००८

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ꣡ नो वि꣡श्वाभिर् ऊति꣡भिर्
अ꣡श्विना ग꣡छतं युव꣡म्
द꣡स्रा हि꣡रण्यवर्तनी
पि꣡बतं सोमिय꣡म् म꣡धु

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

víśvābhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

áśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

gáchatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

dásrā ← dasrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

híraṇyavartanī ← híraṇyavartani- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

píbatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

somyám ← somyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

आ । नः॒ । विश्वा॑भिः । ऊ॒तिऽभिः॑ । अश्वि॑ना । गच्छ॑तम् । यु॒वम् ।
दस्रा॑ । हिर॑ण्यवर्तनी॒ इति॒ हिर॑ण्यऽवर्तनी । पिब॑तम् । सो॒म्यम् । मधु॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• viśvābhir ← viśvābhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ūtibhir ← ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• gacchataṃ ← gacchatam ← gam
• [verb], dual, Present imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• dasrā ← dasra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins.”

• hiraṇyavartanī ← hiraṇya
• [noun]
• “aureate; gold.”

• hiraṇyavartanī ← vartanī ← vartani
• [noun], vocative, dual, masculine
• “path; East; way.”

• pibataṃ ← pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• somyam ← somya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “saumya.”

• madhu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

हे अश्विना अश्विनौ अश्नुवानौ सर्वं जगद्व्याप्नुवन्तौ यद्वा अश्वैर्युक्तौ युवं युवां विश्वाभिः सर्वाभिर्व्याप्ताभिर्वा ऊतिभिः रक्षाभिः दातव्याभिः सार्धं नः अस्मान् आ गच्छतम् । आगत्य च हे दस्रा दस्रौ दर्शनीयौ शत्रूणामुपक्षपयितारौ वा हे हिरण्यवर्तनी हिरण्मयरथौ हितरमणीयाचरणौ म ईदृशौ हे अश्विनौ सोम्यं सोममयं मधु पिबतम् ॥

English translation:

“Come to us, Aśvins, with all your protections; Dasras, riders in a golden chariot, drink the sweet Soma.”

Come here to us, o Aśvins, with all forms of help;
you wondrous ones whose track is golden—drink the somian honey.

WITH all the succours that are yours, O Asvins, hither come to us:
Wonderful, borne on paths of gold, drink ye the meath with Soma juice.

Mit allen Hilfen kommet zu uns, o Asvin, ihr Meister mit goldenen Rädern! Trinkt den somischen Met!

Mit allen euren Hülfen kommt, o wunderthät’ge, her zu uns, Auf goldnen Pfaden, Ritter ihr, und trinkt des Soma Süssigkeit.

К нам со всеми поддержками
Приезжайте вы, о Ашвины,
Чудесные, оставляющие золотой след!
Пейте сладость сомы!

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

राजकर्तव्य कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अश्विना१) अश्वयुक्त हे प्रजाकार्य्योद्यत (दस्रा२) हे दर्शनीय ! (हिरण्यवर्त३नी) हे हिरण्मयरथारूढ़ राजा और अमात्य (युवम्) आप दोनों (विश्वाभिः) सब (ऊतिभिः) दातव्य रक्षाओं के साथ अर्थात् सर्व प्रकार की रक्षा और साहाय्य करने के लिये (नः) हम रक्ष्य प्रजाओं के निकट (आगच्छतम्) आवें। तत्पश्चात् (सोम्यम्) सोममिश्रित (मधु) मधु (पिबतम्) पीवें, प्रजापालन से सर्व कार्य में प्रजाओं का माधुर्य होता है, यह आशय है ॥१॥

भावार्थभाषाः - प्रजाओं में जितने साहाय्य अपेक्षित हों, वे सब राजाओं को देने चाहियें ॥१॥

टिप्पणी: १−अश्विनौ−व्याप्ति और संघात अर्थ में विद्यमान अश् धातु से अश्विनौ बनता है। स्वगमन से स्वगुण से हिताऽऽचरण से जो राजा और अमात्य (मन्त्री) प्रजावर्ग में व्याप्त रहते हैं अर्थात् प्रसन्न प्रजाएँ जिनके सद्गुणों का गान करती रहती हैं, उन्हें अश्विनौ कहते हैं। यद्वा। २−आगामी दिवस को श्व कहते हैं जिनको श्व न हो, वे अश्विनौ अर्थात् प्रजा के पुकारने पर इस समय या आज हमारा दूसरा कर्त्तव्य है, कल हम दोनों तेरे गृह पर आवेंगे, इस प्रकार जो बहाना न करते हैं। यद्वा। ३−अश्वयुक्त। इसके अतिरिक्त ४−अश्वापत्य, ५−बहुभक्षक आदि भी अर्थ होते हैं। २−दस्रौ−दर्शनीय। यद्वा। २−दस उपक्षये उपक्षयार्थक दस धातु से यह बनता है। जो शत्रुओं का विनाश करें, वे दस्रौ। ३−हिरण्यवर्तनी−जिनके व्यवहार हित और रमणीय हैं। यद्वा। २−जिनके रथ सोने के हैं ॥

अब क्षात्रधर्म का वर्णन करते हुए सेनाध्यक्ष तथा सभाध्यक्ष का कर्तव्य कथन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापक सेनाध्यक्ष और सभाध्यक्ष ! (युवम्) आप (विश्वाभिः, ऊतिभिः) सब प्रकार की रक्षाओं सहित (नः) हमारे समीप (आगच्छतम्) आवें (दस्रा) हे शत्रुनाशक ! (हिरण्यवर्तनी) सुवर्ण से व्यवहार करनेवाले (सोम्यम्) इस सोमसम्बन्धी (मधु) मधुर रस को (पिबतम्) पान करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में पूर्वप्रकृत क्षात्रधर्म का वर्णन करते हुए याज्ञिक पुरुषों का कथन है कि हे सेनाध्यक्ष तथा सभाध्यक्ष ! आप हमारे यज्ञ को प्राप्त होकर हमारी सब प्रकार से रक्षा करें, हे ऐश्वर्यसम्पन्न ! आप हमारे सहायक होकर यज्ञ को पूर्ण करें और हमारा यह सोमरसपान सम्बन्धी सत्कार स्वीकार करें ॥१॥

राजकर्तव्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना=अश्विनौ। अशू व्याप्तौ संघाते च। अश्नुवाते स्वगमनेन स्वगुणेन हिताऽऽचरणेन च यौ प्रजावर्गं व्याप्नुतस्तावश्विनौ राजामात्यौ। यद्वा। आगामी दिवसः श्वः। न विद्यते श्व आगामी दिवसो ययोस्तौ। ततः स्वार्थे तद्धितः। यद्वा। नाश्वोऽश्वः। तदनयोरस्तीति। प्रजाह्वाने सति आवयोरद्यान्यत् कार्य्यमनुष्ठेयमस्ति श्वस्तव गृहमागमिष्याव इति यौ न कथयतस्तावश्विनौ सदा कार्य्योद्यतौ। अश्वैर्युक्तौ वा। अश्वापत्यौ वा। बह्वशनशीलौ वा। पुनः। हे दस्रा=दस्रौ=दर्शनीयौ। यद्वा। दस उपक्षये। दुष्टानामुपक्षयितारौ। हिरण्यवर्त्तनी=वर्तनं वर्तनी व्यवहारः। हिरण्याहिता रमणीया च वर्तनीययोस्तौ। यद्वा। वर्तनी रथः हिरण्या सुवर्णमयी वर्तनीययोस्तौ। हे ईदृशौ राजसचिवौ युवम्=युवाम्। विश्वाभिः=सर्वाभिः। ऊतिभिः= रक्षाभिर्दातव्याभिः सह। नोऽस्मान् आगच्छतम्। ततः। सोम्यम्=सोममिश्रितम्। मधु। पिबतम्=प्रजापालनेन सर्वकार्य्येषु राज्ञां माधुर्य्यं भवतीत्यर्थः ॥१॥

अथ क्षात्रधर्मं वर्णयन् तत्र सेनाध्यक्षसभाध्यक्षयोः कर्तव्यं वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापकौ सेनाध्यक्षसभाध्यक्षौ ! (युवम्) युवाम् (विश्वाभिः, ऊतिभिः) सर्वविधरक्षाभिः (नः, आगच्छतं) अस्मानभ्यागच्छतम् (दस्रा) हे शत्रुनाशकौ ! (हिरण्यवर्तनी) सुवर्णेन व्यवहरन्तौ (सोम्यम्) सोमसम्बन्धिनम् (मधु) मधुररसम् (पिबतम्) पिबतम् ॥१॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ꣡ नूनं꣡ यातम् अश्विना
र꣡थेन सू꣡रियत्वचा
भु꣡जी हि꣡रण्यपेशसा
क꣡वी ग꣡म्भीरचेतसा

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

nūnám ← nūnám (invariable)
{}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ráthena ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sū́ryatvacā ← sū́ryatvac- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

bhújī ← bhují- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

híraṇyapeśasā ← híraṇyapeśas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

gámbhīracetasā ← gambhīracetas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

kávī ← kaví- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

आ । नू॒नम् । या॒त॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ । रथे॑न । सूर्य॑ऽत्वचा ।
भुजी॒ इति॑ । हिर॑ण्यऽपेशसा । कवी॒ इति॑ । गम्भी॑रऽचेतसा ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• nūnaṃ ← nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• rathena ← ratha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• sūryatvacā ← sūrya
• [noun], masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• sūryatvacā ← tvacā ← tvac
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “skin; bark; peel; hide; complexion; hide; Rasa; rind.”

• bhujī ← bhuji
• [noun], vocative, dual, masculine

• hiraṇyapeśasā ← hiraṇya
• [noun], neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• hiraṇyapeśasā ← peśasā ← peśas
• [noun], vocative, dual, masculine
• “decoration; shape.”

• kavī ← kavi
• [noun], vocative, dual, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• gambhīracetasā ← gambhīra
• [noun]
• “deep; bass; complex; profound; complicated; intense; gambhīra [word]; hidden.”

• gambhīracetasā ← cetasā ← cetas
• [noun], vocative, dual, masculine
• “mind; heart; consciousness; intelligence; purpose; cetas [word].”

हे भुजी हविषां भोक्तारौ यद्वा स्तोतृभिरन्नानां भोजयितारौ सर्वस्य जगतः पालकौ वा हे हिरण्यपेशसा हिरण्मयालंकारौ हिरण्मयावयवौ वा हे कवी क्रान्तदर्शिनौ स्तोतव्यौ वा हे गम्भीरचेतसा प्रशस्तज्ञानौ ईदृशौ हे अश्विना अश्विनौ सूर्यत्वचा सूर्यवद्भासमानेन रथेन नूनम् अवश्यमस्मान् आ यातम् आगच्छतम् ॥

English translation:

“Aśvin, partakers of sacrificial food, decorated with golden ornaments, wise, and endowed with profoundintellects, come verily in your chariot, invested with solar radiance.”

Now drive here with your sun-skinned chariot, o Aśvins,
you benefactors decorated in gold, you poets of deep perception.

Come now, ye Asvins, on your car decked with a sun-bright canopy,
Bountiful, with your golden forms, Sages with depth of intellect.

Kommet auch gewiß, ihr Asvin, auf dem Wagen mit der sonnenhellen Haut, ihr Nutzbringer, ihr Goldgeschmückten, ihr Seher von tiefer Einsicht!

Auf eurem Wagen, Ritter, kommt nun her, der wie die Sonne glänzt, Mit Gold geschmückt, erfreuende, o Seher ihr von tiefem Geist.

Сейчас приезжайте, о Ашвины,
На колеснице, сверкающей, как солнце,
О несущие радость, украшенные золотом,
Два поэта с глубоким прозрением!

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पुनः उसी अर्थ को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (भुजी) हे दीनों को अन्नादिकों से तृप्त करनेवालो और हे प्रजाओं के रक्षको (हिरण्यपेशसा) हे सुवर्णालङ्कारभूषितो ! (कवी) हे महाकवियो ! (गम्भीरचेतसा) हे प्रशस्तविज्ञानो (अश्विना) राजा सचिवो ! आप दोनों (सूर्य्यत्वचा) सूर्य्यवत् प्रकाशमान (रथेन) रमणीय शकट से (नूनम्) अवश्य ही (आ+यातम्) हमारे साहाय्यार्थ आवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो प्रजाओं के पालन में सदा तत्पर, व्यवहारशास्त्रतत्त्ववित् और परमोदार होते हैं, वे ही प्रजाओं में माननीय और पूज्य होते हैं ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भुजी) हे उत्कृष्ट पदार्थों के भाग करनेवाले (हिरण्यपेशसा) हिरण्यभूषित (कवी) सूक्ष्मपदार्थों के जाननेवाले (गम्भीरचेतसा) गम्भीरबुद्धिवाले (अश्विना) व्यापक आप (सूर्यत्वचा) सूर्यसदृश आस्तरणवाले (रथेन) रथ द्वारा (नूनम्) निश्चय (आयातम्) आवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में सेनाध्यक्ष तथा सभाध्यक्ष की प्रशंसा करते हुए उनका आह्वान कथन किया है कि हे सेनाध्यक्ष तथा सभाध्यक्ष ! आप कवी=प्रकृति के कार्य्यजात सूक्ष्मपदार्थों के ज्ञाता, बुद्धिमान् और विस्तृत ऐश्वर्य्यवाले हैं। कृपा करके हमारे यज्ञ को प्राप्त होकर अपने उपदेश द्वारा हमें भी उक्तगुणसम्पन्न करें ॥२॥

पुनस्तमर्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे भुजी=भुज पालनाभ्यवहारयोः। यौ दीनान् भोजयतः सर्वाः प्रजाः पालयतश्च तौ भुजी=दीनानां भोजयितारौ प्रजानां पालयितारौ च तत्सम्बोधने। पुनः। हे हिरण्यपेशसा=हिरण्यानि सौवर्णानि पेशांसि भूषणानि ययोस्तौ हिरण्यपेशसौ=हे कनकालङ्कारौ। हे कवी=महाविद्वांसौ। हे गम्भीरचेतसा= गम्भीरचेतसौ= गम्भीरज्ञानौ। हे अश्विना=अश्विनौ= अश्वयुक्तौ राजसचिवौ। युवाम्। सूर्य्यत्वचा=सूर्य्यवद् दीप्यमानेन। रथेन=रमणीयशकटेन। नूनमवश्यम्। अस्मान् आयातमागच्छतं साहाय्यार्थम् ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भुजी) हे उत्कृष्टपदार्थानां भोक्तारौ (हिरण्यपेशसा) हिरण्यभूषितौ (कवी) सूक्ष्मज्ञौ (गम्भीरचेतसा) गम्भीरबुद्धी (अश्विना) व्यापकौ ! (सूर्यत्वचा) सूर्यसदृशास्तरणेन (रथेन) वाहनेन (नूनम्) निश्चयम् (आयातम्) आगच्छतम् ॥२॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ꣡ यातं न꣡हुषस् प꣡रि
आ꣡न्त꣡रिक्षात् सुवृक्ति꣡भिः
पि꣡बाथो अश्विना म꣡धु
क꣡ण्वानां स꣡वने सुत꣡म्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

náhuṣaḥ ← náhus- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)
{}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

antárikṣāt ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

suvr̥ktíbhiḥ ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

píbāthaḥ ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

káṇvānām ← káṇva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sávane ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sutám ← √su- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

आ । या॒त॒म् । नहु॑षः । परि॑ । आ । अ॒न्तरि॑क्षात् । सु॒वृ॒क्तिऽभिः॑ ।
पिबा॑थः । अ॒श्वि॒ना॒ । मधु॑ । कण्वा॑नाम् । सव॑ने । सु॒तम् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yātaṃ ← yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• nahuṣas ← nahuṣaḥ ← nahus
• [noun], ablative, singular, masculine

• pary ← pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• āntarikṣāt ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• āntarikṣāt ← antarikṣāt ← antarikṣa
• [noun], ablative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• suvṛktibhiḥ ← suvṛkti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “praise.”

• pibātho ← pibāthaḥ ← pā
• [verb], dual, Present conjunctive (subjunctive)
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• madhu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• kaṇvānāṃ ← kaṇvānām ← kaṇva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• savane ← savana
• [noun], locative, singular, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• sutam ← su
• [verb noun], accusative, singular
• “press out; su.”

हे अश्विनौ नहुषस्परि। नहुष इति मनुष्यनाम। सामर्थ्याच्चात्र तत्संबद्धो लोको लक्ष्यते । मानुषात्तस्माल्लोकात् । परि पञ्चम्यर्थानुवादी। सुवृक्तिभिः सुष्ठु दोषवर्जिताभिः सुप्रवृत्ताभिर्वा स्तुतिभिर्हेतुभूताभिः आ यातम् आगच्छतम् । तथा अन्तरिक्षात् अन्तरा क्षान्तान्मध्यमाल्लोकादप्यागच्छतम् । आगत्य च कण्वानां कण्वगोत्राणामस्माकं सवने यज्ञे प्रातःसवनादौ सुतम् अभिषुतं मधु मधुरं सोमं हे अश्विनौ पिबाथः पिबतम् ॥

English translation:

“Come from (the world of) man, come from the firmament, (attracted) by our pious praises, drink, Aśvins,the sweet Soma offered at the sacriice of the Kaṇvas.”

Drive here from Nahus, here from the midspace by reason of our well-twisted hymns.
You will drink the honey pressed at the pressing of the Kaṇvas, o Aśvins.

Come hither from the Nahusas, come, drawn by pure hymns, from mid-air.
O Asvins, drink the savoury juice shed in the Kanvas’ sacrifice.

Kommet von Nahus her, aus dem Luftraum auf die Lobpreisungen hin! Ihr Asvin sollet den Met trinken, der bei den Trankopfern der Kanva´s ausgepreßt wird.

Von Nachbarvölkern kommt herbei und aus der Luft durch Lied gelockt, O Ritter, trinkt den süssen Saft hier bei der Kanva’s Opfermahl.

Приезжайте сюда от Нахуша,
Из воздушного пространства, (привлеченные) гимнами!
Пейте, о Ашвины, мёд,
Выжатый у Канвов на празднике сомы!

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पुनः उसी अर्थ को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे राजा और सचिव ! (नहुषः+परि) मनुष्य लोक से यद्वा (अन्तरिक्षात्) आकाश से जहाँ कहीं हों, वहाँ से आप दोनों (सुवृक्तिभिः) सर्वदोषरहित क्रियाओं के साथ हमारे निकट साहाय्य के लिये आवें। आकर (कण्वानाम्) कमनीय विद्वान् लोगों के (सवने) यज्ञ में (सुतम्) सम्पादित (मधु) मधु को (पिबाथः) पीवें ॥३॥

भावार्थभाषाः - राजा और अमात्य आदिकों को आलस्यरहित होना चाहिये और प्रजाओं के साथ भोजनादिक व्यवहार भी करना चाहिये ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापक ! आप (नहुषस्परि) भूलोक से (आयातम्) आवें तथा (अन्तरिक्षात्) अन्तरिक्षलोक से (सुवृक्तिभिः) शत्रुओं को तिरस्करण करनेवाले (आ) आवें (कण्वानाम्) विद्वानों के (सवने) यज्ञ में (सुतम्) सिद्ध किये हुए (मधु) मधुर रस को (पिबाथः) पान करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - व्यापक=हे सर्वत्र प्रसिद्ध सेनाध्यक्ष तथा सभाध्यक्ष ! आप सबको वशीभूत करनेवाले तथा विद्या के मार्गप्रदर्शिता हैं। आप हमारे यज्ञ को प्राप्त होकर लौकिक तथा पारलौकिक विद्या का उपदेश करें ॥३॥

पुनस्तमेवार्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना=अश्विनौ ! नहुषस्परि=पञ्चम्यर्थानुवादी परिः। नहुष इति मनुष्यनाम। सामर्थ्याच्चात्र तत्संबद्धो मनुष्यलोको लक्ष्यते। मनुष्यलोकाद्वा। अन्तरिक्षाद्वा। यस्मात् कस्मादपि स्थानात्। युवाम्। सुवृक्तिभिः=सुष्ठुदोषवर्जिताभिः क्रियाभिः सह। अस्मानायातमागच्छतम्। ततः। कण्वानाम्= कमनीयानां विदुषाम्। सवने=यज्ञे। सुतमभिषुतं सम्पादितम्। मधु। पिबाथः=पिबथ ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापकौ ! युवाम् (नहुषस्परि) भूलोकात् (आयातम्) आगच्छतम् (अन्तरिक्षात्) अन्तरिक्षलोकात् (सुवृक्तिभिः) शत्रुतिरस्करणशक्तिभिः (आ) आयातम् (कण्वानाम्) विदुषाम् (सवने) यज्ञे (सुतम्) सिद्धम् (मधु) मधुररसम् (पिबाथः) पिबतम् ॥३॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ꣡ नो यातं दिव꣡स् प꣡रि
आ꣡न्त꣡रिक्षाद् अधप्रिया
पुत्रः꣡ क꣡ण्वस्य वाम् इह꣡
सुषा꣡व सोमिय꣡म् म꣡धु

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pári ← pári (invariable)
{}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

adhapriyā ← adhapriya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

antárikṣāt ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)
{}

káṇvasya ← káṇva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

putráḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

somyám ← somyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

suṣā́va ← √su- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

आ । नः॒ । या॒त॒म् । दि॒वः । परि॑ । आ । अ॒न्तरि॑क्षात् । अ॒ध॒ऽप्रि॒या॒ ।
पु॒त्रः । कण्व॑स्य । वा॒म् । इ॒ह । सु॒साव॑ । सो॒म्यम् । मधु॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• yātaṃ ← yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• divas ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pary ← pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• āntarikṣād ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• āntarikṣād ← antarikṣāt ← antarikṣa
• [noun], ablative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• adhapriyā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• adhapriyā ← priyā ← priya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• putraḥ ← putra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• kaṇvasya ← kaṇva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• suṣāva ← sū
• [verb], singular, Perfect indicative
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• somyam ← somya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “saumya.”

• madhu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

हे अश्विनौ दिवस्परि दिवोऽधि द्युलोकात् नः अस्मान् आ यातम् आगच्छतम् । ‘पञ्चम्याः परावध्यर्थे ’ इति विसर्जनीयस्य सत्वम् । हे अधप्रिया अधोऽधस्तादस्मिँल्लोके विद्यमानेन सोमेन प्रीयमाणौ । यद्वा । कधप्रिया । छान्दसो वर्णलोपः । कथया स्तुत्या प्रीयमाणौ। हे ईदृशावश्विनौ अन्तरिक्षात् अप्यागच्छतम् । इह अस्मिन्यज्ञे कण्वस्य ऋषेः पुत्रः सोम्यं सोममयं मधु वां युवाभ्यां युवयोरर्थं सुषाव अभिषुणोति । अत आ यातमित्यन्वयः ॥

English translation:

“Come to us from above the heaven, you who love the (world) below, (come) from the firmament; the sonof Kaṇva has been poured forth for you the sweet Soma libation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

World below: adhapriyā = plural ased by theSoma in the world below, or plural ase by praise

Drive here to us from heaven, here from the midspace, o you (invoked with) “then, friends.” The son of Kaṇva has pressed the somian honey for you here.

The hapax voc. adhapriyā is clearly based on the slightly better attested kadhapriya-/-prī- (on which see comm. ad I.30.20), a form of which is found in the immediately preceding hymn VIII.7.31. The latter is a dismissive and slighting form of address (“when-friends?” – that is, fair-weather friends) whereas adhapriyaseems to be the opposite: “now/here-friends,” that is, reliable friends.

Come to us hither from the heavens, come from mid-air, well-loved by us:
Here Kanva’s son hath pressed for you the pleasant meath of Soma juice.

Kommet vom Himmel her zu uns, aus dem Luftreich, die ihr da Freunde habt! Des Kanva Sohn hat euch hier den somischen Met gepreßt.

Vom Himmel kommet her zu uns, und aus der Luft, bei uns beliebt, Der Sohn des Kanva hat euch hier den süssen Somatrank gebraut.

К нам приезжайте с неба
Из воздушного пространства, (те, что) там приятны!
Сын Канвы здесь для вас двоих
Выжал сладость сомы.

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• विराडार्ष्यनुष्टुप्
• गान्धारः

पुनः उसी अर्थ को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अधप्रिया) हे अधोलोकप्रिय हे अधःस्थित मनुष्यों के परमप्रिय राजा और अमात्य ! (दिवः+परि) द्युलोक से अथवा (अन्तरिक्षात्) आकाश से जहाँ हों, वहाँ ही से आप (नः) हमारे निकट (आ+यातम्) आवें (इह) यहाँ (वाम्) आप दोनों के लिये (कण्वस्य) विद्वान् जन का (पुत्रः) पुत्र (सोम्यम्) सोमयुक्त (मधु) मधु (सुषाव) बनाता है, अतः यहाँ आप आवें ॥४॥

भावार्थभाषाः - जहाँ-२ शुभ कर्मों का अनुष्ठान होता हो, वहाँ-२ रक्षार्थ राजा और अमात्यादि वर्गों को जाना चाहिये ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अधप्रिया) हे मध्यदेशप्रिय सेनाध्यक्ष तथा सभाध्यक्ष ! (दिवस्परि) द्युलोक से (नः, आयातम्) आप हमारे पास आइये (अन्तरिक्षात्, आ) तथा अन्तरिक्ष से आइये (इह) इस यज्ञसदन में (कण्वस्य, पुत्रः) विद्वान् का पुत्र (वाम्) आपके लिये (सोम्यम्, मधु) शोभन मधुर रस को (सुषाव) सिद्ध कर रहा है ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे यानों द्वारा अन्तरिक्ष में गमन करनेवाले सेनाध्यक्ष तथा सभाध्यक्ष ! आप अन्तरिक्ष से हम विद्वानों के यज्ञ को प्राप्त होकर हमारा सत्कार स्वीकार करें और हमको अन्तरिक्षलोकस्थ विद्या का उपदेश करके कृतार्थ करें ॥४॥

पुनस्तमर्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजामात्यौ। दिवः परि। पञ्चम्यर्थानुवादी परिः। द्युलोकाद्वा अन्तरिक्षाद्वा। युवाम्। नोऽस्मान्। आयातम्। हे अधप्रिया=अधप्रियौ=अधोलोकप्रियौ। अस्माकं परमप्रियौ। इह=अस्मिन् स्थाने। वायुम्=वयोनिर्मितम्। कण्वस्य= कमनीयस्य विदुषः पुत्रः। सोम्यम्=सोमयुक्तं मधु। सुषाव=सुनोति। अतो युवामत्रागच्छतम् ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अधप्रिया) हे मध्यदेशप्रियौ सेनाध्यक्षसभाध्यक्षौ ! (दिवस्परि) द्युलोकात्, (नः, आयातम्) अस्मानागच्छतम् (अन्तरिक्षात्, आ) अन्तरिक्षाच्च आयातम् (इह) अस्मिन्यज्ञे (कण्वस्य, पुत्रः) विदुषां पुत्रः (वाम्) युवयोः (सोम्यम्, मधु) शोभनं मधुररसम् (सुषाव) सुतवान् ॥४॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ꣡ नो यातम् उ꣡पश्रुति
अ꣡श्विना सो꣡मपीतये
स्वा꣡हा स्तो꣡मस्य वर्धना
प्र꣡ कवी धीति꣡भिर् नरा

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

úpaśrutī ← úpaśruti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

áśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

stómasya ← stóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

svā́hā ← svā́hā (invariable)
{}

vardhanā ← várdhana- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

dhītíbhiḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

kavī ← kaví- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

prá ← prá (invariable)
{}

आ । नः॒ । या॒त॒म् । उप॑ऽश्रुति । अश्वि॑ना । सोम॑ऽपीतये ।
स्वाहा॑ । स्तोम॑स्य । व॒र्ध॒ना॒ । प्र । क॒वी॒ इति॑ । धी॒तिऽभिः॑ । न॒रा॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• upaśruty ← upaśrutī ← upaśruti
• [noun], dative, singular, feminine
• “listening; divination.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• svāhā
• [adverb]
• “hail.”

• stomasya ← stoma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• vardhanā ← vardhana
• [noun], nominative, dual, masculine
• “increasing; fortifying; promotive; prolonging.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• kavī ← kavi
• [noun], nominative, dual, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• dhītibhir ← dhītibhiḥ ← dhīti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• narā ← nṛ
• [noun], nominative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

हे अश्विना अश्विनौ नः अस्माकम् उपश्रुति । श्रूयत इति श्रुत् स्तुतिः । उपगता श्रुद्यस्मिन् तस्मिन् यज्ञे सोमपीतये सोमपानाय आ यातम् आगच्छतम् । हे वर्धना वर्धनौ कवी क्रान्तदर्शिनावश्विनौ स्वाहा स्वाहाकृतौ स्वाहाकारेण सम्यगिष्टौ सन्तौ । यद्वा । स्वाहेति वाङ्नाम । स्तुतिरूपया वाचा स्तुतौ वाचा स्तोमस्य स्तोतुः प्रवर्धकौ भवतम् । तथा हे नरा नेतारावश्विनौ धीतिभिः कर्मभिः यष्टुश्च प्रवर्धकौ भवतम् । यद्वा। स्वाहेत्यादीन्यामन्त्रितानि । हे स्वाहा स्वाहाकृतौ स्तोमस्य स्तोत्रस्य स्तोतुर्वा हे प्रवर्धना प्रवर्धयितारौ हे कवी क्रान्तदर्शिनौ धीतिभिर्बुद्धिभिरात्मीयैः कर्मभिर्वा हे नरा सर्वेषां नेतारावश्विनौ सोमपानाय आ यातमित्येकमेव वाक्यम्। अस्मिन् पक्षे धीतिभिरित्यपराङ्गवत्त्वाभावश्छान्दसः। यद्वा । धीतिभिर्ध्यातव्याभिर्युष्मदीयाभिरूतिभिः सार्धम् आ यातमिति क्रियया संबन्धः ॥ ॥ २५ ॥

English translation:

“Come, Aśvins, to drink the Soma at our sacrifice, you who are praised (by him) and honoured by hispious acts, benefactors of the worshipper, sages and leaders of rites.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Svāhā stomasya vardhanā pra kavīdhītibhir narā: svāhā = voc. dual, svāhākṛtau svāhākāreṇa iṣṭau, worshipped with the termsvāhā;

Svāhā = vā or stuti, vācā stutau;

Stomasya = stotuḥ; dhītibhi… nara = karmabhir yaṣṭuhpravardhakau bhavatam; or, buddhibhir ātmīyaiḥ karmabhir vā sarveṣām netārau

Drive here to us for soma-drinking upon hearing
“Svāhā!” and the praise song—o strengthening Aśvins; (drive) forth by reason of our insightful thoughts, you poets and superior men.

I construe both svā́hā and stómasya with úpaśrutī, although they are in different pādas. (Geldner takes svā́hā as an independent mini-clause and construes stómasya with voc. vardhanā.) Although várdhana- regularly does take the genitive, I am reluctant to take stómasya with it because we might expect the gen. to lose its accent in a vocative phrase (although this loss is of course not invariable, as Oldenberg points out). úpaśruti- also takes the gen. (see I.10.3), and since svā́hā is indeclinable, it can also be dependent on úpaśruti-, at least as I see it. Oldenberg also floats the possibility that stómasya goes with úpaśrutī, though he seems to favor a connection with várdhanā.

It is not clear whose dhītí- ‘insights’ are in question in c. Geldner takes them as the Aśvins’, and the fact that kavī ‘poets’ qualifies them directly adjacent to dhītíbhiḥ would support this view. However, in 19cd the dhītíbhiḥ definitely belong to the (human) poet, and this also seems to be the case with suvṛktíbhiḥ in 3b (on the basis of 22ab), as well as dhībhíḥ and stómebhiḥ in 7cd. In general the unrelenting point of this hymn is that the Aśvins are supposed to come here at our producing various verbal products for their delectation. I take the instr. in these cases to be instrumentals of cause.

With prá in d I supply another verb of motion. Judging from his tr. Geldner must take the verb to be supplied as prá √as ‘be outstanding’: “Ihr … (seid) an Gedanken … voraus.” This is not impossible, but this is a journey hymn and not much else happens, esp. in this section: we offer praise; they come.

Come, Asvins, to give car to us, to drink the Soma, Asvins, come.
Hail, Strengtheners of the praise-song speed onward, ye Heroes, with your thoughts.

Kommt, Asvin, um uns zuzuhören, zum Somatrunk! Zum Wohl! ihr Mehrer des Lobliedes, ihr Seher und Herren seid an Gedanken den anderen voraus.

Uns zu erhören kommt herbei, o Ritter, zu dem Somatrunk; Heil euch! ihr Segner des Gesangs, ihr weisen Männer, hoch an Geist.

Приезжайте, чтобы к нам прислушаться,
О Ашвины, на питье сомы!
Свага! – о растущие от восхваления.
О два мужа-поэта, по заботам (о нас вы) впереди (других).

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पुनः उसी अर्थ को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे शोभनाश्वयुक्त राजा और अमात्य ! आप दोनों (उपश्रुति) प्रजाओं की प्रार्थना को सुनने के लिये आइये और (सोमपीतये) सोमरस पीने को (नः) हम प्रजाओं के निकट (आ+यातम्) आवें तथा (कवी) हे महाविद्वानो ! (नरा) हे सर्वनेतारो ! आप (स्वाहा) विद्वानों की वाणी के (वर्धना) वर्धक होवें। तथा। (धीतिभिः) विविध क्रियाओं से=वाणिज्य की स्थापना समुद्र में नौकाचालन तथा नहरों को खोदवाना आदि कर्मों से (सोमस्य) पदार्थमात्र के (प्र) आप प्रवर्धक होवें ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो राज्य को स्वसम्पत्ति मानकर अयथार्थरूप से अर्थ को विनष्ट करते हैं, वे अनभिज्ञ राजा प्रजाओं को रक्षित नहीं कर सकते। अतः वैसी विपरीत बुद्धि को त्याग प्रजाभ्युदय के लिये सदा चेष्टा करें ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापक ! (नः, उपश्रुति) हमारे यज्ञ में (सोमपीतये) सोमपान के लिये (आयातम्) आयें, आप (स्वाहा) वेदवाणी से (स्तोमस्य) स्तुतिकर्ता के (प्रवर्धना) बढ़ानेवाले (कवी) सूक्ष्मद्रष्टा तथा (धीतिभिः) अपनी प्रज्ञा से (नरा) संसार को चलानेवाले हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे सर्वत्र सुविख्यात सेनाध्यक्ष तथा सभाध्यक्ष ! आप बुद्धिमान्, सूक्ष्मद्रष्टा और वेदविद्या के ज्ञाता हैं, सो हमारे यज्ञ को प्राप्त होकर हमको वेदविद्या का उपदेश करें ॥५॥

पुनस्तमर्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना=अश्विनौ=राजसचिवौ। उपश्रुति=उपश्रुत्यै= उपश्रयणाय=प्रजानां प्रार्थनाश्रवणाय। आयातम्। पुनः। सोमपीतये=सोमपानाय च। नोऽस्मान्। आयातमागच्छतम्। हे कवी=विद्वांसौ। हे नरा=नरौ=नेतारौ सर्वस्य। युवाम्। स्वाहा=वाण्याः। स्वाहेति वाङ्नाम। वर्धना=वर्धकौ भवतम्। तथा धीतिभिर्विविधाभिः क्रियाभिः। सोमस्य=पदार्थमात्रस्य। प्रवर्धना=प्रवर्धनौ भवतम् ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापकौ ! (नः, उपश्रुति) अस्माकं यज्ञे (सोमपीतये) सोमपानाय (आयातं) आगच्छतम्, युवाम् (स्वाहा) वेदवाचा (स्तोमस्य) स्तोतुः (प्रवर्धना) प्रवर्धकौ (कवी) सूक्ष्मद्रष्टारौ (धीतिभिः) स्वबुद्धिभिः (नरा) नेतारौ स्थः ॥५॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य꣡च् चिद् धि꣡ वाम् पुर꣡ ऋ꣡षयो
जुहूरे꣡ अ꣡वसे नरा
आ꣡ यातम् अश्विना꣡ गतम्
उ꣡पेमां꣡ सुष्टुति꣡म् म꣡म

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
cit ← cit (invariable)
{}

hí ← hí (invariable)
{}

purā́ ← purā́ (invariable)
{}

ŕ̥ṣayaḥ ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

juhūré ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

gatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

imā́m ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

máma ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

suṣṭutím ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

यत् । चि॒त् । हि । वा॒म् । पु॒रा । ऋष॑यः । जु॒हू॒रे । अव॑से । न॒रा॒ ।
आ । या॒त॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ । आ । ग॒त॒म् । उप॑ । इ॒माम् । सु॒ऽस्तु॒तिम् । मम॑ ॥

• yacciddhi ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yacciddhi ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• yacciddhi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• pura ← puras
• [adverb]
• “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”

• ṛṣayo ← ṛṣayaḥ ← ṛṣi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• juhūre ← hvā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “raise; call on; call; summon.”

• ‘vase ← avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• narā ← nṛ
• [noun], accusative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• gatam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• upemāṃ ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• upemāṃ ← imām ← idam
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• suṣṭutim ← suṣṭuti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; praise.”

• mama ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

हे नरा नेतारावश्विनौ यच्चिद्धि यदा खलु वां युवां पुरा पूर्वस्मिन् काले ऋषयः अतीन्द्रियार्थदर्शिनः स्तोतारः अवसे रक्षणाय जुहूरे जुहुविरे स्तुतिभिराह्वयन् । ह्वयतेर्लिटि ‘अभ्यस्तस्य च ’ इति संप्रसारणम् । ‘हलः’ इति दीर्घः । ‘इरयो रे’ इति रेभावः । तदानीं हे अश्विनौ आ यातम् आगच्छतम् आगतवन्तौ स्थः । अतः मम मदीयाम् इमां सुष्टुतिं शोभनां स्तुतिमपि उप आ गतम् उपागच्छतम् ॥

English translation:

“Leaders of rites, when the Ṛṣis formerly invoked you for protection, you came; so now, Aśvins, comeat my devout praises.”

Even as seers previously called upon you for help, o men,
drive here, o Aśvins; come right up to this good praise of mine here.

yác cid dhí vām purā́… is very like (nahí ṣma) yád dha vaḥ purā́in the immediately preceding hymn (VIII.7.21), which, with a present tense verb, expresses habitual action in the past. Here we have instead the med. 3rd pl. perfect juhūre (found otherwise only in almost identical context in I.48.14; see Kümmel 606), also apparently expressing habitual past action. (Delbrück [AiS 501-3] does not comment on this usage.) In both cases (also I.48.14) that action is implicitly compared to what is happening in the present. Here my praise is contrasted with those of the seers of the past.

VIII.8.11, 14-15: The bahuvrīhi sahásranirṇij- ‘having thousandfold raiment’ is found only in this hymn and does not seem a particularly natural qualifier either of a chariot (vss. 11, 14) or of refreshment (15).

As, Heroes, in the olden time the Rsis called you to their aid,
So now, O Asvins, come to us, come near to this mine eulogy.

Denn wenn schon früher die Rishi´s euch zum Beistand angerufen haben, ihr Herren, so fahret her, o Asvin; kommet zu diesem Lobpreis von mir!

Wenn früher je, o Männer, euch zu Hülfe rief der Dichter Schar, So naht euch, Ritter, kommet her zu diesem meinem Lobgesang.

Ведь поскольку еще в прежние времена риши вас
Призывали на помощь, о два мужа,
Приезжайте, о Ашвины, отправляйтесь
На это мое прекрасное восхваление!

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पुनः उसी अर्थ को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (नरा) हे सर्वनेता (अश्विना) अश्वयुक्त राजा और अमात्य ! (यद्+चित्+हि) जब-२ (पुरा) पूर्वकाल में (ऋषयः) कविगण या अतीन्द्रियार्थद्रष्टा तत्त्ववित् पुरुष (अवसे) रक्षार्थ (जुहूरे) आपको बुलाया करते थे या बुलाया करते हैं, तब-२ आप (आ+यातम्) उनकी बातें सुनने के लिये आया करते थे, इस कारण मैं भी आपको बुलाता हूँ, आप (मम) मेरी (इमाम्) इस (सुष्टुतिम्) शोभन स्तुति को सुनने के लिये (उप+आ+गतम्) यहाँ आया करें, यह आप दोनों से प्रार्थना है ॥६॥

भावार्थभाषाः - प्रजा के लिये राजा सदा तैयार रहे, जहाँ कोई उपद्रव सुनने में आवे, वहाँ शीघ्र प्रस्थान करे ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापक ! (यत्, चित्, हि) जब (पुरा) पूर्वकाल में (ऋषयः) विद्वान् लोग (वाम्) आपको (अवसे) रक्षा के लिये (जुहूरे) आह्वान करते थे, तब आप (आयातम्) आते थे। इसी प्रकार (मम, सुष्टुतिम्) मेरी सुन्दर स्तुति के (आ) अभिमुख (उपगतम्) आइये ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे सर्वत्र प्रसिद्ध सेनाध्यक्ष तथा सभाध्यक्ष ! आप पूर्वकाल की न्याईं हमारे विद्यावृद्धिविषयक यज्ञोत्सव में आकर रक्षा करें और धन-धान्य से सहायता प्रदान करें, ताकि हमारा यज्ञ पूर्ण हो ॥६॥

पुनस्तमेवार्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे नरा=सर्वस्य नेतारौ अश्विनौ। यच्चिद्धि=यदा-२ खलु पुरा=पूर्वस्मिन् काले। ऋषयः=कवयः। अवसे=रक्षणाय। वाम्=युवाम्। जुहूरे=जुहुविरे आहूतवन्तः आह्वयन्ति। तदा तदा तान् आयातमागच्छतम्। अतएवाहमपि युवामाह्वयामि। मम इमां सुष्टुतिम्=शोभनां स्तुतिं श्रोतुम्। उपागतम्=उपागच्छतम् ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापकौ ! (यत्, चित्, हि) यदा हि (पुरा) पूर्वम् (ऋषयः) विद्वांसः (वाम्) युवाम् (अवसे) रक्षायै (जुहूरे) आहूतवन्तः तदा (आयातम्) आगमताम् एवम् (मम, सुष्टुतिम्) मम स्तोत्रम् (आ) अभि (उपगतम्) उपागच्छतम् ॥६॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

दिव꣡श् चिद् रोचना꣡द् अ꣡धि
आ꣡ नो गन्तं सुवर्विदा
धीभि꣡र् वत्सप्रचेतसा
स्तो꣡मेभिर् हवनश्रुता

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)
{}

cit ← cit (invariable)
{}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

rocanā́t ← rocaná- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

gantam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

svarvidā ← svarvíd- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

dhībhíḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vatsapracetasā ← vatsapracetas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

havanaśrutā ← havanaśrút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

stómebhiḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

दि॒वः । चि॒त् । रो॒च॒नात् । अधि॑ । आ । नः॒ । ग॒न्त॒म् । स्वः॒ऽवि॒दा॒ ।
धी॒भिः । व॒त्स॒ऽप्र॒चे॒त॒सा॒ । स्तोमे॑भिः । ह॒व॒न॒ऽश्रु॒ता॒ ॥

• divaś ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• rocanād ← rocanāt ← rocana
• [noun], ablative, singular, neuter
• “light; celestial sphere.”

• adhy ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• gantaṃ ← gantam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• svarvidā ← svarvid
• [noun], vocative, dual, masculine

• dhībhir ← dhībhiḥ ← dhī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• vatsapracetasā ← vatsa
• [noun], masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• vatsapracetasā ← pracetasā ← pracetas
• [noun], nominative, dual, masculine
• “intelligent; mindful; attentive; wise; apt; observant.”

• stomebhir ← stomebhiḥ ← stoma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• havanaśrutā ← havana
• [noun], neuter
• “invocation.”

• havanaśrutā ← śrutā ← śrut
• [noun], nominative, dual, masculine
• “listening.”

हे स्वर्विदा स्वः सूर्यस्य द्युलोकस्य वा लम्भयितारावश्विनौ दिवश्चित् द्युलोकाच्च रोचनादधि रोचमानादन्तरिक्षाच्च नः अस्मान् आ गन्तम् आगच्छतम् । पूर्ववदधिः पञ्चम्यर्थानुवादकः । हे वत्सप्रचेतसा वत्से स्तोतरि प्रकृष्टज्ञानौ । यद्वा । वत्सं निवासकं वेदितव्यं वा प्रकृष्टं चेतो ज्ञानं ययोस्तौ तथोक्तौ । तौ युवां धीभिः आत्मीयाभिर्बुद्धिभिः सहागच्छतम् । हे हवनश्रुता हवनस्यास्मदीयस्याह्वानस्य स्तोत्रस्य श्रोतारौ स्तोमेभिः स्तोत्रैरस्मत्कृतैर्युज्यमानौ सन्तावागच्छतम् ॥

English translation:

“Familiar with heaven, come to us from the sky, or from above the bright (firmament); favourably inclidedto the worshipper, (come), induced by his pious acts; hearers of invocations (come, induced) by our praiseṣ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Familiar with heaven: svar vidak_ = dyulokasya lambhayitārau, causing to obtain heaven; induced by his piousacts: dhībhiḥ… aśvinā, come with your minds (favourable ro us)

Come here to us even from the luminous realm of heaven, o finders of the sun,
you who are attentive to Vatsa by reason of his insights and listen to our summons by reason of our praise songs.

Even from the luminous sphere of heaven come to us, ye who find the light,
Carers for Vatsa, through our prayers and lauds, O yewho hearour call.

Selbst von des Himmels Lichtraum kommet her zu uns, ihr Sonnenfinder, auf die Gebete hin, für Vatsa besorgt, auf die Loblieder hin, ihr Ruferhörer!

Auch von des Himmels Lichtgefild’ kommt her zu uns, o himmlische, Durch Bitten, Vatsa’s Freunde ihr, durch Lieder, die ihr Ruf vernehmt.

Даже из светлого пространства неба
К нам приезжайте, о (вы,) находящие солнце,
В ответ на молитвы, о внимательные к Ватсе,
В ответ на восхваления, о слышащие призывы!

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• विराडार्ष्यनुष्टुप्
• गान्धारः

पुनः उसी अर्थ को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वर्विदा) हे सुखविज्ञान ज्ञाता राजा और अमात्य ! जिस कारण आप सुख-दुःख का अनुभव करनेवाले हैं, अतः प्रजाओं के भी सुख-दुःख जानकर यथोचित कीजिये, यह ध्वनि है। वे आप (दिवः१+चित्) क्रीड़ास्थान से अथवा (रोचना२द्+अधि) प्रकाशमान निज प्रसाद के ऊपर से कहीं आप होवें, वहाँ से (नः+आ+गतम्) हम प्रजाओं के निकट आवें (वत्सप्रचेतसा) हे पुत्रीकृत प्रजाओं पर दत्तचित्तो ! आप (धीभिः) धीमान् पुरुषों के साथ आवें। (हवनश्रुता) हे प्रजानिवेदनश्रोता ! (स्तोमैः) स्तोत्रों से प्रसादित होकर यद्वा स्तुतिकर्ता पुरुषों के साथ हम लोगों की रक्षा के लिये यहाँ आवें ॥७॥

भावार्थभाषाः - प्रजाहितार्थ राजा अभिषिक्त होता है, अतः सर्व सुखों को त्याग प्रजारक्षण में अपने को नियुक्त करे ॥७॥

टिप्पणी: १−द्यौः−दिव धातु के क्रीड़ा विजिगीषा आदि अनेक अर्थ हैं अतः क्रीड़ास्थान को भी द्यौ कहते हैं। २−रोचन−प्रकाशमान नृपभवन आदि ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वर्विदा) हे द्युलोक की गति जाननेवाले (धीभिः, वत्सप्रचेतसा) अपनी बुद्धि से वत्ससदृश प्रजा के गुप्तरहस्य जाननेवाले (स्तोमेभिः, हवनश्रुता) स्तुतियों द्वारा हवनादि कर्म जाननेवाले ! आप (रोचनात्, दिवः, चित्) रोचमान द्युलोक से (नः) हमारे समीप (अध्यागन्तम्) शीघ्र आएँ ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे सेनाध्यक्ष तथा सभाध्यक्ष ! आप सब लोक-लोकान्तरों की विद्या, प्रजा के गुप्त रहस्य, यज्ञादि कर्म और वेदविद्या को भले प्रकार जाननेवाले हैं। कृपा करके हमारे यज्ञ में आवें और हम लोगों को उक्त विद्याओं का उपदेश करें ॥७॥

पुनस्तमेवार्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजामात्यौ ! हे स्वर्विदा=स्वर्विदौ। यतो युवां स्वः सुखस्य ज्ञानस्य च विदौ=ज्ञातारौ स्थः। अतः प्रजानामपि सुखदुःखे विदित्वा यथोचितं कुरुतमिति ध्वन्यते। तौ युवाम्। दिवश्चित्=क्रीडास्थानान्। दिवु क्रीडाविजिगीषादिषु विद्यमानत्वाद्दीव्यति क्रीडति यत्र सा द्यौः=क्रीडागृहम्। तत्स्थानमपि परित्यज्य। तथा। रोचनाद् अधि=पञ्चम्यर्थानुवादी अधिः। रोचते परितः प्रकाशत इति रोचनं नृपप्रासादः। तस्मादपि स्थानात्। नोऽस्मान्। पालयितव्याः प्रजाः। आगतमागच्छतम्। हे वत्सप्रचेतसा=वत्सेषु पुत्रीकृतेषु प्रजाजनेषु प्रकृष्टध्यानौ धीभिर्धीमद्भिः पुरुषैः सहागच्छतम्। हे हवनश्रुता=प्रजानां हवनानाम्=प्रार्थनानामाह्वानानां च श्रोतारौ। स्तोमैः=स्तोत्रैः प्रसादितौ सन्तौ यद्वा स्तोमकृद्भिः सहागच्छतम् ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वर्विदा) हे द्युलोकज्ञातारौ (धीभिः, वत्सप्रचेतसा) स्वबुद्धिभिः वत्सात्मकप्रजाज्ञातारौ (स्तोमेभिः, हवनश्रुता) स्तुतिद्वारा हवनज्ञौ ! युवाम् (रोचनात्, दिवः, चित्) रोचमानादन्तरिक्षात् (नः) अस्मान् (अध्यागन्तम्) अध्यागच्छतम् ॥७॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

कि꣡म् अन्ये꣡ प꣡रि आसते
अस्म꣡त् स्तो꣡मेभिर् अश्वि꣡ना
पुत्रः꣡ क꣡ण्वस्य वाम् ऋ꣡षिर्
गीर्भि꣡र् वत्सो꣡ अवीवृधत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
anyé ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

āsate ← √ās- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pári ← pári (invariable)
{}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

aśvínā ← aśvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

stómebhiḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

káṇvasya ← káṇva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

putráḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ŕ̥ṣiḥ ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

avīvr̥dhat ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vatsáḥ ← vatsá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

किम् । अ॒न्ये । परि॑ । आ॒स॒ते॒ । अ॒स्मत् । स्तोमे॑भिः । अ॒श्विना॑ ।
पु॒त्रः । कण्व॑स्य । वा॒म् । ऋषिः॑ । गीः॒ऽभिः । व॒त्सः । अ॒वी॒वृ॒ध॒त् ॥

• kim ← ka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• anye ← anya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• pary ← pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• āsate ← ās
• [verb], plural, Present indikative
• “sit; stay; sit down; dwell; lie; lie; exist.”

• ‘smat ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• stomebhir ← stomebhiḥ ← stoma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• putraḥ ← putra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• kaṇvasya ← kaṇva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• ṛṣir ← ṛṣiḥ ← ṛṣi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• vatso ← vatsaḥ ← vatsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• avīvṛdhat ← vṛdh
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

अस्मत् अस्मत्तः अन्ये व्यतिरिक्ताः स्तोतारः स्तोमेभिः स्तोत्रैः अश्विना अश्विनौ देवौ किं पर्यासते । अस्मद्यतिरिक्ताः केऽप्यश्विनौ स्तोतुं न शक्नुवन्तीत्यर्थः । कण्वस्य ऋषेः पुत्रः ऋषिः मन्त्रद्रष्टा वत्सः गीर्भिः स्तुतिभिर्हे अश्विनौ वां युवाम् अवीवृधत् अवर्धयत् ॥

English translation:

“What others than ourselves adore the Aśvins with praises? The Ṛṣi Vatsa, the son of Kaṇva, hasmagnified you with hymns.”

Do those other than us sit around (you) with their praise songs, Aśvins? The son of Kaṇva, the seer Vatsa, has strengthened you with his hymns!

Do others more than we adore the Asvins with their hymns of praise?
The Rsi Vatsa, Kanva’s son, hath magnified you with his songs.

Warten noch andere als wir mit Lobliedern auf die Asvin? Des Kanva Sohn, der Rishi Vatsa, hat euch mit Lobreden erbaut.

Was huld’gen andre noch als wir, den beiden Rittern mit Gesang? Mit Liedern hat des Kanva Sohn, der Dichter Vatsa euch erfreut.

Почему другие, чем мы,
Служат восхвалениями Ашвинам?
Сын Канвы, риши Ватса,
Укрепил вас хвалебными песнями.

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• विराडार्ष्यनुष्टुप्
• गान्धारः

सबसे राजा सम्माननीय है, यह शिक्षा इससे देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (किम्) क्या (अस्मत्) हमसे बढ़कर (अन्ये) अन्य विद्वान् (स्तोमैः) निज-२ स्तोत्रों से (अश्विना) प्रजाओं के मन में सुव्यापक राजा और अमात्य की (पर्य्यासते) उपासना करते हैं ? वहीं हे अश्विद्वय ! (कण्वस्य) कमनीय विद्वान् का (पुत्रः) पुत्र (ऋषिः) कवि (वत्सः) गोवत्सवत् अनुकम्पनीय यह जन (गीर्भिः) स्ववचनों से आप दोनों के यशों को (अवीवृधत्) बढ़ाता है, अतः इस जन पर कृपा कीजिये ॥८॥

भावार्थभाषाः - जो राजा प्रजारक्षण व्रत को पालता है, वह बड़ी उत्सुकता और हर्ष के साथ−विद्वानों या मूर्खों−सबसे पूजा जाता है ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापक ! (अस्मत्, अन्ये) हम लोगों से अन्य उपासक (किम्) क्या (स्तोमेभिः) स्तोत्रों द्वारा (पर्यासते) आपका परिचरण करते हैं (कण्वस्य, पुत्रः) यह विद्वान् का पुत्र (ऋषिः) सूक्ष्मद्रष्टा (वत्सः) वत्सतुल्य उपासक (वाम्) आपको (गीर्भिः) यशःप्रकाशक वाणियों द्वारा (अवीवृधत्) बढ़ा रहा है ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे सर्वत्र विख्यात सेनाध्यक्ष तथा सभाध्यक्ष ! हम लोग आपका सबसे अधिक सत्कार करते और आपके यश का विस्तार करते हैं, इसलिये आप हमारे यज्ञ को प्राप्त होकर वेदविद्या का उपदेश करें ॥८॥

सर्वैर्राजा सम्माननीय इति शिक्षते।

पदार्थान्वयभाषाः - अश्विना=प्रजानां मनसि सुव्यापकौ राजामात्यौ ! अस्मदस्मत्तः। अन्ये=अपरे। स्तोमैः=स्वस्तोत्रैः। पर्य्यासते=परित आसते उपासते किम् ? नेत्यर्थः। हे अश्विनौ। कण्वस्य=कमनीयस्य विदुषः। पुत्रः। ऋषिः=कविः। वत्सः=गोवत्सवदनुकम्पनीयः। गीर्भिर्वचनैः। युवामेव। अवीवृधत्=वर्धयति। युवयोरेव कीर्तिं स्वस्तोत्रैर्वर्धयन्तीत्यर्थः ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापकौ ! (अस्मत्, अन्ये) अस्मत्तोऽन्ये उपासकाः (किम्) किम् (स्तोमेभिः, पर्यासते) स्तोत्रैः परिचरन्ति (कण्वस्य, पुत्रः) विदुषां पुत्रः (ऋषिः) सूक्ष्मद्रष्टा (वत्सः) वत्सस्थानीयः उपासकः (वाम्) युवाम् (गीर्भिः) यशःप्रकाशकवाग्भिः (अवीवृधत्) वर्धयति स्म ॥८॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ꣡ वां वि꣡प्र इहा꣡वसे
अ꣡ह्वत् स्तो꣡मेभिर् अश्विना
अ꣡रिप्रा वृ꣡त्रहन्तमा
ता꣡ नो भूतम् मयोभु꣡वा

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)
{}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áhvat ← √hū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

stómebhiḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

áriprā ← ariprá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vŕ̥trahantamā ← vr̥trahántama- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

bhūtam ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

mayobhúvā ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

आ । वा॒म् । विप्रः॑ । इ॒ह । अव॑से । अह्व॑त् । स्तोमे॑भिः । अ॒श्वि॒ना॒ ।
अरि॑प्रा । वृत्र॑हन्ऽतमा । ता । नः॒ । भू॒त॒म् । म॒यः॒ऽभुवा॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• vipra ← vipraḥ ← vipra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• ihāvase ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihāvase ← avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• ‘hvat ← ahvat ← hvā
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “raise; call on; call; summon.”

• stomebhir ← stomebhiḥ ← stoma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• ariprā ← aripra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “immaculate; pure; pure; blameless; clear.”

• vṛtrahantamā ← vṛtra
• [noun], masculine
• “enemy.”

• vṛtrahantamā ← hantamā ← hantama
• [noun], vocative, dual, masculine
• “killing.”

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• bhūtam ← bhū
• [verb], dual, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• mayobhuvā ← mayobhu
• [noun], nominative, dual, masculine

हे अश्विना अश्विनौ विप्रः मेधावी स्तोता इह अस्मिन् यागे अवसे रक्षणार्थं स्तोमेभिः स्तोत्रैः वां युवाम् आ अह्वत् आहूतवान् । ह्वयतेर्लुङि ‘लिपिसिचिह्वश्च’ इति च्लेरङादेशः । हे अरिप्रा । रिप्रमिति पापनाम । अपापौ हे वृत्रहन्तमा वृत्राणां शत्रूणां हन्तृतमौ ता तौ तादृशौ युवां नः अस्माकं मयोभुवा सुखस्य भावयितारौ भूतं भवतम् ॥

English translation:

“The wise adorer invokes you hither with praise, Aśvins, for protection; sinless, utter destroyers ofenemies, be to us the sources of felicity.”

The inspired poet has called you here for help, o Aśvins,
stainless ones, best smashers of obstacles: become joy itself for us.

The holy singer with his hymns hath called you, Asvins, hither-ward;
Best Vrtra-slayers, free from stain, as such bring us felicity.

Euch, Asvin, hat der Beredte mit Lobreden hierher zum Beistand gerufen. Ihr Fleckenlose, ihr Erzfeindetöter, seid uns Erfreuer!

Gerufen hat der Dichter hier zu Hülf’ euch Ritter durch Gesang; Euch reine, feindvertilgende, so seid denn Freudebringer uns.

Вас двоих вдохновенный (поэт)
Восхвалениями позвал сюда на помощь, о Ашвины.
Беспорочные, лучше всех убивающие врагов,
Будьте для нас благодатными!

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

राजा सर्वप्रिय होवे, यह शिक्षा इससे देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे प्रजाओं के मन में व्याप्त अथवा शोभनाश्वयुक्त राजा और अमात्य ! आपको केवल मूर्ख प्रजाएँ ही नहीं बुलाती हैं किन्तु (विप्रः) मेधावी पवित्र जन भी (इह) अपने-२ यज्ञ में (अवसे) रक्षार्थ (स्तोमैः) विविध स्तोत्रों से सत्कार करके (वाम्) आप दोनों को (आ+अह्वन्) अच्छे प्रकार निमन्त्रण देते हैं। (अरिप्ता) हे पापरहित निष्कलङ्क (वृत्रहन्तमा) प्रजावर्गों के विघ्नों और उपद्रवकारियों को हनन करनेवाले और (मयोभुवा) सुखकारी (भूतम्) होवें ॥९॥

भावार्थभाषाः - राजा और राजवर्ग, सबसे मैं पूजित होता हूँ, यह स्वगौरव देख किसी पाप और नीच कर्म में अपने को न गिरावें ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापक (अरिप्रा) निष्पाप (वृत्रहन्तमा) शत्रुनाशक ! (वाम्) आपको (विप्रः) उपासक ने (इह) यहाँ यज्ञ में (अवसे) रक्षा के लिये (स्तोमेभिः) स्तोत्रों द्वारा (आह्वत्) बुलाया है (ता) वह आप (नः) हमारे लिये (मयोभुवा) सुखप्रद (भूतम्) हों ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे सेनाध्यक्ष तथा सभाध्यक्ष ! आप पाप से रहित, शत्रुनाशक तथा यज्ञों के रहस्य को जाननेवाले हैं। हम लोग स्तोत्रों द्वारा आपका आह्वान करते हैं, कृपा करके यहाँ यज्ञ में सम्मिलित हों ॥९॥

राज्ञा सर्वप्रियेण भाव्यमित्यनया शिक्षते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना=प्रजानां मनसि स्वगुणैर्व्याप्तौ प्रशस्ताश्वयुक्तौ वा राजाऽमात्यौ ! युवां न केवलं मूर्खा एव आह्वयन्ति किन्तु विप्रो मेधावी जनोऽपि। इहास्मिन् यज्ञे। अवसे=रक्षायै। स्तोमेभिः=स्तोमैः स्तोत्रैः सह। वाम्=युवाम्। आसमन्ताद्। अह्वत्=ह्वयति=निमन्त्रयति। हे अरिप्ता=रिप्तमिति पापनाम। न विद्येते रिप्तं पापं ययोस्तौ अरिप्तौ=निष्कलङ्कौ। हे वृत्रहन्तमा=वृत्राणां विघ्नानाम्, उपद्रवकारिणाञ्च अतिशयेन हन्तारौ देवौ ता=तौ युवाम्। नोऽस्माकम्। मयोभुवा=सुखकारिणौ। भूतम्=भवतमिति प्रार्थये ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापकौ (अरिप्रा) निष्पापौ (वृत्रहन्तमा) शत्रुनाशकौ ! (वां) युवाम् (विप्रः) उपासकः (इह) यज्ञे (अवसे) रक्षायै (स्तोमेभिः) स्तोत्रैः (आह्वत्) आहूतवान् (ता) तौ (नः) अस्माकम् (मयोभुवा) सुखदौ (भूतम्) भवतम् ॥९॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ꣡ य꣡द् वां यो꣡षणा र꣡थम्
अ꣡तिष्ठद् वाजिनीवसू
वि꣡श्वानि अश्विना युव꣡म्
प्र꣡ धीता꣡नि अगछतम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yóṣaṇā ← yóṣaṇā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

átiṣṭhat ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

vājinīvasū ← vājínīvasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

agachatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dhītā́ni ← √dhī- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

prá ← prá (invariable)
{}

आ । यत् । वा॒म् । योष॑णा । रथ॑म् । अति॑ष्ठत् । वा॒जि॒नी॒व॒सू॒ इति॑ वाजिनीऽवसू ।
विश्वा॑नि । अ॒श्वि॒ना॒ । यु॒वम् । प्र । धी॒तानि॑ । अ॒ग॒च्छ॒त॒म् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• yoṣaṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “girl; wife.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• atiṣṭhad ← atiṣṭhat ← sthā
• [verb], singular, Imperfect
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• vājinīvasū ← vājinīvasu
• [noun], vocative, dual, masculine

• viśvāny ← viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• dhītāny ← dhītāni ← dhīta
• [noun], accusative, plural, neuter

• agacchatam ← gam
• [verb], dual, Imperfect
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे वाजिनीवसू । वाजिनी हविष्मती यागक्रिया । तस्यां विद्यमानस्वांशलक्षणधनावश्विनौ योषणा योषित् सूर्या आजिधावनेन व्रियमाणा सती वां युवयोः रथं यत् यादा आ अतिष्ठत् आस्थितवती आरूढवती तदा हे अश्विना अश्विनौ युवं युवां धीतानि ध्यातान्यभिलषितानि विश्वानि सर्वाणि प्रकर्षेण अगच्छतं प्रापतम् ॥ ॥ २६ ॥

English translation:

“Affluent in sacrifices, when the maiden (sūrya) mounted your chariot, then, Aśvins, you obtained allyour desires.”

When the maiden [=Sūryā] mounted your chariot,
you set forth to all conceivable things, you Aśvins whose goods are
prizewinning mares.

What time, ye Lords of ample wealth, the Lady mounted on your car,
Then, O ye Asvins, ye attained all wishes that your hearts desired.

Als die junge Frau euren Wagen bestieg, ihr Lohnreichen, da erreichtet ihr Asvin alle Erwartungen.

Als eure holde Braut bestieg, o labungsreiche, eur Gefährt, O Ritter, da schon war zu Theil Erfüllung aller Wünsche euch.

Когда юная жена взошла
На вашу колесницу, о богатые наградами,
Вы, о Ашвины, достигли
Всех заветных целей.

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• विराडार्ष्यनुष्टुप्
• गान्धारः

पुनः उसी अर्थ को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनीवसू) हे सर्वविद्याधन हे धनेश (अश्विना) अश्विद्वय ! राजा और अमात्य (यद्) जब (वाम्) आप दोनों के (रथम्) रमणीय शरीररूप रथ को (योषणा) मिश्रणकरी, विभागकरी और परमप्रीतिकरी विद्या (अतिष्ठत्) भूषित करती है, तब ही (विश्वानि) समस्त (धीतानि) विज्ञान (युवम्) आप दोनों को (प्र+अगच्छतम्) प्राप्त होते हैं अर्थात् तब समस्त विज्ञानों के तत्त्व समझने लगते हैं ॥१०॥

भावार्थभाषाः - राजा को सर्व विद्याएँ उपार्जन करनी चाहियें ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनीवसू) हे सेनारूप धनवाले ! (यत्) जब (वाम्) आपके (रथम्) रथ पर (योषणा) विजयलक्ष्मीरूप स्त्री (आतिष्ठत्) चढ़ जाती है, तब (अश्विना) हे व्यापक ! (युवम्) आप (विश्वानि, प्रधीतानि) सकल अभिलषितों को (अगच्छतम्) पा जाते हैं ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे सेनाध्यक्ष तथा सभाध्यक्ष ! आप पर्याप्तकाम होने से आपकी सब इच्छा पूर्ण हैं, हे भगवन् ! आप हमारी कामनाओं की पूर्ति के लिये भी यत्नवान् हों, यह प्रार्थना है ॥१०॥

पुनस्तमेवार्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वाजिनीवसू=वाजिनी सुविद्यैव वसूनि धनानि ययोस्तौ विद्याधनौ हे महाधनेशौ ! अश्विनौ ! यद्=यदा। वाम्=युवयोः। रथम्=शरीररूपं रमणीयं वाहनम्। योषणा=मिश्रणकरी विभागकरी तथा परमप्रीतिप्रदा च विद्या। अतिष्ठत्=प्राप्नोति विभूषयति तदैव। विश्वानि=सर्वाणि। धीतानि=धियो विज्ञानानि। युवम्=युवाम्। प्रागच्छतम्=प्रकर्षेण प्राप्तानि भवन्ति ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनीवसू) हे सेनाधनौ ! (यत्) यदा (वाम्) युवयोः (रथम्) यानम् (योषणा) विजयलक्ष्मीः (आतिष्ठत्) आरोहति तदा (अश्विना) हे व्यापकौ (युवम्) युवाम् (विश्वानि, प्रधीतानि) सकलान्यभिलषितानि (अगच्छतम्) प्राप्तवन्तौ ॥१०॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अ꣡तः सह꣡स्रनिर्णिजा
र꣡थेना꣡ यातम् अश्विना
वत्सो꣡ वाम् म꣡धुमद् व꣡चो
अ꣡शंसीत् कावियः꣡ कविः꣡

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
átas ← átas (invariable)
{}

sahásranirṇijā ← sahásranirṇij- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ráthena ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mádhumat ← mádhumant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vatsáḥ ← vatsá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áśaṁsīt ← √śaṁs- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kāvyáḥ ← kāvyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अतः॑ । स॒हस्र॑ऽनिर्निजा । रथे॑न । आ । या॒त॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ ।
व॒त्सः । वा॒म् । मधु॑ऽमत् । वचः॑ । अशं॑सीत् । का॒व्यः । क॒विः ॥

• ataḥ ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• sahasranirṇijā ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasranirṇijā ← nirṇijā ← nirṇij
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “attire; garment.”

• rathenā ← rathena ← ratha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• vatso ← vatsaḥ ← vatsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• madhumad ← madhumat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• vaco ← vacaḥ ← vacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• ‘śaṃsīt ← aśaṃsīt ← śaṃs
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• kāvyaḥ ← kāvya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poetic; divine.”

• kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

हे अश्विना अश्विनौ येषु लोकेषु यत्र वर्तेथे अतः अस्मात्स्थानात् सहस्रनिर्णिजा । निर्णिगिति रूपनाम । स्वर्णमयतया बहुविधरूपयुक्तेन रथेन आ यातम् आगच्छतम् । काव्यः कवेः पुत्रः कविः मेधावी वत्सः ऋषिः वां युवाभ्यां युवयोरर्थं मधुमत् माधुर्योपेतं वचः वचनमुक्थम् अशंसीत् शंसितवान् । यत एवमत आगच्छतमित्यर्थः ॥

English translation:

“From wheresoever (you may be) come, Aśvins, with your thousandfold diversified chariot; the sageVatsa, the son of Kavi, has addressed you with sweet worlds.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Son of Kavi: vatsaḥ kāvyaḥ: kāvyaḥ = kavehputraḥ, son of the sae, i.e. of Kaṇva

From there drive here with your chariot with its thousandfold raiment, o Aśvins.
Vatsa has recited for you his honeyed speech—he a poet, son of a poet.

Come thence, O Asvins, on your car that hath a thousand ornaments:
Vatsa the sage, the sage’s son, hath sung a song of sweets to you.

Von dort kommet auf eurem tausendfarbigen Wagen, o Asvin! Vatsa hat zu euch ein süßes Wort gesprochen, der seherische Seher.

Von dort, o Ritter, kommt herbei auf reichgeschmücktem Wagen nun, Gesungen hat ein süsses Lied der weise Seher Vatsa euch.

Оттуда приезжайте, о Ашвины,
На тысячецветной колеснице!
Ватса вам медовую речь
Произнес, умудренный мудрец.

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• विराडार्ष्यनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी अर्थ को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अतः) इस कारण हे (अश्विना) राजा और अमात्यो ! आप दोनों (सहस्रनिर्णिजा) सहस्रों अलङ्कारों से भूषित (रथेन) रथ से (आ+यातम्) हम लोगों की रक्षा के लिये आवें। हे अश्विद्वय ! (काव्यः) काव्यशास्त्रों में निपुण (कविः) कवि=विशेषद्रष्टा (वत्सः) गोवत्सवत् पालनीय जन (वाम्) आपके सम्बन्ध में (मधुम१त्+वचः) मधुर वचन उच्चारण कर रहा है ॥११॥

भावार्थभाषाः - राजा वहाँ-२ बड़े समारोह के साथ जाय और सदाचारों को पालता हुआ वैसा विचरण करे, जिससे सर्वत्र प्रजा प्रशंसा करे ॥११॥

टिप्पणी: १−मधुमत् वचन−वे ही प्रजापालक वास्तव में राजा और मन्त्री हैं, जिनके सम्बन्ध में प्रजा सदा शुभाषिणी होती है ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अतः) इस हेतु (अश्विना) हे सेनाध्यक्ष तथा सभाध्यक्ष ! (सहस्रनिर्णिजा) अनेक रूपोंवाले (रथेन) रथद्वारा (आयातम्) आप आएँ (वत्सः) आपका वत्स (काव्यः) कविपुत्र (कविः) स्वयं भी कवि यह उपासक (वाम्) आपकी स्तुतिसम्बन्धी (मधुमद्वचः) मधुरवाणियों को (अशंसीत्) कर रहा है ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! आप अपने विचित्र यान द्वारा हमारे यज्ञ को प्राप्त हों, सब विद्वान् पुरुष मधुर वाणियों द्वारा आपका स्तवन कर रहे हैं ॥११॥

पुनस्तमेवार्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - अतोऽस्मात् कारणात्। हे अश्विना=राजामात्यौ ! सहस्रनिर्णिजा=सहस्रालङ्कारैर्भूषितेन। रथेन। अस्मानायातमागच्छतम्। हे अश्विनौ ! वाम्=युवयोः सम्बन्धे। काव्यः=काव्येषु निपुणः। कविर्विशेषद्रष्टा वत्सो युवयोः पुत्रभूतो जनः। मधुमद्=माधुर्य्योपेतं वचो वचनम्। अशंसीत्=शंसति ब्रवीति ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अतः) अतः कारणात् (सहस्रनिर्णिजा) बहुविधरूपेण (रथेन) यानेन (अश्विना) हे अश्विनौ ! (आयातम्) आगच्छतम् (वत्सः) तव वत्सः (काव्यः) विद्वत्पुत्रः (कविः) स्वयमपि विद्वानुपासकः (वाम्) युवयोः (मधुमद्वचः) मधुरवाचम् (अशंसीत्) ब्रूते ॥११॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

पुरुमन्द्रा꣡ पुरूव꣡सू
मनोत꣡रा रयीणा᳐꣡म्
स्तो꣡मम् मे अश्वि꣡नाव् इम꣡म्
अभि꣡ व꣡ह्नी अनूषाताम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
purumandrā́ ← purumandrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

purūvásū ← purūvásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

manotárā ← manotár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

aśvínau ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

anūṣātām ← √nu- ~ nū- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

váhnī ← váhni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

पु॒रु॒ऽम॒न्द्रा । पु॒रु॒वसू॒ इति॑ पु॒रु॒ऽवसू॑ । म॒नो॒तरा॑ । र॒यी॒णाम् ।
स्तोम॑म् । मे॒ । अ॒श्विनौ॑ । इ॒मम् । अ॒भि । वह्नी॒ इति॑ । अ॒नू॒षा॒ता॒म् ॥

• purumandrā ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purumandrā ← mandrā ← mandra
• [noun], nominative, dual, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• purūvasū ← purūvasu
• [noun], nominative, dual, masculine
• “rich.”

• manotarā ← manotṛ
• [noun], nominative, dual, masculine

• rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

• stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• aśvināv ← aśvinau ← aśvin
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• vahnī ← vahni
• [noun], nominative, dual, masculine
• “fire; digestion; Plumbago zeylanica; Agni; vahni; draft horse; three; sacrificial fire; Vahni; gold; southeast; citron; charioteer; leader.”

• anūṣātām ← nū
• [verb], dual, Athematic s aor. (Ind.)
• “praise; shout.”

पुरुमन्द्रा बहुमदौ बहुभिः सोमैर्मादयितव्यौ वा पुरूवसू बहुधनौ बहूनां निवासकौ वा रयीणां धनानां मनोतरा मन्तारौ दातारौ । मन्यतेस्तृचि पृषोदरादित्वाद्रूपसिद्धिः। नामन्यतरस्याम्’ इति रैशब्दान्नाम उदात्तत्वम् । वह्नी कृत्स्नस्य जगतो वोढारौ ईदृशौ अश्विनौ मे मम इमं स्तोमं स्तोत्रम् अभि अनूषातां सम्यक् स्तुतमिति प्राशंसिषाताम् ॥‘णु स्तुतौ’। यद्वा । नुवतिरत्र श्रवणार्थे वर्तते । अभिप्राप्तावश्रौष्टाम् ॥

English translation:

“Delighters of many, abonding in wealth, bestowers of riches, Aśvins, sustainers of all, approve of thismy adoration.”

The two delightful to many who bring many good things, the two minders of riches,
the Aśvins, as draft-animals, have bellowed out to this praise song
of mine.

The stem manotár- is found only twice in the RV, in identical pādas (I.46.2=VIII.8.12), in the dual manotárā, with unexpected short vocalism in this strong form (expect *manotā́rā)—as opposed to manótar- (so accented), which occurs only in the nom. sg. In I.46.2 the form appears in a pāda after one containing likewise dual síndhumātarā, which has -tar- legitimately, and as Oldenberg says (ad I.46.2; see also AiG III.199), manotárā might have been shortened in this context, with the pāda then borrowed into VIII.8.12. But Oldenberg is not enthusiastic about this explanation, and Tichy (-tar-stems, 58) persuasively suggests that the -mātarā form probably provided the context for preserving the short vowel in manotárā, but was unlikely to have produced it. But her explanation (if that’s what it’s meant to be), that manotárā is “eine dichtersprachliche Reliktform” (58; cf. 41 n. 48, where she calls both manótā and manotárā “dichtersprachliche Einzelformen”) doesn’t explain its source: the - tar- vocalism should not be a relic if we assume that agent nouns derive from *-torstems, and blaming it on Dichtersprache is a non-account: poets don’t make up forms with no reason, at least in my view. The problem is similar to dhánutarā (on which see comm. ad IX.93.1), also dual, and though I have no good explanation for either of them, the fact that they are built not to roots, like standard agent nouns, but to pres.

stems may have weakened the perceived links to -tar-stem inflection and allowed them both to assimilate themselves to -tara-comparatives, whose duals would have had the same -tarā.

Cheerers of many, rich in goods, discoverers of opulence,
The Asvins, Riders through the sky, have welcomed this my song of praise.

Bei vielen beliebt, viele Schätze bringend, auf Reichtum bedacht, haben die Asvin als Wortführer in dieses, mein Loblied eingestimmt.

Ihr, reich an Freuden, reich an Gut, die viele Schätze ihr verleiht, Ihr Ritter habt auf eurer Fahrt begrüsset meinen Lobgesang.

Любимые многими, несущие многие блага,
Изобретатели богатств,
Ашвины-возничие бурно приветствовали
Это мое восхваление.

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

विशेषणों से राजगुण दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुमन्द्रा) मनुष्यों को आनन्दयिता यद्वा बहुतों को आनन्द देनेवाले यद्वा बहुहर्षसंयुक्त (पुरूवसू) मनुष्यधन या मनुष्यों में वास करनेहारे या बहुधन या बहुतों को वास देनेवाले (रयीणाम्) सर्व पदार्थों और प्राणियों के (मनोतरा) मनोविज्ञानी या मननकर्त्ता और (वह्नी) प्रजाओं के सुखों के वाहक (अश्विनौ) अश्वयुक्त राजा और अमात्य (मे) मेरा (स्तोमम्) स्तोत्र (अनूषाताम्) सुनें ॥१२॥

भावार्थभाषाः - जो सज्जनों को आह्लादित करता, पण्डितों को मानता, दरिद्रों को धनों से पोसता और प्राणियों के मन को जानता, इस प्रकार सबको सुखी करता, वही राजा राज्ययोग्य है ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुमन्द्रा) हे अति आनन्दवाले (पुरूवसू) अति धनवाले (रयीणाम्) धनों के (मनोतरा) अत्यन्त ज्ञानवाले (अश्विनौ) व्यापक शक्तिवाले (वह्नी) जगत् के वोढा ! आप (इमं, मे, स्तोमम्) इस मेरे स्तोत्र को (अभ्यनूषाताम्) प्रशंसनीय करें ॥१२॥

भावार्थभाषाः - हे सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! आप आनन्दयुक्त, बहुधनों के स्वामी तथा धनोपार्जन की विद्या जाननेवाले, सर्वपूज्य=सत्कारार्ह हैं, हे भगवन् ! हमारे इस स्तुतिप्रद वाक्यों को श्रवण करते हुए हमारे यज्ञ में आकर इसको सफलीभूत करें ॥१२॥

विशेषणै राजगुणान् दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - पुरुमन्द्रा=पुरूणां मनुष्याणां मन्दितारौ आनन्दयितारौ। पुरुरिति मनुष्यनाम। यद्वा। बहु मादयितारौ। पुरूवसू=पुरवो मनुष्या एव वसूनि धनानि ययोस्तौ। मनुष्यरक्षायां नियुक्तत्वादित्यर्थः। यद्वा। यो पुरुषु=मनुष्येषु वसतः। यद्वा। बहुधनौ=बहूनां वासकौ वा। तथा। रयीणाम्=धनानां सर्वेषां पदार्थानां वा। मनोतरा=मननकर्तारौ मनोविज्ञानिनौ वा। तथा। वह्नी=प्रजानां सुखस्य वोढारौ। अश्विनौ=राजामात्यौ। मे=मम। स्तोमम्। अभि=अनूषाताम्। शृणुतम्। धातोरनेकार्थत्वादत्र नुवतिः श्रवणे ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुमन्द्रा) हे बह्वानन्दौ (पुरूवसू) बहुधनौ (रयीणाम्) धनानां (मनोतरा) ज्ञातृतमौ (अश्विनौ) व्यापकौ (वह्नी) जगतो वोढारौ ! युवां (इमं, मे, स्तोमम्) इमं मे स्तोत्रम् (अभ्यनूषाताम्) प्रशंसनीयं कुरुतम् ॥१२॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ꣡ नो वि꣡श्वानि अश्विना
धत्तं꣡ रा꣡धांसि अ꣡ह्रया
कृतं꣡ न ऋत्वि꣡यावतो
मा꣡ नो रीरधतं निदे꣡

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

áhrayā ← áhraya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dhattám ← √dhā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rā́dhāṁsi ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

kr̥tám ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

r̥tvíyāvataḥ ← r̥tvíyāvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nidé ← níd- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

rīradhatam ← √randh- (root)
{number:DU, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

आ । नः॒ । विश्वा॑नि । अ॒श्वि॒ना॒ । ध॒त्तम् । राधां॑सि । अह्र॑या ।
कृ॒तम् । नः॒ । ऋ॒त्विय॑ऽवतः । मा । नः॒ । री॒र॒ध॒त॒म् । नि॒दे ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• viśvāny ← viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• dhattaṃ ← dhattam ← dhā
• [verb], dual, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• rādhāṃsy ← rādhāṃsi ← rādhas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• ahrayā ← ahraya
• [noun], accusative, plural, neuter

• kṛtaṃ ← kṛtam ← kṛ
• [verb], dual, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ṛtviyāvato ← ṛtviyāvataḥ ← ṛtviyāvat
• [noun], accusative, plural, masculine

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• rīradhataṃ ← rīradhatam ← radh
• [verb], dual, Aorist inj. (proh.)
• “subjugate.”

• nide ← nid
• [noun], dative, singular, feminine
• “derision; scoffer; contempt.”

हे अश्विना अश्विनौ अह्रया अह्रयाणि अह्रीतिकरणान्यलज्जाहेतूनि प्रशस्तानि विश्वानि सर्वाणि राधांसि धनानि नः अस्मभ्यम् आ धत्तं प्रयच्छतम् । अपि च नः अस्मान् ऋत्वियावतः । ऋतौ काले भवं प्रजोत्पादनरूपं कर्म ऋत्वियम् । तद्वतः कुरुतम् । तथा निदे निन्दायै निन्दकाय वा नः अस्मान् मा रीरधतं मा वशं नैष्टम् ॥

English translation:

“Grant us, Aśvins, all riches that may not bring us shame, make us the begetters of progeny in dueseason, subject us not to reproach.”

Provide to us here all bounties that won’t shame us, o Aśvins;
make us follow proper sequence: don’t make us subject to scorn!

O Asvins, grant us all rich gifts wherewith no man mav interfere.
Make us observe the stated times: give us not over to reproach.

Bringet uns, Asvin, alle Ehrengaben, deren man sich nicht zu schämen braucht! Machet uns zu pünktlichen Opferpriestern, gebt uns nicht dem Tadel preis!

Verleiht, o Ritter, alles Gut in unbeschränkter Fülle uns, Lasst opfern uns zu rechter Zeit, nicht überliefert uns dem Feind.

Наделите нас, о Ашвины,
Всеми роскошными почетными дарами!
Сделайте нас вовремя жертвующими (жрецами)!
Не выдайте нас хуле!

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• विराडार्ष्यनुष्टुप्
• गान्धारः

राजकर्मों की शिक्षा देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे अश्वयुक्त राजा और अमात्य आप दोनों (अह्रया) अलज्जाकर अभयप्रद (विश्वानि) सर्वप्रकार (राधांसि) पूज्य, पवित्र सत्योपार्जित धन (नः) हम जीवों को (आ+धत्तम्) दीजिये और (नः) हमको (ऋत्वियावतः) ऋतु-२ में शुभकर्म करनेवाले ऋतुधर्म पालनेवाले और समयानुकूल कर्म करनेवाले (कृतम्) कीजिये। तथा (निदे) निन्दा के या निन्दक पुरुष के निकट (नः) हमको (मा+रीरधतम्) समर्पित मत कीजिये। निन्दा से या निन्दक पुरुष से हमको दूर रक्खें ॥१३॥

भावार्थभाषाः - राजा प्रजाओं को व्यापारों की स्थापना से समृद्ध, विद्याप्रचार से सर्व कर्म में कुशल और धर्म संस्कारों से धार्मिक और पवित्र बनावें ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! (नः) मुझे (विश्वानि) सब प्रकार के (अह्रया) लज्जा के अनुत्पादक (राधांसि) धनों को (आधत्तम्) दें और (नः) मुझे (ऋत्वियावतः) सब ऋतुओं में उत्पन्न होनेवाले पदार्थों से (कृतम्) युक्त करें (निदे) निन्दक के लिये (नः) मुझे (मा) मत (रीरधतम्) समर्पित करें ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! आप हमको उत्तमोत्तम धनों के उपार्जन करने की विधि का उपदेश करें, जिससे हम धनसम्पन्न हों और आप ऐसी कृपा करें कि वेदों के ज्ञाता सत्पुरुषों से ही हमारा सम्बन्ध तथा व्यवहार हो, लम्पट, निन्दक, अनृतभाषी तथा वेदमर्यादा से च्युत पुरुषों से हमारा सम्बन्ध न हो ॥१३॥

राजकर्माणि शिक्षते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना=अश्विनौ ! अह्रया=अह्रयाणि=अलज्जाकराणि। ह्री लज्जायाम्। विश्वानि=सर्वाणि। राधांसि=पूज्यानि पवित्राणि=सत्येनोपार्जितानि धनानि। नोऽस्मभ्यम्। आधत्तम्=आदत्तम्। अपि च। नोऽस्मान्। ऋत्वियावतो=यमनियमादियुक्तान्। कृतम्=कुरुतम्। ऋतौ=ऋतौ भवं कर्म ऋत्वियं तद्विद्यते एषामिति ऋत्वियावन्तस्तान्। अपि च। निदे=निन्दायै निन्दकाय वा। नोऽस्मान्। मा=नहि। रीरधतम्=वशं नैष्टम् ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे अश्विनौ ! (नः) अस्मभ्यम् (विश्वानि) सर्वविधानि (अह्रया) अह्रीजनकानि (राधांसि) धनानि (आधत्तम्) प्रयच्छतम् (नः) अस्मान् (ऋत्वियावतः) सर्वर्तूत्पन्नपदार्थवतः (कृतम्) कुरुतम् (निदे) निन्दकाय (नः) अस्मान् (मा) न (रीरधतम्) समर्पयतम् ॥१३॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य꣡न् नासत्या पराव꣡ति
य꣡द् वा स्थो꣡ अ꣡धि अ꣡म्बरे
अ꣡तः सह꣡स्रनिर्णिजा
र꣡थेना꣡ यातम् अश्विना

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

parāváti ← parāvát- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)
{}

ámbare ← ámbara- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

stháḥ ← √as- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vā ← vā (invariable)
{}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

átas ← átas (invariable)
{}

sahásranirṇijā ← sahásranirṇij- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ráthena ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

यत् । ना॒स॒त्या॒ । प॒रा॒ऽवति॑ । यत् । वा॒ । स्थः । अधि॑ । अम्ब॑रे ।
अतः॑ । स॒हस्र॑ऽनिर्निजा । रथे॑न । आ । या॒त॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ ॥

• yan ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• nāsatyā ← nāsatya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• parāvati ← parāvat
• [noun], locative, singular, feminine
• “distance; distance; distance.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• stho ← sthaḥ ← as
• [verb], dual, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• adhy ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• ambare ← ambara
• [noun], locative, singular, neuter
• “sky; clothing; fabric; abhra; garment; circumference.”

• ataḥ ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• sahasranirṇijā ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasranirṇijā ← nirṇijā ← nirṇij
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “attire; garment.”

• rathenā ← rathena ← ratha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

हे नासत्या सत्यस्वभावौ सत्यस्य नेतारौ नासिकाप्रभवौ वाश्विनौ यत् यदि परावति दूरदेशे स्थः । यद्वा यदि च अम्बरे। अन्तिनामैतत् । समीपे स्थः भवथः । अधिः सप्तम्यर्थानुवादी । अतः अस्मात्सर्वस्मात् स्थानात् सहस्रनिर्णिजा बहुविधरूपेण रथेन हे अश्विनौ आगच्छतम् ॥

English translation:

“Whether, Nāsatyās, you be far off, or whether you be near, come from there wiḥ your thousandolddiversified chariot.”

When, Nāsatyas, you are in the far distance or when upon the
circumference [?],
from there drive here with your chariot with its thousandfold raiment, o Aśvins.

Whether, Nasatyas, ye be nigh, or whether ye be far away,
Come thence, O Asvins, on your car that hath a thousand ornaments.

Wenn ihr Nasatya´s in der Ferne, oder wenn ihr am Himmelszelt seid, so kommt von da auf dem tausendfarbigen Wagen, o Asvin!

Wenn in der Ferne ihr verweilt, wenn in der Nähe, treue ihr, Von da, o Ritter, kommt herbei mit reichgeschmücktem Wagen nun.

Когда вы, о Насатьи, вдалеке,
Или когда вы находитесь о округе,
Оттуда приезжайте, о Ашвины,
На тысячецветной колеснице!

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

राजकर्म कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (नासत्या) हे असत्यरहित (अश्विना) हे अश्वयुक्त राजा और अमात्य ! आप दोनों (यद्) यदि (परावति) दूर देश में (स्थः) हों (यद्वा) अथवा (अम्बरे+अधि) समीप में हों, जहाँ हों (अतः) वहाँ से (सहस्रनिर्णिजा) विविध भूषणों से युक्त (रथेन) रथ से (आयातम्) रक्षार्थ यहाँ आवें ॥१४॥

भावार्थभाषाः - राजा कदापि भी मिथ्या व्यवहार न करे, असत्य न बोले, सर्वदा प्रतिज्ञा का पालन करे, अपने व्यापार से कदापि प्रमाद न करे और विविध अलङ्कारों से भूषित रथ पर बैठकर राज्यकार्यों के देखने के लिये बाहर जाया करे ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नासत्या) हे सत्यवादिन् (यत्) यदि आप (परावति) दूरदेश में (यद्, वा) अथवा (अध्यम्बरे) अन्तरिक्षप्रदेश में (स्थः) हों (अश्विना) हे व्यापकशक्तिवाले ! (अतः) इन सब स्थानों से (सहस्रनिर्णिजा, रथेन) अनेकरूपवाले यान द्वारा (आयातम्) आवें ॥१४॥

भावार्थभाषाः - हे सत्यादि गुणसम्पन्न सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! आप चाहे कहीं भी क्यों न हों, कृपा करके सब स्थानों से अपने विचित्र यान द्वारा हमारे यज्ञ में आकर सुशोभित हों और हमें विविध विद्याओं का उपदेश करें ॥१४॥

राजकर्माण्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे नासत्या=नासत्यौ=असत्यरहितौ। अश्विना=अश्वयुक्तस्तौ देवौ राजामात्यौ ! यद्=यदि युवाम्। परावति=दूरे देशे स्थो वर्तेथे। यद्वा। अम्बरे निकटे स्थः। अम्बरमिति अन्तिकनाम। अधिः सप्तम्यर्थानुवादी। कुत्रापि युवां भवथः। अतोऽस्मात् स्थानात्। युवाम्। सहस्रनिर्णिजा=अनेकरूपेण विविधालङ्कारयुक्तेन। निर्णिगिति रूपनाम। रथेन=रमणीयेन वाहनेन। आयातमागच्छतम् ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नासत्या) हे सत्यवादिनौ ! (यत्) यदि (परावति) दूरदेशे (यत्, वा) यद्वा (अध्यम्बरे) अन्तरिक्षे (स्थः) वर्तेथे (अश्विना) हे व्यापकौ ! (अतः) अतः सर्वत एव (सहस्रनिर्णिजा, रथेन) सहस्ररूपेण यानेन (आयातम्) आगच्छतम् ॥१४॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

यो꣡ वां नासतियाव् ऋ꣡षिर्
गीर्भि꣡र् वत्सो꣡ अ꣡वीवृधत्
त꣡स्मै सह꣡स्रनिर्णिजम्
इ꣡षं धत्तं घृतश्चु꣡तम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
nāsatyau ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ŕ̥ṣiḥ ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ávīvr̥dhat ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vatsáḥ ← vatsá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahásranirṇijam ← sahásranirṇij- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dhattam ← √dhā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ghr̥taścútam ← ghr̥taścút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

यः । वा॒म् । ना॒स॒त्यौ॒ । ऋषिः॑ । गीः॒ऽभिः । व॒त्सः । अवी॑वृधत् ।
तस्मै॑ । स॒हस्र॑ऽनिर्निज॑म् । इष॑म् । ध॒त्त॒म् । घृ॒त॒ऽश्चुत॑म् ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• nāsatyāv ← nāsatyau ← nāsatya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• ṛṣir ← ṛṣiḥ ← ṛṣi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• vatso ← vatsaḥ ← vatsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• avīvṛdhat ← vṛdh
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sahasranirṇijam ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasranirṇijam ← nirṇijam ← nirṇij
• [noun], accusative, singular, feminine
• “attire; garment.”

• iṣaṃ ← iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• dhattaṃ ← dhattam ← dhā
• [verb], dual, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ghṛtaścutam ← ghṛtaścut
• [noun], accusative, singular, feminine
• “ghee-dripping.”

हे नासत्यौ यः वत्साख्यः ऋषिः वां युवां गीर्भिः स्तुतिभिः अवीवृधत् अवर्धयत् तस्मै ऋषये सहस्रनिर्णिजं बहुविधरूपं घृतश्रुतं घृतं क्षरन्तीम् इषम् अन्नं धत्तं प्रयच्छतम् ॥ ॥ २७ ॥

English translation:

“Give, Nāsatyās, food of many kinds dripping with butter to him, the ṛṣi Vatsa, who has magnifiedyou both with hymns.”

O Nāsatyas, the seer Vatsa, who has strengthened you with his hymns, for him provide refreshment with thousandfold raiment, dripping
with ghee.

The first hemistich reprises 8cd, but in this vs. the poet asks for something in response to his strengthening hymns.

Vatsa the Rsi with his songs, Nasatyas, hath exalted you:
Grant him rich food distilling oil, graced with a thousand ornaments.

Da der Rishi Vatsa euch, Nasatya´s, mit Lobesworten erbaut hat, so bringet ihm tausendfarbigen, schmalztriefenden Speisesegen!

Dem Dichter Vatsa, treue ihr, der euch mit Liedern hat erfreut, Gebt tausendfach geschmückten Trunk der Labung, der von Butter trieft.

(Тот) риши Ватса, о Насатьи,
Который усилил вас хвалебными песнями, –
Наделите его тысячецветным
Подкреплением, сочащимся жиром!

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पुनः उसी अर्थ को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (नासत्यौ) हे असत्यरहित राजा और अमात्यदेव ! (वाम्) आप दोनों के सुयशों को (यः) जो (वत्सः) पुत्रवत् अनुकम्पनीय (ऋषिः) कविगण (गीर्भिः) स्ववचनों से (अवीवृधत्) बढ़ाते हैं, (तस्मै) उन स्तुतिकर्त्ता ऋषियों के (सहस्रनिर्णिजम्) अनेकरूप यद्वा सहस्रों प्रकार के अलङ्करणों से युत और (घृतश्च्युतम्) घृतयुत (इषम्) अभीष्ट अन्न (धत्तम्) देवें ॥१५॥

भावार्थभाषाः - राज्यसम्बन्धी इतिहासों के लेखक राजा से पोषणीय हैं, यह शिक्षा इससे देते हैं ॥१५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नासत्यौ) हे सत्यवादियो ! (यः, वत्सः, ऋषिः) जो आपके पुत्रसदृश विद्वान् (वाम्) आपको (गीर्भिः) स्तुति-वाणियों द्वारा (अवीवृधत्) बढ़ाएँ (तस्मै) उसके लिये (घृतश्चुतम्) स्नेहवर्धक (सहस्रनिर्णिजम्) अनेक प्रकार के (इषम्) अन्न वा धन को (धत्तम्) उत्पन्न करें ॥१५॥

भावार्थभाषाः - हे सत्यवादी सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्षो ! जो पुत्रसदृश विद्वान् आपका स्तवन करते हुए आपको विख्यात करते हैं, वे आपको अपने यज्ञ में आह्वान कर रहे हैं। आप यज्ञ को प्राप्त होकर अन्न तथा धन के दान द्वारा उनको कृतकृत्य करें ॥१५॥

पुनस्तमेवार्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे नासत्यौ ! वाम्=युवाम् युवयोर्यशांसि। यो वत्सो=गोवत्सवत् प्रियोऽनुकम्पनीयः। ऋषिः=कविः। गीर्भिः=वचनैः। अवीवृधत् ! तस्मै। सहस्रनिर्णिजम्= अनेकरूपम्। घृतश्च्युतम्=घृतसंयुतम्। इषमभीष्टं धनम्। धत्तम्=प्रयच्छतम् ॥१५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नासत्यौ) हे सत्यवचनौ ! (यः, वत्सः, ऋषिः) यो भवत्पुत्रतुल्यो विद्वान् (वाम्) युवाम् (गीर्भिः) स्तुतिवाग्भिः (अवीवृधत्) वर्धयति (तस्मै) तस्मा ऋषये (घृतश्चुतम्) स्नेहवर्धकम् (सहस्रनिर्णिजम्) बहुविधम् (इषम्) इष्यमाणं धनमन्नं वा (धत्तम्) दत्तम् ॥१५॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

प्रा꣡स्मा ऊ꣡र्जं घृतश्चु꣡तम्
अ꣡श्विना य꣡छतं युव꣡म्
यो꣡ वां सुम्ना꣡य तुष्ट꣡वद्
वसूया꣡द् दानुनस् पती

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ghr̥taścútam ← ghr̥taścút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

ū́rjam ← ū́rj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

áśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yáchatam ← √yam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

sumnā́ya ← sumná- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

tuṣṭávat ← √stu- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dānunaḥ ← dā́nu- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

patī ← páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vasūyā́t ← √vasūy- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

प्र । अ॒स्मै॒ । ऊर्ज॑म् । घृ॒त॒ऽश्चुत॑म् । अश्वि॑ना । यच्छ॑तम् । यु॒वम् ।
यः । वा॒म् । सु॒म्नाय॑ । तु॒स्तव॑त् । व॒सु॒ऽयात् । दा॒नु॒नः॒ । प॒ती॒ इति॑ ॥

• prāsmā ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prāsmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ūrjaṃ ← ūrjam ← ūrj
• [noun], accusative, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• ghṛtaścutam ← ghṛtaścut
• [noun], accusative, singular, feminine
• “ghee-dripping.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• yacchataṃ ← yacchatam ← yam
• [verb], dual, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• sumnāya ← sumna
• [noun], dative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• tuṣṭavad ← tuṣṭavat ← stu
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “laud; praise; declare; stu.”

• vasūyād ← vasūyāt ← vasūy
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)

• dānunas ← dānunaḥ ← dānu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Dānu; dew; drop.”

• patī ← pati
• [noun], vocative, dual, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

हे अश्विना अश्विनौ अस्मै स्तोत्रे घृतश्चुतं घृतधारया युक्ताम् ऊर्जं बलकरमन्नरसं युवं युवां प्र यच्छतं दत्तम् । हे दानुनस्पती दानस्याधिपती वां युवां सुम्नाय सुखार्थं यः तुष्टवत् स्तुयात् । यश्च वसूयात् वसु धनमात्मन इच्छेत् । अस्मा इत्यन्वयः ॥

English translation:

“Give, Aśvins, invigorating food, dripping with butter, to him who praises you, the lords of liberality, toobtain happiness; who desires affluence.”

O Aśvins, offer nourishment dripping with ghee to him
who will praise you for your favor and will seek goods from you, o lords of the drop. ꣡

Bestow on him, O Asvins, food that strengthens, and that drops with oil,
On him who praises you for bliss, and, Lords of bounty, prays for wealth.

Gewähret ihm schmalztriefende Nahrung, ihr Asvin, der euch um eure Gunst preist und Gut heischen möchte, ihr Herren der Gabe.

Diesem [Vatsa] reichet ihr beide, o Ritter, Speise die von Butter trieft, ihm, der euch, um Huld zu gewinnen, gepriesen hat, ihm werde Gut zu Theil, o Herren des Thaues.

Наделите вы его, о Ашвины,
Питательной силой, сочащейся жиром,
(Того,) кто восхваляет вас за доброжелательность,
Жаждя добра, о повелители росы!

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पुनः उसी अर्थ को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे प्रजाओं के हृदय में व्याप्त राजा और अमात्य ! (यः) जो विद्वान् (सुम्नाय) सुख और विज्ञान की प्राप्ति के लिये (वाम्) आप दोनों से (तुष्टवत्) निवेदन करे (दानुनस्पती) हे दान के अधिपति, हे महादानी धनस्वामी (वसूयात्) जो सज्जन धन की कामना करे (अस्मै) इस स्तुतिकर्त्ता जन को (ऊर्जम्) पूर्णबल का साहाय्य और (घृतश्च्युतम्) घृतसंयुक्त अन्न (युवम्) आप दोनों (प्र+यच्छतम्) देवें ॥१६॥

भावार्थभाषाः - जो कोई विद्यादि वृद्धि के लिये पाठशाला आदि भवन बनावे और जो कोई सुजन धर्मप्रचारादि शुभ कर्म करे, वह राज्य की ओर से पालनीय है ॥१६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापक (दानुनस्पती) दान देने में स्वतन्त्र ! (युवम्) आप (अस्मै) उसके लिये (ऊर्जम्) बलोत्पादक (घृतश्चुतम्) स्नेहवर्धक इष्ट पदार्थ को (प्रयच्छतम्) दें (यः) जो (सुम्नाय) सुख के लिये (तुष्टवत्) आपकी स्तुति करता अथवा (वसूयात्) धन की कामना करता है ॥१६॥

भावार्थभाषाः - हे दानशील सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! आप यजमान के लिये उत्तमोत्तम इष्ट पदार्थ प्रदान करें, जो आपके प्रति धन की कामना करता है ॥१६॥

पुनस्तमेवार्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना=अश्विनौ। यः=विद्वान्। सुम्नाय=सुखाय वा विज्ञानाय वा। वाम्=युवाम्। तुष्टवत्=स्तुयात्=स्तुतिं कुर्य्यात्। हे दानुनस्पती=दानस्य अधिपती। यश्च वसूयात्=आत्मनो वसुधनमिच्छेदिति वसूयात्। अस्मै= स्तुतिसम्पादकाय जनाय। युवम्=युवाम्। ऊर्जम्=बलम्। घृतश्च्युतम्=घृतसंयुतमन्नञ्च। प्रयच्छतम्=प्रदत्तम् ॥१६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे अश्विनौ (दानुनस्पती) दानस्वामिनौ ! (युवम्) युवाम् (अस्मै) अस्मै वक्ष्यमाणाय (ऊर्जम्) बलकरम् (घृतश्चुतम्) स्नेहोत्पादकमिष्टम् (प्रयच्छतम्) दत्तम् (यः) यो जनः (सुम्नाय) सुखाय (तुष्टवत्) स्तुवीत (वसूयात्) धनं वा कामयेत ॥१६॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ꣡ नो गन्तं रिशादसा
इमं꣡ स्तो꣡मम् पुरुभुजा
कृतं꣡ नः सुश्रि꣡यो नरा
इमा꣡ दातम् अभि꣡ष्टये

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

gantam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

riśādasā ← riśā́das- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

purubhujā ← purubhuj- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥tám ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

suśríyaḥ ← suśrī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

abhíṣṭaye ← abhíṣṭi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

dātam ← √dā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

आ । नः॒ । ग॒न्त॒म् । रि॒शा॒द॒सा॒ । इ॒मम् । स्तोम॑म् । पु॒रु॒ऽभु॒जा॒ ।
कृ॒तम् । नः॒ । सु॒ऽश्रियः॑ । न॒रा॒ । इ॒मा । दा॒त॒म् । अ॒भिष्ट॑ये ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• gantaṃ ← gantam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• riśādasemaṃ ← riśādasā ← riśādas
• [noun], vocative, dual, masculine
• “superior; superior; proud.”

• riśādasemaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• purubhujā ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purubhujā ← bhujā ← bhuj
• [noun], vocative, dual, masculine
• “eating; consuming.”

• kṛtaṃ ← kṛtam ← kṛ
• [verb], dual, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• suśriyo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśriyo ← śriyaḥ ← śrī
• [noun], accusative, plural, masculine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• naremā ← narā ← nara
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; Nara; person; people; Nara; Puruṣa; nara [word]; servant; hero.”

• naremā ← imā ← idam
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dātam ← dā
• [verb], dual, Aorist imperative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• abhiṣṭaye ← abhiṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine
• “prevalence; protection.”

हे रिशादसा रिशतां हिंसतां निरसितारौ यद्वा रिशानां हिंसकानामत्तारौ भक्षयितारौ हे पुरुभुजा बहुलस्य हविषो भोक्तारौ बहूनां पालकौ वा हे अश्विनौ नः अस्माकम् इमं स्तोमं स्तोत्रम् आ गन्तम् अभिगच्छतम् । आगत्य च हे नरा नेतारौ नः अस्मान् सुश्रियः सुश्रीकान् शोभनया संपदा युक्तान् कृतं कुरुतम् । तदर्थम् इमा इमानि पुरो वर्तमानानि पार्थिवानि अभिष्टये अभिप्राप्तये दातं दत्तम् । ददातेर्लोटि छान्दसः शपो लुक् ॥

English translation:

“Confounders of the malignant, partakers of many (oblations), come to this our adoration; render usprosperous leaders (of rites); give these (good things of earth) to our desires.”

Come here to this praise song of ours, o you who care for the stranger and provide many benefits.
Make us very splendid, you superior men. Grant these things for us to prevail.

Come to us, ye who slay the foe, Lords of rich treasure, to this hymn.
O Heroes, give us high renown and these good things of earth for help.

Kommet her, ihr Herrenstolze, zu diesem unserem Loblied, ihr vielen Nützende! Ihr Herren, machet uns glückgesegnet, gebt uns diese Schätze, damit wir den Vorrang haben!

Kommt her zu diesem unsern Lob, o Feindvertilger, reich an Lust, Macht reich an Glanz, o Männer, uns, gewährt uns alles dies zum Heil.

Приезжайте к нам, о заботящиеся о чужом (?),
На это восхваление, о несущие много радости!
Сделайте нас богатыми блеском, о два мужа,
Дайте эти (блага) в поддержку нам!

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• विराडार्ष्यनुष्टुप्
• गान्धारः

पुनः उसी अर्थ को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (रिशादसा) हे हिंसक चोरादिविध्वंसी हे दुष्टजननिग्राहक (पुरुभुजा) हे बहुतों को भोजयिता और पालयिता हे बहुधन राजा और अमात्य ! (नः) हमारे (इमम्+स्तोमम्) इस स्तोत्ररूप शास्त्रों के सुनने के लिये आप (आगन्तम्) आया करें तथा (नः) हम पाठकजनों के (सुश्रियः) सुश्रीक (कृतम्) कीजिये और उसके लिये (नरा) हे सर्वनेता हे प्रजाहितकारी ! (इमा) इन पार्थिव विविध गौ, हिरण्य, पृथिवी आदि धनों को (अभिष्टये) कल्याणप्राप्ति के लिये (दातम्) दीजिये ॥१७॥

भावार्थभाषाः - राजा और अमात्य पाठशालादिकों के निरीक्षण के लिये सर्वत्र जाया करें ॥१७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रिशादसा) हे शत्रुओं को भगानेवाले (पुरुभुजा) बहुत रत्नों के भोक्ता (नरा) नेता ! आप (इमम्) इस (नः, स्तोमम्) हमारे स्तोत्र के (आ) अभिमुख (गन्तम्) आवें (नः) हमको (सुश्रियः) शोभनश्रीयुक्त (कृतम्) करें (अभिष्टये) यज्ञ के अर्थ (इमा) इन भौतिक पदार्थों को (दातम्) दें ॥१७॥

भावार्थभाषाः - हे शत्रुओं पर विजय प्राप्त करनेवाले सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! आप हमारे यज्ञ के पूर्त्यर्थ उत्तमोत्तम पदार्थ प्रदान करते हुए हमारे यज्ञ को प्राप्त होकर हमें उत्साहित करें ॥१७॥

पुनस्तमेवार्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे रिशादसा=रिशादसौ रिशतां हिंसतां स्तेनादीनां निरसितारौ। यद्वा। रिशानां हिंसकानाम् अत्याचारिणाम् अत्तारौ विनाशकौ। हे पुरुभुजा=पुरुभुजौ बहूनां भोजयितारौ पालयितारौ प्रभूतधनौ च राजामात्यौ। युवाम्। नोऽस्माकम्। इमम्=प्रत्यक्षं पठ्यमानम्=स्तोमम्=स्तुतिं शास्त्रादिलक्षणम्। प्रति आगन्तमागच्छतं श्रवणाय। पुनः। हे नरा=सर्वस्य प्रजावर्गस्य नेतारौ। नोऽस्मान्। सुश्रियः=सुश्रीकान् शोभायुक्तान्। कृतम्=कुरुतम्। तथा तदर्थम्। इमा=इमानि पुरो दृश्यमानानि पार्थिवानि धनानि। अभिष्टये=अभिप्राप्तये। दातम्=दत्तम् ॥१७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रिशादसा) हे शत्रुनाशकौ (पुरुभुजा) बहूनां रत्नानां भोक्तारौ (नरा) नेतारौ ! (इमम्) एतम् (नः, स्तोमम्) अस्माकं स्तोत्रम् (आ) अभि (गन्तम्) आगच्छतम् (नः) अस्मान् (सुश्रियः) शोभनश्रीयुक्तान् (कृतम्) कुरुतम् (अभिष्टये) यज्ञाय च (इमा) इमानि भौतिकानि (दातम्) दत्तम् ॥१७॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ꣡ वां वि꣡श्वाभिर् ऊति꣡भिः
प्रिय꣡मेधा अहूषत
रा꣡जन्ताव् अध्वरा꣡णा᳐म्
अ꣡श्विना या꣡महूतिषु

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

víśvābhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ahūṣata ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

priyámedhāḥ ← priyámedha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

adhvarā́ṇām ← adhvará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

rā́jantau ← √rāj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

áśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yā́mahūtiṣu ← yā́mahūti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

आ । वा॒म् । विश्वा॑भिः । ऊ॒तिऽभिः॑ । प्रि॒यऽमे॑धाः । अ॒हू॒ष॒त॒ ।
राज॑न्तौ । अ॒ध्व॒राणा॑म् । अश्वि॑ना । याम॑ऽहूतिषु ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• viśvābhir ← viśvābhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• priyamedhā ← priyamedhāḥ ← priyamedha
• [noun], nominative, plural, masculine

• ahūṣata ← hvā
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “raise; call on; call; summon.”

• rājantāv ← rājantau ← rāj
• [verb noun], accusative, dual
• “govern; shine; glitter; direct.”

• adhvarāṇām ← adhvara
• [noun], genitive, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• yāmahūtiṣu ← yāma
• [noun], masculine
• “prahara; watch; travel; path.”

• yāmahūtiṣu ← hūtiṣu ← hūti
• [noun], locative, plural, feminine
• “invocation.”

हे अश्विना अश्विनौ यामहूतिषु यामानां यातॄणां देवानां हूतिराह्वानं येषु यागेषु तेषु प्रियमेधाः प्रिययज्ञा एतत्संज्ञा ऋषयः अध्वराणां यज्ञानां राजन्तौ ईश्वरौ । राजतिरैश्वर्यकर्मा । ‘अश्विनौ हि देवानामध्वर्यू आस्ताम्’ (तै. ब्रा. ३. २. २. १ ) इति हि ब्राह्मणम् । ईदृशौ विश्वाभिः सर्वाभिः ऊतिभिः रक्षाभिः सहितौ वां युवाम् आ अहूषत आह्वयन अस्तुवन्नित्यर्थः ॥

English translation:

“The Priyamedhas at the sacrifices to the gods invoke you, Aśvins, who rule over religious rites,together with your protections.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Religious rites: Taittirīya Brāhmaṇa 3.2.2.1: aśvins are the ministrant priests,the adhvaryus, of the gods, aśvinau hi devānām adhvaryu

The Priyamedhas have called you here with all your forms of help— you who rule over the rites, o Aśvins—(who listen) to their calls on
your journey.

I supply “who listen” in d on the basis of V.61.15 śrótāro yā́mahūtiṣu.

The Priyamedhas have invoked you with all succours that are yours,
You, Asvins, Lords of solemn rites, with calls entreating you to come.

Euch haben mit all euren Hilfen die Priyamedha´s angerufen, euch Asvin, die ihr über die Opfer gebietet, wenn man euch zur Zeit der Ausfahrt ruft.

Die Prijamedha’s haben euch mit allem Labsal angefleht, Die ihr der Opfer Herren seid, o Ritter, bei dem Festgesang.

(Вас) со всеми вашими подкреплениями
Позвали люди из рода Приямедха,
(Вас,) правящих обрядами,
О Ашвины, призываемых (когда вы) в пути.

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

राजकर्त्तव्य कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विनौ) हे शोभनाश्वयुक्त राजा और अमात्य (प्रियमेधाः) प्रियसमाज सामाजिक प्रजाहितकारी पुरुष जहाँ-२ (यामहूतिषु१) न्यायालय आदि स्थानों में (अध्वराणा२म्) राज्यकार्य्यों के (राजन्तौ) स्वामी (वाम्) आप दोनों को (विश्वाभिः) समस्त (ऊतिभिः) रक्षणीय व्यवहारों के लिये (आ+अहूषत) बुलावें, वहाँ-२ आप जाया करें ॥१८॥

भावार्थभाषाः - राजा प्रतिदिन न्यायालय में जाकर मन्त्री आदिकों के साथ राज्यकार्य्य निरीक्षण करे ॥१८॥

टिप्पणी: १−यामहूति−उग्रपुरुष जहाँ वश में लाए जाते हैं, उसे याम कहते हैं अर्थात् न्यायालय। उस न्यायालय के कार्य को यामहूति कहते हैं। यद्वा व्यवस्था देनेवालों को याम कहते हैं। उनका जो आह्वान, उसे यामहूति कहते हैं। २−अध्वर−अध्व=मार्ग, उसे जो दिखावे, उसे अध्वर कहते हैं ॥१८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वराणाम्, राजन्तौ) हे हिंसारहित यज्ञादि कर्मों के स्वामी (अश्विना) सेनाध्यक्ष तथा सभाध्यक्ष (विश्वाभिः, ऊतिभिः) सब प्रकार की रक्षाओं के सहित ! (वाम्) आपको (प्रियमेधाः) यज्ञप्रिय मनुष्य (यामहूतिषु) यज्ञों में (आहूषत) आह्वान करते हैं ॥१८॥

भावार्थभाषाः - हे यज्ञादि कर्मों के नेता सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! आप हमारे यज्ञ को प्राप्त होकर हमारी सब ओर से रक्षा करें, ताकि हमारा यज्ञ निर्विघ्न पूर्ण हो ॥१८॥

राजकर्तव्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना=अश्विनौ ! यामहूतिषु=यम्यन्ते नियम्यन्ते वशं नीयन्ते उग्राः पुरुषा यत्र स यामो न्यायालयः=यामस्य हूतिषु कार्य्येषु। यद्वा। यमयन्ति=नियमयन्ति= व्यवस्थापयन्ति ये ते यामाः=व्यवस्थापका नियमरचयितारः। तेषां हूतिराह्वानं येषु स्थानेषु ते यामहूतयो न्यायालयाः तेषु। अध्वराणाम्=राज्यकार्य्याणाम् अध्वानो मार्गास्तान् राति ददाति दर्शयतीति अध्वरः कार्य्यम्। अध्वञ्छब्दः कर्तव्यतासूचकः=त्वया अनेन अध्वना गन्तव्यं त्वया तेन मार्गेण च गन्तव्यमित्यनेन कर्तव्यनिर्देशो भवति। तेषामध्वराणाम्। राजन्तौ=ईशौ समर्थौ। राजतिरैश्वर्य्यकर्मा। वाम्=युवाम्। विश्वाभिः=सर्वाभिः। ऊतिभिः=रक्षाभिर्हेतुभिः। यदा-२ प्रियमेधाः=प्रियसमाजाः सामाजिकाः प्रजाहितकारिणः पुरुषाः। आहूषत=आह्वयन्ति=आह्वानं कुर्युस्तदा-२ तत्र राजादिभिर्गन्तव्यम् ॥१८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वराणाम्) हे हिंसारहितयज्ञकर्मणाम् (राजन्तौ) स्वामिनौ (अश्विना) व्यापकौ (विश्वाभिः, ऊतिभि) सर्वाभिः रक्षाभिः सहितौ ! (वाम्) युवाम् (प्रियमेधाः) प्रिययज्ञा जनाः (यामहूतिषु) यज्ञेषु (आहूषत) आह्वयन्ति ॥१८॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ꣡ नो गन्तम् मयोभु꣡वा
अ꣡श्विना शम्भु꣡वा युव꣡म्
यो꣡ वां विपन्यू धीति꣡भिर्
गीर्भि꣡र् वत्सो꣡ अ꣡वीवृधत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

gantam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

mayobhúvā ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

áśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

śambhúvā ← śambhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

dhītíbhiḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vipanyū ← vipanyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ávīvr̥dhat ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vatsáḥ ← vatsá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ । नः॒ । ग॒न्त॒म् । म॒यः॒ऽभुवा॑ । अश्वि॑ना । श॒म्ऽभुवा॑ । यु॒वम् ।
यः । वा॒म् । वि॒ऽप॒न्यू॒ इति॑ । धी॒तिऽभिः॑ । गीः॒ऽभिः । व॒त्सः । अवी॑वृधत् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• gantam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• mayobhuvāśvinā ← mayobhuvā ← mayobhu
• [noun], nominative, dual, masculine

• mayobhuvāśvinā ← aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• śambhuvā ← śambhu
• [noun], nominative, dual, masculine
• “kind; benevolent.”

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• vipanyū ← vipanyu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “admiring; laudatory.”

• dhītibhir ← dhītibhiḥ ← dhīti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• vatso ← vatsaḥ ← vatsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• avīvṛdhat ← vṛdh
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

हे अश्विना अश्विनौ मयोभुवा मयसः सुखस्य भावयितारौ शंभुवा रोगाणां शमस्य भावयितारौ युवं युवां नः अस्मान् आ गन्तम् आगच्छतम्। हे विपन्यू स्तुत्यावश्विनौ यः वत्सः स्तोता वां युवां धीतिभिः कर्मभिः परिचरणैः गीर्भिः स्तुतिभिश्च अवीवृधत् अवर्धयत् तानस्मानिति पूर्वत्रान्वयः ॥

English translation:

“Come to us, Aśvins, sources of happiness, sources of health; (come), adorable (Aśvins), to that Vatsa,who has magnified you with sacrifices and with praises.”

Come here to us as joy and luck itself, o Aśvins,
(to him), Vatsa, who has strengthened you with his insightful thoughts and hymns, o you who seek admiration.

mayobhúvā in pāda a repeats the same word in 9d, with śambhúvā in b generated as a variant to it.

Pāda d, gīrbhír vatsó ávīvṛdhat, is the third occurrence of this same pāda in this hymn (also 8d, 15b, except the verb in 8 lacks the accent). The instr. pl. dhītíbhiḥ at the end of c seems to double gīrbhíḥ, as śambhúvā does mayobhúvā in the first half-verse.

Come to us, Asvins, ye Who bring felicity, auspicious Ones,
To Vatsa who with prayer and hymn, lovers of song, hath honoured you.

Kommet zu uns als Erfreuer, o Asvin, als Beglücker zu Vatsa, der euch, ihr Beifalliebenden, mit Gedichten, mit Lobreden erbaut hat!

Kommt her zu uns, die Lust ihr bringt, o Ritter, die ihr Segen schafft, Zu Vatsa, der, o rühmliche, mit Sinn und Lied euch hat erhöht.

Приезжайте вы к нам как благодатные,
О Ашвины, как несущие счастье
К (тому) Ватсе, который вас, о удивительные,
Усилил молитвами (и) песнями!

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

राजकर्त्तव्य का उपदेश देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे प्रजाहितचिन्तक राजा और सचिव ! आप दोनों (मयोभुवा) सुखकारी और (शंभुवा) कल्याणकारी हैं, अतः (युवम्) आप दोनों (नः) हमारे निकट सुख-दुःख श्रवण करने को सदा (आ+गन्तम्) आया करें (यः+वत्सः) जो प्रियपुत्रवत् लालनीय पालनीय जन है, वह (विपन्यू) हे स्तवनीय राजा अमात्य ! (धीतिभिः) सेवाओं से तथा (गीर्भिः) स्तुतियों से (वाम्) आपके सुयश को (अवीवृधत्) बढ़ाता है, उसकी भी नाना उपायों से रक्षा कीजिये ॥१९॥

भावार्थभाषाः - अमात्यवर्गों के साथ राजा सदा प्रजाओं का हितचिन्तन करे। वैद्यों को ग्राम-२ में रखकर रोगों को दूर करावे और इतिहासलेखक आदि विद्वानों को सर्वोपायों से पाले ॥१९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मयोभुवा) हे सुखोत्पादक (शम्भुवा) शान्त्युत्पादक (अश्विना) बल द्वारा सर्वत्र विद्यमान के समान ! (नः) हमारे समीप (आगन्तम्) आवें (विपन्यू) हे व्यवहारकुशल ! (यः, वत्सः) जो वत्ससदृश पालनीय हम लोग (धीतिभिः) कर्मों द्वारा और (गीर्भिः) वेदवाणियों द्वारा (वाम्) आपको (अवीवृधत्) बढ़ाते हैं ॥१९॥

भावार्थभाषाः - हे शान्ति तथा सुखोत्पादक सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! आप हमारे यज्ञ को प्राप्त हों, हम लोग आपकी वृद्ध्यर्थ वेदवाणियों द्वारा परमात्मा से प्रार्थना करते हैं ॥१९॥

राजकर्त्तव्यमुपदिशति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना=अश्विनौ=राजसचिवौ ! मयोभुवा= मयसः=सुखस्य भावयितारौ। यद्वा। मयः कल्याणं भवत्याभ्यामिति मयौभुवौ। पुनः। शंभुवा=रोगाणां शमस्य भावयितारौ। युवम=युवाम्। नोऽस्मान्। आगन्तमागच्छतम्। हे विपन्यू ! विशेषेण पनितव्यौ=स्तुत्यौ। पन व्यवहारे स्तुतौ च। यो वत्सः=यः प्रियपुत्रवत् पालनीयो जनः। धीतिभिः=कर्मभिः परिचरणैः। गीर्भिः=स्तुतिभिश्च। वाम्=युवाम्। अवीवृधत्=वर्धयति स्तौति। तं प्रत्यपि आगच्छतम् ॥१९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मयोभुवा) हे सुखस्योत्पादकौ (शंभुवा) शान्त्युत्पादकौ (अश्विना) बलेन व्यापकौ ! (नः) अस्मान् (आगन्तम्) आगच्छतम् (विपन्यू) हे विशेषेण व्यवहारकुशलौ ! (यः, वत्सः) यस्ते परिपाल्यः (धीतिभिः) कर्मभिः (गीर्भिः) वेदवाग्भिर्वा (वाम्) युवाम् (अवीवृधत्) वर्धये ॥१९॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

या꣡भिः क꣡ण्वम् मे꣡धातिथिं
या꣡भिर् व꣡शं द꣡शव्रजम्
या꣡भिर् गो꣡शर्यम् आ꣡वतं
ता꣡भिर् नो अवतं नरा

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
káṇvam ← káṇva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

médhātithim ← médhātithi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yā́bhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

dáśavrajam ← dáśavraja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váśam ← váśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yā́bhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ā́vatam ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

góśaryam ← góśarya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yā́bhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

avatam ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

tā́bhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

याभिः॑ । कण्व॑म् । मेध॑ऽअतिथिम् । याभिः॑ । वश॑म् । दश॑ऽव्रजम् ।
याभिः॑ । गोऽश॑र्यम् । आव॑तम् । ताभिः॑ । नः॒ । अ॒व॒त॒म् । न॒रा॒ ॥

• yābhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• kaṇvam ← kaṇva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• medhātithiṃ ← medhātithim ← medhātithi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Medhātithi; Medhātithi.”

• yābhir ← yābhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vaśaṃ ← vaśam ← vaśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “control; dominion; influence; power; Vaśa; vaśa [word]; will; authority; control; wish; supervision.”

• daśavrajam ← daśavraja
• [noun], accusative, singular, masculine

• yābhir ← yābhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• gośaryam ← gośarya
• [noun], accusative, singular, masculine

• āvataṃ ← āvatam ← av
• [verb], dual, Imperfect
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• tābhir ← tābhiḥ ← tad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ‘vataṃ ← avatam ← av
• [verb], dual, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• narā ← nṛ
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

हे अश्विनौ याभिः ऊतिभिः कण्वम् ऋषिं मेधातिथिं च आवतम् अरक्षतम् । याभिः च वशम् एतत्संज्ञं चावतम् । याभिः च गोशर्यम् । शीर्णा गौर्यस्य स गोशर्यः शयुः । तथा चाम्नातं– शयवे चिन्नासत्या शचीभिर्जसुरये स्तर्यं पिप्यथुर्गाम्’ (ऋ. सं. १. ११६. २२) इति । ईदृशं गोशर्यं शयुमावतमरक्षतम् । हे नरा नेतारौ ताभिः ऊतिभिः नः अस्मान् अवतं रक्षतम् ॥ ॥ २८ ॥

English translation:

“Leaders (of rites), protect us with those protections with which you have protected Kaṇva andMedhātithi, Viśa and Daśavraja, with which you have protected Gośarya.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Gośarya: or, śayu, whose barrencow the Aśvins enabled to give milk; cf. RV. 1.116.22

With (those forms of help) with which you helped Kaṇva and
Medhātithi, with which Vaśa Daśavraja,
with which Gośarya, with those help us, o men;

Aid us, O Heroes, for those hymns for which ye helped GoSarya erst,
Gave Vasa, Dasavraja aid, and Kanva and Medhatithi:

Mit den Hilfen, mit denen ihr dem Kanva, dem Medhatithi, mit denen ihr dem Vasa Dasaraja, mit denen ihr dem Gosarya beistandet, mit diesen stehet uns bei, ihr Herren!

Wie dem Kanva, Medhatithi, dem Vaça, dem Daçavradscha, Goçarja Hülfe ihr erwiest, so helfet auch, o Männer, uns.

(Те поддержки,) которыми Канве Медхатитхи,
Которыми Ваше Дашаврадже,
Которыми вы помогли Гошарье, –
Помогите ими нам, о два мужа!

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

राजकर्म कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विनौ) हे राजा और अमात्यवर्ग ! (याभिः) जिन रक्षाओं और उपायों से (कण्व१म्) कण्व की (आवतम्) रक्षा और सहायता करते हैं, जिन रक्षाओं से (मेधा२तिथिम्) मेधातिथि की रक्षा करते हैं, (याभिः) जिन रक्षाओं से (दशव्र३जम्+वश४म्) दशव्रज वश की रक्षा करते हैं, (याभिः) जिन रक्षाओं से (गोश५र्य्यम्) गोशर्य्य की रक्षा करते हैं, (ताभिः) उन रक्षाओं से (नः) हमारी (अवतम्) रक्षा कीजिये। (नरा) हे सर्वनेता अश्विद्वय ! सबकी रक्षा कीजिये ॥२०॥

भावार्थभाषाः - प्रथम राजा विविध पाठशालाओं की स्थापना से विद्याओं को बढ़ा सर्वविध विद्वानों की रक्षा करता हुआ पश्चात् इतर जनों के भरण-पोषण में यत्नवान् होवे ॥२०॥

टिप्पणी: सबसे प्रथम राजा को किस-किस की रक्षा करनी चाहिये, इसका विधान इन मन्त्रों में कहा गया है, यथा−१−कण्व−जो कमनीय विद्वान् हो, जिस विद्वान् को सब ही चाहते हों, यद्वा जो परमाणुवित् हो, यद्वा जो पदार्थों को कण-कण करके जानता हो, यद्वा जो दीप्तिमान् हो, यद्वा जो स्तुतियों का कर्त्ता हो।२−मेधातिथि−जो समाजों वा यज्ञों का अतिथि हो, यद्वा जो संगमों का विस्तार करनेवाला हो, यद्वा मेधा=बुद्धि का अतिथि=भिक्षुक हो, यद्वा यज्ञ के लिये जिसकी कोई तिथि न हो, क्योंकि शुभ कर्म सर्व तिथि में कर्तव्य हैं, यद्वा जो सर्वदा यज्ञादि शुभकर्मों में जाते हैं।३−दशव्रज−दशों दिशाओं में जिसकी गति हो, यद्वा जिनके दशों इन्द्रियव्रज=समूह हैं अर्थात् एक-२ इन्द्रिय से बहुत-२ काम लेते हैं।४−वश−जो अपने सर्वेन्द्रियों को वश में रखता है, जो जितेन्द्रिय महापुरुष हो।५−गोशर्य्य−जिसने अपने इन्द्रियों को मारा है, यद्वा जो सदा इन्द्रियों को वश करने में लगा हो, ऐसे-२ महापुरुषों की प्रथम रक्षा करनी चाहिये ॥२०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नरा) हे नेताओ ! (याभिः) जिन रक्षाओं द्वारा (मेधातिथिम्, कण्वम्) पवित्र अतिथिवाले विद्वान् की (याभिः) और जिन रक्षाओं से (वशम्, दशव्रजम्) इन्द्रियों को वश में रखनेवाले शरीरी की (याभिः) और जिनसे (गोशर्यम्) नष्टेन्द्रिय की (आवतम्) रक्षा की (ताभिः) उन्हीं रक्षाशक्तियों से (नः) मुझे (अवतम्) सुरक्षित करें ॥२०॥

भावार्थभाषाः - हे धार्मिक नेता सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! जैसे आप विद्वानों की, योगीजनों की और नष्ट इन्द्रियादि अधिकारियों की रक्षा करते हैं, उसी प्रकार हमारी भी रक्षा करें, ताकि आपके आधिपत्य में हमारा विद्यावर्धक यज्ञ पूर्ण हो ॥२०॥

राजकर्माण्याह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विनौ ! याभिरूतिभिः। कण्वम्=कमनीयं विद्वांसं वा, कणवेत्तारं वा, सर्वेषां पदार्थानां कणशः कणशो यो वेत्ति तं वा, दीप्तिमन्तं वा, शब्दानां स्तुतीनां कर्त्तारं वा। आवतमवथो रक्षथः। पुनः। मेधातिथिम्=मेधानां समाजानां यज्ञानां वा अतिथिम्। यद्वा। मेधाया बुद्धेरतिथिर्याचकः। यद्वा। मेधस्य यज्ञस्य न तिथिर्विद्यते यस्य। यद्वा। मेधान् यज्ञादीनि शुभकर्माणि अतति गच्छति यः स मेधातिथिः। याभिरूतिभिरावतम्। दशव्रजम्=दश=दशेन्द्रियाणि व्रजा मार्गा यस्य तम्। यद्वा। दशसु दिक्षु व्रजोऽध्वा मार्गो यस्य सः। ईदृशं वशम्=वशीभूतं पुरुषं रक्षथः। पुनः। यमभिरूतिभिः। गोशर्य्यम्=गाव इन्द्रियाणि एव शर्य्याणि हिंसितव्यानि यस्य तम्। शॄ हिंसायाम्। हे नरा=नरौ=नेतारौ। ताभिरूतिभिर्नोऽवतम् ॥२०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नरा) हे नेतारौ ! (याभिः) याभी रक्षाभिः (मेधातिथिम्, कण्वम्) पवित्रातिथिमन्तं विद्वांसम् (याभिः) याभिश्च (वशम्, दशव्रजम्) वशिनं दशेन्द्रियशरीरं (याभिः) याभिश्च (गोशर्यम्) इन्द्रियायत्तम् (आवतम्) अरक्षिष्टम् (ताभिः) ताभी रक्षाभिः (नः) अस्मान् (अवतम्) रक्षतम् ॥२०॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

या꣡भिर् नरा त्रस꣡दस्युम्
आ꣡वतं कृ꣡त्विये ध꣡ने
ता꣡भिः षु꣡ अस्माँ꣡ अश्विना
प्रा꣡वतं वा꣡जसातये

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

trasádasyum ← trasádasyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yā́bhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ā́vatam ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dháne ← dhána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

kŕ̥tvye ← kŕ̥tvya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sú ← sú (invariable)
{}

tā́bhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

avatam ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)
{}

vā́jasātaye ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

याभिः॑ । न॒रा॒ । त्र॒सद॑स्युम् । आव॑तम् । कृत्व्ये॑ । धने॑ ।
ताभिः॑ । सु । अ॒स्मान् । अ॒श्वि॒ना॒ । प्र । अ॒व॒त॒म् । वाज॑ऽसातये ॥

• yābhir ← yābhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• narā ← nṛ
• [noun], nominative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• trasadasyum ← trasadasyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Trasadasyu.”

• āvataṃ ← āvatam ← av
• [verb], dual, Imperfect
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• kṛtvye ← kṛtvya
• [noun], locative, singular, neuter
• “confident.”

• dhane ← dhana
• [noun], locative, singular, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• tābhiḥ ← tad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ṣv ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• asmāṃ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• prāvataṃ ← prāvatam ← prāv ← √av
• [verb], dual, Imperfect
• “help; promote.”

• vājasātaye ← vājasāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; battle.”

हे नरा नेतारावश्विनौ धने कृत्व्ये कर्तव्ये प्राप्तव्ये सति त्रसदस्युम् एतत्संज्ञं पुरुकुत्सपुत्रमृषिं याभिः ऊतिभिः आवतम् अरक्षतं हे अश्विनौ ताभिः ऊतिभिः सु सुष्ठु अस्मान् प्रावतं प्ररक्षतम्। किमर्थम् । वाजसातये वाजस्यान्नस्य बलस्य वा सातये संभजनार्थम् ॥

English translation:

“(And) with which, leaders (of rites), you protected Trasadasyu when wealth was to be acquired; do youwith the same graciously protec tus, Aśvins, for the acquisition of food.”

With which you helped Trasadasyu when the stake was to be
decided, o men,
with those help us, to win the prize, o Aśvins.

And favoured Trasadasyu, ye Heroes, in spoil-deciding fray:
For these, O Asvins, graciously assist us in acquiring strength.

Mit denen ihr Herren dem Trasadasyu beigestanden habt, als der Siegerpreis auf dem Spiele stand, mit diesen helfet fein uns weiter, o Asvin, daß wir Lohn gewinnen!

Wie ihr dem Trasadasju halft, o Männer, im Entscheidungskampf, Mit solchen Hülfen helft auch uns, o Ritter, Beute zu empfahn.

(Те поддержки.) о два мужа, которыми вы Трасадасью
Помогли в решающем состязании,
Ими нам, о Ашвины, хорошенько
Помогите при захвате награды!

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• विराडार्ष्यनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर राजकर्त्तव्य कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (नरा) हे सर्वनेता राजा और अमात्यवर्ग ! (याभिः) जिन-२ रक्षाओं और उपायों से (धने+कृत्व्ये) धन की प्राप्ति के लिये (त्रसद१स्युम्) त्रसदस्यु की (आवतम्) रक्षा करते हैं (अश्विना) हे अश्विद्वय ! (ताभिः) उन रक्षाओं से (अस्मान्) हमको भी (वाजसातये) विज्ञानप्राप्ति के लिये (सु) अच्छे प्रकार (प्रावतम्) बचावें ॥२१॥

भावार्थभाषाः - सर्व बाधाओं से प्रजाओं को राजा बचावे ॥२१॥

टिप्पणी: पुनः राजा किसकी रक्षा करे, सो कहते हैं। १−त्रसदस्यु−जो चोर डाकू आदिकों को डराता हो। यद्वा जिससे स्वयं चोरादि डरते हों। यद्वा जो अपराधी और अनपराधी को देखकर अस्त्र प्रयोग करता हो, इत्यादि ॥२१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना, नरा) हे बलवान् नेता सेनापति तथा सभाध्यक्ष ! (धने, कृत्व्ये) धनोत्पादन करने के लिये (याभिः) जिन रक्षाओं से (त्रसदस्युम्) दस्युभयकारक शूरवीर को (आवतम्) सुरक्षित किया (ताभिः) तिन रक्षाओं द्वारा (वाजसातये) धनप्राप्ति के लिये (अस्मान्) हमको (सु) भले प्रकार (प्रावतम्) सुरक्षित करें ॥२१॥

भावार्थभाषाः - हे बलवान् शूरवीर सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! जिन शक्तियों से आप दस्यु आदि वेदविरोधी जनों से भय को प्राप्त शूरवीरों की रक्षा करते हैं, उन्हीं शक्तियों से आप हमारी रक्षा करें, ताकि हम निर्विघ्न धनोपार्जन में तत्पर रहें ॥२१॥

पुनः राजकर्त्तव्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे नरा=नरौ सर्वस्य नेतारौ राजामात्यौ। याभिरूतिभिः। धने कृत्व्ये=कर्त्तव्ये प्राप्तव्ये सति। त्रसदस्युमावतमरक्षतं रक्षथः। दस्युरुपक्षयिता प्रजापीडकश्चौरादिः। त्रसस्त्रसनीयो दस्युर्यस्य सः। यद्वा। त्रस्यति बिभेति दस्युर्यस्मात्सः। यद्वा। त्रसान् बिभात्सन् अस्यति क्षिपति शत्रूनिति त्रसदस्युः। अपराध्यनपराधिविवेकपूर्वकवाणाद्यस्त्रप्रयोक्ता इत्यर्थः। यद्वा। त्रसं त्रासं भयं ददातीति त्रसदः तं सीव्यति हिनस्तीति। हे अश्विना=अश्विनौ। ताभिरेव ऊतिभिः। अस्मानपि। वाजसातये=विज्ञानलाभाय। सु=सुष्ठु। प्रावतम्=प्रारक्षतं प्ररक्षतमित्यर्थः ॥२१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना, नरा) हे बलिनौ नेतारौ ! (धने, कृत्व्ये) धने कर्तव्ये (याभिः) याभी रक्षाभिः (त्रसदस्युम्) दस्युभयकारकम् शूरम् (आवतम्) रक्षतम् (ताभिः) ताभी रक्षाशक्तिभिः (वाजसातये) धनलाभाय (अस्मान्) अस्मानपि (सु) सुष्ठु (प्रावतम्) प्ररक्षतम् ॥२१॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

प्र꣡ वां स्तो꣡माः सुवृक्त꣡यो
गि꣡रो वर्धन्तु अश्विना
पु꣡रुत्रा वृ꣡त्रहन्तमा
ता꣡ नो भूतम् पुरुस्पृ꣡हा

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
prá ← prá (invariable)
{}

stómāḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

suvr̥ktáyaḥ ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vardhantu ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

púrutrā ← purutrā- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vŕ̥trahantamā ← vr̥trahántama- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

bhūtam ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

puruspŕ̥hā ← puruspŕ̥h- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

प्र । वा॒म् । स्तोमाः॑ । सु॒ऽवृ॒क्तयः॑ । गिरः॑ । व॒र्ध॒न्तु॒ । अ॒श्वि॒ना॒ ।
पुरु॑ऽत्रा । वृत्र॑हन्ऽतमा । ता । नः॒ । भू॒त॒म् । पु॒रु॒ऽस्पृहा॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• stomāḥ ← stoma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• suvṛktayo ← suvṛktayaḥ ← suvṛkti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “praise.”

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• vardhantv ← vardhantu ← vṛdh
• [verb], plural, Present imperative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• purutrā
• [adverb]
• “distributively.”

• vṛtrahantamā ← vṛtra
• [noun], masculine
• “enemy.”

• vṛtrahantamā ← hantamā ← hantama
• [noun], nominative, dual, masculine
• “killing.”

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• bhūtam ← bhū
• [verb], dual, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• puruspṛhā ← puruspṛh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “coveted; desirous.”

हे अश्विनौ स्तोमाः प्रगीतमन्त्ररूपाः स्तुतयः सुवृक्तयः सुप्रवृत्ताः सुष्ठु दोषवर्जिता वा गिरः शस्त्ररूपा वाचश्च वां युवां प्र वर्धन्तु प्रवर्धयन्तु । अपि च हे पुरुत्रा बहूनां त्रातारौ हे वृत्रहन्तमा वृत्राणां शत्रूणां हन्तृतमौ ईदृशौ हे अश्विनौ ता तौ युवां नः अस्माकं पुरुस्पृहा पुरु बहुलं स्पृहणीयावीप्सितव्यौ भूतं भवतम् ॥

English translation:

“May (perfect) hymns and holy praises magnify you, Aśvins; protectors of many, exerminators of foes,greatly are you desired of us.”

Let the well-twisted praise songs and hymns strengthen you, o Aśvins, found in many places, best smashers of obstacles: become the ones who provide many desired things to us.

It may not be clear in the published translation that “found in many places” is a voc. addressed to the Aśvins and does not qualify the songs and hymns. I take this form as a “vocativized adverb” in Renou’s phrase, derived from purutrā́‘in many places’, against the standard opinion that it contains the root noun to √trā ‘protect’ and means ‘protecting many’ (so Sāyaṇa, Grassmann, Geldner). Scarlatta (194) considers both options and cannot decide. In fact I do not feel strongly about the analysis reflected in the published translation

and could also accept ‘protecting many’. However, it might be worth noting that the adv. purutrā́frequently occupies pāda-initial position, as here, and that there are several occurrences of it in nearby hymns (VIII.1.7, 5.16, 11.8), one of which (VIII.5.16) is in an Aśvin hymn. The Aśvins are the subj. of a form of √trā only once (VII.71.2), but this is not a strong argument either way.

O Asvins, may pure hymns of ours, and songs and praises, honour you:
Best slayers everywhere of foes, as such we fondly yearn for you.

Euch sollen die Preisgesänge, die Loblieder, die Lobreden erbauen, o Asvin! Vielbeschützer, Erzfeindetöter, seid für uns die Vielbegehrten!

Die Lieder mögen euch erfreun, der dargebrachte Lobgesang, O Ritter, Feindvertilgende, drum sollt ihr vielbegehrt uns sein.

Восхваления, прекрасные гимны,
Песни пусть усилят вас, о Ашвины!
Многоспасающие, лучше всех убивающие врагов,
Пусть будете вы для нас многожеланными!

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पुनः उसी विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे अश्विद्वय ! अपने गुणों से प्रजा हृदयव्यापक राजा तथा अमात्य (वाम्) आप दोनों को (स्तोमाः) हमारी नवीन विरचित स्तोत्र और (सुवृक्तयः) दोषरहित (गिरः) हम प्रजाओं की विविध भाषाएँ (प्र+वर्धन्तु) अच्छे प्रकार सम्मानित करें (पुरुत्रा) हे बहुतों के त्राता (वृत्रहन्तमा) हे अखिल विघ्नों के अतिशय विनाशक राजन् और अमात्य (ता) वे आप दोनों (नः) हम लोगों के (पुरुस्पृहा) बहुस्पृहणीय=बहुप्रेमी (भूतम्) होवें ॥२२॥

भावार्थभाषाः - राजा और अमात्यवर्ग वैसा बर्ताव करें, जिससे प्रजाओं के माननीय होवें ॥२२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापक (सुवृक्तयः) सुन्दर निर्माण किये हुए (स्तोमाः, गिरः) स्तुतिवाक्य (वाम्) आपको (वर्धन्तु) बढ़ाएँ (पुरुत्रा) हे बहुतों के रक्षक (वृत्रहन्तमा) शत्रुओं के अतिशय विघातक ! (तौ) वे आप (नः) हमारे (पुरुस्पृहा) अतिशय स्पृहणीय (भूतम्) हों ॥२२॥

भावार्थभाषाः - हे सर्वत्र प्रसिद्ध सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! हम लोग वेदवाणियों द्वारा आपकी वृद्धि की प्रार्थना करते हैं। हे सर्वरक्षक ! आप हमारे समीप हों, ताकि हम अपने इष्ट कामों को निर्विघ्न समाप्त कर सकें ॥२२॥

पुनस्तमर्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना=अश्विनौ ! राजामात्यौ ! स्तोमाः=नवीना विरचिताः स्तुतयः। अपि च। सुवृक्तयः=दोषवर्जिताश्च। गिरः=प्रजानां विविधा भाषाः। वाम्=युवाम्। प्रवर्धन्तु=प्रवर्धयन्तु। युवयोः कीर्तिं गायन्तु। हे पुरुत्रा=पुरूणां बहूनां त्रातारौ। हे वृत्रहन्तमा=वृत्राणां निखिलविघ्नानामतिशयेन हन्तारौ। हे पुरुस्पृहा=पुरुभिर्बहुभिः स्पृहणीयौ बहूनां स्पृहयितारो वा। ता=तौ युवाम्। नोऽस्माकं रक्षितारौ। भूतम्=भवतमिति प्रार्थये ॥२२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) व्यापकौ ! (सुवृक्तयः) सुरचिताः (स्तोमाः, गिरः) स्तुतिवाचः (वाम्, प्रवर्धन्तु) युवां प्रवर्धयन्तु (पुरुत्रा) हे बहुरक्षकौ (वृत्रहन्तमा) शत्रुनाशकतमौ (ता) तौ ! (नः) अस्माकम् (पुरुस्पृहा) अतिप्रियौ (भूतम्) भवतम् ॥२२॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - सध्वंसः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

त्री꣡णि पदा꣡नि अश्वि꣡नोर्
आविः꣡ सा꣡न्ति गु꣡हा परः꣡
कवी꣡ ऋत꣡स्य प꣡त्मभिर्
अर्वा꣡ग् जीवे꣡भियस् प꣡रि

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvínoḥ ← aśvín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

padā́ni ← padá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

trī́ṇi ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

āvís ← āvís (invariable)
{}

gúhā ← gúhā (invariable)
{}

parás ← parás (invariable)
{}

sā́nti ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

kavī́ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

pátmabhiḥ ← pátman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

arvā́k ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jīvébhyaḥ ← jīvá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

pári ← pári (invariable)
{}

त्रीणि॑ । प॒दानि॑ । अ॒श्विनोः॑ । आ॒विः । सन्ति॑ । गुहा॑ । प॒रः ।
क॒वी इति॑ । ऋ॒तस्य॑ । पत्म॑ऽभिः । अ॒र्वाक् । जी॒वेभ्यः॑ । परि॑ ॥

• trīṇi ← tri
• [noun], nominative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• padāny ← padāni ← pada
• [noun], nominative, plural, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• aśvinor ← aśvinoḥ ← aśvin
• [noun], genitive, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• āviḥ ← āvis
• [adverb]
• “openly; obviously.”

• sānti ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• guhā
• [adverb]
• “secretly.”

• paraḥ ← paras
• [adverb]
• “beyond; away; farther.”

• kavī ← kavi
• [noun], nominative, dual, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• patmabhir ← patmabhiḥ ← patman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “flight.”

• arvāg ← arvāk
• [adverb]
• “here.”

• jīvebhyas ← jīvebhyaḥ ← jīva
• [noun], ablative, plural, masculine
• “live; alive(p); amṛta.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

त्रीणि त्रिसंख्याकानि अनयोः अश्विनोः देवयो रथस्य संबन्धीनि पदानि चक्राणि गुहा गुहायां वर्तमानान्येतावन्तं कालमदृश्यमानानि परः गुहायाः परस्ताद्दृष्टिगोचरे देशे आविः सन्ति आविर्भवन्ति ॥ सांहितिकश्छन्दसो दीर्घः। व्यत्ययेन निघाताभावः । यद्वा । सन्तीत्येतत् अस्तेः शतरि जसि रूपम् ॥ आविर्भूतानि दृश्यन्ते । आश्विनस्य रथस्य चक्रत्रयोपेतत्वं च रथस्त्रिचक्रः परि वर्तते ’ (ऋ. सं. ४. ३६. १ ) इत्यादिनिगमान्तरे प्रसिद्धम् । कवी क्रान्तदर्शिनावश्विनौ ऋतस्य सत्यस्योदकस्य यज्ञस्य वा हेतुभूतैः पत्मभिः यैः पदैः जीवेभ्यस्परि। परिरुपर्यर्थः । ‘पञ्चम्याः परावध्यर्थे ’ इति सत्वम् । जीवानामुपरि जीवेष्वस्मासु अर्वाक् अभिमुखम् । आगच्छतमिति शेषः । तानि पदानीदानीमुपलभ्यन्त इत्यन्वयः ॥ ॥ २९ ॥

English translation:

“The three wheels (of the chariot) of he Aśvins, which were invisible, have become manifest; do youtwo, who are cognizant of the past, (come) by the paths of truth to the presence of living beings.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Paths of truth:patmabhir = padair, wheels;

Ṛtasya = truth, water, or the sacrifice, which the paths or wheels are said to cause,satyasya udakasya yajñasya vā hetubhūtaiḥ padaiḥ

There are three footsteps of the Aśvins—though being visible they are hidden far away.
(Let) the two poets (drive) nearby along the flights of truth, away from (other) living beings.

As noted in the published introduction, the three footsteps (trī́ṇi padā́ni) attributed to the Aśvins must be meant to evoke the three celebrated padā́ni of Viṣṇu (cf. I.154.4).

Perhaps it is simply the Aśvins’ penchant for trios (not found in this hymn, however) that is the point of contact. One might note, however, that in the next hymn (VIII.9), also by Vatsa, vs. 2 asks the Aśvins to confer on us the power in the midspace, in heaven, and “through the five peoples of Manu” (i.e., on earth). Since Viṣṇu’s three steps cover the same three cosmic divisions, the Aśvins’ geographical reach may be alluded to here. Even more striking in the next hymn (VIII.9.12d), the Aśvins “stand in the strides of Viṣṇu” (víṣṇor vikrámaṇeṣu tíṣṭhathaḥ).

The purport of the paradoxical pāda b is also not clear; see speculations by Oldenberg, Geldner, and Renou I think it must have something to do with the anxiety expressed throughout this hymn about exactly where the Aśvins are and our oft-expressed desire for them to leave wherever it is and come to us. So we are never sure whether they are visible or hidden.

The final pāda reflects our also stated desire that the Aśvins forsake other sacrificers to come to us (see esp. vs. 8).

Three places of the Asvins, erst concealed, are made apparent now.
Both Sages, with the flight of Law come hither unto those who live.

Die Asvin haben drei Spuren, die bald sichtbar, bald in der Ferne verborgen sind. Auf den Flügeln des rechten Brauches sollen die beiden Seher von dem Lebenden weg her zu uns kommen!

Drei Stätten [sind es] der Ritter, die jetzt offenbar sind, und früher verborgen waren, die Beschauer des heiligen Werkes [kommen] im Fluge nahe herbei, um der Lebenden willen.

Три следа у Ашвинов,
(То,) оказывающиеся явными, то скрытые вдали.
Два мудреца путями (вселенского) закона
(Пусть прилетают) в наши края ради живых (существ)!

• अश्विनौ
• सध्वंशः काण्वः
• विराडार्ष्यनुष्टुप्
• गान्धारः

पुनः उसी अर्थ को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - जिन (अश्विनोः) राजा और अमात्य वर्गों के (त्रीणि) तीन (पदानि) पद अर्थात् राजसभा, विद्यासभा और धर्मसभारूप स्थान (गुहा+परः) गुप्त नहीं हैं अर्थात् जिन तीन स्थानों की कार्य्यवाही सर्व प्रजाओं पर विदित है, वे ही (ऋतस्य+कवी) सत्यनियम के तत्त्वविद् हैं और वे ही उनहीं (पत्मभिः) राजसभा आदि पदों से (जीवेभ्यः परि) सर्व जीवों के ऊपर (अर्वाग्) सबके सामने पूज्य होते हैं ॥२३॥

भावार्थभाषाः - स्वसभ्यों के साथ जो राजसभा, विद्यासभा और धर्मसभा स्थापित करके उनकी सम्मति से राज्यकार्य करता है, वही सर्वत्र पूज्य होता है ॥२३॥

टिप्पणी: यह अष्टम मण्डल का अष्टम सूक्त और २९वाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विनोः) सेनाध्यक्ष और सभाध्यक्ष के (त्रीणि, पदानि) विजय, शान्तिस्थापन तथा न्यायकरण ये तीन पद (गुहा, परः) गुहाप्रविष्ट के समान गूढ़ (आविः, सन्ति) पीछे कार्यकाल में प्रकट हो जाते हैं (कवी) वे दोनों विद्वान् (जीवेभ्यः, परि) सब प्रजाओं के ऊपर (ऋतस्य, पत्मभिः) सत्य के मार्ग से (अर्वाक्) अभिमुख हों ॥२३॥

भावार्थभाषाः - हे सभाध्यक्ष तथा सेनाध्यक्ष ! विजय, शान्ति तथा न्याय से सुभूषित आप विद्वानों और अन्य सब प्रजाजनों की रक्षा में सत्य को अवलम्बन करते हुए प्रवृत्त हों अर्थात् सत्य के आश्रित होकर ही प्रजा का रक्षण तथा शासन करें ॥२३॥ यह आठवाँ सूक्त और उनतीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

पुनस्तमेवार्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - ययोः। अश्विनोः=राजामात्ययोः। त्रीणि पदानि=त्रिसंख्याकानि पदानि=राजसभाविद्यासभा- धर्मसभारूपाणि। गुहा परः=गुहायाः परः=प्रकाशस्थाने= प्रत्यक्षाणीत्यर्थः। आविः सान्ति=आविः सन्ति=आविर्भवन्ति “सान्तीत्यत्र छान्दसो दीर्घः” तौ। ऋतस्य=सत्यनियमस्य। कवी=क्रान्तदर्शिनौ=तत्त्वविदौ स्तः। पुनस्तौ। तैरेव। पत्मभिः=पादैः। जीवेभ्यः परि=परिरुपर्य्यर्थः सर्वेषां जीवानामुपरि। अर्वागभिमुखं यथा तथा पूज्यौ भवतः ॥२३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विनोः) सेनाध्यक्षसभाध्यक्षयोः (त्रीणि, पदानि) विजयशान्तिस्थापनन्यायकरणरूपाणि त्रीणि पदानि (गुहा, परः) गुहायां स्थितानि इव (आविः, सन्ति) पश्चादाविर्भवन्ति (कवी) तौ विद्वांसौ (जीवेभ्यः, परि) जीवेषु (ऋतस्य, पत्मभिः) सत्यस्य मार्गैः (अर्वाक्) अभिमुखौ स्याताम् ॥२३॥ इत्यष्टमं सूक्तमेकोनत्रिंशो वर्गश्च समाप्तः ॥