०११

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सः काण्वः
• छन्दः - प्रतिष्ठा

त्व꣡म् अग्ने व्रतपा꣡ असि
देव꣡ आ꣡ म꣡र्तियेषु आ꣡
तुवं꣡ यज्ञे꣡षु ई꣡डियः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vratapā́ḥ ← vratapā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártyeṣu ← mártya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ī́ḍyaḥ ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yajñéṣu ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । व्र॒त॒ऽपाः । अ॒सि॒ । दे॒वः । आ । मर्त्ये॑षु । आ ।
त्वम् । य॒ज्ञेषु॑ । ईड्यः॑ ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vratapā ← vrata
• [noun], neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• vratapā ← pāḥ ← pā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “protecting.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• deva ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• martyeṣv ← martyeṣu ← martya
• [noun], locative, plural, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• yajñeṣv ← yajñeṣu ← yajña
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• īḍyaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

हे अग्ने देवः द्योतमानः त्वं मर्त्येष्वा मनुष्येषु च देवेषु च मध्ये व्रतपाः असि । व्रतानां कर्मणां रक्षिता भवसि । अतः कारणात् यज्ञेषु त्वम् ईड्यः स्तुत्योऽसि ॥

देव इति सप्तमीबहुवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ (पा.सू. 7.1.39) इत्यादिना स्वादेशः । आकारौ समुच्चयवाचिनौ । हे अग्ने देवेषु च मर्त्येषु (मनुष्येषु) च त्वमेव व्रतपाः व्रतानां पाता रक्षकः नान्यः कश्चित् । पातेः ‘अन्येभ्योपि दृश्यन्ते’ (पा.सू. 3.2.75) इति वचनाद्विच् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.139) । किञ्च - त्वमेव यज्ञेषु ईड्यः स्तुत्यः । ‘ईडवन्दवृशंसुदुहां ण्यतः’ (पा.सू. 6.1.214) इत्याद्युदात्तत्वम् । अतोऽस्मानखण्डितव्रतान् पाहि । त्वामेव वयं स्तुम इति भावः ॥

English translation:

“Agni, who are a god among mortals, (and among gods), you are the guardian of religious obligations;you are to be hymned at sacrifices.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Among mortals: Agni, you, the divine, are among mortals (and among gods)the guardian of religious rites

You, Agni, are the protector of commandments, a god here among mortals here;
you are to be reverently invoked at the sacrifices.

THOU Agni, God mid mortal men, art guard of sacred rites, thou art
To be adored at sacrifice.

Thou, O Agni, art the guardian of law,
Among the gods and mortals;
Thou art to be invoked at the sacrifices.

Du, Agni, bist der Gesetzeshüter, der Gott unter den Sterblichen, du bist bei den Opfern zu berufen.

Du Agni bist des Opfers Hort, ein Gott du unter Sterblichen, Und bei den Opfern anzuflehn.

Ты, о Агни, хранитель обетов,
Бог среди смертных,
Ты достоин призывов на жертвоприношениях.

• अग्निः
• वत्सः काण्वः
• भुरिगार्चीगायत्री
• षड्जः

अग्निवाच्य परमात्मा की स्तुति कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे सर्वव्यापिन् परमात्मन् ! (त्वम्) तू ही (व्रतपाः+असि) संसार के नित्य नियमों और भक्तों के व्रतों का पालक है (आ) और (मर्त्येषु) मनुष्यों में तथा देवों में (देवः) तू ही स्तुत्य है (आ) और (त्वम्) तू ही (यज्ञेषु) यज्ञों में (ईड्यः) पूज्य है ॥१॥

भावार्थभाषाः - सर्वत्र यज्ञों, शुभकर्मों और गृह्यकर्मों में एक परमात्मा ही पूज्य है ॥१॥

अब इस अष्टमाध्याय के उपसंहार में परमात्मा की स्तुति वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे परमात्मन् ! (देवः, त्वम्) सर्वत्र प्रकाश करते हुए आप (मर्त्येषु, आ) सर्वमनुष्यों के मध्य में (व्रतपाः, असि) कर्मों के रक्षक हैं, इससे (त्वम्) आप (यज्ञेषु) यज्ञों में (आ, ईड्यः) प्रथम ही स्तुतिविषय किये जाते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे सर्वरक्षक, सर्वव्यापक, सर्वप्रतिपालक परमात्मन् ! आप सबके पिता=पालन, पोषण तथा रक्षण करनेवाले और सबको कर्मानुसार फल देनेवाले हैं, इसीलिये आपकी यज्ञादि शुभकर्मों में प्रथम ही स्तुति की जाती है कि आपके अनुग्रह से हमारा यह शुभ कर्म पूर्ण हो ॥१॥

अग्निवाच्यः परमात्मा स्तूयते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अग्ने=सर्वव्यापिन् परमात्मन् ! त्वं व्रतपा असि=सर्वेषां व्रतानां नित्यनियमानां च पालको भवसि। त्वमेवैकः। मर्त्येषु=मनुष्येषु। आशब्दश्चार्थः। आ पुनः। देवेषु। देवः=स्तुत्योऽसि। आ पुनः। यज्ञेषु=सर्वेषु शुभकर्मसु। त्वमेव ईड्यः=पूज्योऽसि ॥१॥

अथाष्टमाध्यायमुपसंहरन् परमात्मानं स्तौति।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे परमात्मन् ! (देवः, त्वम्) द्योतमानस्त्वम् (मर्त्येषु, आ) सर्वमर्त्येषु (व्रतपाः, असि) कर्मरक्षकोऽसि अतः (त्वम्, आ) त्वं समन्तात् आदौ (यज्ञेषु, ईड्यः) यज्ञेषु स्तुत्यो भवसि ॥१॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सः काण्वः
• छन्दः - वर्धमाना

तुव꣡म् असि प्रश꣡सियो
विद꣡थेषु सहन्तिय
अ꣡ग्ने रथी꣡र् अध्वरा꣡णाम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.;; repeated line

Morph
asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

praśásyaḥ ← praśásya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

sahantya ← sahantya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vidátheṣu ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

adhvarā́ṇām ← adhvará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rathī́ḥ ← rathī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

त्वम् । अ॒सि॒ । प्र॒ऽशस्यः॑ । वि॒दथे॑षु । स॒ह॒न्त्य॒ ।
अग्ने॑ । र॒थीः । अ॒ध्व॒राणा॑म् ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• praśasyo ← praśasyaḥ ← praśaṃs ← √śaṃs
• [verb noun], nominative, singular
• “recommend; approve; praise; laud; favor; proclaim.”

• vidatheṣu ← vidatha
• [noun], locative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• sahantya
• [noun], vocative, singular, masculine

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• rathīr ← rathīḥ ← rathī
• [noun], nominative, singular, masculine

• adhvarāṇām ← adhvara
• [noun], genitive, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

हे सहन्त्य शत्रूणामभिभवितः अग्ने विदथेषु यज्ञेषु त्वं प्रशस्यः स्तुत्यः असि । अध्वराणां यागानां रथीः नेता च भवसि ॥

English translation:

“Victor (over enemies), you are to be hymned at solemn rites; you, Agni, are the charioteer of sacrifices.”

You are to be proclaimed at the rites,
o overpowering Agni, as the charioteer of the ceremonies.

O Mighty Agni, thou must be glorified at our festivals,
Bearing our offerings to the Gods.

Du bist zu preisen, du an Weisheit Überlegener, o Agni, du der Wagenlenker der Opfer.

Zu rühmen bist, o siegender, bei allen Opferfesten du, Du Agni fährst die Opfer ja.

Ты достоин восхвалений
На жертвенных раздачах, о побеждающий,
О Агни, (ты) колесничий обрядов.

• अग्निः
• वत्सः काण्वः
• वर्धमाना गायत्री
• षड्जः

पुनः परमात्मा की ही स्तुति कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (सहन्त्य) हे सब पदार्थों के साथ समानगामी=हे सर्वग अन्तर्य्यामिन् (त्वम्) तू ही (विदथेषु) यज्ञों में (प्रशस्यः) प्रशंसनीय (असि) है, अन्य नहीं। (अग्ने) हे सर्वव्यापिन् देव ! (अध्वराणाम्) विद्वानों, सूर्य्यादिकों, यज्ञों तथा शुभकर्मप्रिय जनों का (रथीः) नेता तू ही है ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यों ! सर्वत्र परमात्मा ही को पूजो, क्योंकि वही सबका नेता है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सहन्त्य) हे सहनशील (अग्ने) परमात्मन् ! (विदथेषु) सब यज्ञों में (त्वम्, प्रशस्यः, असि) आप ही स्तुतियोग्य हैं, क्योंकि (अध्वराणाम्) हिंसावर्जित कर्मों के (रथीः) नेता हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे परमपिता परमात्मन् ! आप सम्पूर्ण हिंसारहित कर्मों के प्रचारक तथा नेता होने से सब यज्ञादि कर्मों में प्रथम ही स्तुति किये जाते हैं ॥२॥

पुनः परमात्मैव स्तूयते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे सहन्त्य=सर्वैः पदार्थैः सह समानगन्तः। हन हिंसागत्योः। त्वमेव। विदथेषु=यज्ञेषु। प्रशस्योऽसि=प्रशंसनीयोऽसि नान्यः। कश्चिदित्यर्थः। हे अग्ने=परमात्मन् ! अध्वराणामध्वनो मार्गान् रान्ति=ददति=प्रदर्शयन्ति ये तेऽध्वरा विद्वांसः सूर्य्यादयश्च। यद्वा। अध्वरा हिंसारहिता यज्ञाः। यद्वा। अध्वसु शुभमार्गेषु ये रमन्ते तेऽध्वराः। तेषामध्वराणां रथीर्नेतासि ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सहन्त्य) हे सहनशील (अग्ने) परमात्मन् ! (विदथेषु) सर्वयज्ञेषु (त्वम्, प्रशस्यः, असि) त्वमेव स्तुत्योऽसि (अध्वराणाम्) यतो हिंसारहितकर्मणाम् (रथीः) नेतासि ॥२॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

स꣡ त्व꣡म् अस्म꣡द् अ꣡प द्वि꣡षो
युयोधि꣡ जातवेदः
अ꣡देवीर् अग्ने अ꣡रातीः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
ápa ← ápa (invariable)
{}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

dvíṣaḥ ← dvíṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yuyodhí ← √yu- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ádevīḥ ← ádeva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

árātīḥ ← árāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

सः । त्वम् । अ॒स्मत् । अप॑ । द्विषः॑ । यु॒यो॒धि । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ ।
अदे॑वीः । अ॒ग्ने॒ । अरा॑तीः ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• dviṣo ← dviṣaḥ ← dviṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hate; dviṣ; hostility; hostility.”

• yuyodhi ← yu
• [verb], singular, Present imperative
• “keep away; separate; ward off.”

• jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• adevīr ← adevīḥ ← adeva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “godless.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• arātīḥ ← arāti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hostility; adversity; foe; envy; stinginess.”

हे जातवेदः जातानां वेदितः अग्ने सः पूर्वोक्तगुणः त्वम् अस्मत् अस्मत्तः द्विषः द्वेष्टॄञ्छत्रून् अप युयोधि पृथक्कुरु । अदेवीः आसुरीः अरातीः शत्रुसेनाश्च पृथक्कुरु ॥

English translation:

“Do you, Jātavedas, drive away from us those who hate us; (drive away), Agni, the impious hostilehosts.”

Keep away hatreds from us, o Jātavedas,
and ungodly hostilities, o Agni.

O Jatavedas Agni, fight and drive our foes afar from us,
Themand their godless enmities.

Halte du die Feindschaft von uns ab, o Jatavedas, die gottlose Mißgunst, o Agni!

Drum, Agni, halte fern von uns die Feinde, Wesenkenner du, Die gottlos sind und gabenlos.

Ты от нас отврати
Враждебность, о Джатаведас,
Безбожные проявления враждебности, о Агни.

• अग्निः
• वत्सः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

ईश्वर की प्रार्थना इससे कही जाती है।

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः) हे सर्वज्ञ ! हे सर्वविज्ञानकारण हे सर्वधन (सः+त्वम्) वह तू (अस्मत्) हम लोगों से (द्विषः) द्वेषों और शत्रुओं को (अप+युयोधि) दूर कर दे। (अग्ने) हे ईश ! तू (अदेवीः) देवोपासनारहित (अरातीः) दुःखकारिणी शत्रुताओं को भी दूर कर दे ॥३॥

भावार्थभाषाः - ईश्वरोपासक प्रथम सर्व द्वेषों और कामादिक शत्रुओं को दूर करें। तदर्थ परमात्म-प्रार्थना भी करें ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः, अग्ने) हे सब कर्मों के जाननेवाले परमात्मन् ! (द्विषः) शत्रुओं को (अदेवीः, अरातीः) और उनकी दुष्ट सेना को (अस्मत्) हमसे (त्वम्, अप, युयोधि) आप पृथक् करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे सर्वव्यापक तथा सर्वरक्षक परमात्मन् ! आप हमारे शत्रुओं और उनके साथी दुष्ट जनों से हमारी सदैव रक्षा करें, क्योंकि आप सब कर्मों के जाननेवाले हैं ॥३॥

ईश्वरप्रार्थनोच्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे जातवेदः=जातं जातं सर्वं वस्तु वेत्तीति जातवेदाः। जातानि वेदांसि विज्ञानानि यस्मात् स जातवेदाः। जातेषु पदार्थेषु वेद्यो जातवेदाः। तत्सम्बोधने हे जातवेदः=सर्वज्ञ ! स त्वम्। अस्मदस्मत्तः। द्विषो=द्वेषान् शत्रूंश्च। अपयुयोधि=पृथक् कुरु। हे अग्ने ! अदेवीः=देवोपासनारहिताः। अरातीः=दुखकारिणीः शत्रुताश्च। दूरीकुरु ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः, अग्ने) कर्मणां ज्ञातः परमात्मन् ! (द्विषः) शत्रून् (अदेवीः, अरातीः) दुष्टास्तत्सेनाश्च (अस्मत्) अस्मत्तः (त्वम्, अप, युयोधि) त्वं पृथक्कुरु ॥३॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अ꣡न्ति चित् स꣡न्तम् अ꣡ह
यज्ञ꣡म् म꣡र्तस्य रिपोः꣡
नो꣡प वेषि जातवेदः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
áha ← áha (invariable)
{}

ánti ← ánti (invariable)
{}

cit ← cit (invariable)
{}

sántam ← √as- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

mártasya ← márta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ripóḥ ← ripú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

úpa ← úpa (invariable)
{}

veṣi ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

अन्ति॑ । चि॒त् । सन्त॑म् । अह॑ । य॒ज्ञम् । मर्त॑स्य । रि॒पोः ।
न । उप॑ । वे॒षि॒ । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ ॥

• anti
• [adverb]

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• santam ← as
• [verb noun], accusative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• aha
• [adverb]
• “aha [word]; indeed.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• martasya ← marta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “man.”

• ripoḥ ← ripu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “punic; deceitful; unfriendly.”

• nopa ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nopa ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• veṣi ← vī
• [verb], singular, Present indikative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

हे जातवेदः अन्ति चित् अन्तिकेऽपि सन्तं भवन्तं समीपे विद्यमानमपि रिपोः अस्मच्छत्रोः मर्तस्य मनुष्यस्य यज्ञं नोप वेषि । अहशब्दोऽवधारणे । नैव कामयसे ।

English translation:

“You desire not, Jātavedas, the sacrifice of the man who is our adversary, although plural ced before you.”

The sacrifice of the cheating mortal, even though it be nearby—
you do not seek it out.

The verb veṣi can be either a 2nd sg. indic. pres. or a si-impv. to √vī ‘pursue’. (See, e.g., the distribution as given by Lubotsky 1330 and 1331; Lubotsky takes this occurrences as an indic.) Geldner tr. it as an indic., Renou as an impv., and the published translation takes it as an indicative present. Contextually I would (weakly) prefer the imperative, and the undoubted si-imperative sátsi found in 10b might support this interpr. But I am not certain that si-imperatives take ná as negative rather than mā́. Given their derivational status as haplologized s-aor. subjunctives, ná should be quite correct, but they have generally transferred functionally into the imperative domain and so might be expected to take mā́, however anomalously. I know of no diagnostic passages.

The voc. ‘o Jātavedas’ was carelessly omitted from the published translation

Thou, Jatavedas, seekest not the worship of a hostile man,
However nigh itbe to thee.

Das Opfer eines heimtückischen Sterblichen, auch wenn es vor dir ist, nimmst du nicht an, o Jatavedas.

Auch zu dem nahen Opferwerk des bösgesinnten Sterblichen, O Wesenkenner, gehst du nicht.

Даже находящуюся прямо перед (тобой)
Жертву смертного-обманщика
Ты не принимаешь, о Джатаведас.

• अग्निः
• वत्सः काण्वः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

म꣡र्ता अ꣡मर्तियस्य ते
भू꣡रि ना꣡म मनामहे
वि꣡प्रासो जात꣡वेदसः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
ámartyasya ← ámartya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mártāḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

manāmahe ← √man- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

jātávedasaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

víprāsaḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

मर्ताः॑ । अम॑र्त्यस्य । ते॒ । भूरि॑ । नाम॑ । म॒ना॒म॒हे॒ ।
विप्रा॑सः । जा॒तऽवे॑दसः ॥

• martā ← martāḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

• amartyasya ← amartya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “immortal.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• bhūri
• [noun], accusative, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• nāma ← nāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• manāmahe ← man
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• viprāso ← viprāsaḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• jātavedasaḥ ← jātavedas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Agni; fire.”

मर्ताः मनुष्याः विप्रासः मेधाविनो वयं हे अग्ने जातवेदसः जातानां वेदितुः अमर्त्यस्य मरणरहितस्य देवस्य भूरि विस्तृतं नाम स्तोत्रं मनामहे जानीमः । कुर्म इति यावत् ॥ ॥ ३५ ॥

English translation:

“Prudent mortals, we offer abundant homage to you, who are immortal and all-knowing.”

Of you the immortal we mortals revere the many names—
(we) inspired poets (revere the names) of Jātavedas.

We sages, mortals as we are, adore the mighty name oof thee,
Immortal Jatavedas’ name.

Wir Sterblichen gedenken deiner vielen Namen, des Unsterblichen, des Jatavedas, wir Redekundigen.

Viel Namen des unsterblichen erkennen wir, die Sterblichen, Des Wesenkenners, preisend an.

Смертные, мы представляем себе многие
Имена у тебя, бессмертного,
(Мы,) вдохновенные, о Джатаведас.

• अग्निः
• वत्सः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

वि꣡प्रं वि꣡प्रासो अ꣡वसे
देव꣡म् म꣡र्तास ऊत꣡ये
अग्निं꣡ गीर्भि꣡र् हवामहे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

vípram ← vípra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

víprāsaḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártāsaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

विप्र॑म् । विप्रा॑सः । अव॑से । दे॒वम् । मर्ता॑सः । ऊ॒तये॑ ।
अ॒ग्निम् । गीः॒ऽभिः । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥

• vipraṃ ← vipram ← vipra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• viprāso ← viprāsaḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• ‘vase ← avase ← avas
• [noun], dative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martāsa ← martāsaḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

विप्रासः मेधाविनः मर्तासः मर्ता मनुष्या वयं विप्रं मेधाविनं देवं दानादिगुणयुक्तम् अग्निम् अवसे हविर्भिस्तर्पयितुम् ऊतये अस्माकं रक्षणार्थं च गीर्भिः स्तुतिभिः हवामहे आह्वयामहे ॥ ।

English translation:

“Prudent mortals, we invoke the sage deity Agni with hymns to propitiate him for our protection.”

We inspired poets call upon the inspired one for help, we mortals upon the god for aid,
upon Agni with our hymns.

Sages, we call the Sage to help, mortals, we call the God to aid:
We call on Agni with our songs.

Wir Redekundigen rufen den Redekundigen zum Beistand, wir Sterblichen den Gott zur Hilfe, den Agni mit Lobreden an.

Mit Liedern rufen Agni wir, den Sänger wir, die Sänger, her, Zum Schutz den Gott wir Sterblichen.

Вдохновенного – вдохновенные на помощь,
Бога – смертные для поддержки,
Агни мы зовем хвалебными песнями.

• अग्निः
• वत्सः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

आ꣡ ते वत्सो꣡ म꣡नो यमत्
परमा꣡च् चित् सध꣡स्था᳐त्
अ꣡ग्ने त्वां꣡कामया गिरा꣡

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vatsáḥ ← vatsá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yamat ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)
{}

paramā́t ← paramá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

sadhásthāt ← sadhástha- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

girā́ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tvā́ṁkāmayā ← tvā́ṁkāma- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

आ । ते॒ । व॒त्सः । मनः॑ । य॒म॒त् । प॒र॒मात् । चि॒त् । स॒धऽस्था॑त् ।
अग्ने॑ । त्वाम्ऽका॑मया । गि॒रा ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vatso ← vatsaḥ ← vatsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• mano ← manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• yamat ← yam
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• paramāc ← paramāt ← parama
• [noun], ablative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• sadhasthāt ← sadhastha
• [noun], ablative, singular, neuter
• “dwelling; location; home.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tvāṅkāmayā ← tvāṃkāma
• [noun], instrumental, singular, feminine

• girā ← gir
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

हे अग्ने वत्सः ऋषिः ते तव मनः परमाच्चित् उत्कृष्टादपि सधस्थात् सहस्थानात् द्युलोकात् आ यमत् आयमयति । केन साधनेन । त्वांकामया त्वामभिलषन्त्या गिरा स्तुत्या ॥

English translation:

“Vatsa, by the praise that seeks to propitiate you, Agni, would draw your thought from the supremeassembly (of the gods).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vatsa = yajamāna, the sacrificer dear to Agni, as a calf, or child: vatsa samaḥ priyahh(Yajus. 12.115); would draw their thought: mano yamat = mana āyamavati; or, mana āhṛtya gṛhṇātimanonigraham karoti; tvāmāmayā girā = tvām kāmaye girā, I desire you with my hymn

Vatsa will guide your mind here, even from your most distant seat, o Agni, with a hymn whose desire is you.

May Vatsa draw- thy mind away even from thy loftiest dwelling-place,
Agni, with song that yearns for thee.

Vatsa möchte selbst vom entferntesten Orte deinen Sinn herlenken, o Agni, mit seiner Rede, die nach dir verlangt.

Es lenke Vatsa deinen Sinn auch von dem fernsten Sitze her, Durch Lied, das, Agni, dein begehrt.

Ватса притянет твою мысль
Даже из самого далекого места,
О Агни, хвалебной песней, любящей тебя.

• अग्निः
• वत्सः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

पुरुत्रा꣡ हि꣡ सदृ꣡ङ्ङ् अ꣡सि
वि꣡शो वि꣡श्वा अ꣡नु प्रभुः꣡
सम꣡त्सु त्वा हवामहे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)
{}

purutrā́ ← purutrā́ (invariable)
{}

sadŕ̥ṅ ← sadŕ̥ś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)
{}

prabhúḥ ← prabhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

samátsu ← samád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

पु॒रु॒ऽत्रा । हि । स॒ऽदृङ् । असि॑ । विशः॑ । विश्वाः॑ । अनु॑ । प्र॒ऽभुः ।
स॒मत्ऽसु॑ । त्वा॒ । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥

• purutrā
• [adverb]
• “distributively.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• sadṛṅṅ ← sadṛś
• [noun], nominative, singular, masculine
• “like; same.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• viśo ← viśaḥ ← viś
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• prabhuḥ ← prabhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty; powerful.”

• samatsu ← samad
• [noun], locative, plural, masculine
• “conflict; strife.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

हे अग्ने पुरुत्रा हि बहुषु देशेषु त्वं सदृङ्ङसि समानं द्रष्टा भवसि । अत एव विश्वाः सर्वाः विशः प्रजा अनुलक्ष्य प्रभुः ईश्वरो भवसि । ईदृशं त्वां समत्सु संग्रामेषु रक्षणार्थं हवामहे आह्वयामहे ॥

English translation:

“You look upon many plural ces, you are lord over all people; we call upon you in battles.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

You are lord:Sāmaveda has diśaḥ for viśaḥ: countries for people

Because you are of the same aspect in many places, preeminent
throughout all the clans,
in combats we call upon you.

Thou art the same in many a place: mid all the people thou art Lord.
In fray and fightt we call on thee.

Denn vielerorts bist du der Gleiche, unter allen Stämmen der Herr. In den Kämpfen rufen wir dich an.

Denn allenthalben bist du gleich, gebietend über jedes Volk; Dich rufen wir in Schlachten an.

Хоть (ты) во многих местах, (но везде) одинаков,
Повелевая всеми племенами,
Мы призываем тебя в сражениях.

• अग्निः
• वत्सः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

ईश्वर की स्तुति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमात्मन् ! तू (हि) जिस कारण (पुरुत्रा) बहुतों अर्थात् सर्वत्र (सदृङ्+असि) समान ही है और (विश्वाः) समस्त (विशः+अनु) प्रजाओं का (प्रभुः) शासक है अर्थात् समस्त प्रजाओं का तू ही शासक भी है, अतः हम उपासकगण (त्वा) तुझे (समत्सु) अपने-अपने आनन्दप्रद हृदय में और संग्रामों में (हवामहे) बुलाते और स्तुति करते हैं ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यों ! परमात्मा सर्वत्र सम है और सबका शासक है, यह प्रतीत करो और उसी को इस कारण हृदय में ध्यान करो और संकटों में बुलाओ ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमात्मन् ! (पुरुत्रा, हि) आप सर्वत्र ही (सदृङ्, असि) समान द्रष्टा हैं (विश्वाः, विशः) इससे सब प्रजाओं के (अनु) प्रति (प्रभुः) प्रभु हो रहे हैं (त्वा) इससे आपको (समत्सु) संग्रामों में (हवामहे) आह्वान करते हैं ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे परमेश्वर ! आप सर्वत्र समानरूप से विद्यमान होने के कारण सर्वद्रष्टा होने से सबके प्रभु=स्वामी हैं, इसी से क्षात्रधर्म में प्रवृत्त योद्धा लोग युद्ध में आपका आश्रयण करते हैं ॥८॥

ईश्वरस्तुतिः।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अग्ने ! हि=यस्मात्। त्वं पुरुत्रा=बहुषु=सर्वेषु स्थानेषु। सदृङ्=समानः। असि। पुनः। विश्वाः=सर्वाः। विशः=प्रजाः। अनु=अनुलक्ष्य। प्रभुः=शासको भवसि। सर्वासां प्रजानां त्वमेव शासकोऽसि। अतः। समत्सु=आनन्दप्रदेषु हृदयेषु। त्वा=त्वाम्। हवामहे=आह्वयामः=स्तुमश्च ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमात्मन् ! (पुरुत्रा, हि) सर्वत्र हि (सदृङ्) समानद्रष्टा (असि) भवसि अतः (विश्वाः) सर्वाः (विशः) प्रजाः (अनु) प्रति (प्रभुः) प्रभुर्भवसि (त्वा, समत्सु, हवामहे) अतस्त्वां संग्रामेषु आह्वयामः ॥८॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

सम꣡त्सु अग्नि꣡म् अ꣡वसे
वाजय꣡न्तो हवामहे
वा꣡जेषु चित्र꣡राधसम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

samátsu ← samád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vājayántaḥ ← √vājay- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

citrárādhasam ← citrárādhas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

स॒मत्ऽसु॑ । अ॒ग्निम् । अव॑से । वा॒ज॒ऽयन्तः॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ ।
वाजे॑षु । चि॒त्रऽरा॑धसम् ॥

• samatsv ← samatsu ← samad
• [noun], locative, plural, masculine
• “conflict; strife.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• vājayanto ← vājayantaḥ ← vājay ← √vaj
• [verb noun], nominative, plural
• “incite.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• citrarādhasam ← citra
• [noun]
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• citrarādhasam ← rādhasam ← rādhas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

समत्सु सहमदनेषु संग्रामेषु वाजयन्तः बलमिच्छन्तो वयम् अवसे रक्षणार्थम् अग्नि हवामहे । कीदृशम् । वाजेषु संग्रामेषु चित्रराधसं चायनीयधनम् ॥

English translation:

“Desiring strength, we call upon Agni for protection in battles; upon him who is the granter of wonderfulriches (won) in conflicts.”

In combats we call upon Agni for help as we seek the prize,
upon him who provides brilliant bounties when prizes (are at stake).

When we are seeking strength we call Agni to help us in the strife,
The giver of rich gifts in war.

In den Kämpfen rufen wir, nach dem Siegerpreis trachtend, den Agni zum Beistand, in den Wettstreiten ihn, der ausgezeichnete Belohnungen hat.

In Schlachten rufen Agni wir um Hülfe beutegierig an, In Kämpfen den begüterten.

В сражениях Агни на помощь
Мы призываем, стремясь к награде,
В состязаниях – (его,) богатого яркими дарами.

• अग्निः
• वत्सः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

ईश्वर की स्तुति।

पदार्थान्वयभाषाः - जब-२ हम (वाजयन्तः) विज्ञान और बल की कामना करते हैं, तब-२ (वाजेषु) विज्ञान बल के लिये (चित्रराधसम्) अद्भुत शक्तिसम्पन्न (अग्निम्) परमात्मा का ही ध्यान करते हैं (समत्सु) और सम्यक् आनन्दप्रद अपने-२ हृदय में और संकटों में (अवसे) रक्षा करने के लिये उसी को (हवामहे) बुलाते हैं और उसी की स्तुति करते हैं। हे मनुष्यों ! तुम भी वैसा ही करो ॥९॥

भावार्थभाषाः - वही बलदा और विज्ञानदाता है, तदर्थ वही पूज्य है, यह जानना चाहिये ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजेषु) संग्राम में (चित्रराधसम्) विचित्र सामग्रीवाले (अग्निम्) परमात्मा को (अवसे) रक्षा के लिये (वाजयन्तः) बल चाहनेवाले हम लोग (समत्सु) संग्रामों में (हवामहे) आह्वान करते हैं ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे परमात्मन् ! आपको विचित्र सामग्रीवाला होने से सब मनुष्य आपसे अपनी रक्षा की याचना करते और योद्धा लोग संग्रामों में आपसे ही विजय की प्रार्थना करते हैं ॥९॥

ईश्वरस्तुतिः।

पदार्थान्वयभाषाः - यदा-२ वयं वाजयन्तः=बलविज्ञानेच्छवो भवामः। तदा-२ वाजेषु=बलविज्ञानार्थम्। चित्रराधसम्=अद्भुतशक्तिसम्पन्नमग्निमेव। ध्यायामः। पुनः। समत्सु=स्वस्वहृदयेषु संकटेषु च। हवामहे। आह्वयामः स्तुमश्च ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजेषु) संग्रामेषु (चित्रराधसम्) विचित्रधनम् (अग्निम्) परमात्मानम् (अवसे) रक्षायै (वाजयन्तः) बलमिच्छन्तो वयम् (समत्सु) संग्रामेषु (हवामहे) आह्वयामः ॥९॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सः काण्वः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्रत्नो꣡ हि꣡ कम् ई꣡डियो अध्वरे꣡षु
सना꣡च् च हो꣡ता न꣡वियश् च स꣡त्सि
सुवां꣡ चाग्ने तनु꣡वम् पिप्र꣡यस्व
अस्म꣡भ्यं च सउ꣡भगम् आ꣡ यजस्व

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvaréṣu ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

hí ← hí (invariable)
{}

ī́ḍyaḥ ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kam ← kam (invariable)
{}

pratnáḥ ← pratná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

návyaḥ ← návya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sanā́t ← sanā́t (invariable)
{}

sátsi ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

pipráyasva ← √prī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

svā́m ← svá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tanvàm ← tanū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

ca ← ca (invariable)
{}

saúbhagam ← saúbhaga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yajasva ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

प्र॒त्नः । हि । क॒म् । ईड्यः॑ । अ॒ध्व॒रेषु॑ । स॒नात् । च॒ । होता॑ । नव्यः॑ । च॒ । सत्सि॑ ।
स्वाम् । च॒ । अ॒ग्ने॒ । त॒न्व॑म् । पि॒प्रय॑स्व । अ॒स्मभ्य॑म् । च॒ । सौभ॑गम् । आ । य॒ज॒स्व॒ ॥

• pratno ← pratnaḥ ← pratna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “age-old; pratna [word].”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• kam ← kaṃ
• [adverb]
• “kaṃ [word].”

• īḍyo ← īḍyaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

• adhvareṣu ← adhvara
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• sanāc ← sanāt
• [adverb]

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• navyaś ← navyaḥ ← navyas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “new.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• satsi ← sad
• [verb], singular, Present indikative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• svāṃ ← svām ← sva
• [noun], accusative, singular, feminine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• cāgne ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cāgne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tanvam ← tanū
• [noun], accusative, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• piprayasvāsmabhyaṃ ← piprayasva ← prī
• [verb], singular, Perfect imperative
• “delight; gladden; satisfy; nutrify; comfort.”

• piprayasvāsmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• saubhagam ← saubhaga
• [noun], accusative, singular, neuter
• “well-being.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yajasva ← yaj
• [verb], singular, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

हे अग्ने अध्वरेषु यज्ञेषु ईड्यः स्तुत्यस्त्वं प्रत्नो हि चिरंतनः खलु भवसि। कम् इति पूरकः । तथा सनात् चिरकालादारभ्य होता देवानामाह्वाता च सन् नव्यः स्तुत्यः च सन् सत्सि यज्ञेषु निषीदसि । हे अग्ने देवानां हविर्वहंस्त्वं स्वां च तन्वम् आत्मीयं च शरीर पिप्रयस्व त्वदीयेन हविर्भागेन तर्पय । अस्मभ्यं स्तोतृभ्यश्च सौभगं सुभगत्वं च आ यजस्व प्रदेहि । सुभगशब्दाद्भावार्थे ‘सुभगान्मन्त्रे’ इति उद्गात्रादिषु पाठात् अञ्प्रत्ययः ॥ ॥ ३६ ॥

English translation:

“You, the ancient, are to be hymned at sacrifices; from eternity the invoker of the gods, you sit (at thesolemnity) entitled to laudation; cherish, Agni, yor own person n, and grant us prosperity.”

For as the ancient one to be invoked at the ceremonies, the Hotar both from of old and also anew, take your seat.
Give pleasure to your own body, o Agni, and win good fortune for us through sacrifice.
Hymns 12–18 form the third group of hymns in Maṇḍala VIII, which, as Oldenberg notes in his Prolegomena (1888: 214), clearly belong together, despite the internal absence of poets’ names and the varying attributions of the Anukramaṇī. All but the last of these hymns (VIII.18 [Ādityas]) are dedicated to Indra and arranged properly by descending numbers of verses.

The accent of sátsi is probably owing to its presence in a hí clause.

However, if one follows Geldner and Renou in seeing a suppressed “you have taken your seat” to be supplied with sanā́t ‘of old’ (e.g., Renou “assieds-toi comme Oblateur nouvellement, (comme tu t’es assis) anciennement!”), the accent could come from the implicit contrast between the two verb forms.

The accent on pipráyasva is somewhat more difficult to account for, and, curiously, the standard tr. and comm. do not mention it (incl. Kümmel 323). I think it also arose by contrast with another verb form, namely ā́yajasva. The stem pipráya- to which this impv. belongs (see Kümmel and my 2018 “The Vedic Perfect Imperative and the Status of Modal Forms to Tense-Aspect Stems,” in Fs. Lubotsky), several times co-occurs with a form of √yaj and on several of these occasions is accented (e.g., VIII.39.9 yákṣac ca pipráyac ca naḥ, also VII.17.4; cf. also II.6.8 without accent, all cited by Kümmel 323).

Ancient, adorablie at sacrifices, Priest from of old, meet for our praise, thou sittest.
Fill full and satisfy thy body, Agni, and win us happiness by offering worship.

Denn als der ehemalige, bei den Opfern zu berufende Hotri, hast du seit alters deinen Sitz eingenommen, und nimm ihn aufs neue ein! Stelle dich selbst zufrieden, o Agni, und erbitte für uns Glück!

Denn als uralter Priester bei den Festen setz’ nieder dich, zu preisen jetzt wie früher; erfreue Agni deinen eignen Leib nun und opfre du herbei uns Glückes Fülle.

Ведь как древний достойный призывов на обрядах
Хотар от века (ты садился на свое место) и должен снова сесть!
Возрадуйся своим телом, о Агни,
И с помощью жертвы добудь нам счастье!

• अग्निः
• वत्सः काण्वः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अग्निवाच्य ईश्वर की प्रार्थना।

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे परमदेव ! (हि) जिस हेतु तू सबसे (प्रजः) पुराना है (अध्वरेषु) यज्ञों में (कम्+ईड्यः) सुखपूर्वक स्तुत्य है (च) और (सनात्) सनातन (होता) परमदाता और (नव्यः) प्रणम्य है। हे भगवन् ! (सत्सि) हमारे हृदय में बैठ और बैठकर (स्वाम्) स्वकीय (तन्वम्) संसाररूप शरीर को (पिप्रयस्व) प्रसन्न कर=धनादिकों से पूरित कर (च) और (अस्मभ्यम्) हमको (सौभगत्वम्) सौन्दर्य (आ+यजस्व) दे ॥१०॥

भावार्थभाषाः - सर्व शुभ कार्यों में परमात्मा ही पूज्य, गेय और ध्येय है ॥१०॥

टिप्पणी: यह अष्टम मण्डल का ग्यारहवाँ सूक्त और छत्तीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे परमात्मन् ! (प्रत्नः) आप पुरातन हैं (हि) इसी से (ईड्यः) सबके स्तुतियोग्य (सनात्, च, होता) शाश्वतिक हवनप्रयोजक (नव्यः, च) नित्यनूतन और (अध्वरेषु, सत्सि) हिंसारहित यज्ञों में विराजमान होते हैं (स्वाम्, तन्वम्, च) ब्रह्माण्डरूपी स्वशरीर को (पिप्रयस्व) पुष्ट करें (अस्मभ्यम्, च) और हम लोगों के अर्थ (सौभगम्, आयजस्व) सौभाग्य प्राप्त कराएँ। “कम्” पूरणार्थक है ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे प्रकाशस्वरूप परमात्मन् ! आप पुरातन होने से सबके उपासनीय हैं। कृपा करके हमारी शारीरिक, आत्मिक तथा सामाजिक उन्नति में सहायक हों, जिससे हम लोग बलवान् होकर मनुष्यजन्म के फलचतुष्टय को प्राप्त हों और एकमात्र आप ही की उपासना तथा आप ही की आज्ञापालन करते हुए सौभाग्यशाली हों, यह हमारी आपसे विनयपूर्वक प्रार्थना है। मन्त्र में “कम्” पद पादपूरणार्थ आया है ॥१०॥तात्पर्य्य यह है कि इस सूक्त में परोपकार का उपदेश करते हुए एकमात्र परमात्मा की ही उपासना का वर्णन किया गया है अर्थात् परमात्मा की अनन्योपासना में हेतु दर्शाकर यह वर्णन किया है कि वह परमात्मा “प्रत्न”=अनादि तथा “नव्य”=नित्य अजर होने से हिंसारहित यज्ञों का सर्वदा सहायक है और यज्ञ का अर्थ परोपकार करना है। ब्रह्माण्ड के पालन की प्रार्थना का उपदेश इसलिये आया है कि प्रत्येक उपासक प्राणिमात्र का हित चाहता हुआ अपने हित की इच्छा करे, क्योंकि परोपकारी पुरुष ही को अभ्युदय प्राप्त होता और वही निःश्रेयस का अधिकारी होता है, यह वेद का अटल सिद्धान्त है।इस अष्टमाध्याय के उपसंहार में यह वर्णन किया है कि उपासक लोग यज्ञों द्वारा परोपकार में प्रवृत्त रहकर उक्त गुणविशिष्ट एकमात्र परमात्मा की ही उपासना करें अर्थात् अनित्य, नश्वर आदि भावोंवाले साधारण जनों को छोड़कर नित्य पवित्र, अजर, अमर, अभय, सम्पूर्ण ब्रह्माण्डों के पालक, पोषक तथा रक्षक परमात्मा ही की उपासना में प्रवृत्त रहें, जैसा कि “माचिदन्यद्विशंसत” ऋग्० ८।१।१=हे सबके मित्र=परोपकारप्रिय उपासको ! तुम परमात्मा से भिन्न अन्य किसी की उपासना मत करो, क्योंकि अन्य की उपासना से पुरुष आत्महिंसक होता है और इसी भाव को “मम त्वा सूर उदिते” ऋग्० ८।१।२९=हे परमात्मन् ! मैं सर्वदा सब कालों में आप ही की स्तुति में प्रवृत्त रहूँ अर्थात् आप ही की उपासना करूँ, “त्वामिच्छवसस्पते कण्वा उक्थेन वावृधुः” ऋग्० ८।६।२१=हे सब बलों के आधार परमात्मन् ! विद्वान् पुरुष स्तुतियों द्वारा आप ही के यश को बढ़ाते अर्थात् आप ही की उपासना में प्रवृत्त रहते हैं, सो हे प्रभो ! आप हमको बल दें कि हम लोग आप ही की उपासना तथा आप ही की आज्ञापालन करते हुए मनुष्यजन्म के फलचतुष्टय को प्राप्त हों ॥

अग्निवाच्येश्वरप्रार्थना।

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमदेव ! हि=यतस्त्वम्। प्रत्नोऽसि=पुराणोऽसि। कमिति पूरकः। अध्वरेषु=यज्ञेषु। त्वमेव। ईड्यः=स्तुत्यः। पुनः। सनात्सनातनोऽसि। च पुनः। होता=परमदातासि। नव्यः=नवनीयः प्रणम्यः। हे भगवन् अग्ने ! त्वमस्माकं हृदये। सत्सि=निषीद। निषद्य च। स्वाम्=स्वकीयाम्। तन्वम्=संसारलक्षणं शरीरम्। पिप्रयस्व=प्रसादय=धनादिभिः प्रपूरय। अस्मभ्यञ्च। सौभगम्=सुभगत्वं सौन्दर्यञ्च। आयजस्व=देहि ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे परमात्मन् ! (प्रत्नः) पुरातनः (हि) अतः (ईड्यः) स्तुत्यः (सनात्, च, होता) शाश्वतिको होता (नव्यः, च) नित्यनूतनश्च (अध्वरेषु, सत्सि) यज्ञेषु निषीदसि (स्वाम्, तन्वम्, च) स्वब्रह्माण्डरूपं शरीरं च (पिप्रयस्व) पोषय (अस्मभ्यम्, च) अस्मदर्थं च (सौभगम्, आयजस्व) सौभाग्यं समन्ताद्देहि। “कमिति पूरणः” ॥१०॥ इति श्रीमदार्य्यमुनिनोपनिबद्धे ऋक्संहिताभाष्ये अष्टममण्डले पञ्चमाष्टके अष्टमोऽध्यायः समाप्तः ॥