०१८

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

इदं᳓ ह नून᳓म् एषां᳐
सुम्न᳓म् भिक्षेत म᳓र्तियः
आदित्या᳓नाम् अ᳓पूर्वियं स᳓वीमनि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; line affected by realignment
genre M;; line affected by realignment

Morph
eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ha ← ha (invariable)

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nūnám ← nūnám (invariable)

bhikṣeta ← √bhaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ādityā́nām ← ādityá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ápūrvyam ← ápūrvya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sávīmani ← sávīman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

इ॒दम् । ह॒ । नू॒नम् । ए॒षा॒म् । सु॒म्नम् । भि॒क्षे॒त॒ । मर्त्यः॑ ।
आ॒दि॒त्याना॑म् । अपू॑र्व्यम् । सवी॑मनि ॥

• idaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• eṣāṃ ← eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sumnam ← sumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• bhikṣeta ← bhikṣ ← √bhaj
• [verb], singular, Present optative
• “beg; beg.”

• martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• ādityānām ← āditya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• apūrvyaṃ ← apūrvyam ← apūrvya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “incomparable.”

• savīmani ← savīman
• [noun], locative, singular, neuter
• “impulse.”

इदं ह इदानीं खलु नूनम् अवश्यम् आदित्यानाम् अदितेः पुत्राणाम् एषां देवानां मित्रादीनां सवीमनि प्रसवे प्रेरणे सति मर्त्यः मनुष्यः स्तोता अपूर्व्यम् अभिनवं सुम्नं सुखकरं धनं भिक्षेत याचेत । न कालान्तरे ॥

English translation:

“Let a mortal now earnestly solicit at the worship of these Ādityas unprecedented riches.”

Here and now a mortal should seek a share of their favor,
the unprecedented (favor) of the Ādityas, at the impulsion (of Savitar),

Geldner (see also Grassmann s.v. sávīman-) construes ādityā́nām with sávīmani, but this seems unlikely. sávīman- is otherwise only found with its etymological partner Savitar, who does indeed appear in the last verse of this tṛca (3a). It is hard to believe that any other divinities could lay claim to this word.

Now let the mortal offer prayer to win the unexampled grace
Of these Adityas and their aid to cherish life.

Um diese Gunst von ihnen sollte doch der Sterbliche bitten, um die nie dagewesene, unter Genehmigung der Aditya`s.

Jetzt flehe hier der Sterbliche die Güte der Aditja’s an, Die grösser sind als je zuvor bei ihrem Werk.

Сейчас об этой вот их
Милости пусть попросит смертный,
О небывалой – по побуждению Адитьев!

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• पादनिचृदुष्णिक्
• ऋषभः

किससे भिक्षा माँगे, यह दिखाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्या१नाम्+एषाम्) इन आचार्य्यों की (सवीमनि) प्रेरणा होने पर (मर्त्यः) ब्रह्मचारी और अन्यान्य जन भी (नूनम्) निश्चय ही (इदम्+ह) इस (अपूर्व्यम्) नूतन-२ (सुम्नम्) विज्ञानरूप महाधन को (भिक्षेत) माँगे ॥१॥

भावार्थभाषाः - यहाँ प्रथम सदाचार की शिक्षा देते हैं कि जब-२ आचार्य या विद्वान् आज्ञा देवें, तब-२ उनसे विज्ञान की भिक्षा माँगे। यद्वा आदित्य=सूर्य्य, इस संसार में सूर्य्य से भी नाना सुख की प्राप्ति मनुष्य करे ॥१॥

टिप्पणी: १−आदित्य=जो पदार्थों से परमार्थ को ग्रहण करें, वे आदित्य कहाते हैं अर्थात् विद्वान् आचार्य आदि। यद्वा आदित्य=सूर्य्य। क्योंकि वे पृथिवी से रस लेते हैं, इत्यादि अर्थ ऊहनीय हैं ॥१॥

अब इस सूक्त में विद्या की महिमा का वर्णन करते हुए प्रजाजनों को विद्याध्ययन करने का उपदेश कथन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्यानाम्) अदिति=अखण्डनीय विद्या से ऐश्वर्य्य को पाये हुए विद्वानों की (सवीमनि) प्रेरणा होने पर (मर्त्यः) मनुष्य (एषाम्, अपूर्व्यम्, सुम्नम्) इनके नूतन सुख को (नूनम्, ह, भिक्षेत) निश्चय ही याचना करे ॥१॥

भावार्थभाषाः - जिन विद्वानों ने ब्रह्मचर्य्यादि व्रतों से अखण्डनीय=भ्रान्ति आदि दोषों से रहित विद्यासम्पादन करके ऐश्वर्य्य प्राप्त किया है, मनुष्य को चाहिये कि ऐसे विद्वानों का जिज्ञासु बनकर उनसे सद्गुणसम्पन्न होने की भिक्षारूप याचना करे ॥१॥

कं भिक्षेतेति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - आदित्यानाम्=आददति=गृह्णन्ति ये ते आदित्याः। पदार्थेभ्यो ये परमात्मतत्त्वं गृह्णन्ति ते विद्वांस आचार्य्याश्च आदित्याः। यद्वा। अदितेः पुत्रा आदित्याः। अदितिः=अखण्डनीया सर्वव्यापिनी बुद्धिः। या च अखण्डस्वरूपेण सर्वत्र व्याप्ता प्रकृतिरस्ति सापि अदितिः। यत्र यत्र प्रकृतिस्तत्र तत्र बुद्धिः। बुद्धितत्त्वस्य न कुत्राप्यभावोऽस्तीति शास्त्रैरवगन्तव्यम्। तेषामेषामादित्याना- माचार्य्याणाम्। सवीमनि=प्रसवे=प्रेरणे सति। मर्त्यः=ब्रह्मचारी तदितरश्च। नूनमवश्यम्। इदं ह=अपूर्व्यम्=नवीनं नवीनम्। सुम्नम्=विज्ञानरूपं महाधनम्। तेषामेव समीपे भिक्षेत ॥१॥

अथास्मिन् सूक्ते विद्यामहत्त्वं वर्णयन् प्रजाजनाय विद्याध्ययनमुपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्यानाम्) अखण्डनीयविद्यया लब्धैश्वर्याणां विदुषां (सवीमनि) प्रेरणे सति (मर्त्यः) मनुष्यः (एषाम्, अपूर्व्यम्, सुम्नम्) एषां नूतनं सुखम् (नूनम्, ह, भिक्षेत) अवश्यमेव याचेत ॥१॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

अनर्वा᳓णो हि᳓ एषा᳐म्
प᳓न्था आदितिया᳓ना᳐म्
अ᳓दब्धाः स᳓न्ति पाय᳓वः सुगेवृ᳓धः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; line affected by realignment
genre M;; line affected by realignment

Morph
anarvā́ṇaḥ ← anarván- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

hí ← hí (invariable)

ādityā́nām ← ādityá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pánthāḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ádabdhāḥ ← ádabdha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pāyávaḥ ← pāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sánti ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sugevŕ̥dhaḥ ← sugevŕ̥dh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

अ॒न॒र्वाणः॑ । हि । ए॒षा॒म् । पन्थाः॑ । आ॒दि॒त्याना॑म् ।
अद॑ब्धाः । सन्ति॑ । पा॒यवः॑ । सु॒गे॒ऽवृधः॑ ॥

• anarvāṇo ← anarvāṇaḥ ← anarvan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “unchallenged; unrivaled.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• panthā ← panthāḥ ← pathin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• ādityānām ← āditya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• adabdhāḥ ← adabdha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “unfailing; unimpaired.”

• santi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• pāyavaḥ ← pāyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “guard; pāyu [word]; Pāyu.”

• sugevṛdhaḥ ← sugevṛdh
• [noun], nominative, plural, masculine

एषाम् आदित्यानां पन्थाः पन्थानो मार्गाः। ‘सुपां सुलुक् ’ इति जसः सुः । अनर्वाणः अप्रत्यृताः परैरप्रतिगताः अत एव अदब्धाः अहिंसिताश्च सन्ति भवन्ति । हि यस्मादेवं तस्मात् पायवः पालयितारस्ते मार्गाः सुगेवृधः सुगमे सुखे विषये वर्धका भवन्तु ॥

English translation:

“The paths of these Ādityas are unobstructed and unopposed; may they yield us security and augmentour happiness.”

For the paths of these Ādityas are without assault,
and undeceivable are the protectors who provide strength on an
easy road.

The cmpd. sugévṛdh- is a hapax; the locative 1st member suge ‘on an easy road’ was presumably suggested by the paths of the first half of the verse.

For not an enemy molests the paths which these Adityas tread:
Infallible guards, they strengthen us in happiness.

Denn unangefochten sind dieser Aditya´s Wege, unbetört sind ihre Wächter, die auf gutem Wege zu Gedeihen führen.

Denn ungefährdet ist der Weg der Söhne hier der Aditi; Truglose Hüter sind sie ja, des Segens voll.

Ведь безопасны
Пути этих Адитьев
Безобманны их хранители, увеличивающие удачу.

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• स्वराडार्च्युष्निक्
• ऋषभः

आचार्य्य कैसे होते हैं, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यों ! (हि) जिस कारण (एषाम्+आदित्यानाम्) इन बुद्धिपुत्र आचार्यों के (पन्थाः) मार्ग (अनर्वाणः) निर्दोष हैं। अतएव (अदब्धाः) सदा किन्हीं मनुष्यों से वे हिंसित नहीं होते, उन मार्गों की लोग रक्षा करते ही रहते हैं। पुनः वे (पायवः) नाना प्रकार से रक्षक होते हैं और (सुगेवृधः) सुख के विषय में सदा बढ़नेवाले होते हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों और आचार्य्यों से सुरचित धर्मादि मार्ग अतिशय आनन्दप्रद होते हैं। अतः उनकी रक्षा करना मनुष्यमात्र का परम धर्म है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एषाम्, आदित्यानाम्) इन विद्वानों के (पन्थाः) मार्ग (अनर्वाणः) शत्रुओं के अगम (अदब्धाः) अभिभव योग्य नहीं (पायवः) रक्षक और (सुगेवृधः) सुखवर्धक (सन्ति) होते हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - उपर्युक्त विद्वानों के मार्ग निस्सन्देह सदैव निर्विघ्न तथा शत्रुओं के बल से अभिभव=दबने योग्य नहीं होते, किन्तु ऐश्वर्य्य तथा सुखों की वृद्धि करनेवाले होते हैं, अतएव मनुष्य को उचित है कि उक्त विद्वानों के मार्ग का अनुसरण करे ॥२॥

आचार्य्याः कीदृशा भवन्तीति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्याः ! हि=यस्मात् कारणात्। एषाम्। आदित्यानामाचार्य्याणां बुद्धिपुत्राणाम्। पन्थाः=पन्थानो मार्गाः। अनर्वाणः=निर्दोषाः सन्ति। अतः। ते पन्थानः। सदा अदब्धाः=सर्वैर्मनुष्यैरहिंसिताः सन्ति। पायवः=रक्षका भवन्ति। तथा। सुगेवृधः=सुगे=सुखे विषये वर्धका भवन्ति ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एषाम्, आदित्यानाम्) एषां विदुषाम् (पन्थाः) मार्गाः (अनर्वाणः) परैरगम्याः (अदब्धाः) अदम्भनीयाः (पायवः) रक्षकाः (सुगेवृधः) सुखवर्धकाः (सन्ति) भवन्ति ॥२॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

त᳓त् सु᳓ नः सविता᳓ भ᳓गो
व᳓रुणो मित्रो᳓ अर्यमा᳓
श᳓र्म यछन्तु सप्र᳓थो य᳓द् ई᳓महे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; line affected by realignment
genre M;; line affected by realignment

Morph
bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sú ← sú (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sapráthaḥ ← sapráthas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yachantu ← √yam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ī́mahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

तत् । सु । नः॒ । स॒वि॒ता । भगः॑ । वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा ।
शर्म॑ । य॒च्छ॒न्तु॒ । स॒ऽप्रथः॑ । यत् । ईम॑हे ॥

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• bhago ← bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• yacchantu ← yam
• [verb], plural, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• sapratho ← saprathaḥ ← saprathas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “extensive; wide; extended.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

सवित्रादयश्चत्वारो देवाः सप्रथः सर्वतः पृथु विस्तीर्णं तत् शर्म सुखं गृहं वा नः अस्मभ्यं सु सुष्ठु यच्छन्तु ददतु । यत् शर्म ईमहे वयं याचामहे ॥

English translation:

“May Savitā, Bhaga, Varuṇa, Mitra, and Aryaman bestow upon us that ample felicity which we solicit.”

Let Savitar, Bhaga, Varuṇa, Mitra, and Aryaman
extend to us that broad shelter for which we beg.

As pointed out by JPB, both Savitar and Bhaga are anticipated in this tṛca by the cognate forms bhikṣeta and sávīmani in vs. 1.

Now soon may Bhaga, Savitar, Varuna, Mitra, Aryaman
Give us the shelter widely spread which we implore.

Das sollen uns fein Savitri, Bhaga, Varuna, Mitra, Aryaman gewähren, ihren Schirm in ganzer Breite, um den wir bitten.

Uns mögen diesen weiten Schutz verleihen Bhaga, Savitar, Varuna, Mitra, Arjaman, den wir erflehn.

Пусть Савитар, Бхага,
Варуна, Митра, Арьяман
Прекрасно, широко даруют нам ту защиту, о которой мы просим.

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

सब ही उपकार करें, यह इससे दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (सविता) संसार का जनक (भगः) भजनीय (वरुणः) स्वीकरणीय (मित्रः) सर्वस्नेही (अर्य्यमाः) श्रेष्ठों से माननीय परमात्मा (नः) हमको (सप्रथः) सर्वत्र विस्तीर्ण (तत्) वह (शर्म) कल्याण वा गृह (सु+यच्छन्तु) अच्छे प्रकार देवें (यत्) जिसको हम (ईमहे) चाहते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - यदि हम धर्मभाव से भावित होकर ईश्वर से प्रार्थना करें, तो वह अवश्य स्वीकृत हो ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सविता) जो विद्वान् सबका शासक है, जो (भगः) राष्ट्र का हित अहित कार्य में प्रवर्तक वा निवर्तक है, (वरुणः) जो पाप से निवर्तक है, (मित्रः) जो सब पर स्नेह रखनेवाला है, (अर्यमा) जो अर्य=परमात्मा के ज्ञानवाला है, ये सब (नः) हमको (तत्) उस (सप्रथः) विस्तीर्ण (शर्म) सुख को (यच्छन्तु) दें (यत्, ईमहे) जैसा हम लोग चाहते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् सबको वशीभूत रखनेवाला, राष्ट्र के हिताहित कार्य्य को सोचनेवाला, पापों से बचानेवाला, सबका मित्र और अनुष्ठानसम्पन्न है, वह हमारी शुभ कामनाओं को पूर्ण करे, या यों कहो कि जो विद्वान् परमात्मप्राप्तिरूप ज्ञान के प्रकाशक, ऐश्वर्य्यशाली तथा नाना प्रकार की शक्तियों से वस्तुओं के तेजतिमिर को निवृत्त करनेवाले और जो एकमात्र परमात्मा के उपासक हैं, उनके सत्सङ्ग से मनुष्य को विद्यावृद्धि द्वारा सुख की प्राप्ति होती है ॥३॥

सर्वः खलु उपकुर्य्यादिति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - सविता=प्रसविता=जनयिता संसारस्य। भगः=भजनीयः। वरुणः=वरणीयः=स्वीकरणीयः। मित्रः=सर्वस्नेही। पुनः। अर्य्यमा=अर्य्यैः श्रेष्ठैर्माननीयः। एतानि ईश्वरनामानि। नोऽस्मभ्यम्। सप्रथः=सर्वतो विस्तीर्णम्। तत्। शर्म=सुखं गृहं सुयच्छन्तु=ददतु। यच्छर्म। वयमीमहि=याचामहे ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सविता) प्रेरको विद्वान् (भगः) भजनीययोजकः (वरुणः) पापान्निवारकः (मित्रः) स्नेहवर्धकः (अर्यमा) परमात्मज्ञः एते (नः) अस्मभ्यम् (सप्रथः) विस्तीर्णम् (तत्, शर्म) तत्सुखं (यच्छन्तु) ददतु (यत्, ईमहे) यादृशं याचामः ॥३॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

देवे᳓भिर् देवि अदिते
अ᳓रिष्टभर्मन् आ᳓ गहि
स्म᳓त् सूरि᳓भिः पुरुप्रिये सुश᳓र्मभिः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; line affected by realignment
genre M;; line affected by realignment

Morph
adite ← áditi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

devébhiḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

devi ← devī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

áriṣṭabharman ← ariṣṭabharman- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

purupriye ← purupriyá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

smát ← smát (invariable)

sūríbhiḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

suśármabhiḥ ← suśárman- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

दे॒वेभिः॑ । दे॒वि॒ । अ॒दि॒ते॒ । अरि॑ष्टऽभर्मन् । आ । ग॒हि॒ ।
स्मत् । सू॒रिऽभिः॑ । पु॒रु॒ऽप्रि॒ये॒ । सु॒शर्म॑ऽभिः ॥

• devebhir ← devebhiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devy ← devi ← devī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• adite ← aditi
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• ‘riṣṭabharmann ← ariṣṭa
• [noun]
• “safe; unharmed.”

• ‘riṣṭabharmann ← bharman
• [noun], vocative, singular, feminine
• “gold; sustenance.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• smat
• [adverb]
• “simultaneously; jointly.”

• sūribhiḥ ← sūri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “patron.”

• purupriye ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purupriye ← priye ← priya
• [noun], vocative, singular, feminine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• suśarmabhiḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśarmabhiḥ ← śarmabhiḥ ← śarman
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

हे देवि दानादिगुणयुक्ते हे अरिष्टभर्मन् अहिंसितभरणे हे पुरुप्रिये बहुभिः प्रीयमाणे हे एवंगुणविशिष्टे अदिते सूरिभिः प्राज्ञैः सुशर्मभिः सुसुखैः देवेभिः देवैरात्मीयैः पुत्रैः सार्धम् । स्मदिति निपातः शोभनार्थः । स्मत् शोभनं यथा भवति तथा आ गहि आगच्छ ।

English translation:

“Divine Aditi, bringer of safety, beloved of many, com propitiously with the wise and happy divinitieṣ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Safety: or, whose fostering care is unimpeded

O goddess Aditi, you whose burden [=fetus(es)] cannot be harmed— come here with the gods,
along with patrons who provide good shelter, o you dear to many,

With Gods come thou whose fostering care none checks, O Goddesss Aditi:
Come, dear to many, with the Lords who guard us well.

Göttin Aditi, deren Bürde unversehrt ist, komm mit den Göttern, mit den guten Schutz gewährenden Herren, du Vielliebe!

Komm mit den Göttern, Aditi, o Göttin Schutz verleihend her, Du liebe mit den glänzenden, gut schirmenden.

Вместе с богами, о богиня Адити,
Приходи, о та, что несет невредимое бремя,
А также с покровителями, дающими прекрасную защиту, о многолюбимая!

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

बुद्धि को सम्बोधित कर उपदेश देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (देवि) हे दिव्यगुणयुक्ते (अरिष्टभर्मन्) अदुष्टपोषिके (पुरुप्रिये) बहुप्रिये (अदिते) बुद्धे ! आप (सूरिभिः) नवीन-२ आविष्कारकारी विद्वानों (सुशर्मभिः) और मङ्गलमय (देवेभिः) दिव्यगुणसमन्वित पुरुषों के साथ (स्मत्) जगत् की शोभा के लिये (आगहि) आइये ॥४॥

भावार्थभाषाः - ऐसे-२ प्रकरण में अदिति नाम सुबुद्धि का है। विद्वानों और मङ्गलकारी मनुष्यों की यदि सुबुद्धि हो, तो संसार का बहुत उपकार हो सकता है, क्योंकि वे तत्त्ववित् पुरुष हैं। अतः बुद्धि के लिये प्रार्थना है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवि) हे द्योतमान (अरिष्टभर्मन्) अविनाशी पालन करनेवाली (पुरुप्रिये) अनेकों की प्रिया (अदिते) दीनतारहित विद्ये ! (देवेभिः) दिव्यशक्तिवाले (सुशर्मभिः) सुन्दर कल्याणवाले (सूरिभिः) विद्वानों द्वारा (स्मत्) शोभन रीति से (आगहि) आप हमारे पास आवें ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र का भाव यह है कि पुरुष को प्रकाशित करनेवाली, सब पदार्थों की द्योतक, पुरुष को ऐश्वर्य्य में परिणत करनेवाली और दीनतारहित भावों को मनुष्य में प्रवेश करानेवाली विद्या उक्त विद्वानों को संगति द्वारा ही प्राप्त हो सकती है, इसलिये प्रजाजनों को उचित है कि विद्याप्राप्ति के लिये विद्वानों का सङ्ग करे ॥४॥

बुद्धिं सम्बोध्योपदिशति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे देवि=दिव्यगुणभूषिते, हे अरिष्टभर्मन्=अरिष्टानामदुष्टानां भर्मन्=पोषिके, हे पुरुप्रिये=बहुप्रिये सर्वप्रिये, अदिते=अखण्डनीये बुद्धे ! सूरिभिः=विद्वद्भिराविष्कारकर्तृभिः। सुशर्मभिः=शोभनकल्याणैः। देवेभिः=दिव्यगुणयुक्तैः सह। स्मदिति शोभायाम्। शोभनं यथा भवति तथा। आगहि=आगच्छ ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवि) हे द्योतमाने (अरिष्टभर्मन्) अविनाशिपालने (पुरुप्रिये) बहूनां प्रिये (अदिते) दैन्यरहितविद्ये ! (देवेभिः) दिव्यशक्तिभिः (सुशर्मभिः, सूरिभिः) सुसुखप्रदैर्विद्वद्भिः (स्मत्) शोभनरीत्या (आगहि) आयाहि नः ॥४॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

ते᳓ हि᳓ पुत्रा᳓सो अ᳓दितेर्
विदु᳓र् द्वे᳓षांसि यो᳓तवे
अंहो᳓श् चिद् उरुच᳓क्रयो अनेह᳓सः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; line affected by realignment;; repeated line
genre M;; line affected by realignment

Morph
áditeḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

hí ← hí (invariable)

putrā́saḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dvéṣāṁsi ← dvéṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vidúḥ ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yótave ← √yu- 2 (root)
{case:DAT, number:SG}

aṁhóḥ ← aṁhú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

urucákrayaḥ ← urucákri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

anehásaḥ ← anehás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ते । हि । पु॒त्रासः॑ । अदि॑तेः । वि॒दुः । द्वेषां॑सि । योत॑वे ।
अं॒होः । चि॒त् । उ॒रु॒ऽचक्र॑यः । अ॒ने॒हसः॑ ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• putrāso ← putrāsaḥ ← putra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• aditer ← aditeḥ ← aditi
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• vidur ← viduḥ ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• dveṣāṃsi ← dveṣas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hostility; enemy.”

• yotave ← yu
• [verb noun]
• “keep away; separate; ward off.”

• aṃhoś ← aṃhoḥ ← aṃhu
• [noun], ablative, singular, masculine

• cid ← cit
• [noun], nominative, singular, feminine
• “supreme spirit; cit [word]; soul.”

• urucakrayo ← uru
• [noun]
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• urucakrayo ← cakrayaḥ ← cakri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “doing; active.”

• ’nehasaḥ ← anehasaḥ ← anehas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “faultless; anehas [word]; incomparable.”

अदितेः पुत्रासः पुत्राः ते हि ते खलु मित्रादयो देवाः द्वेषांसि द्वेष्टॄणि राक्षसादीनि योतवे पृथक्कर्तुं विदुः जानन्ति । ‘विदो लटो वा’ इति विद उत्तरस्य झेरुसादेशः । तथा “ उरुचक्रयः विस्तीर्णस्य कर्मणः कर्तारः अनेहसः अनाहन्तारो रक्षकास्ते अंहोश्चित् आहननशीलात् पापादपि योतवे पृथक्कर्तुमस्मान् जानन्ति ॥ ॥ २५ ॥

English translation:

“These sons of Aditi know how to drive away (our) enmies; and, doers of great deeds and donors ofsecurity, (they know how to extricate us) from sin.”

For these sons of Aditi know how to keep away hostilities—
the faultless ones who make wide (space) even out of narrow straits.

For well these Sons of Aditi know to keep enmities aloof,
Unrivalled, giving ample room, they save from woe.

Denn diese Söhne der Aditi wissen der Feindschaft zu wehren; auch aus Bedrängnis schaffen sie einen Ausweg, die ohne Fehl sind.

Denn diese Söhne Aditi’s verstehn zu scheuchen jeden Feind, Die von Bedrängniss uns befrein, die herrlichen.

Ведь эти сыновья Адити
Умеют отвращать проявления ненависти,
И даже из узости беспорочные создают широкий (выход).

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

विद्वानों की प्रशंसा विधान करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अदितेः) विमलबुद्धि के (ते+हि) वे सुप्रसिद्ध (पुत्रासः) पुत्र=आचार्य्य और पण्डितगण (द्वेषांसि) दुष्ट राक्षसादिकों को यद्वा द्वेषों और शत्रुता को समाज से (योतवे) पृथक् करना (विदुः) जानते हैं। तथा (उरुचक्रयः) महान् कार्य्य करनेवाले (अनेहसः) अहन्ता=रक्षक वे आचार्य्य (अंहोः+चित्) महापाप से भी हम लोगों को दूर करना जानते हैं। इस कारण उनकी आज्ञा में सब जन रहा करें, यह उपदेश है ॥५॥

भावार्थभाषाः - आचार्य्य या विद्वद्वर्ग सदा जनता को नाना क्लेशों से बचाया करते हैं। अपने सुभाषण से लोगों को सन्मार्ग में लाके पापों से दूर करते हैं। अतः देश में ऐसे आचार्य्य और विद्वान् जैसे बढ़ें, वैसा उपाय सबको करना उचित है ॥५॥

अब विद्या की प्रकारान्तर से महिमा वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (ते, हि, अदितेः, पुत्रासः) विद्या के पुत्रसमान वे विद्वान् (द्वेषांसि) शत्रुओं से (अंहोः, चित्) और पाप से (योतवे) दूर करने को (विदुः) जानते हैं (उरुचक्रयः) अनेक कर्मोंवाले और (अनेहसः) रक्षण में समर्थ हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - विद्यासम्पन्न=विद्या के पुत्रवत् विद्वान् पुरुष पापों और शत्रुओं से निवृत्त करना जानते हैं अर्थात् वे पुरुष के राग, द्वेष, काम तथा क्रोधादि वेगों को रोककर उनमें एकमात्र शान्ति स्थापन करते हैं, “यह विद्या का महत्त्व” है, अतएव सर्वोपरि शान्तिधारण करने के लिये पुरुष को चाहिये कि वे विद्वानों की सङ्गति से अपने को शान्त बनाएँ, जिससे सर्वप्रिय तथा सर्वमित्र हों ॥५॥

विदुषां प्रशंसा विधीयते।

पदार्थान्वयभाषाः - अदितेः=विमलबुद्धेः। ते+हि=ते खलु प्रसिद्धाः। पुत्रासः=पुत्रा आचार्य्याः। द्वेषांसि=द्वेष्टॄणि राक्षसादीनि। यद्वा। पारस्परिकद्वेषान्। विदुः=जानन्ति। तथा। ते। उरुचक्रयः=उरूणां महतां कार्य्याणां चक्रयः=कर्त्तारः। पुनः। अनेहसोऽनाहन्तारो रक्षकास्ते। अंहोः+चित्=आगत्य हन्तुः पापादपि अस्मान्। योतवे=पृथक्कर्तुम्। जानन्ति। अतस्तेषामेषामाज्ञायां सर्वे जना वर्तन्तामित्युपदेशः ॥५॥

अथ विद्यायाः प्रकारान्तरेण महत्त्वमुपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (ते, हि, अदितेः, पुत्रासः) विद्यायाः पुत्रतुल्यास्ते विद्वांसः (द्वेषांसि) शत्रून् (अंहोः, चित्) पापाच्च (योतवे) पृथक्कर्तुम् (विदुः) जानन्ति (उरुचक्रयः) बहुकर्माणः (अनेहसः) रक्षकाश्च सन्ति ॥५॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

अ᳓दितिर् नो दि᳓वा पशु᳓म्
अ᳓दितिर् न᳓क्तम् अ᳓द्वयाः
अ᳓दितिः पातु अं᳓हसः सदा᳓वृधा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; line affected by realignment
genre M;; line affected by realignment

Morph
áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dívā ← dívā (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

paśúm ← paśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ádvayāḥ ← ádvayas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

náktam ← nákt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

pātu ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sadā́vr̥dhā ← sadā́vr̥dha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

अदि॑तिः । नः॒ । दिवा॑ । प॒शुम् । अदि॑तिः । नक्त॑म् । अद्व॑याः ।
अदि॑तिः । पा॒तु॒ । अंह॑सः । स॒दाऽवृ॑धा ॥

• aditir ← aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• divā ← div
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• paśum ← paśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• aditir ← aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• naktam ← nakta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “night; night.”

• advayāḥ ← advayas
• [noun], nominative, singular, feminine

• aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• pātv ← pātu ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• sadāvṛdhā ← sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• sadāvṛdhā ← vṛdhā ← vṛdha
• [noun], nominative, singular, feminine
• “increasing; promotive.”

नः अस्माकं पशुम् अदितिः अदीना अखण्डनीया वा देवमाता दिवा अहनि पातु रक्षतु । तथा अद्वयाः बाह्याभ्यन्तरभेदेन प्रकारद्वयरहिता सर्वदैकप्रकारा कपटरहिता सा अदितिः नक्तं रात्रौ चास्मदीयं गवादिपशुजातं रक्षतु । तथास्मानपि अंहसः पापात् पातु रक्षतु । केन साधनेन । सदावृधा सर्वदा वृद्धिमतात्मीयेन रक्षणेन ॥

English translation:

“May Aditi protect our cattle by day, ad, free from duplicity (guard them) by night; may Aditi, by herconstant favour, preserve us from sin.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Free from duplicity: advayāḥ = kapaṭarahitā

Let Aditi (protect) our livestock by day, let Aditi the unduplicitous (do so) by night;
let ever-strengthening Aditi protect us from narrow straits.

There may be phonetic play between dívā in a and ádvayāḥ in b, faciliated by the áditiḥ that opens each pāda.

Aditi guard our herd by day, Aditi, free from guile, by night,
Aditi, ever strengthening, save us from grief!

Aditi, die zuverlässige, soll am Tag, Aditi des Nachts unser Vieh behüten, die Aditi uns vor Ungemach, die immer gedeihliche.

Die Heerden schütz’ uns Aditi bei Tage, Aditi bei Nacht, Vor Noth die treue Aditi, erquickend stets.

Адити (пусть хранит) наш скот днем,
Адити недвоедушная – ночью,
Адити пусть хранит от беды, всегда подкрепляющая!

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

बुद्धि की प्रशंसा दिखाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अद्वयाः) साहाय्यरहिता वह (अदितिः) विमलबुद्धि (नः) हमारे (पशुम्) गवादि पशुओं और आत्मा की (दिवा) दिन में (पातु) रक्षा करें (नक्तम्) रात्रि में भी (अदितिः) वह अदिति पाले (सदावृधा) सदा बढ़ानेवाली (अदितिः) विमलबुद्धि (अंहसः) पाप से भी हमको (पातु) बचावे ॥६॥

भावार्थभाषाः - सद्बुद्धि मनुष्य की सर्वदा रक्षा करती है, अतः हे मनुष्यों ! उसका उपार्जन सर्वोपाय से करो ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अद्वयाः) कामक्रोधरूप द्वैतरहित (अदितिः) अदीना विद्या (नः, पशुम्) हमारे बन्धन करनेवाले कर्मों की (दिवा) दिन में तथा (अदितिः) वह अदिति ही (नक्तम्) रात्रि में रक्षा करे (सदावृधा) प्रतिदिन बढ़ती हुई रक्षा से (अदितिः) वह विद्या (अंहसः, पातु) पाप से निवृत्त करे ॥६॥

भावार्थभाषाः - वह विद्या पापों से निवृत्त करनेवाली तथा रात-दिन हमारी रक्षा करनेवाली है, या यों कहो कि विद्या पुरुष को सब द्वन्द्वों से रहित करके अभयपद=निर्वाण पद को प्राप्त कराती है अर्थात् राग द्वेष, काम, क्रोध, लोभ, मोह तथा मानापमानादि द्वन्द्वों की निवृत्ति द्वारा पुरुष को उच्च भावोंवाला बनाती है। अधिक क्या भवसागर की लहरों से वही पुरुष पार हो सकता है, जो एकमात्र विद्या का आश्रय लेकर तितीर्षु बनता है ॥६॥

बुद्धिः प्रशस्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - अद्वयाः=अद्वितीयाः=साहाय्यरहिताः। अदितिः=खण्डनीया मतिः। नोऽस्माकम्। पशुम्=गवादिकमात्मानं च। दिवा=दिने। पातु=रक्षतु। नक्तम्=रात्रावपि। सादितिर्नः पातु। सदावृधा=सदावर्धनशीला। अदितिः। अंहसः=पापादपि अस्मान् पातु ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अद्वयाः) कामक्रोधरहिताः (अदितिः) विद्या (नः, पशुम्) अस्माकं बन्धनकर्म (दिवा) दिने (अदितिः) सैव (नक्तम्) रात्रौ रक्षतु (सदावृधा) सदा वर्धमानरक्षया (अदितिः) विद्या (अहंसः, पातु) पापात् रक्षतु ॥६॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

उत᳓ स्या᳓ नो दि᳓वा मति᳓र्
अ᳓दितिर् ऊतिया᳓ गमत्
सा᳓ शं᳓ताति म᳓यस् करद् अ᳓प स्रि᳓धः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; line affected by realignment
genre M;; line affected by realignment

Morph
dívā ← dívā (invariable)

matíḥ ← matí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

syā́ ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

gamat ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ūtyā́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

karat ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

máyaḥ ← máyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śáṁtāti ← śáṁtāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ápa ← ápa (invariable)

srídhaḥ ← srídh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

उ॒त । स्या । नः॒ । दिवा॑ । म॒तिः । अदि॑तिः । ऊ॒त्या । आ । ग॒म॒त् ।
सा । शम्ऽता॑ति । मयः॑ । क॒र॒त् । अप॑ । स्रिधः॑ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• syā ← tya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “that.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• divā ← div
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• matir ← matiḥ ← mati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• aditir ← aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• ūtyā ← ūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• gamat ← gam
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• śantāti ← śaṃtāti
• [noun], instrumental, singular, feminine

• mayas ← mayaḥ ← mayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pleasure; refreshment.”

• karad ← karat ← kṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• sridhaḥ ← sridh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “failure; damage.”

उत अपि च स्या सा पूर्वोक्ता मतिः मन्त्री मन्तव्या स्तोतव्या वा अदितिः ऊत्या रक्षया सार्धं दिवा अहनि नः अस्मान् आ गमत् आगच्छतु । आगत्य च शंताति शान्तिकरं मयः सुखं सा अदितिः करत् करोतु । स्रिधः बाधकाञ्छत्रूंश्चापगमयतु । स्रिधिर्बाधनार्थः । ‘ शिवशमरिष्टस्य करे ’ (पा. सू. ४. ४. १४३) इति शंशब्दात्करणेऽर्थे तातिल्प्रत्ययः ॥

English translation:

“May the monitress Aditi come to us, for our prosecution by day; may she grant us tranquil felicity, andlive away, (our) enemies.”

And this Aditi, (like) a *banner by day, will come with her help;
she will make wealfulness and joy. – Failures away!

The naḥ of pāda a was careless omitted in the published translation, which should be changed to “will come to us with her help.” The text of pāda a reads utá syā́no dívā matír, with matí- ‘thought’. Geldner takes this pāda a as a separate clause: “Und dies ist unser Gedanke bei Tag.” But the context seems to enforce Aditi as referent for syā́: note the insistent repetition of nom. sg. áditiḥ in all 3 pādas of the previous vs., once also associated with dívā; the initial áditiḥ of our pāda b; the parallel opening of 8a utá tyā́, also with a divine referent. Renou uses his trademark parentheses to manipulate the syntax, yielding “this celebrated Aditi, (the object of our) poetic thought” – “cette-célébre Aditi, (objet de notre) pensée-poétique” – which can’t be legitimately extracted from the text. The text as transmitted, with two fem. nominatives, should rather encourage an identification of Aditi with “thought,” a step I am reluctant to take. I suggest instead a slight alteration to the text, which could have read *dívāmátir, i.e., dívā + *amátir ‘banner’, contra the Pp. This requires only a change in the accent, which could have been redactional, arising because of durmatím in 10b (cf. also ámatim in 11b). In this reading Aditi is implicitly compared to a banner or ensign. Although this comparison is not found of Aditi otherwise, amáti- is associated elsewhere with the Ādityas: Mitra and Varuṇa (V.62.5, 69.1) and Savitar (VII.38.1, 2, 45.2, 3).

Although as a noun, we would expect śáṃtāti to be feminine, hence *śáṃtātim in context, I prefer to take it here as a nonce neuter noun, rather than as a nonce neuter adjective modifying máyaḥ, contra Geldner’s “beglückende Freude.” Perhaps instead of a neuter, we might consider it an honorary indeclinable, matching its base śám ‘weal’, which opens 8b and all three pādas in vs. 9; our śáṃtāti … karat would be entirely parallel to 8b śám … karataḥ and 9a śám … karat.

Grassmann identifies a lexeme ápa √kṛ for just this passage, on the basis of the sequence … karad ápa srídhaḥ, but ápa srídhaḥ is the refrain of this tṛca and must therefore be independent of what precedes it.

And in the day our hymn is this: May Aditi come nigh to help,
With loving-kindness bring us weal and chase our foes.

Und dies ist unser Gedanke bei Tag: Aditi soll uns mit Beistand kommen. Sie soll uns beglückende Freunde schaffen, und fern die Fehlschläge halten.

Und sie, die weise Aditi, mit Hülfe komme sie des Tags, Sie schaff herbei uns sel’ge Lust, hinweg den Feind.

И вот та мысль у нас (целый) день:
Адити должна придти (к нам) со (своей) помощью,
Она должна создать (нам) счастливое утешение (и прогнать) прочь неудачи.

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

उत᳓ त्या᳓ दइ᳓व्या भिष᳓जा
शं᳓ नः करतो अश्वि᳓ना
युयुया᳓ताम् इतो᳓ र᳓पो अ᳓प स्रि᳓धः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; line affected by realignment
genre M;; line affected by realignment;; repeated line

Morph
bhiṣájā ← bhiṣáj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

daívyā ← daívya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tyā́ ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

utá ← utá (invariable)

aśvínā ← aśvín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

karataḥ ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śám ← śám (invariable)

itás ← itás (invariable)

rápaḥ ← rápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yuyuyā́tām ← √yu- 2 (root)
{number:DU, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

ápa ← ápa (invariable)

srídhaḥ ← srídh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

उ॒त । त्या । दैव्या॑ । भि॒षजा॑ । शम् । नः॒ । क॒र॒तः॒ । अ॒श्विना॑ ।
यु॒यु॒याता॑म् । इ॒तः । रपः॑ । अप॑ । स्रिधः॑ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tyā ← tya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “that.”

• daivyā ← daivya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “divine; divine; celestial.”

• bhiṣajā ← bhiṣaj
• [noun], nominative, dual, masculine
• “doctor; alchemist; therapist; medicine.”

• śaṃ ← śam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “luck; well-being; fortune.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• karato ← karataḥ ← kṛ
• [verb], dual, Aorist conj./subj.
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• yuyuyātām ← yu
• [verb], dual, Present optative
• “keep away; separate; ward off.”

• ito ← itas
• [adverb]
• “from here; therefore.”

• rapo ← rapaḥ ← rapas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “injury; disease; infirmity; damage.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• sridhaḥ ← sridh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “failure; damage.”

उत अपि च त्या तौ प्रसिद्धौ दैव्या देवेषु भवौ भिषजा चिकित्सकौ ईदृशौ अश्विना अश्विनौ नः अस्माकं शं सुखं रोगाणां शमनं वा करतः कुरुताम् । इतः अस्मत्तः रपः पापं युयुयातां पृथक्कुर्याताम् । स्त्रिधः शत्रूंश्चापगमयताम् ॥

English translation:

“May the two divine physicians, the Aśvins, grant us health; may they drive away from hence iniquity;(may they drive) away our foes.”

And those two heavenly healers, the Aśvins, will make weal for us. They should keep defect away from here. – Failures away!

And may the Asvins, the divine Pair of Physicians, send us health:
May they remove iniquity and chase our foes.

Und diese beiden göttlichen Ärzte sollen uns Glück bringen, die Asvin. Sie sollen den Schaden von hier fernhalten, fern die Fehlschläge halten.

Der Götter Aerzte mögen auch, die Ritter Segen schaffen uns Und Krankheit scheuchen fern von hier, hinweg den Feind.

А те двое божественных целителей
Ашвинов должны создать нам счастье.
Пусть отвратят они отсюда повреждение, (прогонят) прочь неудачи!

• अश्विनौ
• इरिम्बिठिः काण्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

राजा आदि प्रजाओं को सदा बचावें।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) और (त्या) वे (दैव्या) दिव्यगुणसम्पन्न और देवोपकारी (भिषजा) वैद्य (अश्विना) अश्वयुक्त राजा अध्यापक आदि (नः) हमारे (शम्) रोगों का शमन करें। और (इतः) हम लोगों से (रपः) पाप दुष्टाचार आदिकों को (युयुयाताम्) दूर करें। तथा (स्रिधः) बाधक विघ्नों और शत्रुओं को (अप) दूर करें ॥८॥

भावार्थभाषाः - वैद्य राजा अमात्य और विद्वान् आदिकों को उचित है कि मनुष्य समाज से रोग, अज्ञान, पाप और शत्रुता आदिकों को दूर किया करें। तब ही संसार सुखी रह सकता है ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) और (त्या) वे (दैव्या) देवों में रहनेवाले (भिषजा) शारीरिक तथा बौद्धिक दोनों प्रकार के रोग को दूर करनेवाले दो प्रकार के वैद्य (अश्विना) अपने ज्ञान और क्रिया द्वारा व्यापक (नः, शम्, करतः) हमारे रोगों का शमन करें (इतः) इस निवासस्थान से (रपः) दुश्चरित्र को (युयुयाताम्) अपनयन करें (स्रिधः) विघ्नों को (अप) अपसारित करें ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र का भाव यह है कि जो शारीरिक तथा आध्यात्मिक दोनों प्रकार के वैद्य ह, वे अपने ज्ञान तथा क्रिया द्वारा हमारे उक्त रोगों को शमन करें अर्थात् आध्यात्मिक, आधिभौतिक तथा आधिदैविक इन तीनों प्रकार के दुःखों को निवृत्त करके अभ्युदय प्राप्त करावें और सब विघ्नों को शान्त करते हुए हमें आध्यात्मिकता के उपदेश द्वारा हमारे दुश्चरित्र को निवृत्त करें ॥८॥

राजादिभिः प्रजा रक्षणीया।

पदार्थान्वयभाषाः - उत=अपि च। त्या=तौ। दैव्या=दैव्यौ दिव्यगुणसम्पन्नौ देवानामुपकारिणौ। भिषजा=वैद्यौ। अश्विना। नोऽस्माकम्। शम्=रोगाणां शमनम्। करतः=कुरुताम्। तथा। इतोऽस्मत्तः। रपः=पापानि। युयुयाताम्=पृथक्कुरुताम्। स्रिधः=बाधकान् शत्रून् विघ्नांश्चापि। अपगमयताम् ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अथ (त्या) तौ (दैव्या) देवेषु भवौ (भिषजा) उभयविधवैद्यौ (अश्विना) व्याप्तिमन्ता (नः, शम्, करतः) अस्माकम् शान्तिं कुरुताम् (इतः) अस्मात् (रपः) पापम् (युयुयाताम्) अपनयेताम् (स्रिधः) विघ्नानि (अप) अपनयताम् ॥८॥

• देवता - अग्निसूर्यानिलाः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

श᳓म् अग्नि᳓र् अग्नि᳓भिः करच्
छं᳓ नस् तपतु सू᳓रियः
शं᳓ वा᳓तो वातु अरपा᳓ अ᳓प स्रि᳓धः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; line affected by realignment
genre M;; line affected by realignment;; repeated line

Morph
agníbhiḥ ← agní- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

karat ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

śám ← śám (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śám ← śám (invariable)

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tapatu ← √tap- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

arapā́ḥ ← arapás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śám ← śám (invariable)

vā́taḥ ← vā́ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vātu ← √vā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ápa ← ápa (invariable)

srídhaḥ ← srídh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

शम् । अ॒ग्निः । अ॒ग्निऽभिः॑ । क॒र॒त् । शम् । नः॒ । त॒प॒तु॒ । सूर्यः॑ ।
शम् । वातः॑ । वा॒तु॒ । अ॒र॒पाः । अप॑ । स्रिधः॑ ॥

• śam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “luck; well-being; fortune.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• agnibhiḥ ← agni
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• karac ← karat ← kṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• chaṃ ← śam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “luck; well-being; fortune.”

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• tapatu ← tap
• [verb], singular, Present imperative
• “heat; burn; grieve; afflict; burn; afflict; trouble; boil.”

• sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• śaṃ ← śam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “luck; well-being; fortune.”

• vāto ← vātaḥ ← vāta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• vātv ← vātu ← vā
• [verb], singular, Present imperative
• “blow; blow; emit.”

• arapā ← arapāḥ ← arapas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “safe; unharmed; beneficial.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• sridhaḥ ← sridh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “failure; damage.”

अग्निभिः स्वविभूत्या विभिन्नैर्गार्हपत्यादिभिः अग्निः देवः शं करत् अस्माकं रोगशान्तिं सुखं वा करोतु । सूर्यः सर्वस्य प्रेरक आदित्यश्च नः अस्माकं शं सुखं यथा भवति तथा तपतु प्रदीप्यताम् । वातः वायुश्च अरपाः अपापः सन् शं यथा भवति तथा च वातु अनुवर्तताम् । स्रिधः शत्रूंश्चैतेऽग्न्यादयोऽपगमयन्तु ॥

English translation:

“May the two divine physicians, the Aśvins, grant us health; may they drive away from hence iniquity;(may they drive) away our foes.”

Agni will make weal with his fires; let the sun blaze weal for us.
Let wind, without defect, blow weal. – Failures away!

May Agni bless us with his fires, and Surya warm us pleasantly:
May the pure Wind breathe sweet on us, and chase our foes.

Glück soll uns Agni mit den Agni´s bringen. Zum Glück soll uns die Sonne brennen, zum Glück, ohne Schaden zu bringen, der Wind wehen und fort die Fehlschläge wehen.

Mit Flammen schaffe Agni Heil, die Sonne strahle Heil uns zu, Nicht schadend wehe Heil der Wind, hinweg den Feind.

Счастье должен создать (нам) Агни (своими) кострами!
Счастье нам должен воссветить Сурья!
Счастье Вата должен навеять, не причиняя вреда, (и прогнать) прочь неудачи!

• अग्निसूर्यानिलाः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

इससे आशीर्वाद माँगते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) यह भौतिक अग्नि (अग्निभिः) अग्निहोत्रादि कर्मों से या विद्युदादिकों की सहायता से (शम्) हमारे रोगों का शमन करे या हमको सुख करे (सूर्य्यः) तथा सूर्य्य भी (शम्) कल्याण या रोगशमन जैसे हो, वैसी (तपतु) गरमी देवे। तथा (वातः) वायु भी (अरपाः) पापरहित अर्थात् शीतल मन्द सुगन्धि (वातु) बहे। और (स्रिधः) बाधक रोगादिक विघ्न और शत्रु (अप) विनष्ट होवें ॥९॥

भावार्थभाषाः - यह स्वाभाविक प्रार्थना है। राजा और अमात्यादिक नाना उपायों से प्रजासम्बन्धी विघ्नों को दूर किया करें ॥९॥

अब सुख की प्राप्ति के लिये परमात्मा से प्रार्थना की जाती है।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) अग्रणी परमात्मा (अग्निभिः) गार्हपत्यादि भौतिकाग्निहारी (शम्, करत्) शान्ति करे (सूर्यः) और उसकी महिमा से सूर्य भी (नः, शम्, तपतु) हमारे लिये सुखकर तपे (वातः) वायु भी (अरपाः) पापरहित शुद्ध होकर (शम्, वातु) सुखकर बहे (स्रिधाः) सम्पूर्ण विघ्न (अप) दूर हों ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे सर्वोपरि पूज्य परमात्मन् ! आप ऐसी कृपा करें कि यह भौतिकाग्नि, यह सूर्य्य तथा वायु आदि भौतिक पदार्थ हमारे लिये सुखकर हों और आपकी कृपा से सब विघ्न हमसे दूर रहें, ताकि हम विद्याप्राप्ति द्वारा शारीरिक तथा आत्मिक दोनों प्रकार की उन्नति करें ॥९॥

आशिषं याचते।

पदार्थान्वयभाषाः - अग्निः। अग्निभिः=अग्निहोत्रादिभिर्विद्युदादिभिर्वा। नोऽस्माकम्। शम्=रोगाणां शमनम्। करत्=करोतु। सूर्यश्चापि। शम्=रोगशमनं यथा भवति तथा। तपतु=दीप्यताम्। वातः=वायुरपि। अरपः=पापरहितः। वातु=वहतु। तथा। स्रिधः=बाधका रोगादयः। अप=अपगच्छन्तु ॥९॥

अथ सुखप्राप्त्यर्थं परमात्मा प्रार्थ्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) अग्रणीः परमात्मा (अग्निभिः) गार्हपत्यादिभिर्भौतिकैः (शम्, करत्) सुखं करोतु (सूर्यः) तत्प्रभावात्सूर्योऽपि (नः, शम्, तपतु) अस्मभ्यं सुखं यथा तथा तपतु (वातः) वायुरपि (अरपाः) निष्पापः (शम्, वातु) सुखम् वातु (स्रिधः) विघ्नानि (अप) अपनीयन्ताम् ॥९॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

अ᳓पा᳓मीवाम् अ᳓प स्रि᳓धम्
अ᳓प सेधत दुर्मति᳓म्
आ᳓दित्यासो युयो᳓तना नो अं᳓हसः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ámīvām ← ámīvā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ápa ← ápa (invariable)

ápa ← ápa (invariable)

srídham ← srídh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ápa ← ápa (invariable)

durmatím ← durmatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sedhata ← √sidh- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́dityāsaḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yuyótana ← √yu- 2 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

अप॑ । अमी॑वाम् । अप॑ । स्रिध॑म् । अप॑ । से॒ध॒त॒ । दुः॒ऽम॒तिम् ।
आदि॑त्यासः । यु॒योत॑न । नः॒ । अंह॑सः ॥

• apāmīvām ← apāḥ ← pā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• apāmīvām ← mīvām ← mīvā
• [noun], accusative, singular, feminine

• apa
• [adverb]
• “away.”

• sridham ← sridh
• [noun], accusative, singular, feminine
• “failure; damage.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• sedhata ← sidh
• [verb], plural, Present imperative
• “chase away; repel.”

• durmatim ← durmati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hate; envy.”

• ādityāso ← ādityāsaḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• yuyotanā ← yuyotana ← yu
• [verb], plural, Present imperative
• “keep away; separate; ward off.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

हे आदित्याः अमीवां रोगम् अप सेधत अस्मत्तोऽपगमयत । स्रिधं चापसेधकं शत्रुं च अप सेधत । दुर्मतिम् अस्माकं दुःखस्य मन्तारं च अप सेधत । अपि च हे आदित्यासः आदित्याः नः अस्मान् अंहसः पापात् युयोतन पृथक्कुरुत । यौतेर्लोटि छान्दसः शपः श्लुः । ‘ तप्तनप्तनथनाश्च’ इति तस्य तनबादेशः । पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः शिष्यते । ‘ आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत् ’ इति पूर्वस्यामन्त्रितस्याविद्यमानत्वेन पदादपरत्वान्निघातो न भवति ॥ ॥ २६ ॥

English translation:

“Ādityas, remove (from us) disease, enemies, malignity; keep us afar from sin.”

Away affliction, away failure—drive away bad thought.
O Ādityas, keep us from narrow straits.

Drive ye disease and strife away, drive ye away malignity:
Adityas, keep us ever far from sore distress.

Haltet die Krankheit fern, den Fehlschlag fern, den bösen Gedanken fern, o Aditya´s, bewahret uns vor Not!

Fort treibt die Krankheit, fort den Feind und fort den Böses sinnenden; Bewahrt Aditisöhne uns vor Ungemach.

Прочь прогоните болезнь, прочь неудачу,
Прочь злую мысль!
О Адитьи, избавьте нас от беды!

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

पुनः प्रार्थना का विधान करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्यासः) हे बुद्धिपुत्र आचार्य्यो ! तथा विद्वानों ! आप (अमीवाम्) रोग को (अपः+सेधत) मनुष्यसमाज से दूर कीजिये (स्रिधम्) बाधक विघ्न और शत्रु को (अप) दूर कीजिये (दुर्मतिम्) दुर्बुद्धि को (अप) दूर कीजिये। तथा (नः) हम साधारणजनों को (अंहसः) पाप क्लेश और दुर्व्यसन आदि से (युयोतन) पृथक् करें ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यों ! तुम सद्बुद्धि उपार्जन करो, जिससे तुम सब प्रकार सुखी होगे ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्यासः) हे विविध विद्याओं को जाननेवाले ! (अमीवाम्, अप) आप हर प्रकार के रोगों को दूर करें (स्रिधम्, अप) कर्मघाती को दूर करें (दुर्मतिम्) दूषित बुद्धि को (अपसेधत) दूर करें (नः) हमको (अंहसः) पाप से (युयोतन) मुक्त करें ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे सब विद्याओं के ज्ञाता परमात्मन् ! आप हमसे शारीरिक तथा मानसिक दोनों प्रकारे के रोग दूर करें, हमारे कामों में विघ्नकारक पुरुषों को हमसे सदा पृथक् रखें और हमें पवित्र बुद्धि दें, जिससे हम सब पापों से दूर रहकर उन्नतिशील हों ॥१०॥

पुनः प्रार्थना विधीयते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे आदित्यासः=आदित्याः=बुद्धिपुत्रा मनुष्याः। अमीवाम्=रोगम्। अपसेधत=पृथक् कुरुत। स्रिधम्=बाधकं शत्रुं विघ्नं वा। अपसेधत। दुर्मतिम्=दुर्बुद्धिमपि। अपसेधत। तथा। नोऽस्मान्। अंहसः=पापादपि। युयोतन=पृथक् कुरुत ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्यासः) हे विद्यावेत्तारः ! (अमीवाम्, अप) रोगमपनयत (स्रिधम्, अप) बाधकान् अपास्यत (दुर्मतिम्) दुर्बुद्धिम् (अपसेधत) अपगमयत (नः) अस्मान् (अंहसः) पापात् (युयोतन) पृथक्कुरुत ॥१०॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

युयो᳓ता श᳓रुम् अस्म᳓द् आँ᳓
आ᳓दित्यास उता᳓मतिम्
ऋ᳓धग् द्वे᳓षः कृणुत विश्ववेदसः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

śárum ← śáru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yuyóta ← √yu- 2 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́dityāsaḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ámatim ← ámati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

dvéṣaḥ ← dvéṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥ṇuta ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ŕ̥dhak ← ŕ̥dhak (invariable)

viśvavedasaḥ ← viśvávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

यु॒योत॑ । शरु॑म् । अ॒स्मत् । आ । आदि॑त्यासः । उ॒त । अम॑तिम् ।
ऋध॑क् । द्वेषः॑ । कृ॒णु॒त॒ । वि॒श्व॒ऽवे॒द॒सः॒ ॥

• yuyotā ← yuyota ← yu
• [verb], plural, Present imperative
• “keep away; separate; ward off.”

• śarum ← śaru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “arrow.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• āṃ ← ām ← āṃ
• [adverb]

• ādityāsa ← ādityāsaḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• utāmatim ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utāmatim ← amatim ← amati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “effigy; ignorance; light; light; luster; form.”

• ṛdhag ← ṛdhak
• [adverb]
• “away; apart.”

• dveṣaḥ ← dveṣas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hostility; enemy.”

• kṛṇuta ← kṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• viśvavedasaḥ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavedasaḥ ← vedasaḥ ← vedas
• [noun], vocative, plural, masculine
• “knowledge.”

हे आदित्याः शरुं हिंसकम् अस्मदा अस्मत्तश्च युयोत पृथक्कुरुत । उत अपि च अमतिं दुर्बुद्धिं च पृथकुरुत । हे विश्ववेदसः सर्वधनाः सर्वज्ञा वा द्वेषः द्वेष्टॄञ्छत्रून् ऋधक् पृथक् कृणुत कुरुत । अस्मत्तो वियोजयत ॥

English translation:

“Keep afar from us, Ādityas, malignity, ill-will; do you who are all- wise keep afar those who hate us.”

Keep the arrow from us, Ādityas, and thoughtlessness.
Set hostility aside, o you possessed of all possessions.

Remove from us the arrow, keep famine, Adityas! far away:
Keep enmities afar from us, Lords of all wealth!

Haltet, o Aditya´s, das göttliche Geschoß von uns fern und die Ratlosigkeit; beseitigt die Feindschaft, ihr Allwissende!

O haltet fern von uns den Pfeil, Aditja’s, fern die Dürftigkeit, Und schaffet weg der Feinde Hass, allwissende.

Отведите от нас выстрел,
О Адитьи, а также отсутствие мыслей!
Отодвиньте в сторону враждебность, о всезнающие!

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्यासः) हे आचार्य्यो ! आप (अस्मद्+आ) हम लोगों के समीप से (शरुम्) हिंसक को (युयोत) पृथक् कीजिये। (उत) और (अमतिम्) मूर्खता या दुर्बुद्धि या दुर्भिक्ष आदि को भी दूर कीजिये (विश्ववेदसः) हे सर्वज्ञ आदित्यों ! (द्वेषः) द्वेष करनेवालों को भी (ऋधग्+कृणुत) पृथक् कीजिये ॥११॥

भावार्थभाषाः - आचार्य्य और ज्ञानी पुरुषों को उचित है कि वे जहाँ रहें, वहाँ अज्ञान का नाश और सुख की वृद्धि किया करें ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्यासः) हे विद्वानो ! (अस्मत्, आ) आप हमसे (शरुम्, उत, अमतिम्) हिंसक और अज्ञान को (युयोत) पृथक् करें (विश्ववेदसः)ठे सर्वज्ञाता ! (द्वेषः) द्वेष रखनेवालों को (ऋधक्, कृणुत) अलग करें ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे सब विद्याओं के ज्ञाता विद्वान् पुरुषो ! आप विद्याप्रचार द्वारा हमारे अज्ञान को निवृत्त करें, ताकि हम हिंसक स्वभाववाले न होकर मित्र हों, न हम किसी से द्वेष करें और न हमारे द्वेषी उत्पन्न हों अर्थात् द्वेष करनेवालों को हमसे सदा पृथक् करें ॥११॥

पुनस्तदनुवर्त्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे आदित्यासः=आदित्या बुद्धिपुत्रा आचार्य्याः। यूयम्। अस्मद्=अस्मत्तः। शरुम्=हिंसकम्। युयोत=पृथक् कुरुत। उत=अपि च। अमतिम्=दुर्मतिं मूर्खतां वा। युयोत। हे विश्ववेदसः=विश्वज्ञानाः सर्वज्ञाः। द्वेषः=द्वेष्टॄन्। ऋधक्=पृथक्। कृणुत=कुरुत ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्यासः) हे विद्वांसः ! (अस्मत्, आ) भवन्तोऽस्मत् (शरुम्, उत, अमतिम्) हिंसकम् अज्ञानं च (युयोत) पृथक् कुरुत (विश्ववेदसः) हे सर्वज्ञाः ! (द्वेषः) द्वेष्टॄन् (ऋधक्, कृणुत) पृथक्कुरुत ॥११॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

त᳓त् सु᳓ नः श᳓र्म यछत
आ᳓दित्या य᳓न् मु᳓मोचति
ए᳓नस्वन्तं चिद् ए᳓नसः सुदानवः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

sú ← sú (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yachata ← √yam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́dityāḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

múmocati ← √muc- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)

énasaḥ ← énas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

énasvantam ← énasvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sudānavaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

तत् । सु । नः॒ । शर्म॑ । य॒च्छ॒त॒ । आदि॑त्याः । यत् । मुमो॑चति ।
एन॑स्वन्तम् । चि॒त् । एन॑सः । सु॒ऽदा॒न॒वः॒ ॥

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• yacchatādityā ← yacchata ← yam
• [verb], plural, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• yacchatādityā ← ādityāḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• yan ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• mumocati ← muc
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• enasvantaṃ ← enasvantam ← enasvat
• [noun], accusative, singular, masculine

• cid ← cit
• [noun], nominative, singular, feminine
• “supreme spirit; cit [word]; soul.”

• enasaḥ ← enas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “sin; calamity; blame.”

• sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “big; lavish.”

हे आदित्याः तत् शर्म सुखं नः अस्मभ्यं सु सुष्ठु यच्छत दत्त । हे सुदानवः शोभनदानाः युष्मदीयं यत् शर्म एनस्वन्तं चित् पापिनमपि स्तोतारम् एनसः पापात् मुमोचति मोचयति तद्यच्छतेत्यन्वयः ॥

English translation:

“Grant freely to us, genitive rous Ādityas, that happiness which liberates even the offending (worshipper)from sin.”

O Ādityas, extend to us the shelter that will free
even the sinful from his sin, o you of good gifts.

Now, O Adityas, grant to us the shelter that lets man go free,
Yea, even the sinner from his sin, ye Bounteous Gods 1

Gewähret uns fein diesen Schutz, o Aditya´s, der selbst den Sünder von der Sünde befreit, ihr Gabenschöne.

O reichet solchen Schutz uns dar, Aditja’s der auch von der Schuld Den Schuldbeladenen befreit, o spendende.

Прекрасно даруйте нам ту защиту,
О Адитьи, которая освободила бы
От греха даже грешника, о прекрасно дарящие!

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय कहा जाता है।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुदानवः) हे सुन्दर दान देनेवाले (आदित्याः) आचार्य्यों (नः) हमको (तत्+शर्म) उस कल्याण को (सु) अच्छे प्रकार (यच्छत) दीजिये (यत्) जो कल्याण (एनस्वन्तम्+चित्) पापयुक्त भी हम लोगों के पुत्रादिक को (एनसः) पाप से (मुमोचति) छुड़ा सके। वह ज्ञानरूप कल्याण है। वही आदमी को पाप से बचा सकता है ॥१२॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर से ज्ञानरूप कल्याण की याचना करनी चाहिये, वही मनुष्य को पाप से बचा सकता है ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुदानवः) हे शोभन दानवाले (आदित्याः) विद्वानों ! आप (नः) हमको (तत्, शर्म, यच्छत) उस सुख को दें (यत्) जो (एनस्वन्तम्) पापी को (एनसः) पाप से (मुमोचति, चित्) छुड़ा ही देता है ॥१२॥

भावार्थभाषाः - हे श्रेष्ठसम्पत्तिवाले विद्वान् पुरुषो ! आप विद्या के दान द्वारा हमको पवित्र भावों में परिणत करें, जिससे हम सब पापों से निवृत्त होकर सुखी हों ॥१२॥

पुनस्तदनुवर्त्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे आदित्याः=आचार्य्याः। नोऽस्मभ्यम्। तत्+शर्म=तज्ज्ञानरूपं कल्याणम्। सु=सुष्ठु यच्छतं दत्त। हे सुदानवः=शोभनदानाः। यत् शर्म। एनस्वन्तं चिद् पापिनमपि पुत्रादिकम्। एनसः=पापात्। मुमोचति=मोचयितुं शक्नोति ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुदानवः) हे शोभनदानः (आदित्याः) विद्वांसः ! (नः) अस्मभ्यम् (तत्, शर्म, यच्छत) तादृशं सुखं दत्त (यत्) यत्सुखम् (एनस्वन्तम्) पापिनम् (एनसः) पापात् (मुमोचति, चित्) मोचयत्येव ॥१२॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

यो᳓ नः क᳓श् चिद् रि᳓रिक्षति
रक्षस्तुवे᳓न म᳓र्तियः
सुवइः᳓ ष᳓ ए᳓वै रिरिषीष्ट यु᳓र् ज᳓नः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rírikṣati ← √riṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rakṣastvéna ← rakṣastvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

évaiḥ ← éva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

jánaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ririṣīṣṭa ← √riṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED, mood:PREC}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svaíḥ ← svá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yúḥ ← yús (invariable)

यः । नः॒ । कः । चि॒त् । रिरि॑क्षति । र॒क्षः॒ऽत्वेन॑ । मर्त्यः॑ ।
स्वैः । सः । एवैः॑ । रि॒रि॒षी॒ष्ट॒ । युः । जनः॑ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• kaścid ← kaścit
• [noun], nominative, singular, masculine
• “any(a); some(a); some(a); some(a); some(a).”

• ririkṣati ← ririkṣ ← √riṣ
• [verb], singular, Present indikative

• rakṣastvena ← rakṣaḥ ← rakṣas
• [noun], neuter
• “Rākṣasa; Rakṣas; rakṣas [word].”

• rakṣastvena ← tvena ← tva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• svaiḥ ← sva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• ṣa ← sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• evai ← evaiḥ ← eva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “eva [word]; habit; manner; behavior; custom.”

• ririṣīṣṭa ← riṣ
• [verb], singular, Prekativ
• “suffer; harm.”

• yur ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• janaḥ ← jana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

यः कश्चित् मर्त्यः मनुष्यः नः अस्मान् रक्षस्त्वेन रक्षोभावेन पिशाचाद्यात्मना रिरिक्षति जिहिंसिषति । ‘रिष हिंसायाम्’ इति धातुः । सः मनुष्यः स्वैः एवैः आत्मीयैरेव चेष्टितैः रिरिषीष्ट हिंसितो भूयात् । सः जनः युः यातापगमनशीलश्च भवतु । यद्वा । स जनः स्वैरेव गमनैर्युर्दुःखं गच्छन् हिंसितो भवतु ॥

English translation:

“May that man who, from his diabolical nature seeks to do us evil– may he, injuring himself by his owndevices, incu that evil.”

Whatever mortal seeks to harm us with demonry,
that man should harm his own lifetime by his own devices.

Whatever mortal with the powe r of demons fain would injure us,
May he, impetuous, suffer harm by his own deeds.

Welcher Sterbliche auch aus Falschheit uns schädigen will, der Manu soll durch sein eigenes Trachten sein Leben schädigen.

Welch Sterblicher durch Zauberkunst uns irgend zu beschäd’gen sucht, Der schade selbst sich durch sein Thun, der falsche Mann.

Если какой-нибудь смертный
Захочет навредить нам (своею) колдовской природой,
То пусть этот самый человек своими повадками навредит себе!

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• पादनिचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय कहा जाता है।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (कः+चित्) कोई (मर्त्यः) मनुष्य (रक्षस्त्वेन) राक्षसी वृत्ति धारण कर (नः) हमारी (रिरिक्षति) हिंसा करना चाहता है। (सः+जनः) वह आदमी (स्वैः+एवैः) निज कर्मों से ही (युः) दुःख पाता हुआ रिरिषीष्ट विनष्ट होजाय ॥१३॥

भावार्थभाषाः - अपने अपराधी से बदला लेने की न चेष्टा करे, ईश्वर की इच्छा पर उसे छोड़ देवे। वह शत्रु अवश्य अपने कर्मों से सन्तप्त होता रहेगा या दुष्टता से निवृत्त होगा ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः, कश्चित्, मर्त्यः) जो कोई मनुष्य (नः) हमको (रक्षस्त्वेन, रिरिक्षति) राक्षसभाव से हिंसित करना चाहता है (सः, युः, जनः) वह दुराचारी जन (स्वैः, एवैः) अपने आचरणों से (रिरिषीष्ट) हिंसित हो ॥१३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में ईर्षा-द्वेष का निषेध करके पुरुष को शक्त्तिसम्पन्न होने का उपदेश किया गया है अर्थात् जो पुरुष किसी को हिंसकभाव से दुःख पहुँचाता है, वह अपने पापरूप आचरणों से स्वयं नाश को प्राप्त हो जाता है, इसलिये पुरुष को सदा अहिंसकभावोंवाला होना चाहिये, हिंसक स्वभाववाला नहीं ॥१३॥

पुनस्तमर्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - यः कश्चिन् मर्त्यः=मनुष्यः। रक्षस्त्वेन=राक्षसभावेन=राक्षसीं वृत्तिमाश्रित्य। नोऽस्मान्। रिरिक्षति=जिघांसति। रिष हिंसायाम्। स जनः। स्वै=स्वकीयैः। एवैः=कर्मभिः। युः=दुखं गच्छन् सन्। रिरिषीष्ट=हिंसितो भूयात् ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः, कश्चित्, मर्त्यः) यः कश्चिन्मनुष्यः (नः) अस्मान् (रक्षस्त्वेन, रिरिक्षति) रक्षोभावेन हिंसितुमिच्छति (सः, युः, जनः) स दुराचारी जनः (स्वैः, एवैः, रिरिषीष्ट) स्वैराचरणैरेव हिंसिषीष्ट ॥१३॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

स᳓म् इ᳓त् त᳓म् अघ᳓म् अश्नवद्
दुःशं᳓सम् म᳓र्तियं रिपु᳓म्
यो᳓ अस्मत्रा᳓ दुर्ह᳓णावाँ उ᳓प द्वयुः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
aghám ← aghá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aśnavat ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

sám ← sám (invariable)

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

duḥśáṁsam ← duḥśáṁsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mártyam ← mártya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ripúm ← ripú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmatrā́ ← asmatrā́ (invariable)

durháṇāvān ← durháṇāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dvayúḥ ← dvayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सम् । इत् । तम् । अ॒घम् । अ॒श्न॒व॒त् । दुः॒ऽशंस॑म् । मर्त्य॑म् । रि॒पुम् ।
यः । अ॒स्म॒ऽत्रा । दुः॒ऽहना॑वान् । उप॑ । द्व॒युः ॥

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• agham ← agha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “sin; evil; impurity; agha [word].”

• aśnavad ← aśnavat ← aś
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “get; reach; enter (a state).”

• duḥśaṃsam ← duḥśaṃsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “calumniatory; wicked.”

• martyaṃ ← martyam ← martya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• ripum ← ripu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “punic; deceitful; unfriendly.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asmatrā
• [adverb]

• durhaṇāvāṃ ← durhaṇāvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• dvayuḥ ← dvayu
• [noun], nominative, singular, masculine

दुःशंसं दुष्कीर्तिं रिपुं शत्रुं तं मर्त्यम् इत् मनुष्यमेव अघं पापं सम् अश्नवत् सम्यग्व्याप्नोतु । यः मर्त्यः अस्मत्रा अस्मासु अस्मद्विषये दुर्हणावान् दुष्टहननवान् उपजायते द्वयुः द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां युक्तश्च भवति । अयमर्थः । प्रत्यक्षकृतो हितं वदति परोक्षकृतस्त्वहितम् । तादृशः कपटो द्वयुरित्युच्यते । यश्चास्मद्विषये कपटो भवति तमपि पापं व्याप्नोत्विति ॥

English translation:

“May iniquity pervade hat calumniating and hostile mortal who wishes to do us harm, and is treacheroustowards us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Treacherous: dvayu, double– he who professes kindness to our face and maligns us behind ourback, prayakṣakṛto hitam vadati parokṣakṛtas tu ahitam

Evil will get the defaming, cheating mortal
who, full of evil rage, is double-dealing right here in our midst.

May sin o’ertake our human foe, the man who speaketh evil thing,
Him who would cause our misery, whose heart is false.

Den tückischen Sterblichen, der Übles redet, soll Unheil treffen, der uns mißgünstig ist und dazu doppelzüngig.

Ja, den erreiche Misgeschick, den bösen, hinterlist’gen Mann, Der wider uns auf Unheil sinnt, der falsche Mann.

Пусть настигнет несчастье того
Злоречивого обманчивого смертного,
Который несет погибель и двоедушен!

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

दुष्ट दण्डनीय है, यह दिखाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अघम्+इत्) पाप ही (तम्+मर्त्यम्) उस मनुष्य को (सम्+अश्नवत्) अच्छे प्रकार व्याप्त हो अर्थात् विनष्ट कर देवे, जो मनुष्य (दुःशंसम्) दुष्कीर्ति है, जिसने विविध कुकर्म करके संसार में अपयश खरीदा है और जो (रिपुम्) मनुष्यमात्र का शत्रु है, ऐसे मनुष्य को पाप ही खा जाय। पुनः (यः) जो (अस्मत्र) निरपराधी हम लोगों के विषय में (दुर्हणावान्) दुष्टापकारी है, उसको भी पाप हनन करे (द्वयुः) दो प्रकारों से जो युक्त है अर्थात् जो परोक्ष में कार्य्यहन्ता और प्रत्यक्ष में प्रियवादी है, उन सबको पाप खा जाए ॥१४॥

भावार्थभाषाः - अपनी ओर से किसी का अपराध न हो, ऐसी ही सदा चेष्टा करनी चाहिये। जो जन निरपराधी को सताते हैं, उन्हें सांसारिक नियम ही दण्ड देकर नष्ट कर देता है ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो मनुष्य (अस्मत्रा) हम लोगों को (दुर्हणावान्) दुर्नीति से दण्ड देना चाहता है (द्वयुः, उप) और प्रत्यक्ष हितकारक तथा परोक्ष में अहित भाव रखता है (तम्) ऐसे (दुःशंसम्) निन्दनीय (रिपुम्, मर्त्यम्) शत्रु मनुष्य को (अघम्, इत्) पाप ही (समश्नवत्) आच्छादित करे ॥१४॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य कुटिल नीति से हमको दुःख पहुँचाता अर्थात् प्रत्यक्ष में शुभचिन्तक तथा परोक्ष में अशुभ विचार करता हुआ सेवन करता है, ऐसा निन्दनीय शत्रु मनुष्य पापों से आच्छादित होकर शीघ्र ही नाश को प्राप्त हो जाता है ॥१४॥

दुष्टो दण्डनीयोऽस्तीति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - अघमित्=पापमेव। तम्+मर्त्यम्=मनुष्यम्। समश्नवत्=सम्यग् व्याप्नोतु। विनाशयत्वित्यर्थः। कीदृशं मर्त्यम्। दुःशंसम्=दुष्कीर्तिम्। पुनः। रिपुम्=मनुष्याणां शत्रुभूतम्। पुनः। योजनः। अस्मत्र=अस्मासु=अस्मद्विषये। दुर्हणावान्=दुष्टापकारी। उप=उपजायते। तमपि। अपि च। यो द्वयुर्द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां युक्तश्च भवति अयमर्थः। यः कश्चित् परोक्षे कार्य्यहन्ता प्रत्यक्षे प्रियवादी स द्वयुरिह निगद्यते य ईदृशः। पिशुनो वर्तते। तमपि च। पापमेव समश्नोतु=भक्षयतु ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) यो जनः (अस्मत्रा) अस्माद् (दुर्हणावान्) दुर्नीत्या दण्डनवान् (द्वयुः, उप) प्रत्यक्षहितं परोक्षाहितत्वमुपगतः (तम्) तादृशम् (दुःशंसम्) निन्द्यम् (रिपुम्, मर्त्यम्) शत्रुं जनम् (अघम्, इत्) पापमेव (समश्नवत्) व्याप्नोतु ॥१४॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

पाकत्रा᳓ स्थन देवा
हृत्सु᳓ जानीथ म᳓र्तियम्
उ᳓प द्वयुं᳓ च अ᳓द्वयुं च वसवः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

pākatrā́ ← pākatrā́ (invariable)

sthana ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hr̥tsú ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

jānītha ← √jñā- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mártyam ← mártya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ádvayum ← ádvayu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

dvayúm ← dvayú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

vasavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

पा॒क॒ऽत्रा । स्थ॒न॒ । दे॒वाः॒ । हृ॒त्ऽसु । जा॒नी॒थ॒ । मर्त्य॑म् ।
उप॑ । द्व॒युम् । च॒ । अद्व॑युम् । च॒ । व॒स॒वः॒ ॥

• pākatrā
• [adverb]

• sthana ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• hṛtsu ← hṛd
• [noun], locative, plural
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• jānītha ← jñā
• [verb], plural, Present indikative
• “know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

• martyam ← martya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• dvayuṃ ← dvayum ← dvayu
• [noun], accusative, singular, masculine

• cādvayuṃ ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cādvayuṃ ← advayum ← advayu
• [noun], accusative, singular, masculine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vasavaḥ ← vasu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

हे देवाः दानादिगुणयुक्ता आदित्या यूयं पाकत्रा पाकेषु विपक्वप्रज्ञेषु स्तोतृषु स्थन भवथ । यद्वा । प्रथमार्थे त्राप्रत्ययः । पाकत्रा पाकाः परिपक्वज्ञाना भवथ । यत एवमतः कारणात् हृत्सु आत्मीयेषु हृदयेषु द्वयुं द्विप्रकारयुक्तं कपटिनं च अद्वयुं च तद्विलक्षणं कापट्यरहितं च मर्त्यं मनुष्यमुपेत्य हे वसवः वासकाः जानीथ अवगच्छथ ॥ ॥ २७ ॥

English translation:

“Deities, you are (propitious) to sincere (worshippers), you know, Vasus, the hearts of men, anddistinguish between the single and double-minded.”

You are in the midst of simple folk, o gods: you know the mortal in their hearts—
both the one who is double-dealing right here and the one who isn’t, o good ones.

Gods, ye are with the simple ones, ye know each mortal in your hearts;
Ye, Vasus, well discriminate the false and true.

Ihr Götter seid für den Schlichten, ihr kennet den Sterblichen im Herzen, sowohl den Doppelzüngigen, als auch den Nichtdoppelzüngigen, ihr Guten.

Ihr seid, o Götter, ohne Arg und kennt im Geist den Sterblichen, Wer falsch ist und wer ohne Falsch, o gute ihr.

О боги, вы бываете на стороне непосредственного;
Ведь в сердце вы знаете смертного:
Кто двоедушен, а кто недвоедушен, о Васу.

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• पादनिचृदुष्णिक्
• ऋषभः

विद्वानों का स्वभाव दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) हे विद्यादि दिव्यगुणभूषित (वसवः) सर्वत्र निवासकर्ता। सबके निवास देनेवाले विद्वान् जनों ! जिस कारण आप (पाकत्रा+स्थन) परिपक्व बुद्धि हैं अर्थात् आपकी बुद्धि सर्व कार्य्य में परिपक्व है, अतः (हृत्सु) अपने हृदयों में (द्वयुम्) जो द्विप्रकार युक्त अर्थात् कपटी है और जो (अद्वयुम्) कपटरहित निश्छल सत्यस्वभाव (मर्त्यम्) मनुष्य है, उन दोनों प्रकारों के मनुष्यों को आप (जानीथ) जानें ॥१५॥

भावार्थभाषाः - वे ही विद्वान् हैं, जो मनुष्यों की चेष्टा से उनकी हृदयस्थ बातें जान लेवें। कपटी और अकपटी जनों की मुखछवि भिन्न-२ होती है। अतः तत्त्ववित् पुरुष उनको शीघ्र जान लेते हैं ॥१५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वसवः, देवाः) हे व्यापक विद्वानों ! आप (पाकत्रा, स्थन) परिपक्व बुद्धिवाले हैं, इससे (द्वयुम्, अद्वयुम्, च) छलवाले और शुद्ध स्वभाववाले मनुष्य के (उप) पास जाकर (हृत्सु) अन्तःकरण में (मर्त्यम्) प्रत्येक मनुष्य को (जानीथ) पहिचानते हैं ॥१५॥

भावार्थभाषाः - हे परिपक्व बुद्धिवाले विद्वान् पुरुषो ! आप छली, कपटी तथा शुद्धस्वभावयुक्त, दोनों प्रकार के मनुष्यों को मिलाप होने पर भले प्रकार जान लेते हैं, अतएव उचित है कि पुरुष परिश्रम से विद्यासम्पन्न हों, जिससे वे मित्र-अमित्र अर्थात् भले-बुरे को पहचानकर दुष्ट मनुष्यों से हानि न उठावें ॥१५॥

विद्वत्स्वभावं दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे देवाः=विद्यादिदिव्यगुणभूषिता विद्वांसः। हे वसवः=सर्वत्र निवासकर्त्तारः ! वासका वा यूयम्। पाकत्रा=पाकाः “प्रथमार्थे त्राप्रत्ययः” परिपक्वमतयः। स्थन=स्थ। तस्मात्। हृत्सु=निजहृदयेषु। द्वयुम्=द्विप्रकारयुक्तं कपटिनम्। च पुनः। अद्वयुम्=तद्विलक्षणं कापट्यरहितं सरलं कपटिनम्। सत्यस्वभावम्। मर्त्यम्=मनुष्यम्। उप=उपगम्य। जानीथ=तत्र समीपं गत्वा तत्स्वभावं वित्त ॥१५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वसवः, देवाः) हे व्यापका विद्वांसः ! (पाकत्रा, स्थन) पक्वबुद्धयः स्थ यूयम् (द्वयुम्, अद्वयुम्, च) कपटिनमकपटिनं च (उप) उपेत्य (हृत्सु) हृदये (मर्त्यम्) जनम् (जानीथ) परिचिनुथ ॥१५॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

आ᳓ श᳓र्म प᳓र्वताना᳐म्
ओ᳓ता᳓पां᳐᳓ वृणीमहे
द्या᳓वाक्षामा आरे᳓ अस्म᳓द् र᳓पस् कृतम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

párvatānām ← párvata- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

utá ← utá (invariable)

vr̥ṇīmahe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

āré ← āré (invariable)

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

dyā́vākṣāmā ← dyā́vā-kṣā́mā- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

kr̥tam ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

rápaḥ ← rápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

आ । शर्म॑ । पर्व॑तानाम् । आ । उ॒त । अ॒पाम् । वृ॒णी॒म॒हे॒ ।
द्यावा॑क्षामा । आ॒रे । अ॒स्मत् । रपः॑ । कृ॒त॒म् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• parvatānām ← parvata
• [noun], genitive, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• otāpāṃ ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• otāpāṃ ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• otāpāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• vṛṇīmahe ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “choose; ask.”

• dyāvākṣāmāre ← dyāvākṣāmā ← dyāvākṣam
• [noun], vocative, dual, feminine
• “heaven and earth.”

• dyāvākṣāmāre ← āre
• [adverb]
• “far.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• rapas ← rapaḥ ← rapas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “injury; disease; infirmity; damage.”

• kṛtam ← kṛ
• [verb], dual, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

पर्वतानां मेघानां गिरीणां वा संबन्धि शर्म सुखं वयम् आ वृणीमहे आभिमुख्येन संभजामहे । उत अपि च अपाम् उदकानां च । है द्यावाक्षामा द्यावापृथिव्यौ अस्मत् आरे अस्मत्तो विप्रकृष्टे देशे रपः पापं कृतं कुरुतम् । अस्मत्तो वियोजयतमित्यर्थः ॥

English translation:

“We solicit the happiness of the mountains and of the waters; heaven and earth, remove sin far from us.”

We would choose the shelter of the mountains and of the waters. O Heaven and Earth, put defect at a distance from us.

Fain would we have the sheltering aid of mountains and of water-floods:
Keep far from us iniquity, O Heaven and Earth.

Den Schutz der Berge und der Gewässer erbitten wir uns. Himmel und Erde, entfernet von uns Leibesschaden!

Der hohen Berge Schirm und Schutz und der Gewässer wünschen wir; Schafft, Erd’ und Himmel, fern von uns das Ungemach.

Мы испрашиваем себе
Защиту гор, а также вод.
О Небо-и-Земля, уберите от нас (телесное) повреждение!

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• पादनिचृदुष्णिक्
• ऋषभः

कल्याण के लिये प्रार्थना करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे आचार्य्यादि विद्वान् जनों ! हम प्रजागण (पर्वतानाम्) पर्वतों का (शर्म) सुख (आ+वृणीमहे) माँगते हैं (उत) और (अपाम्) नदियों का सुख (आ+वृणीमहे) माँगते हैं अर्थात् आप ऐसा उद्योग करें कि जैसे पर्वत और नदी परमोपकारी हैं, सदा नाना वस्तुओं से सुभूषित रहते हैं, उनसे सहस्रों जीवों का निर्वाह होता है, पर्वत उच्च दृढ़ और नदी शीतल होती है, हम मनुष्य भी वैसे होवें। यद्वा जैसे पर्वत और नदी को सब कोई चाहते हैं तद्वत् हम भी सर्वप्रिय होवें। यद्वा पर्वत और नदी के समीप हमारा वास होवे। (द्यावाक्षामा) द्युलोक के सदृश दीप्तिमती, पृथिवी के सदृश क्षमाशीला बुद्धिमाता और माता, ये दोनों यहाँ द्यावाक्षामा कहलाती हैं। हे बुद्धि तथा माता आप दोनों (रपः) पाप को (अस्मद्+आरे) हम लोगों से बहुत दूर देश में (कृतम्) ले जावें ॥१६॥

भावार्थभाषाः - जो कोई पृथिवी और द्युलोक के तत्त्वों को सर्वदा विचारते हैं, वे पाप में प्रवृत्त नहीं होते, क्योंकि पाप में क्षुद्रजन प्रवृत्त होते हैं, महान् जन नहीं। तत्त्ववित् जनों का हृदय महाविशाल हो जाता है ॥१६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पर्वतानाम्) पर्वतों के (शर्म, आ) सर्वविध सुखों को (उत) और (अपाम्) अन्तरिक्षस्थ जलों के सुखों को (आवृणीमहे) हम अनुभव करते हैं, इसलिये (द्यावाक्षामा) हे अन्तरिक्ष तथा पृथिवी ! (अस्मत्, आरे) हमसे दूरदेश में (रपः, कृतम्) पापों को करो ॥१६॥

भावार्थभाषाः - हे पापकारी मनुष्यो ! यह पृथिवी तथा अन्तरिक्ष, जो मनुष्यमात्र को सुख देनेवाले हैं, इन पर पाप मत करो, किन्तु इनसे पृथक् होकर करो अर्थात् सब स्थानों में पाप न करते हुए अपने जीवन को पवित्र और उच्चभावोंवाला बनाओ ॥१६॥

कल्याणप्रार्थनां विदधति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे आदित्याः। वयं पर्वतानां शर्म=सुखमावृणीमहे= आसमन्ताद्याचामहे। उत=अपि च। अपाम्=नदीनां शर्म आवृणीमहे। हे द्यावाक्षामा=द्यावापृथिव्यौ द्यावापृथिव्याविव प्रकाशक्षमायुक्ते मातरौ बुद्धिजनन्यौ। अस्मदस्मत्तः। रपः=पापम्। आरे=दूरदेशे। कृतमपगमयतम् ॥१६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पर्वतानाम्) गिरीणाम् (शर्म, आ) सर्वं सुखम् (उत) अथ (अपाम्) जलानाम् (आवृणीमहे) आभुञ्जामहे, अतः (द्यावाक्षामा) हे द्यावापृथिव्यौ ! (अस्मत्, आरे) अस्मत्तः दूरदेशे (रपः, कृतम्) पापं कुरुतम् ॥१६॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

ते᳓ नो भद्रे᳓ण श᳓र्मणा
युष्मा᳓कं नावा᳓ वसवः
अ᳓ति वि᳓श्वानि दुरिता᳓ पिपर्तन

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
bhadréṇa ← bhadrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śármaṇā ← śárman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nāvā́ ← naú- ~ nā́v- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vasavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yuṣmā́kam ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

áti ← áti (invariable)

duritā́ ← duritá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

pipartana ← √pr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ते । नः॒ । भ॒द्रेण॑ । शर्म॑णा । यु॒ष्माक॑म् । ना॒वा । व॒स॒वः॒ ।
अति॑ । विश्वा॑नि । दुः॒ऽइ॒ता । पि॒प॒र्त॒न॒ ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• bhadreṇa ← bhadra
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• śarmaṇā ← śarman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• yuṣmākaṃ ← yuṣmākam ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• nāvā ← nau
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “ship; boat; nau [word].”

• vasavaḥ ← vasu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• duritā ← durita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• pipartana ← pṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; promote; rescue; help.”

हे वसवः वासयितारः आदित्याः ते पूर्वोक्तगुणा यूयं भद्रेण शोभनेन शर्मणा सुखेन युष्माकं नावा नः अस्मान् विश्वानि सर्वाणि दुरिता दुर्गमनानि अति पिपर्तन पिपृत अतिपारयत ।

English translation:

“Convey us, Vasus, in your vessel, with auspicious felicity, beyond all calamities.”

You, o good ones—with your beneficial shelter as a boat
carry us to the far shore, beyond all difficulties.

So with auspicious sheltering aid do ye, O Vasus, carry us
Beyond all trouble and distress, borne in your ship.

Ihr Guten, helfet uns mit eurem segensreichen Schutze als Schiff über alle Klippen hinweg!

So fahret ihr, o gute, uns hinüber über alle Noth, Durch euren segensreichen Schutz auf eurem Schiff.

С помощью вашей благородной защиты
Переправьте нас (как) на ладье
Через все препятствия, о Васу!

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (वसवः) हे धनस्वरूप ! यद्वा हे वासयिता विद्वानों ! (ते) वे सुप्रसिद्ध आप (भद्रेण) कल्याण और (शर्मणा) सुख के साथ (नः) हमको (विश्वानि) सम्पूर्ण (दुरिता) पापों से (युष्माकम्) अपनी (नावा) नौका के द्वारा (अति+पिपर्तन) दूर पार उतार देवें ॥१७॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों के सङ्ग से कुकर्म में प्रवृत्ति नहीं होती है। अतः वे आदर से सेवनीय हैं ॥१७॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (ते, वसवः) वे पूर्वोक्त आप (युष्माकम्, नावा) अपनी ज्ञानरूप नौका द्वारा (नः) हमको (भद्रेण, शर्मणा) सुन्दर सुख से (विश्वानि, दुरिता) सकल दुःखसाध्य कर्मों से (अतिपिपर्तन) पार करें ॥१७॥

भावार्थभाषाः - हे वेदविद्या में पारग विद्वान् पुरुषो ! आप हमको अपनी ज्ञानरूप नौका द्वारा इस संसाररूप भवसागर से पार करें अर्थात् हमको सम्पूर्ण दुःखसाध्य कर्मों से पृथक् करके सुखसाध्य कर्मों में परिणत करें, जो विद्वानों का कर्तव्य है ॥१७॥

पुनस्तदेवानुवर्त्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वसवः=वसुभूता धनस्वरूपाः। यद्वा। वासयितारो विद्वांसः। ते=यूयं सुप्रसिद्धा आचार्य्याः। भद्रेण=कल्याणेन। शर्मणा=सुखेन च सार्धम्। नोऽस्मान्। विश्वानि=सर्वाणि। दुरिता=दुरितानि=अनिष्टानि पापानि। युष्माकं नावा=नौसाधनेन। अति+पिपर्तन=पिपृत=अतिपारयत ॥१७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ते, वसवः) ते पूर्वोक्तविद्वांसः (युष्माकम्, नावा) स्वनावा ज्ञानरूपया (नः) अस्मान् (भद्रेण, शर्मणा) शोभनेन सुखेन (विश्वानि) सर्वाणि (दुरिता) दुरितानि (अतिपिपर्तन) अतिपारयत ॥१७॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

तुचे᳓ त᳓नाय त᳓त् सु᳓ नो
द्रा᳓घीय आ᳓यु° जीव᳓से
आ᳓दित्यासः सुमहसः कृणो᳓तन

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sú ← sú (invariable)

tánāya ← tána- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tucé ← túc- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

drā́ghīyaḥ ← drā́ghīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jīváse ← √jīv- (root)
{case:DAT, number:SG}

ā́dityāsaḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

kr̥ṇótana ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sumahasaḥ ← sumahas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

तु॒चे । तना॑य । तत् । सु । नः॒ । द्राघी॑यः । आयुः॑ । जी॒वसे॑ ।
आदि॑त्यासः । सु॒ऽम॒ह॒सः॒ । कृ॒णोत॑न ॥

• tuce ← tuc
• [noun], dative, singular, feminine

• tanāya ← tana
• [noun], dative, singular, neuter

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• drāghīya ← drāghīyaḥ ← drāghīyas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “long; longer.”

• āyur ← āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• jīvase ← jīv
• [verb noun]
• “survive; be; exist; live on; dwell.”

• ādityāsaḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• sumahasaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumahasaḥ ← mahasaḥ ← mahas
• [noun], vocative, plural, masculine
• “greatness; festival; glory; reward; gladness.”

• kṛṇotana ← kṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे आदित्यासः अदितेः पुत्राः सुमहसः शोभनतेजस्काः नः अस्माकं तुचे पुत्राय तनाय तत्तनयाय पौत्राय च जीवसे जीवनाय द्राघीयः दीर्घतमं तत् प्रसिद्धम् आयुः जीवितं सु सुष्ठु कृणोतन कुरुत ॥

English translation:

“Radiant Ādityas grant to our sons and grandsons to enjoy long life.”

For the sake of progeny and posterity make for us a longer lifetime to live,
o very great Ādityas.

Adityas, ye Most Mighty Ones, grant to our children and their seed
Extended term of life that they may live long days.

Verlängert unserem leiblichen Samen fein diese Lebenszeit zum Leben, ihr großmächtigen Aditya´s!

Zu langer Lebensdauer dehnt, Aditja’s, uns das Alter aus, Für Kinder und für Enkelschar, ihr herrlichen.

Прекрасно создайте нашим детям и внукам
Этот более долгий срок жизни,
О Адитьи, очень могущественные!

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

सङ्गति का फलादि दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुमहसः) हे सुतेजा (आदित्यासः) आचार्य्यो ! आप (तुचे) पुत्र की (तनयाय) और उसके पुत्र की अर्थात् मेरे पौत्र की (द्राघीयः) अतिदीर्घ (तत्) उस (आयुः) आयु को (जीवसे) जीवन के लिये (सुकृणोतन) अच्छे प्रकार करें ॥१८॥

भावार्थभाषाः - आचार्य्यादिकों की शिक्षा पर चलने से मनुष्य की आयु बढ़ी है। अतः बालकों को उनके निकट सदा भेजना उचित है ॥१८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुमहसः) हे सुन्दर तेजवाले (आदित्यासः) विद्वानों ! (नः) हमारे (तुचे) पुत्र के लिये (तनाय) तथा पौत्र के लिये (जीवसे) सुजीवननिमित्त (तत्) उस (द्राघीयः) अतिदीर्घ (स्वायुः) सुखमय आयु को (कृणोतन) करें ॥१८॥

भावार्थभाषाः - हे तेजस्वी विद्वान् पुरुषो ! आप हमारे पुत्र-पौत्रादि सन्तानों को भी ब्रह्मचर्य्यपूर्वक विद्याध्ययन करने का उपदेश करें, जिससे वे पवित्र जीवनवाले हों और सुखमय आयु व्यतीत करते हुए दीर्घजीवी हों, क्योंकि सदाचारसम्पन्न विद्वान् पुरुष ही सुखमय जीवन व्यतीत कर सकते हैं, मूर्ख नहीं ॥१८॥

संगतिफलं दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सुमहसः=सुतेजस्काः। आदित्यासः=आदित्या आचार्य्याः। यूयम्। तुचे=पुत्राय। तनयाय=तत्पुत्राय च पौत्राय। जीवसे=जीवनाय। द्राघीयः=दीर्घतमम्। तत्प्रसिद्धमुपकारी आयुः। कृणोतन=कुरुत ॥१८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुमहसः, आदित्यासः) हे सुतेजस्काः विद्वांसः ! (नः) अस्माकम् (तुचे) पुत्राय (तनाय) पौत्राय च (जीवसे) जीवनाय (तत्) तादृशम् (द्राघीयः) महत्तरम् (स्वायुः) सुखायुः (कृणोतन) कुर्वन्तु ॥१८॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

यज्ञो᳓ हीळो᳓ वो अ᳓न्तर
आ᳓दित्या अ᳓स्ति मॄळ᳓त+
युष्मे᳓ इ᳓द् वो अ᳓पि ष्मसि सजाति᳓ये

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ántaraḥ ← ántara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hīḷáḥ ← hī́ḍ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́dityāḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mr̥ḷáta ← √mr̥ḍ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ápi ← ápi (invariable)

ít ← ít (invariable)

sajātyè ← sajātyà- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

smasi ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yuṣmé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:PL}

य॒ज्ञः । ही॒ळः । वः॒ । अन्त॑रः । आदि॑त्याः । अस्ति॑ । मृ॒ळत॑ ।
यु॒ष्मे इति॑ । इत् । वः॒ । अपि॑ । स्म॒सि॒ । स॒ऽजा॒त्ये॑ ॥

• yajño ← yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• hīﾱo ← hīḍaḥ ← hīḍas
• [noun], accusative, singular, neuter

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• antara ← antare ← antara
• [noun], locative, singular, neuter
• “inside; time interval; cavity; difference; distance; Manvantara; area; moment; interval; security; inside; location; opening; antara [word]; space; time period; occasion; covering.”

• ādityā ← ādityāḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• mṛﾱata ← mṛḍata ← mṛḍ
• [verb], plural, Present imperative
• “pardon.”

• yuṣme ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• ṣmasi ← smasi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• sajātye ← sajātya
• [noun], locative, singular, neuter
• “relatedness.”

हे आदित्याः हीळः । हीडिर्गत्यर्थः । गन्तव्यः प्राप्तव्योऽस्माभिरनुष्ठितः यज्ञः वः युष्माकम् अन्तरः अस्ति अन्तिके वर्तमानो भवति । अतोऽस्मान् मृळत सुखयत । वः युष्माकं सजात्ये सजातत्वे ज्ञातित्वे बान्धवे वर्तमाना वयं युष्मे इत् युष्मास्वेव अपि स्मसि सर्वदा भवामोऽपि । इदन्तो मसिः ॥

English translation:

“The duly-presented sacrifice is ready for you, Ādityas; grant us, therefore, happiness; may we everabide in near relationship with you.”

There is a sacrifice closer to you than your anger, Ādityas. Have mercy! Only in you do we abide—in your kinship.

Geldner and Renou take hīḷáḥ as a gen., construed with ántaraḥ interpreted as ‘between’; hence “the sacrifice comes between (us and) your anger.” But this poses several difficulties: antarā́and sometimes antár mean ‘between’, but ántaraordinarily means ‘nearer, dearer’; moreover, the other party to the ‘between’ reading, namely ‘us’, is not in the text. Oldenberg’s solution, which I follow, avoids both difficulties.

He takes hīḷáḥ as an ablative (also accepted by Schindler, Rt Nouns), construed with the comparative ántaraḥ. The idea must be that, given the choice between holding on to their anger and accepting a sacrifice, they will opt for the latter. This sentiment might be more straightforwardly expressed in English by “Sacrifice is closer to you than your anger,” rather than the published translation “There is a sacrifice …” However, I am disturbed by ásti: a copular sentence like the one suggested does not need, and should not have, a surface copula. I therefore take it as an existential “there exists a sacrifice that is closer …” As for the accent, ásti may be accented because it follows a pādainitial voc. or because it is immediately followed by another verb and shows contrastive accent.

Sacrifice, O Adityas, is your inward monitor: be kind,
For in the bond of kindred we are bound to you.

Das Opfer tritt schützend zwischen uns und euren Zorn, ihr Aditya´s; seid barmherzig! Wir finden nur in eurer Bekanntschaft Zuflucht.

Das Opfer, o Aditja’s, ist nach eurem Herzen, seid uns hold, Mit euch sind eng verbunden wir in Brüderschaft.

Жертва находиться между гневом вашим (и нами) –
О Адитьи, помилуйте (нас)!
Это с вами мы состоим в близком родстве.

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः वही विषय आ रहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (आदित्याः) आचार्य्यो ! हम लोगों ने (यज्ञः) जो शुभकर्म (हीळः) किया है, वह (वः) आपके (अन्तरः) समीप में (अस्ति) वर्तमान होवे अर्थात् हमारे कर्मों को आप जानें, अतः (मृळत) हमको सुखी कीजिये। (युष्मे+उत्) आपके ही आधीन हम (स्मसि) हैं (अपि) और हम सब (वः) आपके (सजात्ये) सजातित्व में वर्तमान हैं ॥१९॥

भावार्थभाषाः - शिष्यों को उचित है कि अपने शुभाशुभकर्म आचार्यों के निकट निवेदित करें। उनकी ही आज्ञा में और प्रेम की छाया में निवास करें ॥१९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्याः) हे विद्वानों ! (वः, अन्तरः) आपके हृदयगत (हीडः, यज्ञः, अस्ति) प्रजाओं के प्रति जानेवाला परोपकाररूप यज्ञ है, इससे (मृडत) हमको सुखी करें (वः, सजात्ये, अपि) हम लोग आपके बन्धुभाव को निश्चय प्राप्त हैं, इससे (युष्मे, इत्, स्मसि) आप ही के हैं ॥१९॥

भावार्थभाषाः - हे परोपकारप्रिय विद्वान् पुरुषो ! आप प्रजाओं के प्रति परोपकारदृष्टि से वर्तने के कारण परोपकाररूप यज्ञ के करनेवाले हैं, जिससे प्रजाजन सुख अनुभव करते हैं और आप मनुष्यमात्र को मित्रता की दृष्टि से देखते हैं, इस कारण हम आपके बन्धुभाव को प्राप्त हैं, अतएव आपका कर्तव्य है कि आप हमें विद्या के मार्ग पर चलाकर सुखी करें, क्योंकि हम आप ही के हैं ॥१९॥

पुनस्तदनुवर्त्तते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे आदित्याः=आचार्य्याः। हीळः=हीळिर्गत्यर्थः। अत्र करणार्थः। कृतो यो यज्ञः=शुभकर्म। यच्छुभकर्मास्माभिरनुष्ठितम्। स यज्ञो वो युष्माकमन्तरः=अन्तिके=समीपे वर्तमानोऽस्तु। भवन्तः सर्वे सुचरितमस्माकं जानन्तु। अतो मृळत=सुखयत। पुनर्वयम्। युष्मे इद्=युष्माकमधीना एव। स्मसि=स्मः। पुनः। वो युष्माकं सजात्ये=सजातित्वे वयं वर्तमानाः स्मः। अतोऽस्मान् सर्वप्रकारैः रक्षत ॥१९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्याः) हे विद्वांसः ! (वः, अन्तरः) युष्माकं हृद्नतः (हीडः, यज्ञः, अस्ति) प्रजासु गन्तव्यः परोपकृतिरूपयज्ञोऽस्ति, अतः (मृडत) सुखयत (वः, सजात्ये, अपि) निश्चयं युष्माकं बन्धुत्वे स्थिता वयमतः (युष्मे, इत्, स्मसि) युष्माकमेव स्मः ॥१९॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

बृह᳓द् व᳓रूथम् मरु᳓तां
देवं᳓ त्राता᳓रम् अश्वि᳓ना
मित्र᳓म् ईमहे व᳓रुणं सुअस्त᳓ये

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

marútām ← marút- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

várūtham ← várūtha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aśvínā ← aśvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

trātā́ram ← trātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mitrám ← mitrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svastáye ← svastí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

váruṇam ← váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

बृ॒हत् । वरू॑थम् । म॒रुता॑म् । दे॒वम् । त्रा॒तार॑म् । अ॒श्विना॑ ।
मि॒त्रम् । ई॒म॒हे॒ । वरु॑णम् । स्व॒स्तये॑ ॥

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• varūtham ← varūtha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “defense; protective covering.”

• marutāṃ ← marutām ← marut
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• trātāram ← trātṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “defender; savior.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• mitram ← mitra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

• varuṇaṃ ← varuṇam ← varuṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• svastaye ← svasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

मरुतां देवानां स्वामिनां त्रातारं पालयितारं देवम् इन्द्रम् अश्विना अश्विनौ च मित्रं वरुणं च बृहत् प्रौढं वरूथं शीतातपादिनिवारकं गृहं स्वस्तये अविनाशाय ईमहे याचामहे ॥

English translation:

“We solicit of the divine protector of he Maruts, of the Aśvisn, of Mitra and of Varuṇa, a spaciousdwelling for our welfare.”

The Maruts’ lofty defense, the god Rescuer, the Aśvins,
Mitra and Varuṇa—(all of them) do we beg for our well-being.

The Maruts’ high protecting aid, the Asvins, and the God who saves,
Mitra and Varuna for weal we supplicate.

Um den hohen Schutz der Marut bitten wir den Gott Schützer, die Asvin, den Mitra, Varuna zum Heile.

Wir flehen an um hohen Schutz die Ritter und den Rettungsgott, die Maruts, Mitra, Varuna zum Wohlergehn.

О высокой защите марутовой
Просим мы бога-спасителя, Ашвинов,
Митру, Варуну – на благо.

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

पुनः प्रार्थना दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हम (स्वस्तये) कल्याणार्थ और सुखपूर्वक निवास के लिये (मरुताम्) प्राणों और बाह्य वायुओं के (त्रातारम्+देवम्) रक्षक देव से (अश्विना) राजा और अमात्यादिकों से (मित्रम्) ब्राह्मण प्रतिनिधि से और (वरुणम्) राजप्रतिनिधि से (बृहद्) बहुत बड़ा (वरूथम्) ज्ञानभवन (ईमहे) माँगते हैं ॥२०॥

भावार्थभाषाः - सर्वदा ईश्वर से ज्ञान की याचना करनी चाहिये ॥२०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रातारम्) प्रजाओं के रक्षक (मरुताम्, देवम्) योद्धाओं के स्वामी से (अश्विना) ज्ञान तथा कर्म द्वारा सर्वत्र वर्तमान नेताओं से (मित्रम्) सब पर स्नेह रखनेवाले नेता से (वरुणम्) प्रजाओं के विघ्नवारण करने में प्रवृत्त नेता से (स्वस्तये) सुखके लिये (बृहत्) पुत्रधनादि सुखहेतुसम्पन्न (वरूथम्) गृह हो (ईमहे) याचना करते हैं ॥२०॥

भावार्थभाषाः - प्रजाओं के रक्षक योद्धाओं तथा राष्ट्रपति के स्वामी विद्वान्, पुरुष, ज्ञान तथा कर्मकाण्ड का प्रचार करनेवाले, मनुष्यमात्र को मित्रता की दृष्टि से देखनेवाले, प्रजाओं के दुःख तथा उनके मार्ग में विघ्नों के निवारण करनेवाले और न्यायपथ से च्युत राष्ट्रपति के अन्याय से दुःखी प्रजा को सुख में परिणत करनेवाले नेताओं से हम याचना करते हैं कि वे हमारी सन्तानों को सुमार्ग में प्रवृत्त करें और धनधान्यसहित हमारे गृहों के रक्षक हों ॥२०॥

पुनः प्रार्थनां दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - वयं स्वस्तये=कल्याणाय=सुखनिवासाय। मरुताम्=प्राणानां बाह्यवायूनाञ्च। त्रातारम्=रक्षकम्। देवम्=परमात्मानम्। अश्विना=अश्विनौ=राजानौ। मित्रम्=ब्राह्मणप्रतिनिधिम्। वरुणम्=क्षत्रियं प्रतिनिधिञ्च। बृहद्=महद्। वरूथम्=वरणीयं ज्ञानं ज्ञानभवनम्। ईमहे=याचामहे ॥२०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रातारम्) रक्षकम् (मरुताम्, देवम्) योद्धॄणां राजानम् (अश्विना) ज्ञानेन कर्मणा व्यापकौ जनौ च (मित्रम्) सर्वेषु स्नेहकर्तारम् (वरुणम्) शत्रुवारकं च (स्वस्तये) सुखाय (बृहत्) पुत्रधनादिसम्पन्नम् (वरूथम्) गृहम् (ईमहे) याचामहे ॥२०॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

अनेहो᳓ मित्र अर्यमन्
नृव᳓द् वरुण शं᳓सियम्
त्रिव᳓रूथम् मरुतो यन्त नश् छर्दिः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
aneháḥ ← anehás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aryaman ← áryaman- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mitra ← mitrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nr̥vát ← nr̥vánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śáṁsyam ← śáṁsya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

chardíḥ ← chardís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

trivárūtham ← trivárūtha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yanta ← √yam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

अ॒ने॒हः । मि॒त्र॒ । अ॒र्य॒म॒न् । नृ॒ऽवत् । व॒रु॒ण॒ । शंस्य॑म् ।
त्रि॒ऽवरू॑थम् । म॒रु॒तः॒ । य॒न्त॒ । नः॒ । छ॒र्दिः ॥

• aneho ← anehaḥ ← anehas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “faultless; anehas [word]; incomparable.”

• mitrāryaman ← mitra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• mitrāryaman ← aryaman
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• nṛvad ← nṛvat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “rich in men.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• śaṃsyam ← śaṃs
• [verb noun], accusative, singular
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• trivarūtham ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• trivarūtham ← varūtham ← varūtha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “defense; protective covering.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• yanta ← yam
• [verb], plural, Aorist imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• naś ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• chardiḥ ← chardis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering.”

हे मित्र हे अर्यमन् हे वरुण हे मरुतः ते सर्वे यूयम् अनेहः अहिंसितं नृवत् नृभिः पुत्रादिभिरुपेतं शंस्यं स्तुत्यं त्रिवरूथं त्रयाणां शीतातपवर्षाणां निवारकं यद्वा त्रिभूमिकं छर्दिः गृहं नः अस्मभ्यं यन्त यच्छत दत्तेत्यर्थः ॥

English translation:

“Mitra, Aryaman, Varuṇa and Maruts, grant us a secure, excellent and well-peopled dwelling, athree-fold shelter.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Trivarūtham, a guard against heat, cold and wet; or, tribhūmikam, three-storied

O Mitra, Aryaman, and Varuṇa, o Maruts—your faultless, manly, praiseworthy
protection providing threefold defense—extend that to us.

Grant us a home with triple guard, Aryaman, Mitra, Varuna!
Unthreatened, Maruts! meet for praise, and filled with men.

Reichet uns, Mitra, Aryaman, Varuna euren dreifachen unfehlbaren Schutz, den mannhaften, löblichen, o Marut!

O reicht uns, Mitra, Arjaman, Varuna, dreifach schirmenden, gepriesnen, sichern, starken Schutz, o Marutschar.

Даруйте нам безошибочную,
О Митра-Арьяман, мужественную,
О Варуна, достойную хвалы тройную защиту, о Маруты!

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• विराडुष्निक्
• ऋषभः

गृह के लिये प्रार्थना दिखाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्र) हे ब्राह्मण ! (वरुण) हे क्षत्रिय ! (अर्यमन्) वैश्यश्रेष्ठ ! (मरुतः) हे इतरजनों ! (नः) हमको (अनेहः) अहिंसित (नृवत्) मनुष्ययुक्त (शंस्यम्) प्रशंसनीय (त्रिवरूथम्) त्रितापनिवारक यद्वा त्रिलोकस्थ पुरुषों से वरणीय (छर्दिः) ज्ञानभवन (यन्त) दीजिये ॥२१॥

भावार्थभाषाः - निवास के लिये अच्छा निरुपद्रव भवन बनाना चाहिये ॥२१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्र) हे सब प्रजाओं के मित्रभूत नेता (अर्यमन्) हे ईश्वरज्ञान में तत्पर नेता (वरुण) हे विघ्ननिवारण में तत्पर नेता (मरुतः) हे योद्धाओं के अधिपति नेता ! (नः) आप सब हमारे लिये (अनेहः) हिंसकवर्जित (नृवत्) मनुष्यों से भरे हुए (शंस्यम्) सब मनुष्यों से प्रशंसा करने योग्य (त्रिवरूथम्) विविध कार्यसाधन के लिये तीन स्थानों में विभक्त (छर्दिः) गृह को (यन्त) दें ॥२१॥

भावार्थभाषाः - हे सब प्रजाओं को मित्रता की दृष्टि से देखनेवाले, वेदविहित कर्मों में तत्पर रहनेवाले, प्रजाओं के दुःखनिवारण करने में तत्पर रहनेवाले और योद्धाओं के अधिपति=वेदविद्यासम्पन्न विद्वान् पुरुष, परोपकारपरायण नेता पुरुष, प्रशंसनीय अहिंसक पुरुषों से भरे हुए अर्थात् वेदविहित कर्म करनेवाले परिवार से परिपूर्ण उत्तम गृह प्रदान करें ॥२१॥

गृहप्रार्थनां दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मित्र=ब्राह्मण ! हे वरुण=क्षत्रिय ! हे अर्यमन्=वैश्यश्रेष्ठ ! हे मरुतः=समवेता इतरे जनाः। नोऽस्मभ्यम्। अनेहोऽहिंसितम्। नृवत्=नृभिर्मनुष्यैर्युक्तम्। शंस्यम्=प्रशंसनीयम्। त्रिवरूथम्=त्रितापनिवारकं त्रिलोकस्थैर्वरणीयं वा। छदिर्ज्ञानभवनम्। यन्त=यच्छत=दत्त ॥२१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्र) हे सर्वमित्रभूत नेतः (अर्यमन्) हे ईश्वरोपासक (वरुण) हे विघ्नवारक (मरुतः) हे योद्धृनेतारः ! (नः) अस्मभ्यम् (अनेहः) अहिंसकम् (नृवत्) नृसंकुलम् (शंस्यम्) जनैः शंसनीयम् (त्रिवरूथम्) विविधकार्याय त्रिषु विभक्तम् (छर्दिः) गृहम् (यन्त) प्रयच्छत ॥२१॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - इरिंबिठिः काण्वः
• छन्दः - उष्णिक्

ये᳓ चिद् धि᳓ मृत्यु᳓बन्धव
आ᳓दित्या म᳓नवः स्म᳓सि
प्र᳓ सू᳓ न आ᳓यु° जीव᳓से तिरेतन

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

hí ← hí (invariable)

mr̥tyúbandhavaḥ ← mr̥tyúbandhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

ā́dityāḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

mánavaḥ ← mánu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

smási ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jīváse ← √jīv- (root)
{case:DAT, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prá ← prá (invariable)

sú ← sú (invariable)

tiretana ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

ये । चि॒त् । हि । मृ॒त्युऽब॑न्धवः । आदि॑त्याः । मन॑वः । स्मसि॑ ।
प्र । सु । नः॒ । आयुः॑ । जी॒वसे॑ । ति॒रे॒त॒न॒ ॥

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ciddhi ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ciddhi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• mṛtyubandhava ← mṛtyu
• [noun], masculine
• “death; Yama; māraṇa; Mṛtyu.”

• mṛtyubandhava ← bandhavaḥ ← bandhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “relative; bandhu [word]; association; friend; kin.”

• ādityā ← ādityāḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• manavaḥ ← manu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• smasi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• sū ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• āyur ← āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• jīvase ← jīv
• [verb noun]
• “survive; be; exist; live on; dwell.”

• tiretana ← tṛ
• [verb], plural, Present optative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

हे आदित्याः ये चित् ये च वयं मनवः मनुष्याः हि यस्मात् मृत्युबन्धवः स्मसि मृत्योर्यमस्य बन्धुभूताः प्रत्यासन्नमरणा भवामः अतो हेतोस्तेषां नः अस्माकं जीवसे जीवनाय चिरकालावस्थानाय आयुः जीवितं सु प्र तिरेतन शोभनं प्रवर्धयत ॥ ॥ २८ ॥

English translation:

“Since, Ādityas, we mortals are of kin to death, do you benevolently (exert yourselves to) prolong ourlives.”

For even though we are men, whose kinsman is death, o Ādityas, extend our lifetime for us to live.
The next four hymns (VIII.19–22) are attributed to Sobhari Kāṇva by the Anukramaṇī and are dedicated to Agni (VIII.19, 37 verses), the Maruts (VIII.20, 26 verses), Indra (VIII.21, 18 verses), and the Aśvins (VIII.22, 18 verses). Sobhari addresses himself in every hymn but VIII.21.

And as we human beings, O Adityas, are akin to death,
Graciously lengthen ye our lives that we may live.

Wenngleich wir Menschen die Todesgenossen sind, o Aditya´s, so solltet ihr doch ja unsere Lebenszeit verlängern.

Aditja’s, die als Menschen wir dem Tode unterworfen sind, Verlängert unser Alter hold zum Leben uns.

И хотя (мы,) люди, о Адитьи,
Связаны со смертью,
Продлите (нам) хорошенько срок нашей жизни!

• आदित्याः
• इरिम्बिठिः काण्वः
• उष्णिक्
• ऋषभः

आयु बढ़ानी चाहिये, ऐसा दिखाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्याः) हे बुद्धिपुत्र आचार्य्यो ! (हि) जिस कारण (ये+चित्) जो हम (मनवः) मनुष्य (स्मसि) विद्यमान हैं, वे हम सब (मृत्युबन्धवः) मृत्यु के बन्धु हैं अर्थात् हम सब अवश्य मरनेवाले हैं। इस कारण (नः) हम लोगों के (जीवसे) जीवन के लिये (आयुः) आयु को (सु) अच्छे प्रकार (प्र+तिरेतन) बढ़ा देवें ॥२२॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों के सङ्ग से आयु की वृद्धि होती है ॥२२॥

टिप्पणी: यह अष्टम मण्डल का अठारहवाँ सूक्त और अट्ठाईसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्याः) हे आरोग्य तथा सदाचार के शिक्षक विद्वानो ! (ये, चित्, नः, हि) हम लोगों में जो (मृत्युबन्धवः, मनवः) मृत्यु की सम्भावनावाले मनुष्य (स्मसि) हैं, उसकी (जीवसे) जीवनवृद्धि के लिये (सु, आयुः) सुखमय आयु=जीवनकाल (तिरेतन) प्रदान करें ॥२२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वान् पुरुषो ! आप आरोग्य रहने तथा सदाचारी रहने की शिक्षा देनेवाले हैं, आपके उपदेश पर अनुष्ठान करनेवाला पवित्र होता है। हे हमारे रक्षक विद्वज्जन ! हमारे पिता परपिता आदि वृद्ध पुरुष तथा परिवार में रोगार्त्त पुरुष, जो निकट मृत्युवाले हैं, उनके जीवन की वृद्धि अर्थ सुखमय जीवनकाल प्रदान करें, जिससे ये प्रयाणकाल में सद्गति को प्राप्त हों ॥२२॥ यह अठारहवाँ सूक्त और अट्ठाईसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

आयुर्वर्धनीय इति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे आदित्याः=बुद्धिपुत्रा आचार्य्याः ! हि=यस्मात् कारणात्। ये+चित्=ये च वयम्। मनवः=मनुष्याः। स्मसि=स्मः। ते वयम्। मृत्युबन्धवः=मृत्योर्मरणस्य बान्धवाः। मरणधर्माण इत्यर्थः। अतो यूयं नोऽस्माकम्। जीवसे=बहुकालजीवनाय। आयुः। सु=सुष्ठु। प्र+तिरेतन=प्रवर्धयत ॥२२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्याः) हे सदाचारारोग्यप्रकारयोः शिक्षका विद्वांसः ! (ये, चित्, नः, हि) येऽस्मासु हि (मृत्युबन्धवः, मनवः) मरणाय सम्भाविताः, मनुष्याः (स्मसि) स्मः तेभ्यः (जीवसे) जीवनाय (स्वायुः) सुखमयमायुः (तिरेतन) प्रयच्छत ॥२२॥ इति अष्टादशं सूक्तमष्टाविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥