०१०

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - बृहती

य᳓त् स्थो᳓ दीर्घ᳓प्रसद्मनि
य᳓द् वादो᳓ रोचने᳓ दिवः᳓
य᳓द् वा समुद्रे᳓ अ᳓धि आ᳓कृते गृहे᳓
अ᳓त आ᳓ यातम् अश्विना

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dīrgháprasadmani ← dīrgháprasadman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

stháḥ ← √as- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

adáḥ ~ adó ← asaú (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

rocané ← rocaná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vā ← vā (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

ā́kr̥te ← √kr̥- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

gr̥hé ← gr̥há- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

samudré ← samudrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vā ← vā (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

átas ← átas (invariable)

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

यत् । स्थः । दी॒र्घऽप्र॑सद्मनि । यत् । वा॒ । अ॒दः । रो॒च॒ने । दि॒वः ।
यत् । वा॒ । स॒मु॒द्रे । अधि॑ । आऽकृ॑ते । गृ॒हे । अतः॑ । आ । या॒त॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ ॥

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• stho ← sthaḥ ← as
• [verb], dual, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• dīrghaprasadmani ← dīrghaprasadman
• [noun], locative, singular, masculine

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vādo ← vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• vādo ← adaḥ ← adas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “that; John Doe; yonder; from here.”

• rocane ← rocana
• [noun], locative, singular, neuter
• “light; celestial sphere.”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• samudre ← samudra
• [noun], locative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• adhy ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• ākṛte ← ākṛ ← √kṛ
• [verb noun], locative, singular

• gṛhe ← gṛha
• [noun], locative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• ’ta ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

हे अश्विनौ दीर्घप्रसद्मनि । प्रसीदन्ति एषु देवा इति प्रसद्मानो यज्ञगृहाः। दीर्घा आयताः प्रसद्मानो यस्मिन् तस्मिल्ँलोके यत् यदि स्थः भवथः वर्तेथे । यद्वा यदि वा अदः अमुष्मिन् दिवः द्युलोकस्य संबन्धिनि रोचने रोचमाने स्थाने भवथः । यद्वा यदि वा समुद्रे अन्तरिक्षे । समुद्द्रवन्त्यस्मादाप इति समुद्रमन्तरिक्षम् । तस्मिन् । आकृते निर्मिते गृहे अधिवसथः । अतः त्रितयादपि स्थानात् हे अश्विनौ आ यातम् आगच्छतम् ॥

English translation:

“Whether, Aśvins, you are at present where the spacious halls of sacrifice (abound), whether you are inyonder bright sphere of heaven, or whether you are in a dwelling constructed above the firmament, come here.”

If you are at (the place) providing a long seat [=earth/ritual ground], or if you are yonder in the luminous realm of heaven,
or if on the sea or in a house made ready, from there drive here, o
Aśvins.

Geldner and Renou take dīrgháprasadman- as a PN, but I follow Grassmann and Oldenberg in taking it as a fully lexical bahuvrīhi, ‘providing a long seat’. Both of the latter consider the word an epithet of the earth, and the parallel cited by both, V.87.7 dīrghám pṛthú paprathe sádma pā́rthivam, is quite suggestive. However, the other occurrence of this form in VIII.25.20 seems to narrow its application to the ritual ground, rather than the earth in general.

I do not know quite what an ā́kṛta- house is, and the past participle kṛtá- is not otherwise found with ā́. The published translation ‘prepared, made ready’ follows Geldner/Renou

However, since the lexeme ā́√kṛ generally means something like ‘bring here’, and since there is no second vā in pāda c, I am tempted to tr. “on the sea in a house directed here’, namely a boat, though this may be too whimsical.

WHETHER ye travel far away or dwell in yonder light of heaven,
Or in a mansion that is built above the sea, come thence, ye Asvins, hitherward.

Wenn ihr bei Dirghaprasadman oder wenn ihr dort im Lichtraum des Himmels, oder wenn ihr auf dem Meere, im hergerichteten Hause seid, so kommt von dort her, o Asvin!

Wenn ihr im weiten Erdensitz, wenn dort im Licht des Himmels weilt, Wenn in dem Meer, im Hause, das bereit gemacht, so kommt von dort, o Ritter, her.

Когда вы бываете далеко на земле,
Или же когда там, в светлом пространстве неба,
Или же на море в сооруженном доме,
Приезжайте оттуда, о Ашвины!

• अश्विनौ
• प्रगाथः काण्वः
• विराड्बृहती
• मध्यमः

राजा का कर्तव्य कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे गुणों के द्वारा प्रजाओं के मन में व्यापक ! प्रजानियुक्त हे पुण्यकृत राजा और अमात्यवर्ग ! आप दोनों इस समय (यद्) यदि (दीर्घप्रसद्मनि) राजकीय महाभवन में (स्थः) विराजमान हों (यद्वा) यद्वा (दिवः) क्रीड़ा के (अदः+रोचने) रोचन=प्रकाशमान गृह में अर्थात् क्रीड़ागृह में विराजमान हों (यद्वा) यद्वा (समुद्रे) समुद्र में (अध्याकृते) सुनिर्मित (गृहे) गृह में हों, कहीं पर हों (अतः) इस स्थान से आप (आयातम्) हमारे निकट अवश्य आवें ॥१॥

भावार्थभाषाः - सब कार्यों को छोड़ राजा स्वबलों के साथ प्रजा की ही रक्षा करे। राजभवन में या क्रीड़ास्थान में या अतिदूर अगम्य स्थान में वहाँ से आकर प्रजा की बाधाओं को दूर करे ॥१॥

अब सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष का अन्तरिक्षादि ऊर्ध्वप्रदेशों में विचरना कथन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे सेनापति सभाध्यक्ष (यत्) यदि (दीर्घप्रसद्मनि) दीर्घसद्मवाले देशों में (यद्, वा) अथवा (अदः, दिवः, रोचने) इस द्युलोक के रोचमान प्रदेश में (यद्, वा) अथवा (समुद्रे) अन्तरिक्ष में (अध्याकृते, गृहे) सुनिर्मित देश में (स्थः) हों (अतः) इन सब स्थानों से (आयातम्) आएँ ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र का भाव स्पष्ट है अर्थात् याज्ञिक लोगों का कथन है कि हे सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! आप उक्त स्थानों में से कहीं भी हों, कृपा करके हमारे विद्याप्रचार तथा प्रजारक्षणरूप यज्ञ में आकर हमारे मनोरथ सफल करें ॥१॥

राजकर्त्तव्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना=अश्विनौ=प्रजानियुक्तौ पुण्यकृतराजानौ ! युवाम्। दीर्घप्रसद्मनि=प्रकर्षेण सीदन्ति उपविशन्ति प्रसीदन्ति हृष्यन्ति वा मनुष्या यत्र तत् प्रसद्मम्=प्रासादो राजभवनम्। दीर्घं प्रसद्म=दीर्घप्रसद्म। महा= प्रासादस्तस्मिन्। यद्=यदि सम्प्रति। स्थः=विराजमानौ वर्तेथे। यद्वा। दिवः=क्रीडायाः। दिवु क्रीडाविजिगीषादिषु। अदोऽमुष्मिन्। रोचने=दीपने गृहे। क्रीडागृहे स्थ इत्यर्थः। यद्वा। समुद्रे=जलनिधौ। अध्याकृते=अधिकृतनिर्मिते। गृहभवने सम्प्रति वर्तेथे। अतोऽस्मात् स्थानत्रयादपि। अस्मान् आयातमागच्छतम् ॥१॥

अथ सभाध्यक्षसेनाध्यक्षयोरूर्ध्वदेशविचरणं कथ्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे अश्विनौ ! (यत्) यदि (दीर्घप्रसद्मनि) दीर्घसद्मवति देशे (यद्, वा) यदि वा (अदः, दिवः, रोचने) अमुष्मिन्द्युलोके (यद्, वा) यदि वा (समुद्रे) अन्तरिक्षे (अध्याकृते) सुनिर्मिते (गृहे) सद्मनि (स्थः) भवेतम् (अतः, आयातम्) अतः स्थानादायातम् ॥१॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - मध्येज्योतिः

य᳓द् वा यज्ञ᳓म् म᳓नवे सम्मिमिक्ष᳓थुर्
एवे᳓त् काण्व᳓स्य बोधतम्
बृ᳓हस्प᳓तिं वि᳓श्वान् देवाँ᳓ अहं᳓ हुव
इ᳓न्द्रावि᳓ष्णू अश्वि᳓नाव् आशुहे᳓षसा

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
mánave ← mánu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sammimikṣáthuḥ ← √myakṣ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vā ← vā (invariable)

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bodhatam ← √budh- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

evá ← evá (invariable)

ít ← ít (invariable)

kāṇvásya ← kāṇvá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

bŕ̥haspátim ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

huve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

víśvān ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

āśuhéṣasā ← āśuhéṣas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

aśvínau ← aśvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

índrāvíṣṇū ← índrāvíṣṇu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

यत् । वा॒ । य॒ज्ञम् । मन॑वे । स॒म्ऽमि॒मि॒क्षथुः॑ । ए॒व । इत् । का॒ण्वस्य॑ । बो॒ध॒त॒म् ।
बृह॒स्पति॑म् । विश्वा॑न् । दे॒वान् । अ॒हम् । हु॒वे॒ । इन्द्रा॒विष्णू॒ इति॑ । अ॒श्विनौ॑ । आ॒शु॒ऽहेष॑सा ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• manave ← manu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• saṃmimikṣathur ← saṃmimikṣathuḥ ← saṃmikṣ ← √mikṣ
• [verb], dual, Perfect indicative

• evet ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• evet ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• kāṇvasya ← kāṇva
• [noun], genitive, singular, masculine

• bodhatam ← budh
• [verb], dual, Present imperative
• “understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”

• bṛhaspatiṃ ← bṛhaspatim ← bṛhaspati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• viśvān ← viśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• huva ← huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• indrāviṣṇū ← indrāviṣṇu
• [noun], accusative, dual, masculine

• aśvināv ← aśvinau ← aśvin
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• āśuheṣasā ← āśu
• [noun]
• “quick; fast; immediate; agile.”

• āśuheṣasā ← heṣasā ← heṣas
• [noun], accusative, dual, masculine

हे अश्विनौ यद्वा यथा वा येन वा प्रकारेण मनवे प्रजापतये यजमानाय यज्ञं संमिमिक्षथुः संसिक्तवन्तौ युवां कृतवन्तौ एवेत् एवमेव काण्वस्य कण्वगोत्रस्य मम यज्ञं कर्तुं बोधतम् अवगच्छतम् । अपि च बृहस्पतिं बृहतां देवानां पतिं देवपुरोहितं विश्वान् सर्वान् मित्रादीन् देवान् च इन्द्राविष्णू च आशुहेषसा शीघ्राश्वौ । यद्वा । ‘हेषृ शब्दे’। शीघ्रं सर्वत्र शब्द्यमानौ स्तूयमानौ अश्विनौ च अहं हुवे आह्वये ॥

English translation:

“In like manner, as you have prepared, Aśvins, the sacrifice for Manu, consent (to prepare it) for the sonof Kaṇva; for I invoke Bṛhaspati, the universal gods, Indra and Viṣṇu, and the Aśvins, with rapid steeds.”

Or if you two have mixed the sacrifice for Manu, even so, take note only of the son of Kaṇva.
I call upon Br̥haspati and all the gods, upon Indra and Viṣṇu and the Aśvins with swift missiles.

Elsewhere héṣas(-vant)- means ‘weapon’, and I see no reason to ascribe a different sense to it in this compound. So Lüders (Philol. Ind. 783), contra Geldner’s ‘Rosstreiber’, Renou’s ‘à l’incitation rapide’. I am somewhat disturbed by the accent, however.

Or if for Manu.ye prepared the sacrifice, remember also Kanva’s son.
I call Brhaspati, Indra, Visnu, all the gods, the Asvins borne by rapid steeds.

Oder wenn ihr für Manu das Opfer gewürzt habt, so achtet erst recht des Kanva-sohnes! Brihaspati und alle Götter rufe ich, Indra und Vishnu, die Roßtreiber Asvin.

Wenn einem Manne ihr das Opfer segnetet, so achtet auf den Kānva doch; Brihaspati und alle Götter ruf ich an, die Ritter, deren Pfeile schnell.

Или когда вы для Ману окропили жертву,
Прежде всего заметьте потомка Канвы!
Я зову Брихаспати, Всех-Богов,
Индру и Вишну, Ашвинов, погоняющих быстрых коней.

• अश्विनौ
• प्रगाथः काण्वः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

राजा और प्रजाओं का कर्त्तव्य कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विनौ) हे पुण्यकृत राजा और अमात्यादिवर्ग ! आप दोनों (यद्वा) जिस प्रकार (मनवे) मननकर्ता योगीजन के (यज्ञम्) शुभकर्म की (संमिमिक्षथुः) अच्छे प्रकार रक्षा करते हैं (एव+इत्) उसी प्रकार (काण्वस्य) अन्य तत्त्वविद् विद्वान् के भी शुभकर्म को (बोधतम्) स्मरण रखिये। हे राजन् ! आज (अहम्) मैं (बृहस्पतिम्) शास्त्रों के महास्वामी महाशास्त्री को और (विश्वान्+देवान्) सम्पूर्ण व्यवहारकुशल पुरुषों को तथा (आशुहेषसा) शीघ्र स्तूयमान (इन्द्राविष्णू) सेनानायक और राजदूत को अपने यज्ञ में (हुवे) बुलाता हूँ। अतः हे राजन् और अमात्यादिवर्ग आप दोनों यहाँ अवश्य-अवश्य आवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनु=मननकर्ता और कण्व=ग्रन्थकर्त्ता, ये दोनों सदा सर्वकार्य्यसिद्धार्थ रक्षणीय हैं। यज्ञ में जैसे राजा, राज्ञी और अमात्यादि बुलाए जाते हैं, वैसे ही अन्य कर्मचारी व्यवहारज्ञ और कार्यकुशल देशजन भी निमन्त्रणयोग्य हैं ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे व्यापकशक्तिवाले ! (यद्वा) जिस प्रकार (मनवे) ज्ञानी जनों के (यज्ञम्) यज्ञ को (संमिमिक्षथुः) स्नेह से संसिक्त करते हैं (एवेत्) इसी प्रकार (काण्वस्य) विद्वत्पुत्रों के यज्ञ को (बोधतम्) जानें। (बृहस्पतिम्) बृहत् विद्वान् को (विश्वान्, देवान्) सब देवों को (इन्द्राविष्णू) परमैश्वर्यवाले तथा व्यापक को (आशुहेषसा, अश्विनौ) शीघ्रगामी अश्ववाले सेनापति और सभाध्यक्ष को (अहम्, हुवे) मैं आह्वान करता हूँ ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे सर्वत्र प्रसिद्ध, हे सब विद्वानों की कामनाओं को पूर्ण करनेवाले सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! जिस प्रकार आप ज्ञानी जनों के यज्ञ को प्राप्त होकर उनकी कामनाओं को पूर्ण करते हैं, इसी प्रकार आप हम विद्वत्पुत्रों के यज्ञ को प्राप्त होकर हमारे यज्ञ की त्रुटियों को पूर्ण करनेवाले हों ॥२॥

राजप्रजाकर्त्तव्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विनौ=राजानौ। युवाम्। यद्वा। येन प्रकारेण। मनवे=मनोः मननकर्त्तुर्योगिनः। यज्ञम्=शुभकर्म। संमिमिक्षथुः=सम्यग् रक्षथः। एवेत्=एवमेव। काण्वस्य=तत्त्वविदो विदुषोऽपि। यज्ञम्। बोधतम्=जानीतम्। हे अश्विना। अद्याहम्। बृहस्पतिम्=बृहतां शास्त्राणां पतिं स्वामिनम्=महाशास्त्रिणम्। पुनः। विश्वान्=सर्वान् देवान्=व्यवहारज्ञान् पुरुषान्। अपि च। आशुहेषसा=हेषृ शब्दे। आशु=शीघ्रम्। हेषसौ=शब्द्यमानौ=तूयमानौ। इन्द्राविष्णू=इन्द्रः=सेनानायकः। विष्णुः=निपुणतरो राजदूतः। यो गुप्तमन्त्रविज्ञानाय सर्वत्र प्रविशति स विष्णुः। इन्द्रश्च विष्णुश्चेति इन्द्राविष्णू। हुवे=स्वयज्ञे निमन्त्रयामि= आह्वयामि। अतो हे अश्विनौ युवामवश्यमागच्छतम् ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विनौ ! (यद्वा) यथा वा (मनवे) ज्ञानिने जनाय (यज्ञम्, संमिमिक्षथुः) स्नेहेन संसिक्तवन्तौ (एवेत्) एवमेव (काण्वस्य) कण्वपुत्रस्य मम (बोधतम्) जानीतम् (बृहस्पतिम्) विद्वत्तमम् (विश्वान्, देवान्) सर्वान् देवान् (इन्द्राविष्णू) परमैश्वर्यवन्तम् स्वबलेन सर्वत्र व्यापकं च (आशुहेषसा) शीघ्रगाम्यश्वौ (अश्विनौ) सेनापतिसभाध्यक्षौ च (अहम्, हुवे) अहमाह्वयामि ॥२॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

तिया᳓ नु᳓ अश्वि᳓ना हुवे
सुदं᳓ससा गृभे᳓ कृता᳓
य᳓योर् अ᳓स्ति प्र᳓ णः सख्यं᳓
देवे᳓षु अ᳓धि आ᳓पियम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvínā ← aśvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

huve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

nú ← nú (invariable)

tyā́ ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

gr̥bhé ← gŕ̥bh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

kr̥tā́ ← √kr̥- (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, non-finite:PPP}

sudáṁsasā ← sudáṁsas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prá ← prá (invariable)

sakhyám ← sakhyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáyoḥ ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

ádhi ← ádhi (invariable)

ā́pyam ← ā́pya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

त्या । नु । अ॒श्विना॑ । हु॒वे॒ । सु॒ऽदंस॑सा । गृ॒भे । कृ॒ता ।
ययोः॑ । अस्ति॑ । प्र । नः॒ । स॒ख्यम् । दे॒वेषु॑ । अधि॑ । आप्य॑म् ॥

• tyā ← tya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “that.”

• nv ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• sudaṃsasā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudaṃsasā ← daṃsasā ← daṃsas
• [noun], accusative, dual, masculine

• gṛbhe ← gṛbh
• [noun], dative, singular, feminine

• kṛtā ← kṛ
• [verb noun], accusative, dual
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• yayor ← yayoḥ ← yad
• [noun], genitive, dual, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ṇaḥ ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• sakhyaṃ ← sakhyam ← sakhya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• deveṣv ← deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• adhy ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• āpyam ← āpya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “friendship.”

त्या त्यौ पूर्वोक्तगुणावश्विनौ नु क्षिप्रम् अहम् हुवे आह्वयामि । कीदृशौ । सुदंससा शोभनकर्माणौ गृभे ग्रहे ग्रहणायास्माभिर्दत्तानां हविषां स्वीकरणायास्मभ्यं धनदानाय वा कृता कृतौ प्रादुर्भूतौ देवेषु मध्ये । अधिः सप्तम्यर्थानुवादी । ययोः अश्विनोः आप्यम् आप्तव्यं नः अस्माकं सख्यं सखित्वं प्र अस्ति प्रभवति उत्कर्षेण वर्तते तौ हुव इत्यन्वयः ॥

English translation:

“I invoke those Aśvins, who are famed for great deeds, induced (to come here) for acceptance (of ouroblations), of whom among the gods the friendship is especially to be obtained.”

Now I call upon these Aśvins of very wondrous powers, the two made for grasping,
whose comradeship for us is preeminent and their friendship among the gods,

Renou points out the similarity of gṛbhé kṛtā́in 3 with ā́kṛte gṛhé in 1c.

Those Asvins I invoke who work marvels, brought hither to receive,
With whom our friendship is most famed, and kinship passing that of Gods.

Jene guteswirkenden Asvin rufe ich, die zum Festhalten geschaffen sind, denen unsere Freundschaft und nahe Beziehung zu den Göttern vorgeht.

Die thatenreichen Ritter, welche recht dazu angethan sind, um sie zu gewinnen, sie rufe ich an, bei denen unsere Freundschaft und unsere Verwandtschaft mit den Göttern viel gilt.

И вот тех самых Ашвинов я зову,
Творящих чудеса, созданных для хватания,
Для кого много значит наша дружба,
Близкие отношения с богами.

• अश्विनौ
• प्रगाथः काण्वः
• आर्चीबृहती
• मध्यमः

राजा का कर्तव्य कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (सुदंससा) जो शोभनकर्मा आश्चर्यकर्म करते हैं, पुनः (गृभे+कृता) जो प्रजाओं के क्लेशों के दूर करने के लिये नियुक्त हैं, (त्या) उन सुप्रसिद्ध (अश्विना) मित्रभूत राजा और अमात्यादिवर्ग को (नु) प्रेम से यज्ञ में (हुवे) बुलाता हूँ। हे मनुष्यों ! (ययोः) जिनके साथ (नः) हम प्रजाओं की (सख्यम्) मैत्री (प्र+अस्ति) अच्छे प्रकार विद्यमान है और जिनका यश या सख्य (देवेषु+अधि) कार्यकुशल पुरुषों में (आप्यम्) प्रसिद्ध है, ऐसे राजा और अमात्यादिवर्ग को यज्ञ में जैसे मैं बुलाता हूँ, आप लोग भी उन्हें बुलाया करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो आश्चर्यकर्मों को कर्ता और प्रजाओं के क्लेशहर हैं, जिनके साथ प्रजाओं की मैत्री होती है और जिनका यश सर्वत्र प्रख्यात हो जाता है, वे माननीय हैं ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुदंससा) शोभन कर्मवाले (गृभे) प्रजा का संग्रह करने के लिये (कृता) सम्राट् द्वारा निर्मित (त्या, अश्विना) उन सेनापति तथा सभाध्यक्ष को (हुवे, नु) आह्वान करते हैं, (ययोः, सख्यम्) जिनकी मित्रता (देवेषु) सब देवों के मध्य में (नः) हमको (अधि) अधिक (प्राप्यम्, अस्ति) प्राप्तव्य है ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे वैदिककर्म करनेवाले सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! हम लोग आपके साथ मैत्रीपालन करने के लिये आपका आह्वान करते हैं। आप हमारे यज्ञ में आकर प्रजापालनरूप शुभकर्मों में योग दें, ताकि हमारा यज्ञ सर्वाङ्गपूर्ण हो ॥३॥

राजकर्त्तव्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - सुदंससा=सुदंससौ=शोभनकर्माणौ=आश्चर्य्यकर्माणौ। दंस इति कर्मनाम। शोभनानि दंसांसि ययोस्तौ। पुनः। गृभे=प्रजानां क्लेशान् ग्रहीतुं दूरीकर्त्तुम्। कृता=कृतौ=नियुक्तौ। त्या=त्यौ=प्रसिद्धौ। अश्विना= मित्रभूतौ राजानौ। अद्याहमनु=प्रेम्णा। हुवे=आह्वयामि= निमन्त्रयामि। हे मनुष्याः ! ययोः=याभ्यां सह। नः=अस्माकम्। सख्यम्=मैत्रीम्। प्रास्ति=सम्यग् विद्यते। पुनः। ययोः सख्यम्। देवेषु+अधि=कार्य्यकुशलानां मध्ये। आप्यम्=प्रसिद्धमस्ति। ईदृशौ राजानौ सदानिमन्त्रयितव्यौ ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुदंससा) शोभनकर्माणौ (गृभे) प्रजासंग्रहाय (कृता) सम्राजा निर्मितौ (त्या, अश्विना) तौ अश्विनौ (हुवे, नु) ह्वयामि हि (ययोः, सख्यम्) ययोर्मैत्री (देवेषु) देवेषु मध्ये (नः) अस्माकम् (अधि) अधिकं (प्राप्यम्) प्राप्तव्यम् (अस्ति) भवति ॥३॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - आस्तारपङ्क्तिः

य᳓योर् अ᳓धि प्र᳓ यज्ञा᳓
असूरे᳓ स᳓न्ति सूर᳓यः
ता᳓ यज्ञ᳓स्य अध्वर᳓स्य प्र᳓चेतसा
स्वधा᳓भिर् या᳓ पि᳓बतः सोमिय᳓म् म᳓धु

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)

prá ← prá (invariable)

yajñā́ḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yáyoḥ ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

asūré ← asūrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sánti ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sūráyaḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

adhvarásya ← adhvará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

prácetasā ← prácetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yajñásya ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

píbataḥ ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

somyám ← somyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svadhā́bhiḥ ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ययोः॑ । अधि॑ । प्र । य॒ज्ञाः । अ॒सू॒रे । सन्ति॑ । सू॒रयः॑ ।
ता । य॒ज्ञस्य॑ । अ॒ध्व॒रस्य॑ । प्रऽचे॑तसा । स्व॒धाभिः॑ । या । पिब॑तः । सो॒म्यम् । मधु॑ ॥

• yayor ← yayoḥ ← yad
• [noun], genitive, dual, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yajñā ← yajñāḥ ← yajña
• [noun], nominative, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• asūre ← asūra
• [noun], locative, singular, neuter

• santi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• sūrayaḥ ← sūri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “patron.”

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yajñasyādhvarasya ← yajñasya ← yajña
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• yajñasyādhvarasya ← adhvarasya ← adhvara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• pracetasā ← pracetas
• [noun], nominative, dual, masculine
• “intelligent; mindful; attentive; wise; apt; observant.”

• svadhābhir ← svadhābhiḥ ← svadhā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pibataḥ ← pā
• [verb], dual, Present indikative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• somyam ← somya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “saumya.”

• madhu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

ययोः अश्विनोः अधि उपरि यज्ञाः ज्योतिष्टोमादयः सर्वे यागाः प्र सन्ति प्रभवन्ति । छिन्नस्य यज्ञशिरसोऽश्विभ्यां संधानात् । तथा च यज्ञस्य शिरोऽच्छिद्यत’ इत्युपक्रम्य तैत्तिरीयकं – ’तावेतद्यज्ञशिरः प्रत्यधत्तां यदाश्विनो गृह्यते यज्ञस्य निष्कृत्यै ’ ( तै. सं. ६. ४. ९. १ ) इति । असूरे स्तोतृरहितेऽपि देशे ययोश्च सूरयः स्तोतारः सन्ति तावश्विनौ अध्वरस्य हिंसाप्रत्यवायरहितस्य यज्ञस्य ज्योतिष्टोमादेः प्रचेतसा प्रकृष्टं ज्ञातारौ स्वधाभिः बलहेतुभिः स्तुतिभिराह्वयामीति शेषः । या यावश्विनौ सोम्यं सोममयं मधु मधुरं सोमरसं पिबतः ॥

English translation:

“Upon whom (all) sacrifices are dependent, of whom there are worshippers in a plural ce where is noworship, those two familiar with undecaying sacrifices (I invoke) with praises, that you may drink the sweet Soma.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Upon whom: yayor adhi pra yajñāḥ aśvinor upari sarve yāgāḥ prabhavanti: the legend is that Aśvinsreplaced the head of the decapitated yajña (Taittirīya Saṃhitāa: 6.4.9.5);

Worshippers: asūre santisūrayaḥ stotr. rahite deśe yayoḥ stotāraḥ santi

For whom (our) sacrifices and patrons are preeminent (even?) at the sunless time.
They are attentive to our sacrifice and ceremony—those who drink the somian honey after their wont.

Again Geldner takes the presumed loc. asūré as a PN, explicitly rejecting Grassmann’s ‘sunless time’ in his n. 4b. But I do not see a good reason for this rejection, and given that the Aśvins are the “early-coming” gods and receive offerings before dawn, ‘sunless time’ makes sense ritually. As Oldenberg and Geldner both point out, asūré is involved in word play with sūráyaḥ, which of course may account for the appearance of this hapax here, as so often.

On whom the solemn rites depend, whose worshippers rise without the Sun:
These who foreknow the holy work of sacrifice, and by their Godhead drink the sweets of Soma juice.

Welchen die Opfer und die Opferherren in Asura vorgehen, sie sind Kenner des Opfers, der heiligen Handlung, die nach Belieben die somische Süßigkeit trinken.

Bei denen unsere Opfer viel gelten, die herrlich glänzenden auch in dunkler Zeit, und die auf unsers Opfers Feier aufmerkend aus eigner Lust des Soma Süssigkeit geniessen.

Для кого много значат жертвы
(И их) покровители, (в мире) без солнца,
Эти двое – знатоки жертвы и обряда,
Которые по (своему) желанию пьют сладость сомы.

• अश्विनौ
• प्रगाथः काण्वः
• भुरिक्बृहती
• मध्यमः

फिर भी राजकर्तव्य कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यों ! (ययोः) जिन पुण्यकृत राजा और अमात्य के (अधि) ऊपर (यज्ञाः) सब ही शुभकर्म (प्रभवन्ति) आश्रित हैं जिनके (सूरयः) विद्वान् जन (असूरे) सूर्य्योदय के पूर्व ही उठकर अपने कृत्य में लगते हैं, यद्वा जिनके (असूरे) सूर्य्यरहित उत्तरीय ध्रुवादि प्रदेश में भी (सूरयः) विद्वान् जन प्रजा हैं और जो (ता) वे ही (अध्वरस्य) हिंसा पापरहित (यज्ञस्य) शुभकर्म के (प्रचेतसा) अच्छे प्रकार ज्ञाता हैं, वे ही (स्वधाभिः) स्वरक्षिका प्रजाओं के साथ (सोम्यम्+मधु) सोमयुक्त मधु को (पिबतः) पीते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो राजा कर्मचारियों के साथ शुभकर्मों की रक्षा करते, जिनकी प्रजाएँ प्रातःकाल ही उठकर अपने-२ कार्य्य में लग जाते, जो यज्ञतत्त्वों को जानते, वे ही राजा प्रजा के मध्य माननीय होते हैं ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ययोः) जिनके (यज्ञाः, प्र, अधि) यज्ञ अधिक प्रवृत्त होते हैं (असूरे) विद्यारहित देश में (सूरयः, सन्ति) जिनके विद्वान् बसते हैं (अध्वरस्य, यज्ञस्य, प्रचेतसा) हिंसारहित यज्ञों के जाननेवाले (ता) वे दोनों (स्वधाभिः) स्तुति द्वारा आवें (या) जो (सोम्यम्, मधु, पिबतः) सोम के मधुर रस को पीते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! विद्यारहित प्रदेशों में विद्याप्रचार का सुप्रबन्ध उन देशों में वास करनेवाले विद्वानों द्वारा करावें और हिंसारहित यज्ञों में सहायक होकर उनको पूर्ण करें ॥४॥

पुनरपि राजकर्त्तव्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्याः ! ययोः=अश्विनोः=पुण्यकृतयो राज्ञोः। अधि=उपरि। यज्ञाः=सर्वाणि शुभकर्माणि। प्रभवन्ति=आश्रिताः सन्ति। ययोः। सूरयः=विद्वांसो जनाः। असूरे=प्राक् सूर्य्योदयाद् उत्थिताः। सन्ति=भवन्ति। यद्वा। ययोः। असूरे=असूर्य्येऽपि। देशे=उत्तरीयध्रुवनिकट- प्रदेशेऽपि। सूरयो=विद्वांसो जनाः प्रजात्वेन सन्ति। यौ ता=तौ। अध्वरस्य=हिंसाप्रत्यवायरहितस्य। यज्ञस्य= शुभकर्मणः। प्रचेतसा=प्रकृष्टज्ञातारौ स्तः। तौ। स्वधाभिः= स्वधायिनीभिः=स्वरक्षिकाभिः प्रजाभिः सह। सोम्यम्= सोममिलितं मधु पिबतः ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ययोः) ययोरश्विनोः (यज्ञाः, प्र, अधि) यज्ञाः अधिकाः प्रवर्तन्ते (असूरे) विद्यारहितप्रदेशे (सूरयः, सन्ति) विद्वांसो निवसन्ति (अध्वरस्य, यज्ञस्य, प्रचेतसा) हिंसारहितयज्ञानां ज्ञातारौ (ता, स्वधाभिः) तौ स्तुतिभिरायातम् (या) यौ (सोम्यम्, मधु, पिबतः) सोमसम्बन्धिरसं पिबतः ॥४॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - बृहती

य᳓द् अद्य᳓ अश्विनाव् अ᳓पाग्
य᳓त् प्रा᳓क् स्थो᳓ वाजिनीवसू
य᳓द् द्रुह्य᳓वि अ᳓नवि तुर्व᳓शे य᳓दौ
हुवे᳓ वाम् अ᳓थ मा᳓ गतम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

ápāk ← ápāñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aśvinau ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prā́k ← prā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

stháḥ ← √as- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vājinīvasū ← vājínīvasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánavi ← ánu- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

druhyávi ← druhyú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

turváśe ← turváśa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yádau ← yádu- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

átha ← átha (invariable)

gatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

huvé ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mā́ ← mā́ (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

यत् । अ॒द्य । अ॒श्वि॒नौ॒ । अपा॑क् । यत् । प्राक् । स्थः । वा॒जि॒नी॒व॒सू॒ इति॑ वाजिनीऽवसू ।
यत् । द्रु॒ह्यवि॑ । अन॑वि । तु॒र्वशे॑ । यदौ॑ । हु॒वे । वा॒म् । अथ॑ । मा॒ । आ । ग॒त॒म् ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• adyāśvināv ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• adyāśvināv ← aśvinau ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• apāg ← apāk
• [adverb]

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• prāk
• [adverb]
• “earlier; first.”

• stho ← sthaḥ ← as
• [verb], dual, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• vājinīvasū ← vājinīvasu
• [noun], vocative, dual, masculine

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• druhyavy ← druhyavi ← druhyu
• [noun], locative, singular, masculine
• “Druhyu.”

• anavi ← anu
• [noun], locative, singular, masculine
• “anu; Anu.”

• turvaśe ← turvaśa
• [noun], locative, singular, masculine

• yadau ← yadu
• [noun], locative, singular, masculine
• “Yadu; Yadu.”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• gatam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे अश्विनौ अद्य इदानीं यत् यदि अपाक् प्रतीच्यां दिशि स्थः भवथः वर्तेथे । हे वाजिनीवसू अन्नवद्धनौ यत् यदि प्राक् प्राच्यां दिशि स्थः भवथः। यत् यदि वा द्रुह्युप्रभृतिषु चतुर्षु स्तोतृषु संनिहितौ भवथः । एवं सर्वत्र संनिहितौ वां युवां हुवे अहमाह्वयामि । अथ अनन्तरमेव मा माम् आ गतम् आगच्छतम् ॥

English translation:

“Whether, Aśvins, you abide today in the west, whether opulent in food, you abide in the east, whetheryou sojourn with Druhyu, Anu, Turvaśu or Yadu, I invoke you, therefore, come to me.”

If today you are in the west, if in the east, o Aśvins whose goods are prizewinning mares,
if with Druhyu, Anu, Turvaśa or Yadu, I call upon you—so come to me.

The final clause of this vs. contains a misleading ambiguity: the second element in átha mā́gatam ‘so come to me” should be interpreted as mā ā́, but mā́ could also represent the prohibitive particle, with mā́gatam “don’t go” or even mā́ā́ gatam “don’t come.”

Whether ye, Lords of ample wealth, now linger in the cast or west,
With Druhyu, or with Anu, Yadu, Turvaga, I call you hither; come to me.

Wenn ihr Asvin heute im West, wenn ihr im Ost seid, ihr Gewinnreichen, wenn ihr bei Druhyu, Anu, Turvasu, Yadu seid, so rufe ich euch; nun kommet zu mir!

Ob, Ritter, ihr im Westen weilt, im Osten, güterreiche ihr, Ob bei dem Druhju, Anu, Turvaça, Jadu, so ruf ich euch, o kommt zu mir.

Если сегодня, о Ашвины, на западе,
Если вы находитесь на востоке, о богатые наградами,
Если (вы) у Друхью, Ану, Турваши, Яду,
То я зову вас – приезжайте ко мне!

• अश्विनौ
• प्रगाथः काण्वः
• विराड्बृहती
• मध्यमः

पुनः राजकर्तव्य कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विनौ) हे स्वगुणों से प्रजाओं के हृदयों में व्याप्त राजा और अमात्यादिवर्ग ! (अद्य) इस समय (यद्) यदि आप (अपाक्) पश्चिम दिशा में (स्थः) होवें (यद्) यदि वा (वाजिनीवसू) विज्ञानधनों (प्राक्) पूर्व दिशा में होवें (यद्) यद्वा (द्रुह्यवि) सोमादि पदार्थों से सत्कार करनेवाले के निकट हों, यदि वा (अनवि) प्राणप्रद (तुर्वशे) जितेन्द्रिय और (यदौ) सुखप्रापक पुरुष के निकट होवें। (वाम्) उन आपको (हुवे) मैं यहाँ बुलाता हूँ (अथ) इसके अनन्तर ही आप (मा) मेरे समीप (आगतम्) आवें ॥५॥

भावार्थभाषाः - प्रजाओं के कार्यनिरीक्षण के निमित्त राजा सर्वत्र जाया करें। किन्तु जहाँ अधिक आवश्यकता हो, वहाँ प्रथम जाना उचित है ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनीवसू) हे सेनारूप धनवाले (अश्विनौ) व्यापक ! आप (यत्, अद्य) जो इस समय (अपाक्) पश्चिम दिशा में (यत्, प्राक्, स्थः) अथवा पूर्व में हों (यत्) अथवा (द्रुह्यवि) द्रोही के पास (अनवि) अस्तोता के पास (तुर्वशे) शीघ्रवशकारी के निकट (यदौ) साधारण के समीप हों (अथ, वाम्, हुवे) तो भी आपका आह्वान करता हूँ (मा, आगतम्) मेरे पास आइये ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में याज्ञिक यजमान की ओर से कथन है कि हे पूर्ण बल=सेनाओं के अधिपति सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! मैं आपका आह्वान करता हूँ कि आप उपर्युक्त स्थानों में अथवा इनसे भिन्न स्थानों में कहीं भी हों, कृपा करके मेरे यज्ञ में आकर सहायक हों ॥५॥

राजकर्त्तव्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विनौ=स्वगुणैः प्रजानां हृदयेषु व्याप्तौ राजानौ ! अद्य=अस्मिन् समये। यद्=यदि। अपाक्=प्रतीच्यां दिशि। स्थः=वर्तेथे। यद्=यदि वा। हे वाजिनीवसू=ज्ञानधनौ ! प्राक्=प्राच्यां दिशि स्थः। यद्=यदि वा। द्रुह्यवि=द्रुह्यौ=द्रुतहोतरि=विज्ञानवति वा। अनवि=अनौ= प्राणप्रदे स्वव्यापारेण सर्वरक्षके वा। तुर्वशे=त्वरितवशे=जितेन्द्रिये वा। यदौ=सुखप्रापके पुरुषे। सन्निहितौ स्थः। एवं तत्र सन्निहितौ वाम्=युवाम्। अहं हुवे=आह्वयामि। अथानन्तरं युवाम्। मा=माम्। आगतम्=आगच्छतम् ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनीवसू) हे सेनाधनौ (अश्विनौ) व्यापकौ ! (यत्, अद्य) यद्यद्य (अपाक्) प्रतीच्याम् (यत्, प्राक्, स्थः) यद्वा प्राच्यां स्यातम् (यत्) यद्वा (द्रुह्यवि) द्रोग्धरि (अनवि) अस्तोतरि (तुर्वशे) शीघ्रवशे (यदौ) साधारणे वा स्यातम् (अथ, वाम्, हुवे) युवां ह्वयामः (मा, आगतम्) मामागच्छतम् ॥५॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - सतो बृहती

य᳓द् अन्त᳓रिक्षे प᳓तथः पुरुभुजा
य᳓द् वेमे᳓ रो᳓दसी अ᳓नु
य᳓द् वा स्वधा᳓भिर् अधिति᳓ष्ठथो र᳓थम्
अ᳓त आ᳓ यातम् अश्विना

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
antárikṣe ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

pátathaḥ ← √pat- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

purubhujā ← purubhuj- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

vā ← vā (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

adhitíṣṭhathaḥ ← √sthā- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svadhā́bhiḥ ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vā ← vā (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

átas ← átas (invariable)

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

यत् । अ॒न्तरि॑क्षे । पत॑थः । पु॒रु॒ऽभु॒जा॒ । यत् । वा॒ । इ॒मे इति॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । अनु॑ ।
यत् । वा॒ । स्व॒धाभिः॑ । अ॒धि॒ऽतिष्ठ॑थः । रथ॑म् । अतः॑ । आ । या॒त॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• antarikṣe ← antarikṣa
• [noun], locative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• patathaḥ ← pat
• [verb], dual, Present indikative
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• purubhujā ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purubhujā ← bhujā ← bhuj
• [noun], vocative, dual, masculine
• “eating; consuming.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• veme ← vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• veme ← ime ← idam
• [noun], accusative, dual, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• rodasī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• svadhābhir ← svadhābhiḥ ← svadhā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• adhitiṣṭhatho ← adhitiṣṭhathaḥ ← adhiṣṭhā ← √sthā
• [verb], dual, Present indikative
• “reach; board; repose on; govern; sit down; stand; prevail.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• ata ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

हे पुरुभुजा बहूनां पालयितारौ बहुलहविषो भोक्तारौ वा यत् यदि अन्तरिक्षे पतथः गच्छथः । यद्वा यदि वा इमे रोदसी द्यावापृथिव्यौ अनुलक्ष्य गच्छथः । यद्वा यदि वा स्वधाभिः आत्मीयैस्तेजोभिर्बलैर्वा सार्धं रथम् अधितिष्ठथः रथे उपविशथः। ‘अधिशीङ्स्थासाम्’ इत्याधारस्य कर्मसंज्ञा । अतः सर्वस्मात् स्थानात् हे अश्विनौ आ यातम् आगच्छतम् ॥ ॥३४॥

English translation:

“Protectors of many, whether you traverse the firmament, or pass along earth and heaven, whether youascend your chariot with (all) your splendours, come from there, Aśvins, here.”

If you are flying in the midspace or if along these two world-halves, o you who provide many benefits,
or if, after your wont, you are standing upon your chariot, from there drive here, o Aśvins.

Lords of great riches, whether through the firmament ye fly or speed through heaven and earth,
Or with your Godlike natures stand upon your cars, come thence, O Asvins, hitherward.

Wenn ihr im Luftraum flieget, ihr Vielnützende, oder wenn ihr beide Welten entlang fahret, oder wenn ihr nach Belieben den Wagen besteiget, so kommet von da, o Asvin!

Ob in der Luft ihr flieget, vielgeniessende, ob rings um Erd’ und Himmel auch, Ob ihr zu eigner Lustfahrt auf den Wagen steigt, so kommt von dort, o Ritter her.

Если вы летаете по воздуху, о несущие много радости,
Или если (едете) по этим двум половинам вселенной,
Или если по (своему) желанию восходите на колесницу,
Приезжайте оттуда, о Ашвины!

• अश्विनौ
• प्रगाथः काण्वः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

राजा का कर्तव्य कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुभुजा) हे बहुतों को भोजन देने और पालन करनेवाले राजा तथा अमात्यादिवर्ग ! आप दोनों विमान आदि यान पर चढ़कर (यद्) यदि इस समय (अन्तरिक्षे) आकाश में (पतथः) जाते हों (यद्वा) यदि वा (इमे+रोदसी) इस द्युलोक और पृथिवीलोक के (अनु) अनुसन्धान में कहीं हों। (यद्वा) यद्वा (स्वधाभिः) निजस्वभावों से (रथम्) रथ के ऊपर (अधितिष्ठथः) बैठे हुए हों। (अतः) उन सब स्थानों से (अश्विना) हे राजा और अमात्यादिवर्ग (आ+यातम्) यहाँ प्रजारक्षार्थ आवें ॥६॥

भावार्थभाषाः - अपनी क्रीड़ा और आनन्द को छोड़कर राजा सदा प्रजारक्षण में तत्पर हों ॥६॥

टिप्पणी: यह अष्टम मण्डल का दशवाँ सूक्त और चौतीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुभुजा, अश्विना) हे बहुत पदार्थों के भोगी सेनापति सभाध्यक्ष ! (यत्, अन्तरिक्षे) यदि अन्तरिक्ष में (पतथः) गये हों (यद्वा) अथवा (इमे, रोदसी, अनु) इस द्युलोक, पृथिवीलोक में हों (यद्वा, स्वधाभिः) अथवा स्तुतियों के साथ (रथम्, अधितिष्ठथः) रथ पर बैठे हों (अतः, आयातम्) तो भी इस यज्ञसदन में आएँ ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे अनेक पदार्थों के भोक्ता श्रीमान् सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! आप उक्त स्थानों में हों अथवा अन्यत्र राष्ट्रिय कार्य्यों में प्रवृत्त होने पर भी हमारे यज्ञ को प्राप्त होकर पूर्णाहुति द्वारा सम्पूर्ण याज्ञिक कार्यों को पूर्ण करें ॥६॥ यह दसवाँ सूक्त और चौतीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

राजकर्त्तव्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे पुरुभुजा=पुरूणां बहूनां प्राणिनां भोजयितारौ पालयितारौ च। यद्=यदि। इदानीं विमानमारुह्य। अन्तरिक्षे=आकाशे। पतथः=गच्छथः। यद्वा=यदि वा। रोदसी=द्यावापृथिव्यौ अनुलक्ष्य गच्छथः। यद्वा। स्वधाभिः=स्वस्वभावैः सह। रथमधितिष्ठथः=रथे उपविशथः। अधिशीङ्स्थासामित्याधारस्य कर्मसंज्ञा अतः अस्मात् स्थानात् हे अश्विनौ आयातमागच्छतम्। प्रजारक्षार्थम् ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुभुजा, अश्विना) हे बहुभोगिनौ सेनापतिसभाध्यक्षौ ! (अन्तरिक्षे, यत्, पतथः) यदि अन्तरिक्षलोके गतौ भवेतम् (यद्वा) अथवा (इमे, रोदसी, अनु) द्यावापृथिव्योः अनयोः स्यातम् (यद्वा) अथवा (स्वधाभिः) स्तुतिभिः (रथम्, अधितिष्ठथः) रथमारोहेतम् (अतः, आयातम्) अत्र आगच्छतम् ॥६॥ इति दशमं सूक्तं चतुस्त्रिंशो वर्गश्च समाप्तः ॥