददलित करके सभ्यता का राज्य स्थापित करते हैं, उन योद्धाओं से प्रजाजनों की प्रार्थना है कि आप हमारे अनुकूल होकर हमें सुराज्य प्राप्त कराएँ, जिससे हमें सब प्रकार की अनुकूलता प्राप्त हो और हम अन्नादि धनों से सम्पन्न होकर परमात्मोपासन में प्रवृत्त रहें, हे विजयी योद्धाओ ! आप हम प्रजाओं के प्रतिकूल न वर्तते हुए सदैव हमारा हितचन्तिन करो अर्थात् क्षात्रधर्म को परमात्मा की आज्ञानुकूल वर्तो, जो तुम्हारा परमकर्तव्य है ॥१॥

सैन्यवर्णनमारभते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे प्रस्थावानः=सतां रक्षणाय सदा प्रस्थानशीला मरुन्नामकाः सैन्यजनाः। यूयमागन्त=आगच्छत=सर्वत्र प्राप्नुत। मा रिषण्यत=निरपराधिनं कमपि मा हिंस्त। समन्यवः=मन्युः=क्रोधः तेन सहिताः। मा अपस्थात=मा तिष्ठत। यतो यूयम्। स्थिराचित्=स्थिराणि दृढान्यपि वस्तूनि। नमयिष्णवः=नमयितारः। दृढानामपि पर्वतादीनां कम्पयितारः स्थ। अतो यूयं क्रोधं करिष्यथ तदा प्रजामध्ये महती हानिर्भविष्यति ॥१॥

सम्प्रति परमात्मोपासनया लब्धैश्वर्याणां योद्धॄणां गुणास्तत्कर्तव्यं च वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रस्थावानः) हे प्रस्थानशीलायोद्धारः ! (आगन्त) मद्रक्षायै आहूताः सन्त आगच्छत (मा, रिषण्यत) अनागमनेन मा हिंस्त (समन्यवः) यूयम् शत्रूपरिक्रोधसहिता तथा (स्थिरा, चित्, नमयिष्णवः) स्थावराणामपि कम्पयितारः अतः (मा, अपस्थात) मद्विरुद्धं मा स्थितिं कार्षिष्ट ॥१॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - सतो बृहती

वीळुपवि᳓भिर् मरुत ऋभुक्षण
आ᳓ रुद्रासः सुदीति᳓भिः
इषा᳓ नो अद्य᳓ आ᳓ गता पुरुस्पृहो
यज्ञ᳓म् आ᳓ सोभरीय᳓वः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

r̥bhukṣaṇaḥ ← r̥bhukṣán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vīḷupavíbhiḥ ← vīḷupaví- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

rudrāsaḥ ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sudītíbhiḥ ← sudītí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

adyá ← adyá (invariable)

gata ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

iṣā́ ← íṣ- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

puruspr̥haḥ ← puruspŕ̥h- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

sobharīyávaḥ ← sobharīyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

वी॒ळु॒प॒विऽभिः॑ । म॒रु॒तः॒ । ऋ॒भु॒क्ष॒णः॒ । आ । रु॒द्रा॒सः॒ । सु॒दी॒तिऽभिः॑ ।
इ॒षा । नः॒ । अ॒द्य । आ । ग॒त॒ । पु॒रु॒ऽस्पृ॒हः॒ । य॒ज्ञम् । आ । सो॒भ॒री॒ऽयवः॑ ॥

• vīﾱupavibhir ← vīﾱu ← vīḍu
• [noun]
• “hard; firm.”

• vīﾱupavibhir ← pavibhiḥ ← pavi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “vajra; tire; rim.”

• maruta ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• ṛbhukṣaṇa ← ṛbhukṣaṇaḥ ← ṛbhukṣan
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Indra.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rudrāsaḥ ← rudra
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• sudītibhiḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudītibhiḥ ← dītibhiḥ ← dīti
• [noun], instrumental, plural, masculine

• iṣā ← iṣ
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• gatā ← gata ← gam
• [verb], plural, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• puruspṛho ← puruspṛhaḥ ← puruspṛh
• [noun], nominative, plural, masculine
• “coveted; desirous.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sobharīyavaḥ ← sobharīyu
• [noun], nominative, plural, masculine

हे ऋभुक्षणः महान्त उरुभासमाननिवासा वा हे रुद्रासः रुद्रा रुद्रपुत्राः ईदृशा हे मरुतः सुदीतिभिः शोभनदीप्तिकैः वीळुपविभिः । रथनेमयः पवयः । वीळु दृढाः पवयो येषु तादृशै रथैः आ गत आगच्छत । एतदेव विवृणोति । हे पुरुस्पृहः बहुभिः स्पृहणीया ईप्सितव्याः सोभरीयवः सोभरिमृषिं मां कामयमानाः नः अस्माकं यज्ञं प्रति अद्य इदानीम् इषा अन्नेन सहागच्छत । आ पूरणः ॥

English translation:

“Mighty sons of Rudra, Maruts, come with brilliant, strong-wheeled (chariots); desired of many,well-disposed to Sobhari, come today to our sacrifice with (abundant) food.”

With your (chariots) whose wheel-rims are firm, with your very bright lights—o Maruts, masters of the R̥bhus, o Rudras—
with refreshment come here to us today, here to the sacrifice, seeking the Sobharis, o you who are craved by many.

sudītíbhiḥ could also modify the chariots (so Geldner), but Renou suggests that it is a separate nominal when in the instr. pl., rendering it as “avec (vos) beaux éclats,” and I am inclined to agree on the basis of VI.48.3d sudītíbhiḥ sú dīdihi.

Maruts, Rbhuksans, Rudras come ye with your cars strong-fellied and exceeding bright.
Come, ye for whom we long, with food, to sacrifice, come ye with love to Sobbari.

Ihr Marut, ihr Ribhuksan, Rudrasöhne, auf festgeschienten, glänzenden Wagen kommet heute mit Speisesegen zu uns, ihr Vielbegehrte, zu unserem Opfer, nach den Sobhari´s verlangend!

Auf starkbeschienten, glanzbegabten fahrt herbei, o Ribhuherrscher, Maruts ihr, O vielbegehrte Rudra’s heut mit Labetrunk zum Opfer, hold den Sobhari’s.

(О) Маруты, Рибхукшаны, Рудры,
(На колесницах) с крепкими ободьями, прекрасно сверкающих,
Приезжайте к нам сегодня с жертвенной усладой, о многожеланные,
На жертвоприношение, о (вы), любящие Собхари!

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• सतःपङ्क्ति
• पञ्चमः

सेनाएँ कैसी हों, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋभुक्षणः) हे महान् हे मनुष्यहितकारी (रुद्रासः) हे दुःखविनाशक (पुरुस्पृहः) हे बहु स्पृहणीय (सोभरीयवः) हे सत्पुरुषाभिलाषी सेनाजनों ! आप (वीळुपविभिः) दृढ़तर चक्रादियुक्त (सुदीतिभिः) सुदीप्त रथों से (आ+गत) आवें (इषा) अन्न के साथ (अद्य) आज (आ+गत) आवें (यज्ञम्) प्रत्येक यज्ञ में (आ) आवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - सेना को उचित है कि वह प्रजाओं की माननीया हो और उनकी रक्षा अच्छे प्रकार करे ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋभुक्षणः) हे महान् (रुद्रासः) शत्रुओं को रुलानेवाले (पुरुस्पृहः) अनेक मनुष्यों के स्पृहणीय (सोभरीयवः) सम्यग् भरणपोषण करनेवाले मनुष्य को चाहनेवाले (मरुतः) योद्धाओ ! (वीळुपविभिः) दृढ़ रथों द्वारा (आ) आप आवें (नः, यज्ञम्, आ) हमारे यज्ञ के अभिमुख (इषा) इष्ट पदार्थ सहित (आगत) आवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे शत्रुओं को रुलानेवाले वीर योद्धाओ ! आप हमारे भरणपोषण करनेवाले पदार्थों सहित हमारे प्रजापालनरूप यज्ञ को शीघ्रगामी रथों द्वारा प्राप्त हों हम आपका सत्कार करते हैं अर्थात् जो योद्धागण धर्मपूर्वक युद्ध करके प्रजाओं के लिये सभ्यता तथा धर्म का राज्य स्थापित करते हैं, प्रजाजनों का कर्तव्य है कि ऐसे वीर पुरुषों की पूजा=सत्कार करने में सदैव तत्पर रहें ॥२॥

कीदृशाः सेना भवेयुरिति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे ऋभुक्षणः=महान्तः मनुष्यहितकारिणो वा। हे मरुतः=मरुन्नामकाः सैन्यजनाः। हे रुद्रासः=दुःखद्राविणः। हे पुरुस्पृहः=बहुभिः=स्पृहणीयाः। हे सोभरीयवः=सोभरीन्=सुभरीन् सत्पुरुषान् ये कामयन्ते ते सोभरीयवः। यूयम्। वीळुपविभिः=दृढतरनेमिभिः। सुदीतिभिः=सुदीप्तैः रथैः। आगच्छत। इषा=अभीष्टेन अन्नेन सह। अद्य। आगत। यज्ञम्=शुभकर्म। आगत=आगच्छत ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋभुक्षणः) हे महान्तः (रुद्रासः) शत्रूणां रोदयितारः (पुरुस्पृहः) बहुभिः स्पृहणीयः (सोभरीयवः) सुष्ठुभरणशीलान् कामयमानः (मरुतः) योद्धारः ! (वीळुपविभिः) दृढनेमियुक्तैः रथैः (आ) आगच्छत (नः, यज्ञम्, आ) अस्मद्यज्ञाभिमुखम् (इषा) इष्टपदार्थेन (आगत) आगच्छत ॥२॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - ककुप्

विद्मा᳓ हि᳓ रुद्रि᳓याणां᳐
शु᳓ष्मम् उग्र᳓म् मरु᳓तां᳐ शि᳓मीवताम्
वि᳓ष्णोर् एष᳓स्य मीळ्हु᳓षाम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

rudríyāṇām ← rudríya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vidmá ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

marútām ← marút- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

śímīvatām ← śímīvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

śúṣmam ← śúṣma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

eṣásya ← eṣá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mīḷhúṣām ← mīḍhváṁs- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

víṣṇoḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

वि॒द्म । हि । रु॒द्रिया॑णाम् । शुष्म॑म् । उ॒ग्रम् । म॒रुता॑म् । शिमी॑ऽवताम् ।
विष्णोः॑ । ए॒षस्य॑ । मी॒ळ्हुषा॑म् ॥

• vidmā ← vidma ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• rudriyāṇāṃ ← rudriyāṇām ← rudriya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Marut.”

• śuṣmam ← śuṣma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• marutāṃ ← marutām ← marut
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• śimīvatām ← śimīvat
• [noun], genitive, plural, masculine
• “mighty.”

• viṣṇor ← viṣṇoḥ ← viṣṇu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• eṣasya ← eṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “hurrying.”

• mīﾱhuṣām ← mīḍhuṣām ← mīḍhvas
• [noun], genitive, plural, masculine
• “big.”

रुद्रियाणां रुद्रपुत्राणां शिमीवतां कर्मवतां विष्णोः व्याप्तस्य एषस्य एषणीयस्य वृष्ट्युदकस्य मीळ्हुषां सेक्तॄणां मरुताम् उग्रम् उद्गूर्णं शुष्मं बलं विद्म हि जानीमः खलु ॥

English translation:

“We know the great strength of the active sons of Rudra, the Maruts, the shedders of the diffusive raiṇ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Shedder: viṣṇor mīḷhuṣām = vyāptasya eṣaṇīyasya vṛṣṭyudakasya eṣasya sektṛṇām

For we know the mighty forcefulness of the Rudrian Maruts, the strenuous ones,
of quick Viṣṇu, of the ones who grant rewards. ᳓

For well we know the vigorous might of Rudra’s Sons, the Martits, who are passing strong,
Swift Visnu’s band, who send the rain.,

Denn wir kennen den gewaltigen Ungestüm der Rudrasöhne, der wütigen Marut, des raschen Vishnu, der freigebigen Herren.

Wir kennen ja die starke Kraft der regen Rudra’s, der gewog’nen Marutschar, Des schnellen Vischnu holder Schar.

Ведь мы знаем грозный
Пыл сыновей Рудры, порывистых Марутов,
Стремительного Вишну (и этих) щедрых (богов).

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

सेना का बल ज्ञातव्य है, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (रुद्रियाणाम्) दुःखापहारी (शिमीवताम्) कर्मपरायण और (विष्णोः) पोषक (एषस्य) अभिलषणीय अन्नों की (मीढुषाम्) वर्षा करनेवाले (मरुताम्) मरुन्नामक सैन्यजनों को (विद्म+हि) हम लोग अवश्य जानते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - भाव इसका यह है कि सेना की क्या शक्ति है, उसको क्या अधिकार है, वह जगत् में किस प्रकार उपकारिणी बन सकती है, इत्यादि विषय विद्वानों को जानने चाहियें। वे सैन्यजन दुष्टों को शिष्ट बनावें। यदि वे अपनी दुष्टता न छोड़ें, तो उनके धन से देश के उपकार सिद्ध करें ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रुद्रियाणाम्) बलिष्ठपुरुषों की सन्तान (शिमीवताम्) प्रशंसनीय कर्मोंवाले (विष्णोः) सर्वत्र होनेवाले (एषस्य) इष्ट पदार्थों की (मीळ्हुषाम्) वर्षा करनेवाले (मरुताम्) शूरों के (उग्रम्, शुष्मम्) तीक्ष्ण बल को (विद्म, हि) हम जानते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे वीर पुरुषों की सन्तान ! आप प्रजाहितकारक कर्म करनेवाले तथा हमें इष्ट पदार्थों के देनेवाले हैं, इसलिये हम आपका सत्कार करते हैं अर्थात् वीर योद्धा पुरुषों की सन्तान भी शौर्यादि गुणसम्पन्न होकर स्वधर्म तथा स्वदेश की रक्षा करने के कारण प्रशंसनीय तथा सत्करणीय होती है, अतएव उचित है कि सब प्रजाजन, समष्टिरूप से उन वीरों के सत्कार करने में सदैव तत्पर रहें ॥३॥

सेनाबलं ज्ञातव्यमिति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - रुद्रियाणाम्=रुद्राणाम्=दुःखद्राविणाम्। स्वार्थे प्रत्ययः। शिमीवताम्=कर्मवताम्। पुनः। विष्णोः=व्यापकस्य। पोषकस्येत्यर्थः। एषस्य=एषणीयस्य अन्नस्य। मीढुषाम्=सेक्तॄणाम्। मरुताम्=मरुन्नामकानां सैन्यानाम्। उग्रम्। शुष्मम्=बलम्। वयं विद्म हि=जानीम एव ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रुद्रियाणाम्) रुद्रपुत्राणाम् (शिमीवताम्) क्रियावताम् (विष्णोः) सर्वत्रगस्य (एषस्य) इष्टपदार्थस्य (मीळ्हुषाम्) वर्षितॄणाम् (मरुताम्) शूराणाम् (उग्रम्, शुष्मम्) तीक्ष्णम् बलम् (विद्म, हि) जानीमो हि ॥३॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - सतो बृहती

वि᳓ द्वीपा᳓नि पा᳓पतन् ति᳓ष्ठद् दुछु᳓ना
उभे᳓ युजन्त रो᳓दसी
प्र᳓ ध᳓न्वानि ऐरत शुभ्रखादयो
य᳓द् ए᳓जथ स्वभानवः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
duchúnā ← duchúnā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dvīpā́ni ← dvīpá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

pā́patan ← √pat- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

tíṣṭhat ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

yujanta ← √yuj- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

airata ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

dhánvāni ← dhánur ~ dhánvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

prá ← prá (invariable)

śubhrakhādayaḥ ← śubhrakhādi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

éjatha ← √ej- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

svabhānavaḥ ← svábhānu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

वि । द्वी॒पानि॑ । पाप॑तन् । तिष्ठ॑त् । दु॒च्छुना॑ । उ॒भे इति॑ । यु॒ज॒न्त॒ । रोद॑सी॒ इति॑ ।
प्र । धन्वा॑नि । ऐ॒र॒त॒ । शु॒भ्र॒ऽखा॒द॒यः॒ । यत् । एज॑थ । स्व॒ऽभा॒न॒वः॒ ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• dvīpāni ← dvīpa
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Dvīpa; island; dvīpa [word].”

• pāpatan ← pāpat ← √pat
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)

• tiṣṭhad ← tiṣṭhat ← sthā
• [verb], singular, Present injunctive
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• ducchunobhe ← ducchunā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “calamity; misfortune.”

• ducchunobhe ← ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, feminine
• “both(a).”

• yujanta ← yuj
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• rodasī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• dhanvāny ← dhanvāni ← dhanvan
• [noun], nominative, plural, neuter
• “bow; desert; steppe; barren.”

• airata ← īr
• [verb], plural, Imperfect
• “go.”

• śubhrakhādayo ← śubhra
• [noun]
• “white; beautiful; attractive; śubhra [word]; light.”

• śubhrakhādayo ← khādayaḥ ← khādi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “ring.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ejatha ← ej
• [verb], plural, Present indikative
• “move; stir; tremble; travel.”

• svabhānavaḥ ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svabhānavaḥ ← bhānavaḥ ← bhānu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

द्वीपानि द्वयोः पार्श्वयोरापो येषु तान्युदमध्यस्थलानि । द्व्यन्तरुपसर्गेभ्योऽप ईत्’ (पा. सू. ६. ३. ९७ ) इतीत्वम् । ‘ऋक्पूः इत्यादिनाकारः समासान्तः । तानि च वि पापतन् अत्यर्थं मरुद्वेगेन विपतन्ति । तिष्ठत् स्थावरं चान्यद्वृक्षजातं दुच्छुना दुःखेन युज्यते । उभे रोदसी द्यावापृथिव्यावपि युजन्त । ते मरुतः स्वागमनजनितेन कम्पनेन योजयन्ति । परोऽर्धर्चः परोक्षकृतः । धन्वानि गमनशीलान्युदकानि च प्र ऐरत प्रगच्छन्ति । हे शुभ्रखादयः शोभनायुधाः शोभनहविष्का वा हे स्वभानवः स्वायत्तदीप्तयः यूयं यत् यदा एजथ कम्पयथ । तदैतत्पूर्वोक्तं सर्वं निष्पद्यत इत्यर्थः ॥

English translation:

“They fall upon the island; the firm-set (trees) are with difficulty sustained; they agitate both heaven andearth; they urge on the waters; bright- weaponed, far-shining, whatever (you approach) you cause to tremble.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

“The islands fall asunder, the firmest (trees) experience distress; they (the winds) distress heaven and earth; thewaters hurry onward, O bright-weaponed, self- shining ones, when you agitate them

The islands keep flying further apart; misfortune stands still; they [=Maruts] yoke both world-halves.
The wasteplaces rise forth, when you stir (them), o you self-radiant
ones with beautiful bangles.

The vs. describes the effects of the monsoon. The first hemistich contains three injunctives (pā́patan, tíṣṭhat, and yujanta) and the last pāda a present (éjatha), but pāda c contains the apparently augmented airata. Given this collection of verbs, it is difficult to produce a consistent temporal interpretation. The injunctives can harmonize either with the preterital airata or with the presential éjatha, but those two are incompatible. A way out of this dilemma was shown by Hoffmann (Injunc, 210), who suggests that the “cacophonous hiatus” dhánvāni *īrata was avoided by substituting the augmented form for the injunctive. (It would be good to have other exx. of such a hiatus-avoiding technique, however.) The whole verse can then be interpr. as presential or “general.” This temporal value continues in vs. 5, also describing the effects of the storm, with two present-tense verbs.

The second clause in pāda a, tíṣṭhad duchúnā, has been interpreted in two opposing senses. Geldner supplies the ví of the first VP and tr. “das Unheil breitet sich aus.” But without the ví the verb would mean ‘stand (still)’ or ‘stop’ (so Renou “stoppe le misère”). I favor this latter interpretation. Since the monsoon brings desired rain, which makes the plants grow and produces food and attendant well-being, it stops misery in its tracks, as it were. This stoppage contrasts with the movement of the features of the natural world in pādas a and c.

Islands are bursting forth and misery is stayed: the heaven and earth are joined in one.
Decked with bright rings, ye spread the broad expanses out, when ye, Self. luminous, stirred yourselves.

Die Inseln zerstieben, das Unheil breitet sich aus; sie spannen Himmel und Erde vor. Die Steppen kamen in Bewegung, wenn ihr Schönberingte euch aufmachet, ihr Selbstglänzende.

Die Wolkeninseln stoben und das Unheil floh, und Erd’ und Himmel eintet ihr, O Ring-geschmückte, eure Bogen drangen vor, wenn ihr euch regt, o leuchtende.

Разлетаются острова, рассеивается несчастье,
(Маруты) запрягают обе половины вселенной.
Засушливые земли приходят в движение, о (боги) с красивыми кольцами.
Когда вы движетесь, о обладатели собственного блеска.

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• पादनिचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

सेना का वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुभ्रखादयः) हे शुद्धभोजनो अथवा हे शोभनयुधो ! (स्वभानवः) हे स्वप्रकाश हे स्वतन्त्र ! (यद्) जब (एजथ) आप भयङ्कर मूर्ति धारण कर जगत् को कँपाते हैं, तब (द्वीपानि) द्वीप-द्वीपान्तर (वि+पापतन्) अत्यन्त गिरने लगते हैं। (तिष्ठत्) स्थावर वस्तु भी (दुच्छुना) दुःख से युक्त होती है (रोदसी+युजन्त) द्युलोक और पृथिवी भी दुःख से युक्त होती है (धन्वानि) जल-स्थल भी (प्रैरत) सूख जाते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - राजसेनाएँ सदा प्रजाओं की रक्षा के लिये ही नियुक्त की जाती हैं, इसी काम में सदा धर्म पर वे तत्पर रहें ॥४॥

अब क्षात्रधर्म के अनुष्ठानी योद्धाओं की शक्ति का वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुभ्रखादयः) हे शोभन आहारवाले (स्वभानवः) स्वयंप्रकाशमान योद्धाओ ! (यत्, एजथ) जब आप चेष्टा करने में प्रवृत्त होते हैं और आपके (धन्वानि) धनुष (प्रैरत) इतस्ततः जाने लगते हैं, जब (द्वीपानि) सब द्वीपप्रदेश (विपापतन्) विपत्ति में फँस जाते हैं (तिष्ठत्) और स्थावर (दुच्छुना) दुःखमग्न हो जाते हैं (उभे, रोदसी) द्यौ और पृथिवीलोक (युजन्त) एक में मिलने लगते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे सर्वत्रविख्यात योद्धाओ ! जब आपके धनुष की टंकार चहुँ ओर गूँजने लगती है, तब सब लोक-लोकान्तर विपत्तिग्रस्त हो जाते हैं अर्थात् स्वभावसिद्ध क्षात्रधर्मवाले योद्धाओं का प्रभाव द्युलोक तथा पृथिवीलोक में सर्वत्र परिपूर्ण हो जाता है, इसलिये प्रत्येक क्षत्रिय का कर्तव्य है कि वह प्रकृतिसिद्ध क्षात्रधर्म का अनुष्ठान करते हुए अपने को बलवान् बनावे ॥४॥

सेनां वर्णयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे शुभ्रखादयः=शुद्धभोजनाः शोभनायुधा वा। हे स्वभानवः=स्वप्रकाशाः स्वतन्त्राः सेनाजनाः। यूयम्। यद्=यदा। एजथ=कम्पयथ। तदा। द्वीपानि=द्वयोः पार्श्वयोरापो येषु तान्युदमध्यस्थलानि। विपापतन्=अत्यर्थं पतन्ति। तिष्ठत्=स्थावरम्। दुच्छुना=दुःखेन युज्यते। उभे रोदसी=द्यावापृथिव्यौ चापि। दुच्छुना युजन्त=युज्येते। धन्वानि गमनशीलान्युदकानि च प्रैरत=प्रगच्छन्ति=शुष्यन्ति ॥४॥

अथ क्षात्रधर्मस्यानुष्ठानकर्तॄणां शक्तिर्वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (शुभ्रखादयः) हे शोभनभक्षाः (स्वभानवः) स्वयंराजमाना मरुतः ! (यत्, एजथ) यूयं यदा चेष्टध्वे तदा (द्वीपानि) द्वीपप्रदेशाः (विपापतन्) विपद्यन्ते (तिष्ठत्) स्थावरं च (दुच्छुना) दुःखेन युज्यते (उभे, रोदसी) उभे द्यावापृथिव्यौ (युजन्त) योजयन्ति एकत्र (धन्वानि) यदा ते धनूँषि (प्रैरत) प्रगच्छन्ति ॥४॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - ककुप्

अ᳓च्युता चिद् वो अ᳓ज्मन् आ᳓
ना᳓नदति प᳓र्वतासो व᳓नस्प᳓तिः
भू᳓मिर् या᳓मेषु रेजते

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ácyutā ← ácyuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ájman ← ájman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nā́nadati ← √nad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

párvatāsaḥ ← párvata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vánaspátiḥ ← vánaspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhū́miḥ ← bhū́mi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rejate ← √rej- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yā́meṣu ← yā́ma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

अच्यु॑ता । चि॒त् । वः॒ । अज्म॑न् । आ । नान॑दति । पर्व॑तासः । वन॒स्पतिः॑ ।
भूमिः॑ । यामे॑षु । रे॒ज॒ते॒ ॥

• acyutā ← acyuta
• [noun], nominative, plural, neuter
• “firm; regular; permanent; immovable; unchanging.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• ajmann ← ajman
• [noun], locative, singular, neuter
• “drive.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• nānadati ← nānad ← √nad
• [verb], plural, Present indikative
• “bellow.”

• parvatāso ← parvatāsaḥ ← parvata
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• vanaspatiḥ ← vanaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “tree; banyan; vanaspati [word]; vanaspativarga; vaṭādi.”

• bhūmir ← bhūmiḥ ← bhūmi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “floor; earth; Earth; real property; region; pṛthivī; location; Earth; place; bhūja; floor; pit; bhūmi [word]; one; hole; shop; distance; country; space; land; territory; topographic point.”

• yāmeṣu ← yāma
• [noun], locative, plural, masculine
• “prahara; watch; travel; path.”

• rejate ← rej
• [verb], singular, Present indikative
• “tremor; flicker.”

हे मरुतः वः युष्माकम् अज्मन् अज्मनि गमने सति अच्युता चित् च्यावयितुमशक्या अपि पर्वतासः पर्वता मेघा गिरयो वा वनस्पतिः । जातावेकवचनम् । वनस्पतयो वृक्षाश्च आ नानदति अभितो भृशं शब्दायन्ते । अपि च यामेषु युष्मदीयेषु गमनेषु निमित्तेषु भूमिः पृथिवी च रेजते कम्पते ॥ ॥ ३६ ॥

English translation:

“At your coming the unprecipitated mountains and trees resound; the earth shakes at your passage.”

(When you stir) even the unshakeable things on your drive, the
mountains and the lord of the forest keep resounding.
The earth trembles at your journeys.

There are several ways to treat pāda a. The simplest (and to my mind the least satisfactory) is simply to take ácyutā as another subject of 3rd pl. nā́nadati (so, e.g., Schaeffer, Inten.). With Geldner and Renou, an intrans. ‘shake’ (vel sim.) can be supplied, on the basis of passages like VI.31.2b ácyutā cic cyāvayanta rájāṃsi, whose d-pāda ends ájman ā́te, very like this pāda. I favor a different solution: simply continuing yád éjatha “when you stir” from the preceding pāda (4d). Although the two verses do not belong to the same pragātha, the continuity of theme is clear.

Even things immovable shake and reel, the mountains and the forest trees at your approach,
And the earth trembles as ye come.

Auch das Unerschütterliche wankt bei eurem Zuge, es dröhnen die Berge, der Baum; die Erde zittert bei euren Heerfahrten.

Das Unbewegte auch erdröhnt, die Berge und das Waldrevier bei eurer Fahrt, Die Erde bebt bei eurem Gang.

Даже несотрясаемое (сотрясается) при вашем выезде,
Громко гудят горы, (большое) лесное дерево.
Земля дрожит от (ваших) походов.

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• ककुबुष्णिक्
• ऋषभः

सेना के गुणों को दिखाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सेनाजनों ! (वः) आपके (अज्मन्) गमन से (अच्युताचित्) सुदृढ और अपतनशील भी (पर्वतासः) पर्वत (वनस्पतिः) और वृक्षादिक भी (नानदति) अत्यन्त शब्द करने लगते हैं (यामेषु) आपके गमन से (भूमिः) पृथिवी भी (रेजते) काँपने लगती है ॥५॥

भावार्थभाषाः - इससे यह सूचित किया गया है कि यदि सेना उच्छृङ्खल हो जाय तो जगत् की बड़ी हानि होती है, अतः उसका शासक देश का परमहितैषी और स्वार्थविहीन हो ॥५॥

टिप्पणी: नोट−यह यहाँ स्मरण रखना चाहिये कि यह सूक्त बाह्य वायु का भी निरूपक है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वः, अज्मन्) आपके प्रस्थान करने पर (अच्युता, चित्) नहीं हिलने योग्य भी (पर्वताः) पर्वत (आ) चारों ओर से (नानदति) अत्यन्त शब्द करने लगते हैं तथा (वनस्पतिः) वनस्पतिएँ भी शब्दायमान हो जाती हैं (यामेषु) और यात्रा करने पर (भूमिः) पृथिवी (रेजते) काँपने लगती है ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में योद्धाओं के प्रस्थान करने पर जो पर्वतादिकों का शब्दायमान होना कथन किया है वह उपचार से है, या यों कहो कि क्षात्रधर्म का अनुष्ठान करनेवाले योद्धाओं का बल वर्णन किया है कि उनके प्रचण्ड वेग से भूमिस्थ लोक काँपने लगते हैं, जैसे कोई कहे कि भारत का आर्तनाद सुनकर सब लोग करुणारस में प्रवाहित होजाते हैं, इस कथन में “भारत” शब्द भारतवर्ष को नहीं किन्तु भारतदेशनिवासियों में लाक्षणिक होने से मनुष्यों का वाचक है, इसको शास्त्रीय परिभाषा में अलंकार, उपचार वा लक्षणा कहते हैं, लक्ष्यार्थ को समझकर जो वेदार्थ का ज्ञाता होता है, वही इस आशय को समझता है, अन्य नहीं ॥५॥

सेनागुणान् दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सेनाजनाः। वः=युष्माकम्। अज्मन्=अजमनि=गमने सति। अच्युताचित्=च्यावयितुमशक्या अपि। पर्वतासः=पर्वताः। पुनः। वनस्पतिः=वनस्पतयोऽपि। नानदति=आभृतो भृशं शब्दायन्ते। अपि च। युष्माकं यामेषु=गमनेषु। भूमिः। रेजते=कम्पते ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वः, अज्मन्) युष्माकं गमने सति (अच्युता, चित्) अच्याव्या अपि (पर्वताः) गिरयः (आनानदति) आशब्दायन्ते (वनस्पतिः) वनस्पतयोऽपि नानदति (यामेषु) यानेषु (भूमिः) पृथिवी (रेजते) कम्पते ॥५॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - सतो बृहती

अ᳓माय वो मरुतो या᳓तवे दियउ᳓र्
जि᳓हीत उ᳓त्तरा बृह᳓त्
य᳓त्रा न᳓रो दे᳓दिशते तनू᳓षु आ᳓
त्व᳓क्षांसि बाहु᳓ओजसः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ámāya ← áma- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yā́tave ← √yā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jíhīte ← √hā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

úttarā ← úttara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

dédiśate ← √diś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tanū́ṣu ← tanū́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

yátra ← yátra (invariable)

bāhvòjasaḥ ← bāhvòjas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvákṣāṁsi ← tvákṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

अमा॑य । वः॒ । म॒रु॒तः॒ । यात॑वे । द्यौः । जिही॑ते । उत्ऽत॑रा । बृ॒हत् ।
यत्र॑ । नरः॑ । देदि॑शते । त॒नूषु॑ । आ । त्वक्षां॑सि । ब॒हुऽओ॑जसः ॥

• amāya ← ama
• [noun], dative, singular, masculine
• “am; panic; power; ferocity.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• yātave ← yā
• [verb noun]
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• dyaur ← dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• jihīta ← jihīte ← hā
• [verb], singular, Present indikative
• “move over; yield; give way.”

• uttarā
• [adverb]
• “north.”

• bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• yatrā ← yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• dediśate ← dediś ← √diś
• [verb], plural, Present indikative

• tanūṣv ← tanūṣu ← tanū
• [noun], locative, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tvakṣāṃsi ← tvakṣas
• [noun], accusative, plural, neuter

• bāhvojasaḥ ← bāhu
• [noun], masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• bāhvojasaḥ ← ojasaḥ ← ojas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

हे मरुतः वः युष्माकम् अमाय बलाय यातवे यातुं द्यौः द्युलोकः बृहत् अन्तरिक्षं विसृज्य उत्तरा उद्गततरा जिहीते गच्छति । युष्मदागमनाद्भीता सती युष्मदीयमान्तरिक्षं स्थानं परित्यज्योर्ध्वं पलायत इत्यर्थः । यत्र यस्मिन्नन्तरिक्षे बाह्वोजसः बाह्वोरोजो बलं येषां तादृशाः नरः नेतारो मरुतः त्वक्षांसि दीप्तान्याभरणानि तनूषु आत्मीयेषु शरीरेषु आ देदिशते आदिष्टानि धृतानि कुर्वन्ति । यद्वा । तनूषु विस्तृतासु मेघस्थास्वप्सु त्वक्षांसि तनूकृतानि तीक्ष्णीकृतान्यायुधानि मेघोद्भेदनाय आ देदिशते पुनःपुनरादिशन्ति । तद्बृहदन्तरिक्षं जिहीत इत्यन्वयः ॥

English translation:

“(Alarmed) at your violence, Maruts, the heaven seeks to rise higher, abandoning the firmament, where(you) the strong-armed leaders (of rites) display the ornaments of (your) person ns.”

To allow your onslaught to drive by, o Maruts, heaven raises itself higher aloft,
when the men, strong in arm, keep putting their energies on display on their own bodies.

Given that the Maruts are displaying their tvákṣāṃsi on their own bodies (tanū́ṣv ā́), I wonder if there is a little pun on tvác- ‘skin’.

To lend free course, O Maruts, to your furious rush, heaven high and higher still gives way,
Where they, the Heroes mighty with their arms, display their gleaming omaments on their forms.

Um eurem Ungestüm, ihr Marut, den Lauf zu lassen fährt der Himmel höher nach oben, während die starkarmigen Männer die Kräfte in ihren Leibern offenbaren.

Vor eurem Andrang klafft der höchste Himmel weit, wenn, Maruts, eure Fahrt ihr macht, Da, wo die Männer stark an Armen grosse Kraft an ihren Leibern lassen schaun.

Перед вашим неистовством, о Маруты, перед движением небо
Отступило, сильно (подавшись) вверх,
Когда мужи с мощными руками
Являют на (своих) телах знаки могучей деятельности.

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• पादनिचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

पुनः उसी विषय का वर्णन आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुतः) हे मरुद्गण सैन्यनायको दुष्टजनशासको ! (वः) आप लोगों के (अमाय+यातवे) बल के कारण स्वच्छन्दपूर्वक गमन के लिये (द्यौः) अन्यान्य जिगीषु वीरपुरुष (बृहत्) बहुत स्थान आपके लिये छोड़कर (उत्तरा+जिहीते) आगे बढ़ जाते हैं (यत्र) जिसके निमित्त (नरः) जननेता और (बाह्वोजसः) भुजबलधारी आप (तनूषु) शरीरों में (त्वक्षांसि) आयुध (देदिशते) लगाते हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो अच्छे सैनिक पुरुष होते हैं, उनसे सब डरते हैं, क्योंकि वे निःस्वार्थ और देशहित के लिये समर करते हैं ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुतः) हे शत्रुसंहार करनेवाले योद्धाओ ! (वः, अमाय, यातवे) आपके बल को जानने के लिये (उत्तरा, द्यौः) उत्कृष्टतर द्युलोक भी (बृहत्) अन्तरिक्ष को (जिहीते) छोड़ देता है (यत्र) जब (बाह्वोजसः) बाहुपराक्रमवाले (नरः) नेता आप (तनूषु) स्वकीय शरीरों में (त्वक्षांसि) दीप्त संग्रामयोग्य आभरणों को (आदेदिशते) धारण करने लगते हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र का भाव यह है कि शत्रुओं का संहार करनेवाले विजयी योद्धा जब युद्ध के आभूषणों को धारण करते हैं, तब मानो द्युलोक अन्तरिक्ष लोक से नीचे आकर अपने तेज का प्रकाश करने लगता है अर्थात् योद्धाओं के युद्धसूचक चिह्न द्युलोक के समान प्रकाशवाले होते हैं, या यों कहो कि दिव्य शक्तियों को धारण किये हुए योद्धा सूर्य्यसमान दीप्तिमान् प्रतीत होते हैं ॥६॥

पुनस्तदनुवर्त्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मरुतः=दुष्टनिग्राहकाः सेनाजनाः। दुष्टान् मारयन्तीति मरुतः। वः=युष्माकम्। अमाय=बलाय। यातवे=यातुं गन्तुम्। द्यौरन्यो विजिगीयुः। बृहत्=बृहत्स्थानं विहाय। उत्तरा=उद्गततरा सती। जिहीते=गच्छति। हाङ् गतौ। यत्र। नरः=नेतारो जनानाम्। पुनः। बाह्वोजसः=बाह्वोर्भुजयोरोजो बलं येषां ते। मरुतः। तनूषु=शरीरेषु। त्वक्षांसि=आयुधानि। आ+देदिशते=धारयन्ति ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुतः) हे शूराः ! (वः, अमाय, यातवे) युष्माकं बलस्य यानाय (उत्तरा, द्यौः) उत्कृष्टतरो द्युलोकोऽपि (बृहत्) अन्तरिक्षम् (जिहीते) त्यक्त्वा गच्छति (यत्र) यस्मिन् काले (बाह्वोजसः, नरः) बाहुपराक्रमा नेतारो भवन्तः (तनूषु) स्वशरीरेषु (त्वक्षांसि) युद्धाभरणानि (आदेदिशते) परिदधते ॥६॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - ककुप्

स्वधा᳓म् अ᳓नु श्रि᳓यं न᳓रो
म᳓हि त्वेषा᳓ अ᳓मवन्तो वृ᳓षप्सवः
व᳓हन्ते अ᳓ह्रुतप्सवः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ánu ← ánu (invariable)

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śríyam ← śrī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

svadhā́m ← svadhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ámavantaḥ ← ámavant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tveṣā́ḥ ← tveṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vŕ̥ṣapsavaḥ ← vŕ̥ṣapsu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áhrutapsavaḥ ← áhrutapsu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

váhante ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

स्व॒धाम् । अनु॑ । श्रिय॑म् । नरः॑ । महि॑ । त्वे॒षाः । अम॑ऽवन्तः । वृष॑ऽप्सवः ।
वह॑न्ते । अह्रु॑तऽप्सवः ॥

• svadhām ← svadhā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• śriyaṃ ← śriyam ← śrī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• tveṣā ← tveṣāḥ ← tveṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

• amavanto ← amavantaḥ ← amavat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “impressive; strong.”

• vṛṣapsavaḥ ← vṛṣapsu
• [noun], nominative, plural, masculine

• vahante ← vah
• [verb], plural, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• ahrutapsavaḥ ← ahrutapsu
• [noun], nominative, plural, masculine

नरः नेतारो मरुतः स्वधामनु । स्वधेत्यन्ननाम । हविर्लक्षणमन्नमनुलक्ष्य श्रियं शोभां महि महत्प्रौढं वहन्ते धारयन्ति । कीदृशाः । त्वेषाः दीप्ताः अमवन्तः बलवन्तः वृषप्सवः वर्षणरूपाः अह्रुतप्सवः अकुटिलरूपाश्च ॥

English translation:

“The radiant, strong, rain-shedding, undisguised leaders of rites display their great glory when acceptingthe (sacrificial) food.”

According to their nature, following their beauty, the men—greatly vibrant, impetuous, bullish in breath,
unobstructed in breath—drive themselves.

I read ánu both with what precedes (svadhā́m) and what follows (śríyam) and do not, contra Geldner, take the latter as obj. of váhante. Med. forms of váha- are several times used reflexively of the Maruts’ progress (V.58.1, V.60.7, V.61.11, X.77.6) without obj.

My tr. of vṛ́ṣa-psu- and áhruta-psu- (as well as vṛ́ṣa-psu- in 10a) are owing to Thieme. See reff. at comm. ad I.49.3.

After their Godlike nature they, the bull. like Heroes, dazzling and impetuous, wear
Great splendour as they show erect.

Ihrer Eigenart entsprechend führen die gar furchtgebietenden, gewaltigen Männer, die bullengestaltigen von ungebeugter Gestalt die Schönheit mit sich.

Die Männer fahren hin zum Schmuck aus eigner Lust mit Ungestüm und schnellem Drang, Aufrecht und kräftig von Gestalt.

По своему желанию везут Красоту
Очень мощные, неистовые мужи
Бычьего вида, несгибаемого вида.

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• ककुबुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः सेनाएँ कैसी होवें, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (नरः) ये जगन्नेता मरुद्गण (स्वधाम्+अनु) जब देश की रक्षा करते हैं, तब (महि) अतिशय (श्रियम्) शोभा को (वहन्ते) धारण करते हैं, वे कैसे हैं (त्वेषाः) अत्यन्त प्रकाशित, पुनः (अमवन्तः) परम बलिष्ठ, पुनः (वृषप्सवः) जिनके रूप से करुणत्व टपक रहा हो, पुनः (अह्रुतप्सवः) अकुटिलरूप अर्थात् जिनकी गति कुटिलता से युक्त न हो ॥७॥

भावार्थभाषाः - सेना को उचित है कि वह अपने देश की सर्व प्रकार से रक्षा करे, वे स्वयं अपने आचरण से दीप्तिमान् और करुणानन्द हों और उनके प्रत्येक कार्य्य सरल हों ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नरः) नेता (त्वेषाः) दीप्तिमान् (अमवन्तः) बलवाले (वृषप्सवः) कामनाप्रदरूपवाले (अहुतप्सवः) अकुटिल रूपवाले शूर लोग (स्वधाम्, अनु) उपभोग्य पदार्थों के उद्देश्य से (महि, श्रियम्) महती शोभा को (वहन्ते) धारण करते हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र का भाव यह है कि जो शूरवीर नेतागण प्रजा के हितार्थ स्वधर्मपालन तथा राज्यलक्ष्मी की रक्षा के लिये युद्ध करते हैं, उनकी शोभा=कीर्ति भूमण्डल में चहुँदिक् फैल जाती है और वे श्रीसम्पन्न होकर अत्यन्त शोभायमान होते हैं, अतएव स्वधर्म, स्वजाति तथा स्वदेश के लिये जो नेतागण युद्धस्थल में पदार्पण करते हैं, वे अपने धर्म का पालन करने के कारण महती कीर्ति तथा महदैश्वर्य्य को प्राप्त होकर देश को सुरक्षित रखते हैं ॥७॥

पुनः सेनाः कीदृश्यो भवेयुरिति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - इमे नरः=नेतारो मरुतः। स्वधाम्+अनु=स्वधा=स्वभावः स्वेषां धारणं वा। स्वकीयदेशादिधारणमनुलक्ष्य। महि=महतीम्। श्रियम्=शोभाम्। वहन्ते। यदा एते स्वदेशादिकं रक्षन्ति तदैवैषां शोभा जायत इत्यर्थः। कीदृशा एते। त्वेषाः=दीप्ताः। पुनः। अमवन्तः=बलवन्तः। पुनः। वृषप्सवः=वर्षणशीलरूपाः। पुनः। अह्रुतप्सवः=अकुटिलरूपाश्च ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नरः) नेतारः (त्वेषाः) दीप्तिमन्तः (अमवन्तः) बलवन्तः (वृषप्सवः) इष्टवर्षणरूपाः (अहुतप्सवः) सरलरूपाः ते (स्वधाम्, अनु) उपभोगार्हपदार्थमुद्दिश्य (महि, श्रियम्) महतीं शोभाम् (वहन्ते) दधति ॥७॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - सतो बृहती

गो᳓भिर् वाणो᳓ अज्यते सो᳓भरीणां᳐
र᳓थे को᳓शे हिरण्य᳓ये
गो᳓बन्धवः सुजाता᳓स इषे᳓ भुजे᳓
महा᳓न्तो न स्प᳓रसे नु᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ajyate ← √añj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sóbharīṇām ← sóbhari- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vāṇáḥ ← vāṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hiraṇyáye ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

kóśe ← kóśa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ráthe ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bhujé ← bhúj- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

góbandhavaḥ ← góbandhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iṣé ← íṣ- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sujātā́saḥ ← sujātá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mahā́ntaḥ ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nú ← nú (invariable)

spárase ← √spr̥- (root)
{case:DAT, number:SG}

गोभिः॑ । वा॒णः । अ॒ज्य॒ते॒ । सोभ॑रीणाम् । रथे॑ । कोशे॑ । हि॒र॒ण्यये॑ ।
गोऽब॑न्धवः । सु॒ऽजा॒तासः॑ । इ॒षे । भु॒जे । म॒हान्तः॑ । नः॒ । स्पर॑से । नु ॥

• gobhir ← gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• vāṇo ← vāṇaḥ ← vāṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “music.”

• ajyate ← añj
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “smear; anoint; mix; color.”

• sobharīṇāṃ ← sobharīṇām ← sobhari
• [noun], genitive, plural, masculine

• rathe ← ratha
• [noun], locative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• kośe ← kośa
• [noun], locative, singular, masculine
• “treasury; sheath; Kośa; scrotum; bud; vessel; kośa [word]; treasure; calyx; container; bucket; box.”

• hiraṇyaye ← hiraṇyaya
• [noun], locative, singular, masculine
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

• gobandhavaḥ ← go
• [noun], masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• gobandhavaḥ ← bandhavaḥ ← bandhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “relative; bandhu [word]; association; friend; kin.”

• sujātāsa ← sujātāsaḥ ← sujāta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “noble; beautiful.”

• iṣe ← iṣ
• [noun], dative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• bhuje ← bhuj
• [verb noun]
• “eat; enjoy; consume; eat; love; burn; run down; enjoy; live on.”

• mahānto ← mahāntaḥ ← mahat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• sparase ← spṛ
• [verb noun]

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

सोभरीणाम् ऋषीणां गोभिः शब्दैः स्तुतिलक्षणैः वाणः मरुद्वीणा अज्यते व्यज्यते प्रकटीक्रियते। कुत्र। हिरण्यये रथे कोशे कोशवद्वेष्टिते मध्यदेशे। यद्वा । गोभिर्गन्तृभिर्गोमातृकैर्वा मरुद्भिर्वाणोऽज्यते व्यज्यते । सोभरीणां ज्ञानायेदृशे रथे वाद्यत इत्यर्थः । अपि च गोबन्धवः गोमातृकाः सुजातासः शोभनजन्मानः महान्तः महानुभावास्ते मरुतः नः अस्माकम् इषे अन्नाय भुजे भोगाय स्परसे प्रीत्यै च बलनाय वा नु क्षिप्रं भवन्विति शेषः ॥

English translation:

“The voice (of the Maruts) blends with the songs of the Sobharis in the receptacle of their goldenchariot; may the mighty well-born Maruts, the offspring of the (bridled) cow, (be gracious) to us regard of food,enjoyment, and kindness.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The voice: vāṇa = the lute, vīṇā

The music of the Sobharis is anointed with cows. Onto the chariot, into the golden (chariot) cask
(come) those well-born (Maruts), akin to a cow [=Pr̥śni], (for us) to
enjoy nourishment; the great ones (come here) now for us to gain.

Against most tr., I take pāda a as an independent nominal clause and construe b with c. The locc. in b refer to the chariot and its box, onto which the Maruts are mounting. The same phrase two hymns later, VIII.22.9 ā́hí ruhátam …, ráthe kóśe hiraṇyáye, with a verb of mounting, seems to clinch this interpr., though Geldner (n. 8b) explicitly claims that the two nearby phrases, in hymns by the same poet, are used differently.

I think gó-bandhu- ‘having a cow/cows as kin’ is a pun, an interpr. not registered in the published translation On the one hand it refers to the Maruts’ mother Pṛśni; on the other, on the basis of vā́ja-bandhu- ‘having prizes as kin’ (VIII.68.19) and the word play in the adjacent hymn, VIII.21.4 (see comm. there), it is also a clever way to say that the Maruts have cows at their disposal to give to us. These are the same cows with which the music is anointed in pāda a.

I do not see any way around supplying a verb of motion or mounting in bcd: the Maruts mount their chariot or come in order for us to enjoy the nourishment they bring (cf. 2c iṣā́nah … ā́gatā “come here to us with nourishment”) and to gain other desirable things, in two parallel infinitive phrases (iṣé bhujé … na spárase).

The root noun íṣ- is tr. two different ways in 2c (‘refreshment’) and 8c (‘nourishment’). These should have been harmonized.

The pivot of the Sobharis’ chariot within the golden box is balmed with milk.
May they the Well-born, Mighty, kindred of the Cow, aid us to food and to delight.

Mit Kuhmilch wird die Stimme der Sobhari´s gesalbt in der goldenen Kufe auf dem Wagen. Die mit der Kuh, der Prisni, verwandten, edlen Marut, die großen, mögen uns Speisesegen genießen und davontragen lassen.

Durch Milchtrank wird der Sobhari’s Musik belohnt, den ihr im goldnen Wagen führt, Ihr schöngebornen, kuhentstammten, mächtigen, verhelft zu Trunk uns und Genuss.

Музыка (людей) из рода Собхари смазывается коровьим (молоком)
На колеснице в золотом ковше.
Происходящие от коровы прекраснорожденные (Маруты) (пусть помогут) вкусить жертвенной услады,
Великие (пусть помогут) нам сейчас (ее) добыть!

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

पुनः वे कैसे हों, यह दिखाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोभरीणाम्) मनुष्य जाति के अच्छे प्रकार भरणपोषण करनेवाले सैनिकजनों के (वाणः) वाण (हिरण्यये) सुवर्णमय (रथे+कोशे) रथस्थ कोश में (गोभिः) शब्द से (अज्यते) मालूम होता है। अर्थात् वीरपुरुष जब वाण फेंकते हैं और धनुष् का शब्द होता है, तब मालूम होता है कि रथ पर बहुत वाण हैं। (गोबन्धवः) पृथिवी के बन्धु (सुजातासः) शोभनजन्मा कुलीन और (महान्तः) महान् ये मरुद्गण (नः) हमारे (इषे) अन्न के लिये (भुजे) भोग के लिये और (स्परसे) प्रीति के लिये (नु) शीघ्र होवें ॥८॥

भावार्थभाषाः - वीरपुरुष सदा जगत् के उपकार किया करें। प्रजाओं के क्लेशों को दूर करने के लिये सदा यत्न करें ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सोभरीणाम्) सम्यग् भरण-पोषण करनेवाले उन योद्धाओं का (हिरण्यये) सुवर्णमय (कोशे) कौशेय वस्त्राच्छादित (रथे) रथ में (वाणः) शस्त्र (गोभिः) क्षेपण शब्दों से (अज्यते) प्रकाशित होता है (गोबन्धवः) विद्याओं के बन्धु (सुजातासः) सुन्दर सफल जन्मवाले (महान्तः) पूजनीय वह वीर (नः) हमारे (इषे) अन्न के लिये (भुजे) भोग के अर्थ (स्परसे) बल के अर्थ (नु) शीघ्र ही उपस्थित हों ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे सब प्रजाओं का भरणपोषण करनेवाले तथा विद्याप्रिय योद्धाओ ! आप लोग शीघ्र ही हमारे विद्याप्रधान यज्ञों में सुशोभित होकर प्रजाजनों को अपनी रक्षा द्वारा सुख पहुँचावें अर्थात् हमको अपने उपदेशों से बलवान् बनावें और हमारे लिये पुष्कल अन्न-प्राप्ति के अर्थ यत्नवान् हों ॥८॥

पुनः कीदृशा इति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - सोभरीणाम्=सुभर्तॄणां सैन्यजनानाम्। वाणः। हिरण्यये=सौवर्णे। रथे कोशे। गोभिः=शब्दैः। अज्यते=प्रकटी भवति। गोबन्धवः=पृथिव्या बान्धवाः। सुजातासः=सुजाताः। पुनः। महान्तः। इमे मरुद्गणाः। नः=अस्माकम्। इषे=अन्नाय। भुजे=भोगाय। स्परसे=प्रीत्यै च। नु=क्षिप्रम्। भवत्विति शेषः ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सोभरीणाम्) सुष्ठुभरणशीलानाम् (हिरण्यये) सौवर्णे (कोशे) कौशेयवेष्टिते (रथे) याने (वाणः) यच्छस्त्रम् तत् (गोभिः) क्षेपणशब्दैः (अज्यते) व्यक्तं भवति (गोबन्धवः) विद्याया मित्रभूताः (सुजातासः) सुजन्मानः (महान्तः) पूज्यास्ते (नः) अस्माकम् (इषे) अन्नाय (भुजे) भोगाय (स्परसे) बलाय च (नु) क्षिप्रं भवन्तु ॥८॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - ककुप्

प्र᳓ति वो वृषदञ्जयो
वृ᳓ष्णे श᳓र्धाय मा᳓रुताय भरध्वम्
हव्या᳓ वृ᳓षप्रयावणे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; 12 = 5+7, ending LHX
genre M

Morph
práti ← práti (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vr̥ṣadañjayaḥ ← vr̥ṣadañji- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

bharadhvam ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

mā́rutāya ← mā́ruta- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śárdhāya ← śárdha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇe ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vŕ̥ṣaprayāvṇe ← vŕ̥ṣaprayāvan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

प्रति॑ । वः॒ । वृ॒ष॒त्ऽअ॒ञ्ज॒यः॒ । वृष्णे॑ । शर्धा॑य । मारु॑ताय । भ॒र॒ध्व॒म् ।
ह॒व्या । वृष॑ऽप्रयाव्ने ॥

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• vṛṣadañjayo ← vṛṣat ← vṛṣ
• [verb noun]
• “shower; rain; effuse; shower; drench.”

• vṛṣadañjayo ← añjayaḥ ← añji
• [noun], nominative, plural, masculine
• “color; ointment; adornment.”

• vṛṣṇe ← vṛṣan
• [noun], dative, singular, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• śardhāya ← śardha
• [noun], dative, singular, masculine
• “troop.”

• mārutāya ← māruta
• [noun], dative, singular, masculine
• “Marut(a).”

• bharadhvam ← bhṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• vṛṣaprayāvṇe ← vṛṣa ← vṛṣan
• [noun], masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣaprayāvṇe ← prayāvṇe ← prayāvan
• [noun], dative, singular, masculine
• “traveling.”

हे वृषदञ्जयः वृषता वर्षकेण सोमेनाञ्जन्तः सिञ्चन्तोऽध्वर्यवः वः यूयं वृष्णे वर्षित्रे मारुताय मरुत्संघरूपाय शर्धाय बलाय हव्यानि हवींषि प्रति भरध्वम् । आहवनीयं प्रति हरत । शर्धं विशेष्यते । वृषप्रयाव्णे । वृषाणः सेक्तारः प्रयावानः प्रकृष्टं गन्तारो मरुतो यस्मिन् तत्तथोक्तम् । तस्मै ॥

English translation:

“Sprinklers of the libation, present the offerings to the rain-bestowing swift-passing company of theMaruts.”

O you who rain unguents, present oblations to your own bullish Marutian troop
whose leader is a bull [=Indra]. ᳓

Bring, ye who sprinkle balmy drops. oblations to your vigorous Marut company,
To those whose leader is the Bull.

Bringet, ihr Salbetriefende, eure Opfergaben der bullenhaften marutischen Heerschar dar, deren Anführer der Bulle Indra ist.

Auf bringt, o Salben-regnende, nun eurer starken Marutschar die Opfer dar, ihr, der mit Stieren fahrenden.

О вы. украшенные каплями дождя!
Принесите бычьей стае марутовой
Жертвенные возлияния – (этой) мощно выезжающей!

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषदञ्जयः) हे शोभनाचारयुक्त प्रजाजनों ! (वः) आप लोग (मारुताय) उत्तम सेनाजनों के लिये (हव्यानि) विविध द्रव्य विविध खाद्यपदार्थ (प्रतिभरध्वम्) रक्षा के बदले में दिया करें। (वृष्णे) जो मरुद्गण रक्षा और धनादिकों की वर्षा करते हैं (शर्धाय) जो आप लोगों के बलस्वरूप हैं और (वृषप्रयाव्णे) जिनके नायक वृषवत् बलिष्ठ और देशरक्षक हैं ॥९॥

भावार्थभाषाः - भगवान् उपदेश देते हैं कि सेना देश हितकारिणी हो और उस का भरण-पोषण प्रजाधीन हो ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषदञ्जयः) हे कामनाप्रद योद्धाओं को बुलानेवाले मनुष्यो ! (वः) तुम सब (वृष्णे) कामनाओं की वर्षा करनेवाले (मारुताय) योद्धाओं का (वृषप्रयाव्णे) बलिष्ठ सैनिकवाली (शर्धाय) सेना के लिये (हव्या) उसके दातव्य भागों को (प्रतिभरध्वम्) प्रतिहरण करते रहो अर्थात् उन्हें देते रहो ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे प्रजाजनो ! तुम अपनी कामनाओं को पूर्ण करनेवाले योद्धाओं को बुलाकर सदैव उनका सत्कार करो, उनसे शूरवीरतादि गुण धारण करके बलवान् होओ और उनके दातव्यभाग को कभी मत रोको, सदैव देते रहो ॥९॥ तात्पर्य्य यह है कि जो जनता योद्धाओं के सैनिक विभागों का यथायोग्य मान करती हुई उनसे धीर वीरतादि गुणों की शिक्षा प्राप्त कर अनुष्ठान करती है, वह सदैव सुखी रहती है ॥

पुनस्तदेवानुवर्त्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वृषदञ्जयः। अञ्जिर्गतिः। वृषन् अञ्जिर्येषां ते वृषदञ्जयः। शोभनगतय इत्यर्थः। वः=यूयम्। छान्दसोऽयं प्रयोगः। वृषप्रयाव्णे। वृषा=वृषवद् बलिष्ठः। प्रयावा=अग्रसरो नायको यस्य तस्मै वृषप्रयाव्णे। पुनः। वृष्णे=रक्षायै धनादिकानां च वर्षयित्रे। पुनः। शर्धाय=बलरूपाय। मारुताय=मरुद्गणाय। हव्यानि=भोजनादीनि वस्तूनि प्रति। भरध्वम् ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषदञ्जयः) हे वृषतां मरुतामाह्वातारः ! (वः) यूयम् (वृष्णे) वर्षित्रे (मारुताय) मरुतां समूहाय (वृषप्रयाव्णे) वर्षितृसैनिकयातृकाय (शर्धाय) बलाय (हव्या) तदीयभागान् (प्रतिभरध्वम्) प्रतिहरध्वम् ॥९॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - सतो बृहती

वृषणश्वे᳓न मरुतो वृ᳓षप्सुना
र᳓थेन वृ᳓षनाभिना
आ᳓ श्येना᳓सो न᳓ पक्षि᳓णो वृ᳓था नरो
हव्या᳓ नो वीत᳓ये गत

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vr̥ṣaṇaśvéna ← vr̥ṣaṇaśvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣapsunā ← vŕ̥ṣapsu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ráthena ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣanābhinā ← vŕ̥ṣanābhi- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ná ← ná (invariable)

naraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

pakṣíṇaḥ ← pakṣín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śyenā́saḥ ← śyená- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vŕ̥thā ← vŕ̥thā (invariable)

gata ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vītáye ← vītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

वृ॒ष॒ण॒श्वेन॑ । म॒रु॒तः॒ । वृष॑ऽप्सुना । रथे॑न । वृष॑ऽनाभिना ।
आ । श्ये॒नासः॑ । न । प॒क्षिणः॑ । वृथा॑ । न॒रः॒ । ह॒व्या । नः॒ । वी॒तये॑ । ग॒त॒ ॥

• vṛṣaṇaśvena ← vṛṣaṇaśva
• [noun], instrumental, singular, masculine

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• vṛṣapsunā ← vṛṣapsu
• [noun], instrumental, singular, masculine

• rathena ← ratha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vṛṣanābhinā ← vṛṣa ← vṛṣan
• [noun], masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣanābhinā ← nābhinā ← nābhi
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• śyenāso ← śyenāsaḥ ← śyena
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hawk; bird of prey; falcon; Śyena; eagle; śyena [word]; Śyena.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pakṣiṇo ← pakṣiṇaḥ ← pakṣin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “winged.”

• vṛthā
• [adverb]
• “vainly; incorrectly; unnecessarily; at will.”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], vocative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vītaye ← vī
• [verb noun]
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• gata ← gam
• [verb], plural, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे नरः नेतारः मरुतः वृषणश्वेन वृषभिः सेचनसमर्थैरश्वैरुपेतेन वृषप्सुना वर्षकरूपयुक्तेन वृषनाभिना । नाभिश्चक्रच्छिद्रम् । वर्षकनाभियुक्तेन रथेन नः अस्माकं हव्यानि हवींषि आ गत आगच्छत । वृथा अनायासेनैव वीतये भक्षणार्थम् । तत्र दृष्टान्तः । श्येनासो न पक्षिणः श्येनाः शंसनीयगतयः पक्षिणो यथा शीघ्रमागच्छन्ति तद्वदनायासेन शीघ्रमागच्छतेत्यर्थः ॥ ॥३७॥

English translation:

“Maruts, leaders (of rites), come like swift-flying birds in your rain- shedding, strong-horsed chariot,whose wheels bestow showers, to partake of our oblations.”

O Maruts, with your chariot with its bullish horses, bullish breath, bullish wheel-naves,
come here at will, like winged falcons, to pursue our oblations, o men. ᳓

Come hither, O ye Mares, on your stronghorsed car, solid in look, with solid naves.
Lightly like winged falcons, O ye Heroes, come, come to enjoy our ofrerings.

Auf dem mit Bullen-Rossen bespannten, bullengestaltigen Wagen mit der bullenhaften Nabe kommet wie geflügelte Falken nach belieben, um unserer Opfer zu begehren, ihr Herren!

Mit stierbespanntem Wagen kommt, o Maruts, her, der stark an Naben, stark sich zeigt, O Männer kommt wie Adler fliegend schnell daher, zu speisen unser Opfermahl.

На мощно выглядящей колеснице с мощными конями,
С мощной втулкой, о Маруты,
С готовностью, как крылатые коршуны, мчитесь,
О мужи, чтобы вкусить наши возлияния!

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• सतःपङ्क्ति
• पञ्चमः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (नरः) हे मनुष्यों के नेता (मरुतः) मरुद्गण आप (नः) हमारे (हव्या) निखिल पदार्थों की (वृथा) अनायास (वीतये) रक्षा के लिये (रथेन) रथ पर चढ़कर (आ+गत) आवें। कैसा रथ हो (वृषणाश्वेन) जो बलिष्ठ अश्वों से युक्त हो, जो (वृषप्सुना) धनादिकों की वर्षा करनेवाला हो, पुनः (वृषनाभिना) जिसके मध्यस्थान भी धनादिवर्षक हों। आगमन में दृष्टान्त देते हैं−(न) जैसे (श्येनासः) श्येन नाम के (पक्षिणः) पक्षी बड़े वेग से उड़कर दौड़ते हैं, तद्वत् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - प्रजा के कार्य में किञ्चित् भी विलम्ब वे न करें और अपने साथ नाना पदार्थ लेकर चलें। जहाँ जैसी आवश्यकता देखें, वहाँ वैसा करें ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नरः) हे नेता (मरुतः) शत्रुनाशक वीरो ! आप (वृषणश्वेन) इष्टगामी अश्वयुक्त (वृषप्सुना) कामनाप्रदरूप को धारण करनेवाले (वृषनाभिना) दृढ़नाभि=चक्रछिद्रवाले (रथेन) रथ द्वारा (नः) हमारे (हव्या, वीतये) हव्य=दातव्य भाग को सेवन करने के लिये (श्येनासः, पक्षिणः, न) श्येन पक्षी के समान निर्भीक होकर (आगत) आवें ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे शत्रुनाशक वीरो ! आप शीघ्रगामी रथों द्वारा अपना दातव्यभाग लेने के लिये शीघ्र आवें और श्येन=वाज के समान प्रतिपक्षियों को अपने आक्रमण से निर्बल करके सम्पूर्ण जनता से दातव्य भाग प्राप्त कर अपना कर्तव्य पालन करें अर्थात् हमारी सब ओर से रक्षा करते हुए हमें सुखसम्पन्न करें ॥१०॥

पुनस्तदनुवर्त्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे नरः=हे जनानां नेतारो मरुतः। नोऽस्माकम्। हव्या=हव्यानि=निखिलवस्तूनि। वृथा=अनायासेन। वीतये=रक्षार्थम्। श्येनासो न पक्षिणः=श्येनाः पक्षिण इव। रथेन। आ+गत=आगच्छत। कीदृशेन रथेन। वृषणाश्वेन= बलिष्ठाश्वयुक्तेन। पुनः। वृषप्सुना=वर्षकरूपयुक्तेन। पुनः। वृषनाभिना=वर्षकनाभियुक्तेन। नाभिश्चक्रच्छिद्रम् ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नरः) हे नेतारः (मरुतः) शूराः (वृषणश्वेन) इष्टगाम्यश्वेन (वृषप्सुना) स्वयमपि कामप्रदरूपेण (वृषनाभिना) समर्थचक्रच्छिद्रेण (रथेन) यानेन (नः) अस्माकम् (हव्या, वीतये) भागसेवनाय (श्येनासः, पक्षिणः, न) श्येनाः पक्षिण इव (आगत) आगच्छत ॥१०॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - ककुप्

समान᳓म् अञ्जि᳓ एषां᳐
वि᳓ भ्राजन्ते रुक्मा᳓सो अ᳓धि बाहु᳓षु
द᳓विद्युतति ऋष्ट᳓यः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
añjí ← añjí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

samānám ← samāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

bāhúṣu ← bāhú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

bhrājante ← √bhrāj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rukmā́saḥ ← rukmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

dávidyutati ← √dyut- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

r̥ṣṭáyaḥ ← r̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

स॒मा॒नम् । अ॒ञ्जि । ए॒षा॒म् । वि । भ्रा॒ज॒न्ते॒ । रु॒क्मासः॑ । अधि॑ । बा॒हुषु॑ ।
दवि॑द्युतति । ऋ॒ष्टयः॑ ॥

• samānam ← samāna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• añjy ← añji
• [noun], nominative, singular, neuter
• “color; ointment; adornment.”

• eṣāṃ ← eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bhrājante ← bhrāj
• [verb], plural, Present indikative
• “shine; glitter; look.”

• rukmāso ← rukmāsaḥ ← rukma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “adornment.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• bāhuṣu ← bāhu
• [noun], locative, plural, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• davidyutaty ← davidyutati ← davidyut ← √dyut
• [verb], plural, Present indikative
• “flash.”

• ṛṣṭayaḥ ← ṛṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “spear.”

एषां मरुताम् अञ्जि रूपाभिव्यञ्जकमाभरणं समानम् एकविधमेव । एतदेवाह । रुक्मासः रुक्मा दीप्यमानाः सुवर्णमया हाराः वि भ्राजन्ते । वक्षःस्थलेषु विशेषेण दीप्यन्ते । तथा बाहुषु अधि अंसेषु ऋष्टयः शक्त्यादीन्यायुधानि दविद्युतति अत्यर्थं द्योतन्ते ॥

English translation:

“Their decoration is the same; gold (necklaces) shine (on their breasts), lances gleam upon theirshoulders.”

Common to them (all) is their unguent; their brilliants glint on
their arms.
Their spears keep flashing.

Their decoration is the same: their omaments of gold are bright upon their arms;
Their lances glitter splendidly.

Ihre aufgetragene Farbe ist die gleiche, die Schmuckstücke erglänzen an ihren Armen; ihre Speere blitzen.

Sie tragen alle gleichen Schmuck, und Goldgeschmeide strahlt an ihren Armen rings, Und ihre Speere glänzen hell.

Одинаковое у них украшение:
Ярко сверкают золотые пластинки на руках,
Пронзительно блестят копья.

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• पादनिचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - सेना एक प्रकार की हो, यह शिक्षा इससे देते हैं, यथा−(एषाम्) इन मरुद्गणों की (अञ्जि) गति (समानम्) समान हो। तथा (रुक्मासः) अन्यान्य सुवर्णमय आभरण भी समानरूप से (वि+भ्राजन्ते) शोभित हों। तथा (बाहुषु+अधि) बाहुओं के ऊपर (ऋष्टयः) शक्ति आदि नाना आयुध भी समानरूप से (दविद्युतति) अत्यन्त द्योतित हों ॥११॥

भावार्थभाषाः - सेना नाना अस्त्र-शस्त्रों से युक्त हो, किन्तु उनके कपड़े आदि सब एक ही हों ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एषाम्) इन वीरों का (अञ्जि, समानम्) व्यञ्जक चिह्न एक सा ही होता है (अधिबाहुषु) बाहुमूलों में (रुक्मासः, भ्राजन्ते) सुवर्णमय परिचय करानेवाले भूषण शोभा को बढ़ाते हैं तथा (ऋष्टयः) हाथों में शक्ति, शूल आदि शस्त्र (दविद्युतति) अत्यन्त प्रकाशमान होते हैं ॥११॥

भावार्थभाषाः - उपर्युक्त योद्धाओं का व्यञ्जक=द्योतक चिह्न एक जैसा होता है, बाहुमूलों में परिचय करानेवाले शोभायमान सुवर्ण के भूषण होते और हाथों में सूर्य्य की किरणसमान प्रकाशमान शस्त्र होते हैं, जो क्षात्रबल के प्रभाव को प्रकाशित करते हैं अर्थात् शूरवीर क्षत्रियों का स्वरूप शस्त्रास्त्रों से दिव्य शोभा को धारण करता है ॥११॥

पुनस्तदनुवर्त्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - एषाम्=मरुद्गणानाम्। अञ्जि=गतिः। समानम्। तथा। रुक्मासः=रुक्मा दीप्यमानाः। सुवर्णमया हाराः। वक्षःसु। विभ्राजन्ते समाना एव। तथा। बाहुषु। अधि। सप्तम्यर्थद्योतकः। भुजेषु। ऋष्टयः=शक्त्यादीनि आयुधानि। दविद्युतति=अत्यर्थं द्योतन्ते ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एषाम्) एषां मरुताम् (अञ्जि, समानम्) व्यञ्जकं चिह्नमेकविधमेव (अधिबाहुषु) बाहुमूलेषु (रुक्मासः) सुवर्णमयानि परिचायकभूषणानि (भ्राजन्ते) दीप्यन्ते तथा (ऋष्टयः) हस्तेषु शक्तिप्रभृतिशस्त्राणि (दविद्युतति) भृशं द्योतन्ते ॥११॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - सतो बृहती

त᳓ उग्रा᳓सो वृ᳓षण उग्र᳓बाहवो
न᳓किष् टनू᳓षु येतिरे
स्थिरा᳓ ध᳓न्वानि आ᳓युधा र᳓थेषु वो
अ᳓नीकेषु अ᳓धि श्रि᳓यः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ugrábāhavaḥ ← ugrábāhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ugrā́saḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vŕ̥ṣaṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

tanū́ṣu ← tanū́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

yetire ← √yat- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ā́yudhā ← ā́yudha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dhánvāni ← dhánur ~ dhánvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

rátheṣu ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

sthirā́ ← sthirá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ádhi ← ádhi (invariable)

ánīkeṣu ← ánīka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

śríyaḥ ← śrī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ते । उ॒ग्रासः॑ । वृष॑णः । उ॒ग्रऽबा॑हवः । नकिः॑ । त॒नूषु॑ । ये॒ति॒रे॒ ।
स्थि॒रा । धन्वा॑नि । आयु॑धा । रथे॑षु । वः॒ । अनी॑केषु । अधि॑ । श्रियः॑ ॥

• ta ← te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ugrāso ← ugrāsaḥ ← ugra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• vṛṣaṇa ← vṛṣaṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• ugrabāhavo ← ugra
• [noun]
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• ugrabāhavo ← bāhavaḥ ← bāhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• nakiṣ ← nakir
• [adverb]
• “not.”

• ṭanūṣu ← tanūṣu ← tanū
• [noun], locative, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• yetire ← yat
• [verb], plural, Perfect indicative
• “strive; endeavor; join; equal; rival.”

• sthirā ← sthira
• [noun], nominative, plural, neuter
• “firm; hard; lasting; calm; stable; immovable; firm; strong; sthira [word]; vegetable; potent; steadfast; durable; firm; trustworthy; trustworthy; diligent.”

• dhanvāny ← dhanvāni ← dhanvan
• [noun], nominative, plural, neuter
• “bow; desert; steppe; barren.”

• āyudhā ← āyudha
• [noun], nominative, plural, neuter
• “weapon; āyudha [word].”

• ratheṣu ← ratha
• [noun], locative, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• ’nīkeṣv ← anīkeṣu ← anīka
• [noun], locative, plural, neuter
• “army; face; battalion; battlefront; point; appearance.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• śriyaḥ ← śrī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

उग्रासः उद्गूर्णाः सर्वकार्येषूद्यताः वृषणः वर्षितारः उग्रबाहवः उद्गूर्णबाहुकाः ते मरुतः तनूषु आत्मीयेषु शरीरेषु नकिः येतिरे रक्षणाय न प्रयतन्ते । न हि कश्चित्तेषां शरीराणि बाधितुं शक्नोति येन यत्नः क्रियेत । परोऽर्धर्चः प्रत्यक्षकृतः । हे मरुतः वः युष्माकं रथेषु धन्वानि धनूंष्यायुधानि आयोधनानि बाणादीनि च स्थिरा स्थिराणि दृढतराणि सन्ति । अत एव कारणात् अनीकेष्वधि सेनामुखेषु श्रियः जयसंपदः युष्माकं भवन्ति ॥

English translation:

“Fierce, vigorous, strong-armed, they need not exert (the energy of their) person ns; bows and arrows areready in your chariots; the glory (of conquest) over (hostile) armies is yours.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Energy: or, rather, they need notexert themselves to defend their person ns, nakiṣṭanūṣu yetire

These mighty bulls with mighty arms do not arrange (such things just) on their bodies:
taut bows and weapons are on your chariots, beauties on your faces.

Geldner takes tanū́ṣu as attenuated to something close to a reflexive (“sind nicht auf sich selbst eifersüchitig”), but in vss. 6 and 26 it is lexically robust. I think the point here is to contrast the adornment of their bodies with that of other locations associated with them (their chariots and their faces).

They toil not to defend their bodies from attack, strong Heroes with their mighty arms.
Strong are your bows and strong the weapons in your cars, and glory sits on every face.

Die gewaltigen Bullen mit gewaltigen Armen sind nicht auf sich selbst eifersüchtig. Starke Bogen und Waffen sind auf euren Wagen, Schönheit in euren Gesichtern.

Die kräft’gen Helden, deren Arme kräftig sind, sie hadern miteinander nie, Auf ihren Wagen starke Bogen, Kriegsgeräth und Glanz auf ihrem Angesicht.

Эти грозные быки с грозными руками
Никогда не выстраиваются в ряд.
Прочны луки, оружие на ваших колесницах,
Лица прекрасны.

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• पादनिचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - पुनः सेनाजन कैसे हों सो कहते हैं−(ते) वे सेनाजन (उग्रासः) सर्व कार्य्यों में परमोद्योगी हों, पुनः (वृषणः) शान्ति, रक्षा, धन आदि की वर्षिता हों, पुनः (उग्रवाहवः) बाहुबल के कारण उग्र हों अथवा जिनके बाहु सदा सर्वकार्य में उद्यत हों, किन्तु (तनूषु) निज शरीर के भरण-पोषण के लिये (नकिः) कदापि भी (येतिरे) चेष्टा न करें, क्योंकि उनके शरीर के पोषण की चिन्ता प्रजाएँ किया करें। तथा हे मरुद्गण ! (वः) आपके (रथेषु) रथों के ऊपर (धन्वानि) धनुष् और (आयुधा) वाण आदि आयुध (स्थिरा) दृढ़ हों, जिससे (अनीकेषु+अधि) सेनाओं में (श्रियः) विजयलक्ष्मी को प्राप्त हों ॥१२॥

भावार्थभाषाः - सैनिक पुरुष परमोद्योगी हों, अपने शरीर की चिन्ता न करें। वे अच्छे-२ अस्त्रों से सुभूषित हों ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उग्रासः) बल से भरे हुए (वृषणः) रक्षाओं की वर्षा करनेवाले (उग्रवाहवः) कठोर भुजावाले (ते) वे सब योद्धा दूसरों के विरोध से (तनूषु) अपने शरीरों के (नकिः, येतिरे) भरण-पोषण का प्रयत्न नहीं करते, हे वीरो (वः) आपके (रथेषु) रथों में (धन्वानि) धनुष्=प्रक्षेपण साधन और (आयुधा) संप्रहारसाधन अस्त्र-शस्त्र (स्थिरा) दृढ रहते हैं, इससे (अनीकेषु) सेनाओं में (श्रियः) जयलक्ष्मी (अधि) अधिक होती है ॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र का भाव यह है कि बल से पूर्ण योद्धा जिनके वृषभ समान स्कन्ध, विशाल बाहु, कम्बुसमान ग्रीवा तथा धनुर्विद्याप्रधान योद्धाओं के अस्त्र-शस्त्रों में राजलक्ष्मी सदा निवास करती है ॥१२॥

पुनस्तदनुवर्त्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - उग्रासः=उद्गूर्णाः=निखिलकार्य्येषु उद्यताः। पुनः। वृषणः=शान्तिरक्षादीनां वर्षितारः। पुनः। उग्रबाहवः ते मरुद्गणाः। तनूषु=स्वकीयेषु शरीरेषु। नकिः=न कदापि। येतिरे=यतन्ताम्। स्वशरीरस्य भरणपोषणचिन्तां ते न कुर्वन्तीत्यर्थः। हे मरुतः। वः=युष्माकं रथेषु। धन्वानि=धनूंषि। आयुधा=आयुधानि आयोधनानि वाणादीनि। स्थिरा=स्थिराणि दृढानि। सन्तु। येन। अनीकेषु अधिसेनासु। सदा। श्रिय=विजयश्रियो भवेयुः ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उग्रासः) बलीयांसः (वृषणः) रक्षणस्य वर्षितारः (उग्रवाहवः) कठोरभुजाः (ते) ते मरुतः (तनूषु) स्वकीयतनूषु (नकिः) नहि (येतिरे) प्रयतन्ते परविरोधेन, हे शूराः (वः) युष्माकं (रथेषु) यानेषु (धन्वानि) धनूंषि (आयुधा) आयोधनकरणानि च (स्थिरा) दृढानि सन्ति अतः (अनीकेषु) सेनासु (श्रियः) जयश्रियः (अधि) अधिकं भवन्ति ॥१२॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - ककुप्

ये᳓षाम् अ᳓र्णो न᳓ सप्र᳓थो
ना᳓म त्वेषं᳓ श᳓श्वताम् ए᳓कम् इ᳓द् भुजे᳓
व᳓यो न᳓ पि᳓त्रियं स᳓हः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
árṇaḥ ← árṇas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

sapráthaḥ ← sapráthas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yéṣām ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

bhujé ← bhúj- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ít ← ít (invariable)

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śáśvatām ← śáśvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

tveṣám ← tveṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pítryam ← pítrya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sáhaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

येषा॑म् । अर्णः॑ । न । स॒ऽप्रथः॑ । नाम॑ । त्वे॒षम् । शश्व॑ताम् । एक॑म् । इत् । भु॒जे ।
वयः॑ । न । पित्र्य॑म् । सहः॑ ॥

• yeṣām ← yad
• [noun], genitive, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• arṇo ← arṇaḥ ← arṇas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “body of water; water.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sapratho ← saprathaḥ ← saprathas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “extensive; wide; extended.”

• nāma ← nāman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• tveṣaṃ ← tveṣam ← tveṣa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

• śaśvatām ← śaśvat
• [noun], genitive, plural, masculine
• “all(a); each(a).”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• bhuje ← bhuj
• [verb noun]
• “eat; enjoy; consume; eat; love; burn; run down; enjoy; live on.”

• vayo ← vayaḥ ← vayas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pitryaṃ ← pitryam ← pitrya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “ancestral; paternal.”

• sahaḥ ← sahas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

अर्णो न उदकमिव सप्रथः सर्वतः पृथु विस्तीर्णं त्वेषं दीप्तं शश्वतां बहूनां येषां मरुतामीदृशं नाम मरुत इति नामधेयम् एकमित् एकमेवासहायमेव सत् भुजे स्तोतॄणां भोगाय भवति । तत्र दृष्टान्तः । सहः प्रसहनशीलं पित्र्यं पितुरागतं वयो न अन्नमिव । यथा तद्विस्रम्भेण भोगाय भवति तथेत्यर्थः । तानित्युत्तरत्रैकवाक्यता ॥

English translation:

“One illustrious name is given to them all, as widely diffused as water for the gratification (of theirworshippers), like invigoraing paternal food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vayo na pitryam sahaḥ: prasahanaśīlam; the worshipers may relyupon it

Of them whose name is vibrant and widespread like a flood, there is just one (name) for each and every one of them to enjoy.
Their might is like the life force of their fathers.

That their name can be “broad/widespread like a flood” may at first seem odd, but the point is simply that it is widely known.

Pāda b expresses another common point about the Maruts: they do not have individual names (though see V.52.10-11), but “Marut” serves for each one of them.

I differ from Geldner and Renou in taking gen. pl. śáśvatām ‘of each and every one’ as referring to the Maruts, not to the mass of people; therefore in my view the subj. of the inf. bhujé is the Maruts, not these same unidentified people.

I do not know if pítrya- here refers specifically to the Maruts’ ancestors (esp., presumably, Rudra), as I have taken it, or whether this is a more general statement: “like ancestral life force” (so, more or less, Geldner and Renou).

Whose name extendeth like a sea, alone, resplendent, so that all have joy in it,
And life-power like ancestral might.

Deren Name furchtgebietend wie die ausgebreitete Flut, der eine der vielen zum Nutzen ist; wie die väterliche Kraft ist ihre Gewalt.

Sie, deren Wesen wie das Meer sich wogend ausdehnt allen einzig zum Genuss, des Vaters Muth gleicht ihre Kraft.

Чье могучее имя, словно разлившийся поток,
Одно – на пользу каждому из них…
(Их) мощь словно телесная сила, идущая от отца.

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - पुनः सैनिकजन कैसे हों, इस से कहते हैं−(येषाम्) जिनका (नाम) नाम (अर्णः+न) जल के समान (सप्रथः) सर्वत्र विस्तीर्ण हो और (त्वेषम्) दीप्तियुक्त हो, पुनः (शश्वताम्) चिरस्थायी, उन मरुद्गणों के (भुजे) बाहु में (एकम्+इत्) बल ही प्रधान हो और (न) जैसे (सहः) प्रसहनशील (पित्र्यम्) पैत्रिक (वयः) अन्न को लोग स्वच्छन्दता से भोगते हैं, तद्वत् सैनिकजन भी प्रजाओं के कार्य्य में आ सकें ॥१३॥

भावार्थभाषाः - सैनिक पुरुष ऐसे शुद्धाचारी हों कि जिनके नाम उज्ज्वल हों और वे ऐसे प्रजाहितकर हों कि सब कोई उनसे अपने धन के समान लाभ उठा सकें ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (येषाम्) जिन योद्धाओं का (अर्णः, न, सप्रथः) जल के समान सर्वत्र फैला हुआ (त्वेषम्) दीप्त=प्रतापसहित (नाम) “भट” आदि शब्द (एकम्, इत्) अकेला ही (शश्वताम्) सकल प्रजा के (भुजे) भोग के अर्थ पर्याप्त है (न) जैसे (पित्र्यम्) पिता से लब्ध (वयः) अन्नादि (सहः) सुख से उपभोग के लिये पर्याप्त होता है ॥१३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र का भाव यह है कि जिन योद्धाओं के नाम की धाक शत्रु के हृदय को कम्पायमान कर देती और जिनके प्रताप से धर्म तथा देश अभ्युदय को प्राप्त होता है, वे योद्धा सद्वंशविभूषित हिमाचल के समान अचल रहकर धर्म तथा जाति में शिरोमणि होकर विराजमान होते हैं ॥१३॥

पुनस्तदनुवर्त्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - येषाम्=मरुतां नाम। अर्णः+न=जलमिव। सप्रथः=सर्वतः=प्रथु विस्तीर्णं भवेत्। पुनः। त्वेषम्=दीप्तं भवेत्। पुनः। शश्वताम्=चिरस्थायिनां मरुताम्। भुजे। एकमिद्=एकमेव बलं स्यात्। पुनः। न=यथा। सहः=प्रसहनशीलं पित्र्यम्। वयोऽन्नं भवति। तद्वत् तेषां नाम भवेदित्यर्थः ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (येषाम्) येषां मरुताम् (अर्णः, न, सप्रथः) उदकमिव विस्तृतम् (त्वेषम्) सप्रतापम् (नाम) भटशब्दः (एकम्, इत्) एकमेव (शश्वताम्) सर्वासां प्रजानाम् (भुजे) भोगाय भवति (न) यथा (सहः) सोढुं योग्यम् (पित्र्यम्) पितुरागतम् (वयः) अन्नादि ॥१३॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - सतो विराट्

ता᳓न् वन्दस्व मरु᳓तस् ताँ᳓ उ᳓प स्तुहि
ते᳓षां᳐ हि᳓ धु᳓नीना᳐म्
अरा᳓णां᳐ न᳓ चरम᳓स् त᳓द् एषां᳐
दाना᳓ मह्ना᳓ त᳓द् एषा᳐म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stuhi ← √stu- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

vandasva ← √vandⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

dhúnīnām ← dhúni- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

hí ← hí (invariable)

téṣām ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

arā́ṇām ← ára- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

caramáḥ ← caramá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dānā́ ← dāmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

mahnā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

तान् । व॒न्द॒स्व॒ । म॒रुतः॑ । तान् । उप॑ । स्तु॒हि॒ । तेषा॑म् । हि । धुनी॑नाम् ।
अ॒राणा॑म् । न । च॒र॒मः । तत् । ए॒षा॒म् । दा॒ना । म॒ह्ना । तत् । ए॒षा॒म् ॥

• tān ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vandasva ← vand
• [verb], singular, Present imperative
• “worship; laud.”

• marutas ← marutaḥ ← marut
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• tāṃ ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• stuhi ← stu
• [verb], singular, Present imperative
• “laud; praise; declare; stu.”

• teṣāṃ ← teṣām ← tad
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• dhunīnām ← dhuni
• [noun], genitive, plural, masculine
• “deafening; boisterous; noisy.”

• arāṇāṃ ← arāṇām ← ara
• [noun], genitive, plural, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• caramas ← caramaḥ ← carama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “last; ultimate.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• eṣāṃ ← eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dānā ← dāna
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “giving; gift; bribery; performance; addition; yajña; fueling; teaching.”

• mahnā ← mahan
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

हे अन्तरात्मन् तान् पूर्वोक्तगुणान् मरुतः वन्दस्व प्रणम । तान् एवोपेत्य स्तुहि । हि यस्मात् धुनीनां कम्पयितॄणां तेषां मरुतां वयं शेषभूताः स्मः । अराणाम् अर्याणां स्वामिनां यथा चरमः हीनः सेवकः शेषभूतस्तद्वत् । तत् तस्मात् एषां मरुतां दाना दानानि मह्ना महत्त्वेन युक्तान्यस्माकं भवन्ति । तदेषाम् इति द्विरुक्तिरादरार्था पदपूरणार्था वा ॥

English translation:

“Praise them, praise the Maruts, for we are (dependen) upon those agitators (of all things) as a menial isupon his lords; therefore are their donations (characterized) by munificence; such are their (gifts).”

Extol these Maruts; praise them. For of these boisterous ones, as of wheel-spokes, there is no last one. This is so as to their giving; as to their greatness is this so.

As Oldenberg points out (and as is reflected in Geldner’s and Renou’s tr.), ná must stand for *ná ná, i.e., the simile marker followed by a negative. The same no-last-spoke image is found in V.58.5 with alternative realizations of both simile marker (iva) and negative (privative a-): arā́ivéd ácaramā(ḥ).

The pāda break between c and d goes counter to the syntactic parallelism: syntax: tád eṣām dānā́ meter: … tád eṣām, mahnā́tád eṣām dānā́mahnā́tád eṣām This produces a syncopated effect, emphasized by the polarized positions of the parallel instr. dānā́and mahnā́in their nominal clauses.

Pay honour to these Maruts and sing praise to them, for of the wheel-spokes of the car
Of these loud roarers none is last: this is their power, this moves them to give mighty gifts.

Diese Marut lobe, diese preise, denn von den Rauschenden gibt es wie bei den Radspeichen keinen Letzten! Das gilt von ihrer Freigebigkeit, das von ihrer Größe.

Verehre, preise diese Maruts; denn sie sind laut rauschend Rades Speichen gleich, Von denen keine je die letzte ist, so sind auch sie an Gaben und an Macht.

Этих Марутов превозноси, восхваляй их:
Ведь среди этих шумных (богов)
Нет последнего, как среди спиц (колеса)!
Это от их щедрости, от их величия.

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• आर्चीभुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे प्रजागण (तान्+मरुतः) उन सैनिकजनों की (वन्दस्व) वन्दना करो (तान्) उनके (उप+स्तुति) समीप जाकर स्तुति करो (हि) क्योंकि (तेषाम्+धुनीनाम्) दुष्टों के कँपानेवाले उन मरुद्गणों की रक्षा में हम सब कोई वास करते हैं (न) जैसे (अराणाम्) श्रेष्ठ पुरुषों का (चरमः) पुत्रादि रक्षणीय होता है, तद्वत् हम लोग सैनिकजनों के रक्षणीय हैं, (तद्+एषाम्) इसलिये इनके (दाना) दान भी (मह्ना) महत्त्वयुक्त हैं। (तद्+एषाम्) इसलिये इनकी स्तुति आदि करनी चाहिये ॥१४॥–

भावार्थभाषाः - अच्छी सेना की प्रशंसा करनी चाहिये ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे प्रजावर्ग ! (तान्, मरुतः) उन शूरों की (वन्दस्व) वन्दना कर (तान्, उपस्तुहि) उन्हीं की प्रशंसा कर (हि) क्योंकि (धुनीनाम्) शूर शत्रुओं को कंपानेवाले (तेषाम्, अराणाम्, मरुताम्) उन पालक वीरों का (चरमः, न) तू रक्षणीय दाससदृश है (तत्) जो (एषाम्, दाना) इन लोगों के दान (मह्वा) प्रतिष्ठा बढ़ानेवाले हैं (तदेषाम्) जो इनके दान प्रतिष्ठा बढ़ानेवाले हैं। मन्त्र में “तदेषां” पद दो बार आदरार्थ और आशय को दृढ़ करने के लिये आया है ॥१४॥

भावार्थभाषाः - सम्पूर्ण प्रजाजनों को उचित है कि वह प्रतिष्ठा बढ़ानेवाले तथा अन्नादि भोग्यपदार्थों का दान देनेवाले योद्धाओं की वन्दना तथा स्तुति करें अर्थात् उनकी तन, मन, धन से सदैव सेवा करते रहें, जिससे वे प्रसन्न होकर अनुग्रहपूर्वक सब कामनाओं को पूर्ण करें ॥१४॥

पुनस्तदनुवर्त्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे प्रजागण ! तान् वन्दस्व। तान् मरुतः। उपस्तुहि। हि=यतः। तेषां धुनीनाम्=दुष्टकम्पयितॄणाम्। रक्षायां वयं स्मः। न=यथा। अराणाम्=श्रेष्ठपुरुषाणाम्। चरमः पुत्रादिः रक्षणीयो भवति। तदेषां मरुताम्। दाना=दानानि। मह्नः=महत्त्वेन युक्तानि सन्ति। तदेषामिति द्विरुक्तिरर्थगौरवात् ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे प्रजाजन ! (तान्, मरुतः) ताञ्छूरान् (वन्दस्व) अभिवादय (तान्, उपस्तुहि) तानेव प्रशंस (हि) यतः (धुनीनाम्) कम्पयितॄणाम् (तेषाम्) तेषां मरुताम् (अराणाम्) स्वामिनाम् (चरमः, न) त्वं सेवक इवासि (तत्) तस्मात् (एषाम्, दाना) एषां दानानि (मह्वा) महत्त्वयुक्तानि (तदेषाम्) तदेषां दानानि महान्त्येव द्विरुक्तिरादरार्था आशयदृढीकरणार्था च ॥१४॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - ककुप्

सुभ᳓गः स᳓ व ऊति᳓षु
आ᳓स पू᳓र्वासु मरुतो वि᳓उष्टिषु
यो᳓ वा नून᳓म् उता᳓सति

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

subhágaḥ ← subhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ūtíṣu ← ūtí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ā́sa ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

pū́rvāsu ← pū́rva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

vyùṣṭiṣu ← vyùṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ásati ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

nūnám ← nūnám (invariable)

utá ← utá (invariable)

vā ← vā (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सु॒ऽभगः॑ । सः । वः॒ । ऊ॒तिषु॑ । आस॑ । पूर्वा॑सु । म॒रु॒तः॒ । विऽउ॑ष्टिषु ।
यः । वा॒ । नू॒नम् । उ॒त । अस॑ति ॥

• subhagaḥ ← subhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• va ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• ūtiṣv ← ūtiṣu ← ūti
• [noun], locative, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• āsa ← as
• [verb], singular, Perfect indicative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• pūrvāsu ← pūrva
• [noun], locative, plural, feminine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• vyuṣṭiṣu ← vyuṣṭi
• [noun], locative, plural, feminine
• “dawn; happiness; consequence.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• utāsati ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utāsati ← asati ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हे मरुतः वः युष्माकम् ऊतिषु रक्षासु सतीषु सः स्तोता सुभगः आस शोभनधनो भवति । अस्तेश्छान्दसो भूभावाभावः । यद्वा । सुभग आस दीप्यते । अस गतिदीप्त्यादानेषु’ । कदेति चेत् उच्यते । पूर्वासु व्युष्टिषु पूर्वेष्वतीतेषु विवासितेषु दिवसेषु । यद्वा । पूर्वास्वागामिनीषु व्युष्टिषूषःसु । उषःकालोपलक्षितेषु दिवसेषु । उत अपि च यः मनुष्यः स्तोता यष्टा वा नूनम् अवश्यम् असति युष्माकं भवति । अस्तेः छान्दसः शपो लुगभावः । स सुभग इत्यन्वयः ॥ ॥३८॥

English translation:

“Fortunate was he, Maruts, who, in former days, was secure in your protections, as is he who nowenjoys them.”

Very fortunate is he who was amid your forms of help at earlier dawnings, o Maruts,
or who will be also now.

In c the presence of both vā ‘or’ and utá ‘and’ is curious, as is the position of the latter. Klein (DGRV I.450) suggests that the placement of utá after nūnám means that it should be construed with that adv., and so vā and utá each retains its own force.

Blest by your favouring help was he, O Maruts, at the earlier flushings of the morn,
And even now shall he be blest.

Glücklich war dieser in eurer Gunst an den frühen Morgen, ihr Marut, oder wer es jetzt sein mag,

Wer glücklich war durch eure Gunst, o Maruts, stets bei der vergangnen Morgen Schein, Der wird fürwahr auch jetzt es sein.

Счастлив тот с вашими поддержками,
(Кто) был при прежних зажиганиях (зорь),
Или кто будет теперь,

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुतः) हे सेनागण ! (वः) आप लोगों की (ऊतिषु) रक्षाओं में जो जन (आस) रहता है, (सः) वह जन (सुभगः) सदा धनसम्पन्न होता है। कब ? (पूर्वासु+व्युष्टिषु) अतीत, वर्तमान और भविष्यत् तीनों कालों में वह सुखी रहता है। (उत) और (वा+नूनम्) अवश्यमेव (यः) जो जन (असति) आपका होके रहता है, वह सदा सुखी होता है, इसमें सन्देह नहीं ॥१५॥

भावार्थभाषाः - सेना से सुरक्षित देश में सभी जन सुख से रहते हैं। सेना को उचित है कि लोभ, काम, क्रोध और अपमानादि से प्रेरित होकर प्रजाओं में कोई उपद्रव न मचावे, किन्तु प्रेम से प्रजा की रक्षा करे ॥१५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुतः) हे योद्धाओ ! (सः) वह मनुष्य (वः, ऊतिषु) आपकी रक्षा से युक्त होकर (सुभगः, आस) सुन्दरभाग्यवाला होता है जो आपके (पूर्वासु, व्युष्टिषु) प्रथम प्रवास में अपने गृह में आने पर सत्कार करता है (यः, वा) अथवा जो (नूनम्, उत) निश्चय ही (असति) आपका शरणागत होकर रहता है ॥१५॥

भावार्थभाषाः - जो प्रजाजन उपर्युक्त गुणसम्पन्न योद्धाओं को अपने घर बुलाकर उनका विविध पदार्थों से सत्कार करते और जो निश्चय ही उनके शरणागत होकर रहते हैं, वे सौभाग्यशाली होते हैं, या यों कहो कि जो प्रजावर्ग उक्त प्रकार के योद्धाओं को अपना रक्षक बनाते हैं, वे सदा सुखी रहते और निर्भय होकर ईश्वरीयधर्म का देश में प्रचार करते हैं ॥१५॥

पुनस्तदनुवर्त्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मरुतः=हे सेनागणाः। वः=युष्माकम्। ऊतिषु=रक्षासु मध्ये। यो जनः। आस=वर्तते। सः। सुभगः=शोभनधनो भवति। कदा। पूर्वासु+व्युष्टिषु=विवासितेषु अतीतेषु यद्वा पूर्वासु आगामिनीषु दिवसेषु। उत=अपि च। वा+नूनम्=निश्चयेन युष्माकं योजना। असति=भवति। स जनः सुखेषु तिष्ठति। सेनाभिः सुरक्षिते देशे सर्व एव जनः सुखेन तिष्ठति। अतएव लोभेन वा कामेन वा क्रोधेन वा अपमानादिना वा प्रेरिता सत्यः सेनाः कदापि प्रजोपद्रवं न कुर्युः। किन्तु प्रेम्णा प्रजाः पालयेयुः ॥१५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुतः) हे मरुतः ! (सः) स जनः (वः, ऊतिषु) युष्माकं रक्षासु सतीषु (सुभगः, आस) सुभगो भवति यो वः (पूर्वासु, व्युष्टिषु) प्रथमविवासदिनेषु परिचरति (यः, वा) अथवा यः (नूनम्, उत, असति) निश्चयं युष्मच्छरणो भवति ॥१५॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - सतो बृहती

य᳓स्य वा यूय᳓म् प्र᳓ति वाजि᳓नो नर
आ᳓ हव्या᳓ वीत᳓ये गथ᳓
अभि᳓ ष᳓ द्युम्नइ᳓र् उत᳓ वा᳓जसातिभिः
सुम्ना᳓ वो धूतयो नशत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
naraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

práti ← práti (invariable)

vā ← vā (invariable)

vājínaḥ ← vājín- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

gathá ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vītáye ← vītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

dyumnaíḥ ← dyumná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vā́jasātibhiḥ ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

dhūtayaḥ ← dhū́ti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

naśat ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

sumnā́ ← sumná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

यस्य॑ । वा॒ । यू॒यम् । प्रति॑ । वा॒जिनः॑ । न॒रः॒ । आ । ह॒व्या । वी॒तये॑ । ग॒थ ।
अ॒भि । सः । द्यु॒म्नैः । उ॒त । वाज॑सातिऽभिः । सु॒म्ना । वः॒ । धू॒त॒यः॒ । न॒श॒त् ॥

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• vājino ← vājinaḥ ← vājin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• nara ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• vītaye ← vīti
• [noun], dative, singular, feminine

• gatha ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ṣa ← sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dyumnair ← dyumnaiḥ ← dyumna
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “magnificence.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vājasātibhiḥ ← vājasāti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “victory; battle.”

• sumnā ← sumna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• dhūtayo ← dhūtayaḥ ← dhūti
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut.”

• naśat ← naś
• [verb], singular, Present injunctive
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

हे नरः नेतारो मरुतः यूयं यस्य वा यस्य च वाजिनः हविष्मतो यजमानस्य हव्या हव्यानि हवींषि प्रति वीतये भक्षणाय आ गथ आगच्छथ सः यजमानः हे धूतयः कम्पयितारो मरुतः द्युम्नैः द्योतमानैरन्नैर्यशोभिर्वा उत अपि च वाजसातिभिः वाजानां संभजनैश्च वः युष्माकं संबन्धीनि सुम्ना सुम्नानि सुखानि अभि नशत् अभितो व्याप्नोति ॥

English translation:

“The sacrificer, to partake of whose oblations you approach, leaders of rites, enjoys, agitators of allthings, the felicity you bestow, together with abundant viands, and the gift of strength.”

Or the prize-seeker whose oblations you come here to pursue, o men. He will attain to your favors, you shakers, along with brilliant things and the winning of prizes.

The yásya vā opening this verse, parallel to yó vā in 15c, shows that this clause is still dependent on the main clause in 15ab subhágaḥ sá “very fortunate he …” The main clause in 16c may refer only to the vājín- of ab or to the various subhága- folk of vss. 15-16.

The hapax gatha in b is an anomalous form, with a present 2nd pl. ending (- tha) on a root aorist stem. It is clearly a nonce form generated beside 2nd pl. impv.

gata in 10d. The pādas are otherwise almost identical: 10d havyā́no vītáye gata, 16b ā́havyā́vītáye gatha.

The strong man to whose sacrifice, O Heroes, ye approach that ye may taste thereof,
With glories and with war that winneth spoil shall gain great bliss, ye Shakers of the world.

Oder zu wes Lohnherren Opferspenden ihr Herren herkommet, um ihrer zu begehren: der soll durch Herrlichkeit und Beutegewinn eure Huld erfahren, ihr Schüttler.

Der Opferherr, zu dessen Opfergaben ihr, o Männer, zum Genusse kommt, Wird durch die Opferspenden und durch Geisteskraft erlangen, Stürmer, eure Huld.

Или же (человек,) выигравший награду, к которому вы, о мужи,
Отправляетесь для вкушения жертв, –
Пусть он добьется ваших милостей, о сотрясатели,
Вместе с великолепием и захватом добычи!

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• सतःपङ्क्ति
• पञ्चमः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (नरः) हे नेता सेनाओ ! आप (यस्य+वा) जिस (वाजिनः) यजमान अर्थात् सेवकजन के (हव्या) धनों के (प्रति) प्रति (वीतये) रक्षा के लिये (आगथ) आते-जाते रहते हैं (धूतयः) हे दुष्टों को कम्पानेवाली सेनाओ ! (सः) वह (द्युम्नैः) विविध धनों से वा यशों से (उत) और (वाजसातिभिः) अन्नों के दानों से युक्त होता है और (वः) आप लोगों से सुरक्षित होकर वह जन सदा (सुम्ना) विविध प्रकार के धनों को (अभिनशत्) अच्छी तरह से प्राप्त करता है ॥१६॥

भावार्थभाषाः - सेनाओं को उचित है कि वे प्रजाओं के धनों और सुखों को पालें और बचावें ॥१६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नरः) हे नेता योद्धाओ ! (यस्य, वा) अथवा जिसके (हव्या, प्रति) स्वभोग्य पदार्थों के प्रति (वाजिनः, यूयम्) बलिष्ठ आप (वीतये) उपभोगार्थ (आगथ) आते हैं (धूतयः) हे शत्रुओं को कंपानेवाले ! (सः) वह मनुष्य (द्युम्नैः) दिव्य धन से (उत) और (वाजसातिभिः) अनेकविध बलों से (अभि) अभियुक्त होकर (वः) आपके (सुम्ना) सुखों से (नशत्) व्याप्त होता है ॥१६॥

भावार्थभाषाः - हे शत्रुओं को तपानेवाले शूरवीर योद्धाओ ! वह पुरुष धन-धामादि अनेकविध सुखों से युक्त होता है, जिसके यहाँ आप उपभोगार्थ जाते हैं, या यों कहो कि वह पुरुष अनन्त प्रकार के भोगों तथा अभ्युदय को प्राप्त होता है, जो आपकी आज्ञापालन करता तथा विविध प्रकार के पदार्थों से आपकी सेवा करता है ॥१६॥

पुनस्तदनुवर्त्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - नरः=हे नेतारो मरुतः। यूयम्। यस्य वा=यस्य च। वाजिनः=हविष्मतो यजमानस्य। हव्या=हव्यानि हवींषि। प्रति=उद्दिश्य। वीतये=रक्षणाय। आ गथ=आगच्छथ। स यजमानः। धूतयः=हे कम्पयितारो मरुतः। द्युम्नैः। द्योतमानैरन्नैर्यशोभिर्वा। उत=अपि च। वाजसातिभिः=वाजानां संभजनैश्च। वः=युष्माकम्। सुम्ना=सुम्नानि=सुखानि। अभिनशत्=अभितो व्याप्नोति। सेनाभिर्यत्नेन प्रजाधनानि रक्षितव्यानि ॥१६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नरः) हे नेतारः ! (यस्य, वा) अथवा यस्य (हव्या, प्रति) हव्यानि प्रति (वाजिनः, यूयम्) बलवन्तो यूयम् (वीतये) उपभोगाय (आगथ) आगच्छथ (धूतयः) हे कम्पयितारः ! (सः) स जनः (द्युम्नैः) द्योतमानधनैः (उत) अथ (वाजसातिभिः) बलभागैः (अभि) अभियुक्तः सन् (वः) युष्माकम् (सुम्ना) सुखानि (नशत्) व्याप्नोति ॥१६॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - ककुप्

य᳓था रुद्र᳓स्य सून᳓वो
दिवो᳓ व᳓शन्ति अ᳓सुरस्य वेध᳓सः
यु᳓वानस् त᳓था इ᳓द् असत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
rudrásya ← rudrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sūnávaḥ ← sūnú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yáthā ← yáthā (invariable)

ásurasya ← ásura- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

váśanti ← √vaś- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

vedhásaḥ ← vedhás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

táthā ← táthā (invariable)

yúvānaḥ ← yúvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

यथा॑ । रु॒द्रस्य॑ । सू॒नवः॑ । दि॒वः । वश॑न्ति । असु॑रस्य । वे॒धसः॑ ।
युवा॑नः । तथा॑ । इत् । अ॒स॒त् ॥

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• rudrasya ← rudra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• sūnavo ← sūnavaḥ ← sūnu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “son; offspring.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• vaśanty ← vaśanti ← vaś
• [verb], plural, Present indikative
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• asurasya ← asura
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• vedhasaḥ ← vedhas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “devout.”

• yuvānas ← yuvānaḥ ← yuvan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “young; youthful.”

• tathed ← tathā
• [adverb]
• “and; thus; besides; very well; so; then; in that manner; now; therefore; however; so.”

• tathed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• asat ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

रुद्रस्य दुःखद्रावयितुरीश्वरस्य सूनवः पुत्राः असुरस्य उदकानां क्षेप्तुर्मेघस्य वेधसः विधातारः । यद्वा । असवः प्राणाः । तान् राति ददातीत्यसुरं वृष्टिजलम् । तस्य कर्तारः । युवानः नित्यतरुणा ईदृशा मरुतः दिवः अन्तरिक्षादागत्य यथा येन प्रकारेण वशन्ति अस्मान् कामयन्ते तथेत् तेनैव प्रकारेण असत् इदं स्तोत्रं भवतु । वष्टेः छान्दसः शपो लुगभावः ॥

English translation:

“May this (our praise) take effect, so that the ever-youthful sons of Rudra, creators of the cloud,(coming) from heaven, may be plural ased with us.”

Just as they wish, so shall it be—they,
the sons of Rudra, lord of heaven, the ritual adepts, the youths,

The identity and distribution of forms in pāda b are oddly unclear. Is diváḥ dependent on ásurasya, or are they coreferential, or are they independent of each other? In the first instance this produces “lord of heaven” (as I have it in the published tr; see also W. E. Hale [Asura, p. 75] “of the asura of the Sky”); in the 2nd “Lord Heaven” (so Geldner: “Asura Himmel”); in the 3rd Renou’s “(les hommes) du ciel, de l’Asura.” Do these genitives qualify Rudra (gen. rudrásya in a), as I take it, or vedhásaḥ (so Geldner: “die … Meister des Asura Himmel,” sim. W. E. Hale), or, with Renou, are they direct qualifiers of the Maruts? I opt for the first solution because vedhásdoes not usually govern anything and because Rudra is called ásuro mahó diváḥ in II.1.6, divó ásurāya in V.41.3, and probably diváh … ásurasya in I.122.1 contra Geldner

And in fact is vedhásaḥ nom. pl., as it’s universally taken, or another gen. sg., perhaps qualifying Rudra? Parallels cut both ways. Rudra is in fact called vedhás- in VII.46.1, but the Maruts are so called in V.52.13, 54.6.

Even as Rudra’s Sons, the brood of the Creator Dyaus, the Asura, desire,
O Youthful Ones, so shall it be:

So wie es des Rudra Söhne, die jugendlichen Meister des Asura Himmel wollen, so soll es geschehen.

So wie des Rudra Söhne es begehren, die des hohen Himmels Ordner sind, so, jugendliche, soll es sein.

Как хотят сыновья Рудры,
(Мужи) неба – Асуры, устроители (обряда),
Юноши, так пусть и будет!

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

पुनः उसी विषय की अनुवृत्ति है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यों ! वे सैनिकजन (रुद्रस्य सूनवः) परमेश्वर के पुत्र हों अर्थात् ईश्वर के भक्त हों (दिवः) अच्छे स्वभाववाले (असुरस्य) भक्तजनों के (वेधसः) रक्षक हों तथा (युवानः) युवा पुरुष हों (यथा) जिस प्रकार यह कार्य सिद्ध हो (तथा+इत्) वैसा ही (असत्) होना चाहिये ॥१७॥

भावार्थभाषाः - यहाँ रुद्रादि शब्द से सैनिकजनों का लक्षण कहा गया है। प्रथम रुद्रसूनु पद से दिखलाया गया है कि ईश्वर के पुत्र जैसे परोपकारी आदि हो सकते हैं, वैसे ही सैनिकजन हैं और प्रत्येक उत्तम कार्य्य के वे विधायक हैं और युवा हैं। युवक पुरुषों से सेना में जितने कार्य्य सिद्ध हो सकते हैं, उतने वृद्धादिकों से नहीं ॥१७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रुद्रस्य, सूनवः) शत्रुओं को रुलानेवाले वीरों की सन्तान (असुरस्य) दुष्टजनों के (वेधसः) सुधारक (युवानः) युवा वीर (यथा) जिस प्रकार (दिवः) अन्तरिक्ष=पर्वताद्युच्च प्रदेशों में विद्यमान होते हुए भी (वशन्ति) हमको चाहते रहें (तथा, इत्) वही उपाय (असत्) हो ॥१७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र का भाव यह है कि रुद्र=शत्रुओं को रुलानेवाले योद्धाओं की सन्तान भी दुष्टजनों की सुधारक तथा उनको धर्मपथ पर स्थित करनेवाली होती है अर्थात् उक्त वीर पुरुषों की सन्तानें प्रजाजनों में सुधार उत्पन्न करती हुई सम्पूर्ण सुखों की उत्पादक होती हैं ॥१७॥

पुनस्तदनुवर्त्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्याः ! यथा=येन प्रकारेण। रुद्रस्य=ईश्वरस्य। सूनवः=पुत्राः। दिवः=दिव्याः। असुरस्य=भक्तजनस्य। वेधसः=विधातारो रक्षका भवेयुः। तथेत्=तथैव। असत्=यतितव्यम्। ते पुनः कथंभूताः। युवानः। वसन्ति=कामयन्ते। अस्मान्=कामयेरन् तथा यतितव्यम्। सैनिकैर्जनैः सदा युवभिः ईश्वरभक्तैश्च भाव्यम्। ते यथा प्रसन्ना भवेयुस्तथा अन्यैरपि यतितव्यम् ॥१७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रुद्रस्य, सूनवः) रुद्रस्य=रुद्राणां भयंकरवीराणाम् “जात्यभिप्रायेणैकवचनम्” पुत्राः (असुरस्य) दुष्टजनस्य (वेधसः) संस्कर्तारः (युवानः) तरुणाः (यथा) येनोपायेन (दिवः) अन्तरिक्षात् पर्वताद्युच्चप्रदेशादपि (वशन्ति) अस्मानिच्छन्ति (तथा, इत्, असत्) तथैव भवतु ॥१७॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - सतो बृहती

ये᳓ च अ᳓र्हन्ति मरु᳓तः सुदा᳓नवः
स्म᳓न् मीळ्हु᳓षश् च᳓रन्ति ये᳓
अ᳓तश् चिद् आ᳓ न उ᳓प व᳓स्यसा हृदा᳓
यु᳓वान आ᳓ ववृधुवम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
árhanti ← √arh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sudā́navaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

cáranti ← √carⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mīḷhúṣaḥ ← mīḍhváṁs- (nominal stem)
{case:ACC, number:PL}

smát ← smát (invariable)

yé ← yá- (pronoun)

ā́ ← ā́ (invariable)

átas ← átas (invariable)

cit ← cit (invariable)

hr̥dā́ ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

vásyasā ← vásyaṁs- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

vavr̥dhvam ← √vr̥t- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

yúvānaḥ ← yúvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ये । च॒ । अर्ह॑न्ति । म॒रुतः॑ । सु॒ऽदान॑वः । स्मत् । मी॒ळ्हुषः॑ । चर॑न्ति । ये ।
अतः॑ । चि॒त् । आ । नः॒ । उप॑ । वस्य॑सा । हृ॒दा । युवा॑नः । आ । व॒वृ॒ध्व॒म् ॥

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• cārhanti ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cārhanti ← arhanti ← arh
• [verb], plural, Present indikative
• “should; may; rate; can; can; equal; necessitate.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• sman ← smat
• [adverb]
• “simultaneously; jointly.”

• mīﾱhuṣaś ← mīḍhuṣaḥ ← mīḍhvas
• [noun], accusative, plural, masculine
• “big.”

• caranti ← car
• [verb], plural, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ataś ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• vasyasā ← vasyas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “better; rich.”

• hṛdā ← hṛd
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• yuvāna ← yuvānaḥ ← yuvan
• [noun], vocative, plural, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vavṛdhvam ← _ ← √_
• [?]
• “_”

सुदानवः शोभनदानाः ये च यजमानाः मरुतः देवान् अर्हन्ति पूजयन्ति । ये च मीळ्हुषः सेक्तॄन् मरुतः स्मत् प्रशस्तं चरन्ति हविर्भिः प्रचरन्ति यजन्ति । यत एवम् अतः अपि कारणात् तानुभयविधान् नः अस्मान् आ अभिलक्ष्य वस्यसा वसीयसा वसुमत्तमेन हृदा हृदयेन हे युवानः मरुतः उप आ ववृध्वम् उपेत्याभिसंभजत ॥

English translation:

“Youthful (Maruts), approaching us with benevolent hearts, grant prosperity to those liberal men whoworship you, who zealously propitiate you, the showerers of rain, with oblations.”

The Maruts of good drops who deserve (the soma-drink) and who go about practicing generosity all together.
With a better heart even than this [=usual generosity], o youths, turn yourselves hither toward us.

Syntactic problems continue in this verse. Contra most interpr., I take ab as a continuation of vs. 17, still couched in the 3rd ps., and cd as a new clause directly addressing the Maruts in the 2nd ps. The first hemistich consists of two parallel relative clauses, with the two forms of yé positioned at the extreme ends, opening and closing the half-verse. The clauses are connected by an inverse ca: #yé ca … yé#.

This inversion is phonologically motivated, producing a mirror image figure: #yé cā́rhanti … cáranti yé# (Saṃhitā text, but 1st verb metrically to be read ca árhanti).

There are further problems. árhanti has no expressed object – unless marútaḥ is taken as acc., with the subj. being unexpressed human worshipers; see Oldenberg’s reff.

This seems a thoroughly bad idea, given the rhetorical structure of this pragātha. Geldner supplies “zu heissen” (that is, “deserve [to be called]”), which seems a fairly radical addition; Renou “notre hommage” (so also Klein, DGRV I.186), which is somewhat easier to justify semantically but for which there is no parallel. My “soma drink” is based on a number of passages where some expression containing pītím ‘drink’ (+/- ‘soma’) serves as obj. of √arh (I.134.6, II.14.2, IV.47.2, V.51.6); this is the most common expressed obj. to √arh.

In b mīḷhúṣaḥ is the problem. Technically speaking, this cannot be a nom. pl.

as I have rendered it. The correct form should be mīḷhvā́ṃsaḥ, which is found only once in the RV, though nearby (VIII.25.14, but not attributed to the same poet). Most take it here as the accusative pl. it appeas to be, referring to the generous (human) patrons whom the Maruts approach (e.g., Geldner “und die zu den Lohnherrn insgesamt(?) kommen”). This is certainly possible, but, with Oldenberg, I nonetheless take it as a nominative, because the stem is often used of the Maruts, including in this very hymn (3c gen. pl. mīḷhúṣām). The misinterpretation could be aided by passages like VI.66.3 rudrásya yé mīḍhúṣaḥ sánti putrā́ḥ, where the adjective technically modifies gen. sg. Rudra, but could be interpr. as going with nom. pl. putrā́ḥ. Cf. also VII.58.5, which is entirely ambiguous. It is indeed barely possible that mīḷhúṣaḥ here actually is a gen. sg., picking up the rudrásya of 17a, but I think this unlikely. The morphologically weak nom. pl. here might also be favored by phonological motivations, in order to produce a form similar to marútaḥ in the previous pāda in the same metrical position (i.e., immediately preceding a four-syllable cadence).

yúvānaḥ here is a voc.; the identical form in 17c is most likely a nominative.

The acc. to the same stem, yū́naḥ, opens the next vs. (19a).

In d the Saṃhitā vavṛdhvam must be read *vavṛd-dhu vam with both distraction and a heavy root syllable (√vṛt ‘turn’). For a similar situation, see ácidhvam in VIII.7.2, which must be read *ácid-dhu vam (√cit).

And these the bounteous, worthy of the Maruts who move onward pouring down the rain-
Even for their sake, O Youthful Ones, with kindest heart take us to you to be your own.

Und welche die gabenschönen Marut zu heißen verdienen und die zu den Lohnherren insgesamt kommen, mit noch besserem Herzen als diese, wendet euch, ihr Jünglinge, uns zu!

Die reich an Gaben selbst den Maruts kommen gleich, und zu den gnäd’gen gehn im Chor, Von denen auch, o jugendliche, wendet euch mit holdem Herzen zu uns her.

И (те) Маруты, которые достойны (почитания), с прекрасными дарами,
Которые вместе отправляются к щедрым покровителям, -
Оттуда с еще лучшим сердцем к нам
Повернитесь, о юноши!

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• पादनिचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

पुनः उसी विषय की आवृत्ति है।

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुतः) हे सैनिकजनों ! आप (मीढुषः) सुख के देनेवाले हैं। उन सुख देनेवाले (मीढुषः+मरुतः) सैनिकजनों को (ये च+अर्हन्ति) जो जन आदर करते हैं और (ये+सुदानवः) जो सुदानी (स्मत्) अच्छे प्रकार (चरन्ति) सेना के अनुकूल चलते हैं और सैनिकजनों का आदर करते हैं (युवानः) हे युवा सैनिकजनों ! (अतश्चित्) इस कारण से भी (नः) हम लोगों को आप (वस्यसा) परमोदार (हृदा) हृदय से (उपाववृध्वम्) सेवो और हम लोगों का हित करो ॥१८॥

भावार्थभाषाः - परस्पर साहाय्य करना चाहिये, यह शिक्षा इससे मिलती है ॥१८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ये, च, सुदानवः) जो सत्कारार्ह पदार्थों को देनेवाले (मरुतः, अर्हन्ति) मनुष्य आपका सत्कार करते हैं (ये) अथवा जो (मीळ्हुषः) कामप्रद आपकी (स्मत्, चरन्ति) आज्ञापालनादि द्वारा भले प्रकार सेवा करते हैं (अतः, चित्) इन दोनों हेतुओं से (युवानः) युवा आप (वस्यसा, हृदा) स्वकीय सेवकों को वसुमान् बनाने की इच्छावाले हृदय से (नः, उप) हमारे समीप (आ) आवें और (आववृध्वम्) हमारा पोषणरूप से सत्कार करें ॥१८॥

भावार्थभाषाः - हे वीर पुरुषों की सन्तान ! जो मनुष्य विविध प्रकार के पदार्थों से आपका सत्कार करते अथवा जो अन्य प्रकार से आपकी सेवा में तत्पर रहते हैं, उन्हें आप ऐश्वर्य्यशाली बनाकर धर्ममार्ग में प्रवृत्त करते हैं। तात्पर्य्य यह है कि जिस देश में दानशील पुरुषों द्वारा सार्वजनिक सुख के उत्पादक विद्वानों का सत्कार होता वा वीर पुरुषों द्वारा विद्वान् पुरुष सत्कारार्ह होते हैं, वह देश सदैव अभ्युदयशाली होता है ॥१८॥

पुनस्तस्यैव विषयस्यावृत्तिः।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मरुतो युष्मान्। ये जनाः। अर्हन्ति=आद्रियन्ते। ये च। स्मत्=साधुतया। चरन्ति=युष्मान् सेवन्ते। ते। सुदानवः=शोभनदानाः सुखिनो भवन्ति। कथंभूतान् युष्मान्। मीढुषः=सुखसेक्तॄन्। अतश्चित्=अतोपि कारणात्। नः=अस्मान्। हे मरुतः ! आ=सर्वान् जनान् अभिलक्ष्य। वस्यसा=वसीयसा वसुमत्तमेन। हृदा=हृदयेन। हे युवानो मरुतः ! उपाववृध्वम्=उपेत्याभिसंभजत। परस्परं साहाय्यं कर्त्तव्यमिति यावत् ॥१८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ये, च, सुदानवः) ये सुदानाः सन्तः (मरुतः, अर्हन्ति) मरुतः पूजयन्ति (ये) ये च (मीळ्हुषः) कामप्रदान् (स्मत्, चरन्ति) साधु परिचरन्ति (अतः, चित्) आभ्यां हेतुभ्यामपि (युवानः) युवानो यूयम् (वस्यसा, हृदा) वसुमन्तं कर्तुमिच्छता हृदयेन (नः, उप) अस्माकं समीपम् (आ) आगच्छत (आववृध्वम्) संभजध्वं च ॥१८॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - ककुप्

यू᳓न ऊ षु᳓ न᳓विष्ठया
वृ᳓ष्णः पवाकाँ᳓+ अभि᳓ सोभरे गिरा᳓
गा᳓य गा᳓ इव च᳓र्कृषत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
náviṣṭhayā ← náviṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

yū́naḥ ← yúvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

girā́ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pāvakā́n ← pāvaká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sobhare ← sóbhari- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

cárkr̥ṣat ← √kr̥ṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

gā́ya ← √gā(y)- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

यूनः॑ । ऊं॒ इति॑ । सु । नवि॑ष्ठया । वृष्णः॑ । पा॒व॒कान् । अ॒भि । सो॒भ॒रे॒ । गि॒रा ।
गाय॑ । गाःऽइ॑व । चर्कृ॑षत् ॥

• yūna ← yūnaḥ ← yuvan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• ū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• naviṣṭhayā ← naviṣṭha
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “late(a).”

• vṛṣṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• pāvakāṃ ← pāvaka
• [noun], accusative, plural, masculine
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• sobhare ← sobhari
• [noun], vocative, singular, masculine

• girā ← gir
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• gāya ← gā
• [verb noun]
• “sing; praise; jap; recite; describe.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• carkṛṣat ← carkṛṣ ← √kṛṣ
• [verb noun], nominative, singular

हे सोभरे यूनः नित्यतरुणान् वृष्णः वर्षितॄन् पावकान् तान् मरुतः नविष्ठया अतिशयेनाभिनवया गिरा वाचा स्तुतिरूपया सु शोभनम् अभि गाय अभिष्टुहि । चर्कृषत् पुनःपुनः कृषन् कृषीवलः गाइव । स यथा यूनः शक्ताननडुहः स्तौति तद्वत् ॥

English translation:

“Praise, Sobhari, (and attract here) by a new song the youthful purifying showerers, as (a plural ughman)repeatedly drags his oxen.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

As a plural ughma: “as a plural ughman repeatedly drawing the furrows (praises oraddressed) of his oxen”

To the youths, to the bulls, the pure ones, sing with your newest hymn, o Sobhari,
like a plowman to his cows [/celebrating (the Maruts) like cows].

As was pointed out in the published introduction, pāda c contains a pun: the intens.

part. cárkṛṣat can belong straightforwardly to √kṛṣ ‘plough’, and in this reading the simile depicts a person engaged in ploughing singing or otherwise verbally encouraging his team, just as Sobhari sings to the Maruts. (In this case gā́ḥ would probably be better rendered “oxen.”) But it can also be secondarily associated with the root √kṝ ‘celebrate, praise’, which has a curiously formed 3rd sg. -se medial intensive cárkṛṣe (3x), beside act. carkar-/carkir-. For purposes of word play a nonce stem cárkṛṣ- could be extracted from the isolated cárkṛṣe. In this reading Sobhari is praising the Maruts like cows (see vs. 21); in other words this is a sort of reverse dānastuti. That the Maruts are called bulls in pāda b simply adds to the play.

Note also the phonological echo in gā́ya gā́(ḥ).

O Sobhari, with newest song sing out unto the youthful purifying Bulls,
Even as a plougher to his steers.

Die Jugendlichen besinge fein, o Sobhari, mit neuestem Loblied, die Bullen, die Lauteren, wie der Pflügende die Stiere ermuntert;

Die jungen Stiere schreie an, o Sobhari, mit neustem Lied die flammenden, Wie sein Gespann der Pflügende.

Юношей, быков, чистых хорошенько
Воспой самой новой хвалебной песнью, о Собхари,
Как пашущий (подгоняет) быков!

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• ककुबुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः उसी विषय की आवृत्ति है।

पदार्थान्वयभाषाः - (चर्कृषत्) किसान (गाः+इव) जैसे युवा बैलों की प्रशंसा करता और कार्य्य में लगाता तद्वत् (सोभरे) हे भरण-पोषण करनेवाले मनुष्य ! आप (यूनः) तरुण (वृष्णः) सुख पहुँचानेवाले (पावकान्) और तेजस्वी सैनिकजनों को (ऊषु) अच्छी रीति से (अभिगाय) आदर कीजिये और काम में लगाइये ॥१९॥

भावार्थभाषाः - गृहस्थजन क्षेत्रोपकारी बैल इत्यादिक साधनों को अच्छी तरह से पालते और काम में लगाते, वैसे ही प्रजाजन सेनाओं को पालें और काम में लगावें ॥१९॥

अब सब योद्धाओं के स्वामी राजा का सम्बोधन करके वीरसत्कार का उपदेश कथन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोभरे) हे भलीभाँति प्रजा के पोषक अथवा शत्रु के हरनेवाले राजन् ! तुम (यूनः) जो तरुण हों (उ) और (वृष्णः) बलिष्ठ, शस्त्रों की वर्षा करनेवाले तथा (पावकान्) अग्निज्वाला के समान शत्रुसंहार में शीघ्रता करनेवाले हों, ऐसे योद्धाओं को (नविष्ठया, गिरा) नई नई वाणियों=शिक्षावाक्यों से (सु) भलीभाँति (अभिगाय) प्रशंसित बनाओ, जैसे (चर्कृषत्) अत्यन्त कर्मों में लगानेवाला मनुष्य (गा इव) तरुण वृषों को प्रशंसनीय बनाता है अथवा “चर्कृषत्”=अत्यन्त कर्मों में लगानेवाला कर्मयोगी “गा इव”=इन्द्रियों को प्रशंसनीय बनाता है ॥१९॥

भावार्थभाषाः - हे प्रजाओं का पालन-पोषण करनेवाले राजन् ! तुम तरुण तथा बलिष्ठ प्रजाजनों को अस्त्र-शस्त्रों की शिक्षा द्वारा सुशिक्षित बनाओ। जैसे गोपालक तरुण वृषों को सुशिक्षित बनाकर कृषि आदि विविध कार्यों में लगाता और जैसे कर्मयोगी इन्द्रियों को वशीभूत करके अनेकविध कार्यों को सिद्ध करता है, इसी प्रकार राजा को उचित है कि वह संयमी पुरुषों की इन्द्रियों के समान अपने योद्धाओं को सुशिक्षित तथा युद्धकार्य्य में निपुण बनाकर उनका सदैव सत्कार करता रहे, ताकि वे शत्रुसमुदाय पर विजयप्राप्त करते हुए प्रजा को सुरक्षित रखें ॥१९॥

पुनस्तस्यैव विषयस्यावृत्तिः।

पदार्थान्वयभाषाः - चर्कृषत्=पुनः पुनः कृषन् कृषीवलः। गा इव=वृषभान् इव। हे सोभरे=शोभनभरणकर्त्तस्त्वम्। यूनः=तरुणान्। वृष्णः=वर्षिष्ठान्। पावकान्=तेजस्विनो मरुतः। नविष्ठ्या=अतिशयेन अभिनवया। गिरा=वाचा। ऊषु=शोभनमसि। अभिगाय=अभिष्टुहि। यथा कृषीवलो यूनोऽनडुहः प्रशंसति स्वकार्य्ये नियोजयति च तथैव सैनिकजनानपि इतरो जनः प्रशंसेत् नियोजयेच्च ॥१९॥

सम्प्रति योद्धृस्वामिनं राजानं संबोध्य तेषां सत्क्रिया वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोभरे) हे सुष्ठुप्रजाभरणशील, शत्रुहरणशील वा राजन् ! (यूनः) ये तरुणाः (उ) अथ (वृष्णः) बलिष्ठाः शस्त्रस्य वर्षका वा (पावकान्) अग्नय इव शत्रुनाशने त्वरकाः तान् (नविष्ठया, गिरा) नूतनया वाचा (सु) सुष्ठु (अभिगाय) अभिप्रशंस (चर्कृषत्) यथा अत्यन्तं कार्येषु सज्जयिता कश्चित् (गाः इव) बलीवर्दान् सत्कृत्य प्रशंसति अथवा चर्कृषत्=भृशं कार्यसंसक्तः कर्मयोगी इव=यथा गाः=इन्द्रियाणि सत्कृत्य स्तौति तद्वत् ॥१९॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - सतो बृहती

साहा᳓ ये᳓ स᳓न्ति मुष्टिहे᳓व ह᳓वियो
वि᳓श्वासु पृत्सु᳓ हो᳓तृषु
वृ᳓ष्णश् चन्द्रा᳓न् न᳓ सुश्र᳓वस्तमान् गिरा᳓
व᳓न्दस्व मरु᳓तो अ᳓ह

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hávyaḥ ← hávya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

muṣṭihā́ ← muṣṭihán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sāhā́ḥ ← sāhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sánti ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yé ← yá- (pronoun)

hótr̥ṣu ← hótar- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

pr̥tsú ← pŕ̥t- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

víśvāsu ← víśva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

candrā́n ← candrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

girā́ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

suśrávastamān ← suśrávastama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vŕ̥ṣṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

áha ← áha (invariable)

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vándasva ← √vandⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

स॒हाः । ये । सन्ति॑ । मु॒ष्टि॒हाऽइ॑व । हव्यः॑ । विश्वा॑सु । पृ॒त्ऽसु । होतृ॑षु ।
वृष्णः॑ । च॒न्द्रान् । न । सु॒श्रवः॑ऽतमान् । गि॒रा । वन्द॑स्व । म॒रुतः॑ । अह॑ ॥

• sāhā ← sāhāḥ ← sāha
• [noun], nominative, plural, masculine

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• santi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• muṣṭiheva ← muṣṭi
• [noun], masculine
• “fist; handful; pestle; muṣṭi [word]; pala.”

• muṣṭiheva ← hā ← han
• [noun], nominative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• muṣṭiheva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• havyo ← havyaḥ ← hvā
• [verb noun], nominative, singular
• “raise; call on; call; summon.”

• viśvāsu ← viśva
• [noun], locative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• pṛtsu ← pṛt
• [noun], locative, plural, feminine
• “battle.”

• hotṛṣu ← hotṛ
• [noun], locative, plural, masculine
• “Hotṛ.”

• vṛṣṇaś ← vṛṣṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• candrān ← candrāt ← candra
• [noun], ablative, singular, masculine
• “aglitter(p); shining.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• suśravastamān ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśravastamān ← śravastamān ← śravastama
• [noun], accusative, plural, masculine

• girā ← gir
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• vandasva ← vand
• [verb], singular, Present imperative
• “worship; laud.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• aha
• [adverb]
• “aha [word]; indeed.”

विश्वासु सर्वासु पृत्सु पृतनासु युद्धेषु होतृषु आह्वानशीलेषु योद्धृषु च ये मरुतः सहाः सन्ति अभिभवितारो भवन्ति हव्यः ह्वातव्यः मुष्टिहेव । मुष्टिभिरेव हन्तीति मुष्टिहा मल्लः । स इव । नेति संप्रत्यर्थे । न संप्रति वृष्णः वर्षितॄन् चन्द्रान् आह्लादकान् सुश्रवस्तमान् अतिशयेन शोभनयशस्कांस्तान् मरुतः अह मरुत एव गिरा वाचा वन्दस्व स्तुहि ॥ ॥ ३९ ॥

English translation:

“Propitiate wiḥ praise he Maruts, the senders of rain, the givers of plural asure, the liberal bestowers offood; who are ever victorious in combats, and like a boxer who has been challenged over his challengerṣ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bestowers of food: or, the most illustrious, suśravastamā, “who are ever victorious in combats and everchallengers, like a challenge-worthy boxer”

Those who are victorious like a fist-fighter, to be invoked in all contests, among (all) Hotars,
those, like lustrous bulls, receiving the most praises—extol them with a hymn: the Maruts, yes!

Geldner plausibly explains the sg. hávyaḥ as attraction to the number in the simile (sg. muṣṭihā́). One might also add that hávya- is overwhelmingly nom. sg, and there are no masc. pl. forms attested. There seems no obvious reason for such a grammatical restriction, but it may have contributed to the somewhat anomalous form here.

All standard interpr. (including mine) take the simile in b to be vṛ́ṣṇaś candrā́n ná “like lustrous bulls,” despite the displaced simile marker – in part presumably because “like lustrous/brilliant ones” doesn’t make much sense as a simile. I have no explanation for the placement of ná, nor do I understand why this needs to be a simile at all, since the Maruts are regularly called bulls without such marking (see nearby 19b, e.g., as well as 9-10, 12). Perhaps it indirectly continues the pun in the simile in 19c, which in turn is continued in vs. 21.

Who, like a celebrated boxer, overcome the challengers in every fight:
They who, like shining bulls, are most illustrious-honour those Maruts with thy song.

Die die Überlegenen sind, anzurufen und herauszufordern wie der Faustkämpfer in allen Kämpfen von Seiten der Opferpriester und Herausforderer. Lobe doch die Marut mit Preisrede, die schimmernden Bullen gleichen, die Hochberühmtesten!

Die kräftig wie ein vielbegehrter Ringer sind bei allem Streit und Kampfgewühl, Wie sehr berühmte, glanzbegabte Heldenschar, die Maruts ehre mit Gesang.

Те, что силачи, которых, как кулачного бойца во всех боях,
Надо вызывать среди жрецов…
Как белых быков, самых прославленных,
Превозноси же Марутов хвалебной песнью!

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे कविजन, हे प्रजाजन तथा हे विद्वद्वर्ग ! आप (हव्यः) प्रशंसनीय और युद्ध में बुलाने योग्य (मुष्टिहा+इव) मल्ल के समान (ये) जो (विश्वासु+पृत्सु) सर्व युद्धों में और (हेतृषु) आह्वानकर्ता योद्धाओं में (सहाः+सन्ति) समर्थ और अभिभवकारी हैं, उन (वृष्णः) वर्षाकारी (चन्द्रान्) आह्लादक और (सुश्रवस्तमान्) अतिशय यशस्वी उन (मरुतः) सैनिकजनों की (अह) ही (न) इस समय (वन्दस्व) कीर्ति गाइये ॥२०॥

भावार्थभाषाः - जो सेनाएँ उत्तमोत्तम कार्य करें, वे प्रशंसनीय हैं ॥२०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वासु, पृत्सु) सब संग्रामों में तथा (होतृषु) आह्वानकारक योद्धृदल में (ये) जो वीर (मुष्टिहेव, हव्यः) मुष्टियुद्ध करनेवाले आह्वान योग्य मल्ल के समान (साहाः, सन्ति) शत्रुओं को सहारनेवाले हैं (न) सम्प्रति (वृष्णः) शस्त्र-अस्त्रों की वर्षा करनेवाले (चन्द्रान्) सबके आह्लादक (सुश्रवस्तमान्) सुन्दर अत्यन्त यशवाले वीरों की (गिरा) सत्कार योग्य वाणी से (वन्दस्व, अह) स्तुति वन्दना करो ॥२०॥

भावार्थभाषाः - हे प्रजाजनो ! तुम संग्रामों में युद्ध करनेवाले तथा शत्रु के बुलाने पर युद्ध में जानेवाले योद्धाओं का सत्कार करो अर्थात् मल्लयुद्ध में निमन्त्रण देकर बुलानेवाले मल्ल के समान जो योद्धा दस्युओं तथा म्लेच्छों के हननार्थ सदा उद्यत रहते हैं, ऐसे योद्धाओं का प्रजाजनों को स्तवन=सत्कार करना धर्म है ॥२०॥

पुनस्तदनुवर्त्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे कविजन हे प्रजाजन हे विद्वद्वर्ग ! हव्यः=प्रशंसनीयः। मुष्टिहा+इव=मुष्टिभिर्हन्तीति मुष्टिहा मल्लः। तद्वत् ये सैनिकाः। विश्वासु=सर्वासु। पृत्सु=पृतनासु। तथा होतृषु=योद्धृषु। सहौः, सन्ति=अभिभवितारो भवन्ति। तान्। वृष्णः। चन्द्रान्=आह्लादकान्। सुश्रवस्तमान्=अतिशयेन शोभनयशस्कान् मरुतः। अह=एव। न=सम्प्रति। गिरा। वन्दस्व=गाय ॥२०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वासु, पृत्सु) सर्वसंग्रामेषु (होतृषु) ह्वातृषु योधेषु च (ये) ये मरुतः (मुष्टिहेव, हव्यः) मुष्टिभिर्योद्धा ह्वातव्यो मल्ल इव (साहाः, सन्ति) अभिभावकाः सन्ति तान् (न) सम्प्रति (वृष्णः) शस्त्रास्त्रवर्षणशीलान् (चन्द्रान्) आह्लादकान् (सुश्रवस्तमान्) शोभनात्यन्तयशस्कान् (गिरा) वाचा (वन्दस्व, अह) स्तुहि एव ॥२०॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - ककुप्

गा᳓वश् चिद् घा समन्यवः
सजाति᳓येन मरुतः स᳓बन्धवः
रिहते᳓ ककु᳓भो मिथः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gha ← gha (invariable)

samanyavaḥ ← sámanyu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sábandhavaḥ ← sábandhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sajātyèna ← sajātyà- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

kakúbhaḥ ← kakúbh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

mithás ← mithás (invariable)

rihaté ← √rih- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

गावः॑ । चि॒त् । घ॒ । स॒ऽम॒न्य॒वः॒ । स॒ऽजा॒त्ये॑न । म॒रु॒तः॒ । सऽब॑न्धवः ।
रि॒ह॒ते । क॒कुभः॑ । मि॒थः ॥

• gāvaś ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ghā ← gha
• [adverb]

• samanyavaḥ ← samanyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “consentaneous.”

• sajātyena ← sajātya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “relatedness.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• sabandhavaḥ ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sabandhavaḥ ← bandhavaḥ ← bandhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “relative; bandhu [word]; association; friend; kin.”

• rihate ← rih
• [verb], plural, Present indikative
• “lick.”

• kakubho ← kakubhaḥ ← kakubh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Kakubh; peak; bulge.”

• mithaḥ ← mithas
• [adverb]
• “together; mutually; alternately.”

हे समन्यवः समानतेजस्काः समानक्रोधा वा हे मरुतः गावश्चित् गावश्च युष्मन्मातृभूताः सजात्येन समानजातित्वेन सबन्धवः समानबन्धुकाः सत्यः ककुभः दिशः प्राच्यादिदिग्भागान् प्राप्य मिथः परस्परं रिहते लिहन्ति । घ इति पूरकः ॥

English translation:

“Maruts, who are of like wrath, offspring of the maternal cow (Pṛśni), related by a common origin, theyseverally spread through the quarters of the horizon.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Or, Maruts, alike in energy, your kindred, the cows,severally lick up the quarters of the horizon;

Gavāḥ = sun’s rays

Cows also, likewise akin through common birth, o Maruts of equal spirit,
lick each other’s humps.

The cow imagery of vs. 19 (and implicitly 20) continues here. Geldner and Renou take this as a simile (“like cows”), but this requires interpr. cid as a simile marker, a function for cid that I do not believe in. It is even less likely because the next verse begins with a parallel structure (mártaś cid), where the cid is definitely not a simile marker. I do, however, think that the Maruts are identified with the cows here. There are several themes intertwined. The most obvious point of comparison between cows and Maruts is their common birth (sajātyèna … sábandhavaḥ) as a herd/flock and consequent lack of individual differentiation, a characteristic of the Maruts treated earlier, in vss. 13-14. But the Maruts also have a cow for a mother; this was asserted in 8c, and the phraseology there (góbandhavaḥ sujātā́saḥ “akin to a cow, well-born”) is echoed here (gā́vaḥ … sajātyèna … sábandhavaḥ), thus alluding to the Maruts’ kinship with cows. Hence sábandhu- here has two senses: both cows and Maruts have common birth within their own group (that is, cows with cows, Maruts with Maruts), but cows and Maruts have a common birth with each other (cows with Maruts, due to the Maruts’ bovine mother). This type of kinship is treated also in 22ab. I also identified a secondary meaning in 8c: being akin to cows is a way of saying that the Maruts have cows to give, and I think that is slightly hinted at here.

I don’t quite understand the relevance of “they lick each other’s humps.” Lüders (Varuṇa 90) suggests that the vs. praises the unity (Eintract) of the Maruts, and, if somewhat sharpened, this may be the correct explanation. “Lick each other’s humps” may be the equivalent of English “watch each other’s backs”: individuals act reciprocally (mitháḥ here) and protectively for the common good of the group.

Note the echo of the final words in a and b: … samanyavaḥ# … sábandhavaḥ#. The opening gā́vaś cid ghā also faintly echoes gā́ya gā́opening 21a.

Allied by common ancestry, ye Maruts, even the Cows, alike in energy,
Lick, all by turns, each other’s head.

Wie Rinder durch gleiche Abstammung verwandt, ihr von gleichem Eifer beseelte Marut, lecken sie gegenseitig ihre Rücken.

Die Rinder auch, die euch verwandt, durch gleichen Ursprung, gleichgesinnte Maruts, sind, Belecken ihre Köpfe sich.

Как быки, (которые) облизывают
Друг другу горбы, о Маруты,
Одинаково яростные, (вы) родственны общим происхождением.

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (समन्यवः) हे समानतेजस्वी अथवा समान क्रोधवाले (मरुतः) दुष्टमारक शिष्टरक्षक सैनिकजनों ! आप देखें। आप लोगों की रक्षा के कारण (सजात्येन) समान जाति से (सबन्धवः) समान बन्धुत्व को प्राप्त ये (गावः+चित्+ध) यशोगायिका प्रजाएँ (ककुभः) निज-२ स्थान में (मिथः) परस्पर (रिहते) प्रेम कर रहे हैं अथवा गौ, मेष आदि पशु भी आनन्द कर रहे हैं, इत्यादि अर्थ भी अनुसन्धेय हैं ॥२१॥

भावार्थभाषाः - प्रजाजन रक्षा के कारण परम सुखी और प्रेमी हो रहे हैं अथवा पशुजाति भी परस्पर प्रेम कर रही है ॥२१॥

अब सर्वोपकारिणी होने से गोरक्षा करना कथन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (समन्यवः, मरुतः) हे विरोधियों पर क्रोध करनेवाले योद्धाओ ! (गावः, चित्) आपसे रक्षित गौएँ (सजात्येन) आप ही के सदृश बलप्रदान करनेवाली होने से (सबन्धवः) आपके सदृश मित्रवाली होकर (मिथः) भक्ष्य पर्याप्त होने के कारण परस्पर मिलकर (ककुभः) सब दिशाओं को व्याप्त करके (रिहते) स्वच्छन्द स्व-स्व भक्ष्य का आस्वादन करती हैं ॥२१॥

भावार्थभाषाः - हे वीर योद्धाओ ! आपसे सुरक्षित हुई गौएँ सब दिशाओं में भक्षण करती हुई स्वच्छन्द होकर विचरती हैं। आप सदैव इनकी रक्षा करते हुए इनको हृष्ट-पुष्ट करें, ताकि इनके दुग्ध तथा घृतादि पदार्थों का सेवन करके प्रजाजन शारीरक तथा आत्मिकोन्नति करते हुए अपने हितकारक कार्यों को विधिवत् करने में कुशल हों ॥२१॥ तात्पर्य्य यह है कि जिस देश में सर्वोपकारिणी गौ की रक्षा की जाती है, वह देश कृषि आदि से उन्नत होता, उस देश के निवासी सदैव हृष्ट-पुष्ट तथा उन्नतिशील होते और गो-पदार्थों से यज्ञादि कर्म करते हुए सदैव सुख अनुभव करते हैं ॥

पुनस्तदनुवर्त्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे समन्यवः=समानतेजस्काः समानक्रोधा वा। हे मरुतः=दुष्टमारकाः शिष्टरक्षकाः सैनिकाः। सजात्येन=समानजात्या। सबन्धवः=समानबन्धुकाः। इमाश्चिद्। गावः=यशोगायिकाः प्रजाः। ककुभः=स्वस्वप्रदेशान् आश्रित्य। मिथः=परस्परम्। रिहते=लिहन्ति। प्रीणयन्तीत्यर्थः ॥२१॥

अथ ते सर्वोपकारकत्वाद्गोरक्षां कुर्युरिति वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (समन्यवः, मरुतः) हे शत्रुषु सक्रोधा वीराः ! (गावः, चित्) त्वया रक्षिताः गावः (सजात्येन) बलप्रदत्वधर्मेण त्वत्सादृश्येन (सबन्धवः) त्वत्समानबन्धवः (मिथः) परस्परं मिलिताः (ककुभः) सर्वदिशाः व्याप्य (रिहते) स्वच्छन्दतृणादीन्यास्वादयन्ति ॥२१॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - सतो बृहती

म᳓र्तश् चिद् वो नृतवो रुक्मवक्षस
उ᳓प भ्रातृत्व᳓म् आ᳓यति
अ᳓धि नो गात मरुतः स᳓दा हि᳓ व
आपित्व᳓म् अ᳓स्ति नि᳓ध्रुवि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

mártaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nr̥tavaḥ ← nr̥tú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

rukmavakṣasaḥ ← rukmávakṣas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

ayati ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

bhrātr̥tvám ← bhrātr̥tvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

ádhi ← ádhi (invariable)

gāta ← √gā- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sádā ← sádā (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

āpitvám ← āpitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

nídhruvi ← nídhruvi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

मर्तः॑ । चि॒त् । वः॒ । नृ॒त॒वः॒ । रु॒क्म॒ऽव॒क्ष॒सः॒ । उप॑ । भ्रा॒तृ॒ऽत्वम् । आ । अ॒य॒ति॒ ।
अधि॑ । नः॒ । गा॒त॒ । म॒रु॒तः॒ । सदा॑ । हि । वः॒ । आ॒पि॒ऽत्वम् । अस्ति॑ । निऽध्रु॑वि ॥

• martaś ← martaḥ ← marta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• nṛtavo ← nṛtavaḥ ← nṛtu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “dancing.”

• rukmavakṣasa ← rukma
• [noun], neuter
• “gold; svarṇamākṣika.”

• rukmavakṣasa ← vakṣasaḥ ← vakṣas
• [noun], vocative, plural, masculine
• “breast; breast; bosom; thorax.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• bhrātṛtvam ← bhrātṛ
• [noun], masculine
• “brother; bhrātṛ; relative.”

• bhrātṛtvam ← tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• āyati ← e ← √i
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “come; travel.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• gāta ← gā
• [verb], plural, Aorist imperative
• “go; enter (a state); arrive.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• va ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• āpitvam ← āpi
• [noun], masculine
• “friend.”

• āpitvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• nidhruvi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “sedentary.”

हे नृतवः नृत्यन्तो हे रुक्मवक्षसः । रोचमानमाभरणं रुक्मं वक्षसि येषां ते तथोक्ताः । ईदृशा हे मरुतः मर्तश्चित् मनुष्योऽपि स्तोता वः युष्माकं भ्रातृत्वं सखित्वम् आ आभिमुख्येन उप अयति उपगच्छति । अतः नः अस्मान् मनुष्यान् स्तोतॄन् अधि गात अधिब्रूत अस्मत्पक्षपातवचना भवत । हि यस्मात् वः युष्माकम् आपित्वं बन्धुत्वं निध्रुवि नितरां धारयितव्ये स्तोत्रे यज्ञे वा सदा सर्वदा अस्ति विद्यते तस्मादित्यर्थः ॥

English translation:

“Maruts, dancing (through the air), decorated with golden breast-plural tes, the mortal (who worships you)attains your brotherhood; speak favourably to us, for your affinity is ever (made known) at the regulated(sacrifice).”

The mortal also will draw near to brotherhood with you, you dancers with brilliants on your breasts.
Take note of us, Maruts, for your firmly founded friendship exists always.

The theme of cross-species kinship in vs. 21 continues here, with the mortal seeking brotherhood (bhrātṛtvám) with the Maruts.

The verse as a whole, balancing brotherhood (bhrātṛtvám) and friendship (āptivám), should be evaluated in conjunction with vs. 13 of the next hymn (VIII.21, by the same poet) abhrātrvy̥ ó anā́tvám, ánāpir indra janúṣā sanā́d asi / yudhéd āpitvám ichase, where Indra is said to lack either. See comm. thereon.

Even mortal man, ye Dancers breast adorned with gold, attains to brotherhood with you.
Mark ye and notice us, O Maruts; evermore your friendship is secured to us.

Selbst der Sterbliche soll eure Bruderschaft erlangen, ihr Tänzer mit goldge-schmückter Brust. Gedenket unser, o Marut, denn immer ist eure Freundschaft zuverlässig!

Der Sterbliche, o goldgeschmückte Tänzer, geht euch an um eure Brüderschaft, O kommt zu uns, o Maruts her; denn stets verbleibt das Freundschaftsband, das uns vereint.

Даже смертный, о вы, танцоры с золотыми пластинками на груди,
Может достигнуть вашего братства.
Вспоминайте нас всегда, о Маруты, –
Ведь дружба ваша надежная!

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• सतःपङ्क्ति
• पञ्चमः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (नृतवः) हे प्रजाओं की रक्षा करने में नाचनेवाले (रुक्मवक्षसः) हे सुवर्णभूषणभूषित वक्षस्थल सैन्यजनों ! (मर्तः+चित्) साधारण जन भी (वः) आपके साथ (भ्रातृत्वम्+उप+आयति) भ्रातृत्व प्राप्त करते हैं, इस कारण (नः) हम प्रजाओं को (अधि+गात) अच्छे प्रकार यथोचित उपदेश देवें। (मरुतः) हे मरुद्गण (हि) जिस कारण (वः) आपका (आपित्वम्) बन्धुत्व (सदा) सदा (निध्रुवि+अस्ति) निश्चल है ॥२२॥

भावार्थभाषाः - सैनिकजन सर्वप्रिय होवें और यथोचित कर्त्तव्य लोगों को समझाया करें ॥२२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नृतवः) हे अश्वों को नचानेवाले (रुक्मवक्षसः) सुवर्ण से भूषित हृदयवाले वीरो ! (मर्तः, चित्) साधारण मनुष्य भी (वः) आपके (उपभ्रातृत्वम्) मैत्रीभाव को (आयति) प्राप्त होता है, इससे (मरुतः) हे शत्रुनाशक वीरो ! (नः) हमको (सदा, हि) आप सदैव ही (उपगात) प्रशंसनीय बनावें (वः, आपित्वम्) क्योंकि आपका सम्बन्ध (निध्रुवि, अस्ति) अत्यन्त दृढ़ कार्य में होता है अर्थात् अपने कार्य को दृढ़ करनेवाला आपसे सम्बन्ध करता है ॥२२॥

भावार्थभाषाः - हे शूरवीरो योद्धाओ ! आप शत्रुनाशक तथा साधारण पुरुषों से भी मित्रता करनेवाले हैं, आपके आश्रित सब मनुष्य अपने स्व-२ कार्य्यों को पूर्ण करते हैं, या यों कहो कि सुवर्ण से विभूषित वीरों की मैत्री पुरुष को तेजस्वी बनाती है और सुवर्ण के आभूषण धारण करना उन्हीं वीरों को देदीप्यमान करता है, भीरु तथा कायर पुरुषों का ग्रीवास्थ सुवर्ण भी एक प्रकार का भार ही होता है ॥२२॥

पुनस्तदनुवर्त्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे नृतवः प्रजायां रक्षणे नृत्यन्तः ! हे रुक्मवक्षसः=रुक्मानि=आरोचमानानि सुवर्णमयानि भूषणानि वक्षःसु येषां ते ! मर्तश्चित्=साधारणमनुष्योऽपि। वः=युष्माकम्। भ्रातृत्वम्। उपायति=प्राप्नोति। अतः हे मरुतः ! नोऽस्मान्। अधिगात−यथोचितमुपदिशत। हि=यतः। वः=युष्माकम्। आपित्वम्। निध्रुवि=निश्चलमस्ति ॥२२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नृतवः) हे अश्वानां नर्तकाः (रुक्मवक्षसः) सुवर्णभूषितहृदयाः ! (मर्तः, चित्) साधारणजनोऽपि (वः) युष्माकम् (उपभ्रातृत्वम्) सखित्वम् (आयति) आगच्छति (मरुतः) हे वीराः ! (नः) अस्मान् (सदा, हि) शश्वद्धि (उपगात) प्रशस्यान् कुरुत (वः, आपित्वम्) युष्माकं मैत्री (निध्रुवि, अस्ति) दृढे कर्मणि भवति ॥२२॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - ककुप्

म᳓रुतो मा᳓रुतस्य न
आ᳓ भेषज᳓स्य वहता सुदानवः
यूयं᳓ सखायः सप्तयः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
márutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

mā́rutasya ← mā́ruta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

bheṣajásya ← bheṣajá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sudānavaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vahata ← √vah- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sakhāyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

saptayaḥ ← sápti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

मरु॑तः । मारु॑तस्य । नः॒ । आ । भे॒ष॒जस्य॑ । व॒ह॒त॒ । सु॒ऽदा॒न॒वः॒ ।
यू॒यम् । स॒खा॒यः॒ । स॒प्त॒यः॒ ॥

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• mārutasya ← māruta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Marut(a).”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bheṣajasya ← bheṣaja
• [noun], genitive, singular, neuter
• “drug; medicine; herb; bheṣaja [word]; remedy; reagent.”

• vahatā ← vahata ← vah
• [verb], plural, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• yūyaṃ ← yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• sakhāyaḥ ← sakhi
• [noun], vocative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• saptayaḥ ← sapti
• [noun], vocative, plural, masculine
• “horse.”

हे सुदानवः शोभनदाना हे सखायः समानख्याना हे सप्तयः सर्पणशीलाः मरुतः नः अस्माकं मारुतस्य भेषजस्य मरुत्संबन्धि भेषजमौषधं यूयम् आ वहत आनयत ॥

English translation:

“genitive rous fiends, Maruts, swift gliding (through the air), bring to us (the boon) of the medicaments thatbelong to your company.”

O Maruts of good drops, convey here to us (some) of your Marut medicine,
you comrades in the span.

bheṣajásya appears to be a partitive genitive.

O Maruts, rich in noble gifts, bring us a portion of the Maruts’ medicine,
Ye Coursers who are Friends to us.

Ihr Marut, bringet uns von dem marutischen Heilmittel mit, o Freigebige, ihr Freunde und Gespanne!

O Maruts, fahret uns herbei, schöngebende, von eurer Marut-Arzenei, verbundene Genossen ihr.

О Маруты, из марутова
Целебного средства привезите нам (что-нибудь), о богатые прекрасными дарами,
Вы, друзья (и) упряжки!

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• ककुबुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुदानवः) हे शोभनदानयुक्त (सखायः) हे मित्रों (सप्तयः) रक्षार्थ इतस्ततः गमनशील (मरुतः) मरुद्गण ! (यूयम्) आप (मारुतस्य) स्वसम्बन्धी (भेषजस्य) विविध प्रकार की औषध (नः) हम लोगों के उपकारार्थ (आ+वहत) लावें ॥२३॥

भावार्थभाषाः - सैनिकजनों को प्रजाओं के उपकारार्थ विविध औषधों का भी प्रस्तुत करना एक मुख्य काम है ॥२३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुतः) हे योद्धाओ ! (यूयम्) आप लोग (सखायः) हम सबके मित्र हैं तथा (सप्तयः) सर्वत्र जाने में समर्थ हैं और (सुदानवः) प्रजाओं को देने के स्वभाववाले भी हैं इससे (नः) हमको अनावृष्टि आदि आपत्ति पड़ने पर (मारुतस्य) स्वरक्षा द्वारा सम्पन्न किये हुए अन्यदेशीय (भेषजस्य) अन्नादि भेषज को “मारुतस्य भेषजस्य” यह कर्म में षष्ठी है (आवहत) लाकर प्राप्त कराएँ ॥२३॥

भावार्थभाषाः - हे शूर वीर योद्धाओ ! आप हम प्रजाजनों के मित्र और सर्वत्र जाने में समर्थ अर्थात् आप लोग अव्याहतगतिवाले हैं, अतएव अनावृष्टि तथा अन्य विपत्ति पड़ने पर दूसरे देशों से अन्नादि खाद्य पदार्थ लाकर हमारी रक्षा करें, जिससे हम अकाल द्वारा पीड़ित न हों ॥२३॥

पुनस्तमर्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सुदानवः। हे सखायः। हे सप्तयः=रक्षायै इतस्ततः सर्पणशीलाः। मरुतः ! यूयम्। नः। मारुतस्य=स्वसम्बन्धिनः। भेषजस्य। आवहत=आनयत। भेषजमानयतेत्यर्थः ॥२३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुतः) हे योद्धारः ! (यूयम्) यूयं सर्वे (सखायः) अस्माकं मित्राणि (सप्तयः) सर्वत्र सर्पणशीलाश्च (सुदानवः) सम्यग्दानशीलाश्च अतः (नः) अस्मान् (मारुतस्य) स्वरक्षया समुत्सृष्टं दूरदेशस्थमपि (भेषजस्य) भेषजमन्नादि अवग्रहकाले “कर्मणि षष्ठी” (आवहत) आनीय प्रापयत ॥२३॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - सतो बृहती

या᳓भिः सि᳓न्धुम् अ᳓वथ या᳓भिस् तू᳓र्वथ
या᳓भिर् दशस्य᳓था क्रि᳓विम्
म᳓यो नो भूत ऊति᳓भिर् मयोभुवः
शिवा᳓भिर् असचद्विषः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ávatha ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

síndhum ← síndhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tū́rvatha ← √tūr(v)- ~ tur- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yā́bhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

yā́bhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

daśasyátha ← √daśasy- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

krívim ← krívi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yā́bhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

bhūta ← √bhū- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

máyaḥ ← máyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mayobhuvaḥ ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

asacadviṣaḥ ← asacadviṣ- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

śivā́bhiḥ ← śivá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

याभिः॑ । सिन्धु॑म् । अव॑थ । याभिः॑ । तूर्व॑थ । याभिः॑ । द॒श॒स्यथ॑ । क्रिवि॑म् ।
मयः॑ । नः॒ । भू॒त॒ । ऊ॒तिऽभिः॑ । म॒यः॒ऽभु॒वः॒ । शि॒वाभिः॑ । अ॒स॒च॒ऽद्वि॒षः॒ ॥

• yābhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sindhum ← sindhu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “saindhava; ocean; Sindhu; coral.”

• avatha ← av
• [verb], plural, Present indikative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• yābhis ← yābhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tūrvatha ← tūrv
• [verb], plural, Present indikative
• “overpower.”

• yābhir ← yābhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• daśasyathā ← daśasyatha ← daśasy
• [verb], plural, Present indikative

• krivim ← krivi
• [noun], accusative, singular, masculine

• mayo ← mayaḥ ← mayas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “pleasure; refreshment.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• bhūtotibhir ← bhūta ← bhū
• [verb], plural, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• bhūtotibhir ← ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• mayobhuvaḥ ← mayobhu
• [noun], nominative, plural, masculine

• śivābhir ← śivābhiḥ ← śiva
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “auspicious; benevolent; benign; good-hearted; dear; śiva [word]; holy; nice.”

• asacadviṣaḥ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• asacadviṣaḥ ← saca
• [noun]

• asacadviṣaḥ ← dviṣaḥ ← dviṣ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hostile; hating.”

हे मरुतः याभिः ऊतिभिः सिन्धुं समुद्रम् अवथ रक्षथ । याभिः च तूर्वथ स्तोतॄणां शत्रून् हिंस्थ । तुर्वी हिँसार्थः । याभिः च क्रिविं कूपं तृष्णजे गोतमाय दशस्यथ प्रयच्छथ । हे मयोभुवः मयसः सुखस्य भावयितारो हे असचद्विषः असक्तशत्रवः शत्रुरहिताः शिवाभिः कल्याणीभिस्ताभिः सर्वाभिः ऊतिभिः रक्षाभिः नः अस्माकं मयः सुखं भूत भावयत उत्पादयत। यद्वा । ‘भू प्राप्तौ ’ । प्रापयत ॥

English translation:

“With those auspicious protectionw with which you have guarded the ocean, with which you havedesroyed (your enemies), with which you provided the well (for Gotama), do you who are he sources ofhappiness, the unconquerable by your adversaries, bestow happiness upon uṣ]The unconquerable:asasacadviṣa = śatrurahitaḥ, destitute of enemies].”

Those with which you aid the Sindhu, with which you triumph, with which you favor Krivi,
with those kindly forms of help be a joy to us, you who are joy itself, you who do not partner hatred.

Note the relatively elementary figure in c máyo (no) bhūta … mayobhuvaḥ.

The voc. asacadviṣaḥ has given rise to multiple competing analyses, well summarized by Scarlatta in his detailed treatment of this hapax (246-48). Most start with dviṣ- ‘hatred, hater’ as 2nd member and some form of √sac ‘follow, accompany’ as its first, governing the second. The problem is what form of √sac? It cannot be a straighforward thematic verbal stem or participle/injunctive (saca- or sacat- [though

*asacad-dviṣaḥ is a phonologically possible underlying form]) because the Class I pres. of √sac is resolutely middle. (Debrunner [Nachtr. AiG II.1.87] also disputes this analysis on the basis that the accent is wrong for a verbal governing cmpd of that sort, but since the form is a voc. and unaccented, this argument is inapplicable. [It does apply to the other form he mentions, jaradvíṣ-, but these forms do not have to be parallel.]) It is also possible to take it as a standard type of root noun cmpd with the root noun governing the 1st member (‘hating the asaca’ or ‘not hating the saca’; at some point I toyed with the idea of ‘hating the non-aligned’), but this still founders on the puzzle of asaca-. Scarlatta’s own solution is to divide the cmpd differently, as asacad-víṣ-, with √viṣ ‘bring about’ as 2nd member and a form of √sac (2) ‘dry out’ as 1st member, hence ‘not bringing about drought’ or ‘bringing about non-drought’.

Unfortunately getting -sacat- from this root requires a lot of not too plausible machinery – it is no more straightforward than deriving -saca(t)- from √sac (1) – though I am sympathetic to his argument that the meaning would fit well with the Maruts’ character. My own ‘who do not partner hatred’ rests essentially on a loose interpr. of the verbal governing analysis presented first above, though I hold no particular brief for it. I would point out that if it does contain √sac ‘accompany’, it could pair contrastively with sakhāyaḥ in the preceding vs. (23c). A very weak argument for √sac (1) and √dviṣ could be constructed on the basis of VIII.22.2, a hymn to the Aśvins but also composed by Sobhari. There the Aśvins’ chariot is described as sacanā́vantam ‘provided with companions’ vel sim., the first word of pāda c, and as vídveṣasam ‘free of hatred’, the first word of pāda d, with the same two roots. But I would not make much of this.

Haters of those who serve you not, bliss-bringers, bring us bliss with those auspicious aids
Wherewith ye are victorious and guard Sindhu well, and succour Krvi in his need.

Mit welchen Hilfen ihr der Sindhu bestehet und durchhelfet, mit denen ihr dem Krivi gefällig seid, mit diesen freundlichen Hilfen seid uns eine Freude, ihr Erfreulichen, die kein Feind verfolgt!

Durch die den Strom ihr fördert, und durch die ihr siegt, durch die ihr hold dem Krivi seid; Lustgeber seid zur Lust mit schönen Hülfen uns, die ihr die ungetreuen hasst.

(Те поддержки,) которыми вы помогаете Синдху, которыми спасаете,
Которыми оказываете уважение Криви,
Этими благими поддержками будьте нам радостью,
О несущие радость, не подверженные ненависти!

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - ककुप्

य᳓त् सि᳓न्धौ य᳓द् अ᳓सिक्नियां
य᳓त् समुद्रे᳓षु मरुतः सुबर्हिषः
य᳓त् प᳓र्वतेषु भेषज᳓म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ásiknyām ← ásita- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

síndhau ← síndhu- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

samudréṣu ← samudrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

subarhiṣaḥ ← subarhís- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bheṣajám ← bheṣajá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

párvateṣu ← párvata- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

यत् । सिन्धौ॑ । यत् । असि॑क्न्याम् । यत् । स॒मु॒द्रेषु॑ । म॒रु॒तः॒ । सु॒ऽब॒र्हि॒षः॒ ।
यत् । पर्व॑तेषु । भे॒ष॒जम् ॥

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• sindhau ← sindhu
• [noun], locative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• asiknyāṃ ← asiknyām ← asiknī
• [noun], locative, singular, feminine
• “Asiknī; Vairiṇī; night.”

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• samudreṣu ← samudra
• [noun], locative, plural, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• subarhiṣaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• subarhiṣaḥ ← barhiṣaḥ ← barhis
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Barhis; barhis [word].”

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• parvateṣu ← parvata
• [noun], locative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• bheṣajam ← bheṣaja
• [noun], nominative, singular, neuter
• “drug; medicine; herb; bheṣaja [word]; remedy; reagent.”

हे सुबर्हिषः शोभनयज्ञाः मरुतः सिन्धौ एतत्संज्ञे स्यन्दनशीले नदे यत् भेषजम् अस्ति यत् च असिक्न्यां यत् च समुद्रेषु जलधिषु यत् च पर्वतेषु भेषजं विद्यते तत्सर्वं भेषजं पश्यन्त इत्युत्तरयैकवाक्यता ॥

English translation:

“Whatever medicament there may be in the Sindhu, the Asikni, in the oceans, in the mountains, Maruts,who are gratified by sacrifice.”

O Maruts possessing good ritual grass—what medicine is in the Sindhu, what in the Asiknī, what in the seas,
what in the mountains,

Maruts, who rest on fair trimmed grass, what balm soever Sindhu or Asikni hath,
Or mountains or the seas contain.

Welches Heilmittel in der Sindhu, welches in der Asikni, welches in den Meeren, ihr Marut mit schönem Barhis, welches in den Bergen,

Die Arzenei im Industrom, in der Asikni und im Meer, schönthronende; Die, Maruts, in den Bergen ist,

(То целебное средство,) которое в Синдху, которое в Асикни,
Которое в морях, о Маруты с прекрасной жертвенной соломой,
Целебное средство, которое в горах…

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - सोभरिः काण्वः
• छन्दः - सतो बृहती

वि᳓श्वम् प᳓श्यन्तो बिभृथा तनू᳓षु आ᳓
ते᳓ना नो अ᳓धि वोचत
क्षमा᳓ र᳓पो मरुत आ᳓तुरस्य न
इ᳓ष्कर्ता वि᳓ह्रुतम् पु᳓नः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bibhr̥tha ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

páśyantaḥ ← √paś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

tanū́ṣu ← tanū́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vocata ← √vac- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ā́turasya ← ā́tura- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kṣamā́ ← kṣám- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rápaḥ ← rápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

íṣkarta ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

púnar ← púnar (invariable)

víhrutam ← √hvr̥- ~ hru- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

विश्व॑म् । पश्य॑न्तः । बि॒भृ॒थ । त॒नूषु॑ । आ । तेन॑ । नः॒ । अधि॑ । वो॒च॒त॒ ।
क्ष॒मा । रपः॑ । म॒रु॒तः॒ । आतु॑रस्य । नः॒ । इष्क॑र्त । विऽह्रु॑तम् । पुन॒रिति॑ ॥

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• paśyanto ← paśyantaḥ ← paś
• [verb noun], nominative, plural
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• bibhṛthā ← bibhṛtha ← bhṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• tanūṣv ← tanūṣu ← tanū
• [noun], locative, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tenā ← tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• vocata ← vac
• [verb], plural, Aorist imperative
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• kṣamā
• [adverb]

• rapo ← rapaḥ ← rapas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “injury; disease; infirmity; damage.”

• maruta ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• āturasya ← ātura
• [noun], genitive, singular, masculine
• “ill; miserable; suffering; brainsick; unhappy; desirous.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• iṣkartā ← iṣkarta ← iṣkṛ ← √kṛ
• [verb], plural, Aorist imperative
• “prepare.”

• vihrutam ← vihruta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “disjointed.”

• punaḥ ← punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

विश्वं सर्वं पूर्वोक्तं भेषजं पश्यन्तः जानन्तो यूयं तनूषु अस्मदीयेषु विषयेषु आ बिभृथ आहरथ । आहृतेन च तेन नः अस्मान् अधि वोचत अधिब्रूत । चिकित्सतेत्यर्थः । अपि च हे मरुतः नः अस्माकं मध्ये आतुरस्य रोगिणः रपः । पापनामैतत् । रपसः पापफलस्य रोगस्य क्षमा क्षान्तिर्यथा भवति तथा विह्रुतं विबाधितमङ्गं पुनः इष्कर्त निःशेषेण संपूर्णं कुरुत । निसो नलोपश्छान्दसः । करोतेर्लोटि छान्दसो विकरणस्य लुक् । तप्तनप्तनथनाश्च’ इति तशब्दस्य तबादेशः । अत एवोपसर्गसमुदायो नावगृह्यते ॥ ॥ ४० ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“Do you, beholding every sort, collect them for (the good of) our bodies, ad instrumental uct us in their (uses); letthe cure of sickness (be the portion), Maruts, of him among us who for his wickedness is sick; re-establish hisenfeebled (frame).”

Seeing it, you carry it all on your bodies. With it intercede for us. To ground (should go) the malady of the afflicted; make what has gone awry right again.

The voc. marutaḥ in c was carelessly omitted in the published translation

Ye carry on your bodies, ye who see it all: so bless us graciously therewith.
Cast, Maruts, to the ground our sick man’s malady: replace the dislocated limb.

All das erspähend bringet ihr an euren Leibern mit; mit dem segnet uns! Zu Boden gehe das Gebreste unserer Kranken, ihr Marut! Bringet alles, was verrenkt ist, wieder zurecht!

Die führt allschauend alle unsern Leibern zu, mit denen schafft Erquickung uns; Zu Boden sinke unsres Kranken Siechthum auch, o Maruts, heilt, was schadhaft ist.

Видя всё, вы носите (это) на (своих) телах –
Этим за нас вступитесь!
Пусть (уйдет) в землю повреждение нашего больного!
Приведите в порядок снова (то,) что вывихнуто!

• मरूतः
• सोभरिः काण्वः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुतः) हे दुष्टजनसंहारको सैनिकजनों ! (विश्वम्) सम्पूर्ण औषधों को (पश्यन्तः) देखते और जानते हुए आप उन्हें लाकर (तनूषु) आपके शरीरस्वरूप हम लोगों में (आविभृथ) स्थापित कीजिये और (तेन) उससे (नः) हमको कर्त्तव्याकर्त्तव्य का (अधिवोचत) उपदेश देवें। अथवा उससे हम लोगों की चिकित्सा करें। हे सैनिकजनों ! हम लोगों में (आतुरस्य) जो आतुर अर्थात् रोगी हो, उसके (रपः) पापजनिक रोग की (क्षमा) शान्ति जैसे हो, सो आप करें और (विहुतम्) टूटे अङ्ग को (पुनः) फिर (इष्कर्त) अच्छी तरह पूर्ण कीजिये ॥२६॥

भावार्थभाषाः - चिकित्सा करना भी सैनिकजनों का एक महान् कर्त्तव्य है ॥२६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुतः) हे योद्धाओ ! (विश्वम्) पूर्वोक्त सकल ओषधियों को (पश्यन्तः) देखते जानते हुए आप (तनूषु) शरीरों के हेतु (आ, विभृथ) लाकर इकट्ठी करें (तेन) उन औषधों से (नः) हमारे ऊपर (अधिवोचत) चिकित्सा का शासन करें (आतुरस्य) इस प्रकार रोगियों की (रपः) व्याधि को (क्षमा) शान्त करें और जो (नः) हम लोगों में (विह्रुतम्) विच्छिन्न हो गया हो, उसको (पुनः) फिर (इष्कर्त) पूर्ण करें ॥२६॥

भावार्थभाषाः - हे वीर योद्धाओ ! पूर्वोक्त स्थानों से प्राप्त ओषधियों को भले प्रकार जानते हुए हमारे शरीरों की चिकित्सा करें, विच्छिन्न अङ्गों को पूरा करें और शल्यों को भरकर हमें नीरोग करें ॥२६॥ तात्पर्य्य यह है कि वेद में शल्यचिकित्सा=सर्जरी का वर्णन स्पष्ट है, क्योंकि उक्त मन्त्र में “आतुर” तथा “विह्रुत” शब्द कटे तथा टूटे हुए अङ्ग-प्रत्यङ्ग के लिये आये हैं, जो शल्यचिकित्सा को भलीभाँति स्पष्ट करते हैं। इसी प्रकार वेदों में यथास्थान सब विद्याओं का वर्णन स्पष्ट है ॥२६॥

पुनस्तदनुवर्त्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मरुतः ! विश्वम्=पूर्वोक्तं सर्वं भेषजं पश्यन्तो यूयम्। तनुषु=शरीरभूतेषु अस्मासु। आविभृथ=आनीय स्थापयत। तेन। नोऽस्मान्। अधिवोचत=उपदिशत। चिकित्सन्तु। अस्माकं मध्ये। आतुरस्य=रोगिणः। रपः=पापम्। पापजनितरोग इत्यर्थः। रपसः=पापस्य। येन। क्षमा=शान्तिर्भवेत्। तथा। विहुतम्=विबाधितमङ्गम्। पुनः। इष्कर्त=निःशेषेण सम्पूर्णं कुरुत। निसो नलोपश्छान्दसः ॥२६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुतः) हे योद्धारः ! (विश्वम्) सर्वं पूर्वोक्तभेषजम् (पश्यन्तः) जानन्तः (तनूषु) शरीरेषु (आ, विभृथ) आहृत्य पुष्णीत (तेन) तेन भेषजेन (नः) अस्मान् (अधिवोचत) शिष्ट (आतुरस्य) रोगातुरस्य (रपः) रोगम् (क्षमा) अपनयत (नः) अस्माकं मध्ये (विह्रुतम्) विच्छिन्नम् (पुनः, इष्कर्त) पुनरपि संस्कुरुत ॥२६॥ इति श्रीमदार्य्यमुनिनोपनिबद्धे ऋक्संहिताभाष्ये अष्टममण्डले षष्ठाष्टके प्रथमोऽध्यायः समाप्तः ॥