००५

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

दूरा꣡द् इहे꣡व य꣡त् सती꣡
अरुण꣡प्सुर् अ꣡शिश्वितत्
वि꣡ भानुं꣡ विश्व꣡धातनत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
dūrā́t ← dūrá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)
{}

iva ← iva (invariable)
{}

satī́ ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aruṇápsuḥ ← aruṇápsu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áśiśvitat ← √śvit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

atanat ← √tan- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhānúm ← bhānú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

viśvádhā ← viśvádhā (invariable)
{}

दू॒रात् । इ॒हऽइ॑व । यत् । स॒ती । अ॒रु॒णऽप्सुः॑ । अशि॑श्वितत् ।
वि । भा॒नुम् । वि॒श्वधा॑ । अ॒त॒न॒त् ॥

• dūrād ← dūrāt
• [adverb]
• “far.”

• iheva ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• iheva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• saty ← satī ← as
• [verb noun], nominative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• aruṇapsur ← aruṇapsuḥ ← aruṇapsu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “red.”

• aśiśvitat ← śvit
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “shine.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bhānuṃ ← bhānum ← bhānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• viśvadhātanat ← viśvadhā
• [adverb]

• viśvadhātanat ← atanat ← tan
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

दूरात् दूरत एव विप्रकृष्ट एव नभसः प्राक्प्रदेशे वर्तमाना इहेव सती इह समीपे विद्यमानेव। अस्तेः शतरि श्नसोरल्लोपे ‘उगितश्च’ इति ङीप् । ‘शतुरनुमः । इति नद्या उदात्तत्वम् । अरुणप्सुः आरोचमानरूपा ईदृशी उषाः यत् यदा अशिश्वितत् अश्वेतयत्। ’ श्विता वर्णे’। अस्माण्ण्यन्तात् लुङि चङि रूपम् । यद्वृत्तान्नित्यम्’ इति निघातप्रतिषेधः । तदा भानुं दीप्तिं विश्वधा’ बहुविधं वि अतनत् विस्तारितवती । तनोतेर्व्यत्ययेन शप् । ईदृशीमुषसं हे अश्विनौ सचेथे इत्युत्तरयैकवाक्यता । यद्वा । प्रातरनुवाक्य उषस्येन काण्डेन उषाः स्तुता सती प्रादुर्बभूव । हे अश्विनौ शंसिष्यमाणमाश्विनं क्रतुं श्रोतुं युवामपि प्रादुर्भवतमित्यध्याहारेण वाक्यं पूरणीयम् ॥

English translation:

“When the shining dawn, advancing hither from afar, whitens (all things), she spreads the light on allsides.”

When, though being at a distance, she of ruddy breath has brightened as if right here,
she has stretched out her radiance in all directions.

áśiśvitat is an isolated verbal form; the stem is otherwise not attested. Grassmann identifies it as the “Aor. des Caus.,” and formally this is possible (type atitrasat ‘made terrified’ √tras). However, there is no trans./caus *śvetáyati to which it could have been generated, and there is no possible direct object in this passage to justify a trans./caus. reading. It is more likely a nonce intrans. redupl. aor. (type apaptat ‘flew’ √pat) created to substitute for the s-aor. aśvait (or the root aor. *aśvet on which aśvait is built, acdg. to Narten), which would not fit the expected iambic cadence of dimeter verse. The i root vocalism of √śvit would account for the redupl. vowel, which would by chance coincide with the redupl. vowel expected for a causative aorist: short i before the initial cluster.

WHEN, even as she were present here, red Dawn hath shone from far away,
She spreadeth light on every side.

Sobald die rötlichscheinende Usas von fern her, als ob sie hier wäre, aufschimmert, so hat sie allenthalben ihren Glanz ausgebreitet.

Da sie von ferne hier erschien und hell die rothe leuchtete, so strahlte weithin sie das Licht.

Как только издалека засветила (Ушас), выглядящая алой,
Как будто она находится здесь,
Повсюду она распространила (свой) блеск.

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

प्रभात वेला में सबको जागना उचित ही है। विशेषकर जो प्रजारक्षा में नियुक्त हैं, उन्हें अवश्य ही उस समय जाग इधर-उधर जा के प्रजाओं का कल्याण जिज्ञास्य है, अतः यहाँ प्रथम प्रभात का वर्णन दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - यद्यपि सम्प्रति उषा=प्रातर्वेला (दूरात्) दूर प्रदेश में ही है, तथापि (इह+इव) मानो यहाँ ही (सती) विद्यमान है, ऐसी प्रतीत होती है। सो यह उषा (यद्) जब (अरुणप्सुः) दीप्यमान रक्तवर्ण ही रहती है, तब भी (अशिश्वितत्) सर्व वस्तु को मानो श्वेत कर देती है और थोड़ी ही देर में (भानुम्) प्रकाश को (विश्वधा) सर्वत्र चारों तरफ (वि+अतनत्) फैला देती है ॥१॥

भावार्थभाषाः - प्रभात में उठकर ईश्वरविभूति देखता हुआ जीवों के कल्याणों की चिन्ता करे ॥१॥

अब ज्ञानयोगी और कर्मयोगी की शक्ति का वर्णन करते हुए प्रथम प्रातःकाल की शोभा कथन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (दूरात्) वास्तव में दूर परन्तु (इहेव, सती) समीपस्थ के सदृश ज्ञात होती हुई (अरुणप्सुः) अरुण रङ्गवाली यह उषा (यत्) जब (अशिश्वितत्) सारे संसार को अरुण कर देती है, तब उसी क्षण (भानुम्) सूर्य की किरणों को (व्यतनत्) फैला देती है ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उषाकाल का वर्णन किया गया है कि जब सम्पूर्ण संसार को अरुण=तेजस्वी बनानेवाले उषाकाल का आगमन होता है, तब सब प्राणी निद्रादेवी की गोद से उद्बुद्ध होकर परमपिता परमात्मा की महिमा का अनुभव करते हुए उसी के ध्यान में निमग्न होते हैं। अधिक क्या, इस उषाकाल का महत्त्व ऋषि, महर्षि, शास्त्रकार तथा सम्पूर्ण महात्मागण बड़े गौरव से वर्णन करते चले आये हैं कि जो पुरुष इस उषाकाल में उठकर परमात्मपरायण होते हैं उनको परमात्मा सब प्रकार के ऐश्वर्य्य प्रदान करते हैं, जैसा कि ऋग्० ७।६।६ में वर्णन किया है किः− प्रतित्वा स्तोमैरीडते वसिष्ठा उषर्बुधः सुभगे तुष्टुवांसः। गवां नेत्री वाजपत्नी न उच्छोषः सुजाते प्रथमा जरस्व॥हे सुभगे उषा ! स्तुति करनेवाले विद्वान् पुरुष उषाकाल में जागकर स्तोत्रों द्वारा आपकी स्तुति करते हैं। गौ तथा अन्नादि धनों को देनेवाली, प्रथम प्राप्त होनेवाली आप प्रकाशित होकर सुख से लब्ध हों अर्थात् जो पुरुष इस उषाकाल में जागते हैं, वे संयमी होते हैं और यह उषाकाल अन्नादि ऐश्वर्य्य का स्वामी है, या यों कहो कि उषाकाल के सेवी को अन्नादि विविध ऐश्वर्य्य प्राप्त होते और इसी के सेवन से पुरुष की दीर्घायु होती है।इसी काल का नाम “ब्राह्ममुहूर्त्त” है, जिसके विषय में मनु भगवान् मनु० ४।९२ में इस प्रकार वर्णन करते हैं किः− ब्राह्मे मुहूर्त्ते बुध्येत धर्मार्थौ चानुचिन्तयेत्। कायक्लेशांश्च तन्मूलान् वेदतत्त्वार्थमेव च ॥पुरुषों को उचित है कि वह ब्राह्ममुहूर्त्त में उठकर धर्म और अर्थ का चिन्तन करें अर्थात् उषाकाल में जागकर सन्ध्या अग्निहोत्रादि धर्मकार्यों में प्रवृत्त हों और उनसे निवृत्त होकर धर्मपूर्वक धन कमाने का उपाय सोचें। शरीर को आरोग्य रखने के उपायों को भी विचारें अर्थात् उसी काल में नित्य व्यायामादि क्रिया करें, क्योंकि शरीर के नीरोग होने से ही पुरुष मनुष्यजन्म के फलचतुष्टय लाभ कर सकता है। उसके पश्चात् वेद के तत्त्व का विचार करें अर्थात् स्वाध्याय में प्रवृत्त हों, जिससे धर्माधर्म का भले प्रकार बोध प्राप्त कर सकें, इसलिये धर्माभिलाषी तथा ऐश्वर्य्याभिलाषी पुरुषों को उचित है कि वह नित्य उषाकाल में जागकर परमात्मा की उपासना में प्रवृत्त हों ॥१॥

प्रभातवेलायां सर्वैर्जागरितव्यम्। प्रजारक्षायां नियुक्तैस्तु नूनं तस्मिन् समये प्रबुध्येतस्ततो गत्वा प्रजाकल्याणं जिज्ञासितव्यमिति प्रथमं प्रभातं वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - यद्यप्युषाः सम्प्रति। दूराद्=दूरप्रदेश एव वर्तते। तथापि। इह+इव सती=इहैव=मम समीप एव विद्यमानास्तीति प्रतीयते। सा हि। अरुणप्सुः=आरोचमानरूपा रक्तवर्णा। यद्=यदा भवति। तदापि सर्वं वस्तु। अशिश्वितत्=श्वेतयति=शुक्लीकरोति। श्विता वर्णे। लुङि ण्यन्तस्य रूपम्। पुनः। किंञ्चित्कालानन्तरम्। भानुम्=प्रकाशम्। विश्वधा=सर्वत्र। वि+अतनत् व्यतनत्=वितनोति=विस्तारयति ॥१॥

अथ ज्ञानयोगिकर्मयोगिणोः शक्तिं वर्णयन् आदौ प्रातःकालशोभा वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - इयमुषाः (यत्) यदा (दूरात्) दूरस्था (इहेव, सती) इहैव विद्यमानेव (अरुणप्सुः) स्वयमरुणरूपा जगत्सर्वम् (अशिश्वितत्) अरुणं कृतवती तत्क्षणमेव पश्चात् (भानुम्) सूर्यकिरणान् (विश्वधा) सहस्रधा (व्यतनत्) आशु प्रसारितवती ॥१॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

नृव꣡द् दस्रा मनोयु꣡जा
र꣡थेन पृथुपा꣡जसा
स꣡चेथे अश्विनोष꣡सम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
dasrā ← dasrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

manoyújā ← manoyúj- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

nr̥vát ← nr̥vánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pr̥thupā́jasā ← pr̥thupā́jas- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ráthena ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sácethe ← √sac- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

uṣásam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

नृ॒ऽवत् । द॒स्रा॒ । म॒नः॒ऽयुजा॑ । रथे॑न । पृ॒थु॒ऽपाज॑सा ।
सचे॑थे॒ इति॑ । अ॒श्वि॒ना॒ । उ॒षस॑म् ॥

• nṛvad ← nṛvat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “rich in men.”

• dasrā ← dasra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins.”

• manoyujā ← manaḥ ← manas
• [noun], neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• manoyujā ← yujā ← yuj
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “amalgamated; harnessed.”

• rathena ← ratha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• pṛthupājasā ← pṛthu
• [noun]
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• pṛthupājasā ← pājasā ← pājas
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “luminosity; look.”

• sacethe ← sac
• [verb], dual, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• aśvinoṣasam ← aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• aśvinoṣasam ← uṣasam ← uṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

हे दस्रा दस्रौ दर्शनीयौ शत्रूणामुपक्षपयितारौ वा । ‘सुपां सुलुक्’ इत्याकारः । ईदृशौ हे अश्विना अश्विनौ नृवत् नृभिः नेतृभिस्तुल्यं वर्तमानौ युवाम् । तेन तुल्यम्’ इति प्रथमार्थे वतिः । यद्वा । नृवतीम् । नृशब्दान्मतुपश्छान्दसत्वम् । रश्रुतिसामान्याद्वा” ‘छन्दसीरः’ इति वत्वम् । ङीपश्छान्दसो लुक् । ‘हस्वनुड्भ्यां मतुप्’ इति मतुप उदात्तत्वम्। ईदृशीम् उषसं रथेन आत्मीयेन वाहनेन सचेथे सम्यगागच्छथः । ‘षच समवाये । यद्वा । सचतिः सेवनार्थः । सचेथे सेवेथे । तदाह यास्कः– सचस्वा नः स्वस्तये सेवस्व नः स्वस्तये’ (निरु. ३. २१) इति । कीदृशेन रथेन । मनोयुजा मनसैव व्यापारान्तरनिरपेक्षेण स्मरणमात्रेणाश्वैर्युज्यमानेन पृथुपाजसा विस्तीर्णबलेन बह्वन्नेन वा । उषसोऽनन्तरमश्विनोः स्तूयमानत्वात्तामश्विनौ गच्छत इत्युच्यते ॥

English translation:

“And you, Aśvins, of goodly aspect, accompany the dawn like leader with your mighty chariot harnessedat a thought.”

Manfully, o wondrous ones, with your mind-yoked chariot of broad dimensions
you accompany Dawn, o Aśvins.

Geldner and Renou take nṛvát as standing for nṛvátā, on the basis of VI.62.10 nṛvátā ráthena, but there seems no reason to do so, since the adverbial neut. nṛvát is wellattested.

Like Heroes on your will-yoked car farshining, Wonder-Workers! ye
Attend, O Asvins, on the Dawn.

Auf dem männerfahrenden, gedankengeschirrten, breitgestaltigen Wagen folget ihr Meister Asvin der Usas.

Wie Helden, prächt’ges Ritterpaar, auf geistgeschirrtem strahlenden Gefährt begleitet Uschas ihr.

На мужественной запрягаемой мыслью колеснице
С широким основанием, о удивительные,
Вы следуете, Ашвины, за Ушас.

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

प्रभात में प्रथम राजाओं को क्या करना चाहिये, यह शिक्षा देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (दस्रा) हे दर्शनीय अथवा हे शत्रुओं के विनाशयिता (अश्विना) हे मनुष्यसमूह विधाता राजा और अमात्य ! आप दोनों (नृवत्) नेता पुरुषों को जैसा उचित है, वैसा सज-धजकर (रथेन) रथद्वारा प्रथम (उषसम्) बाहर जाकर प्रभात काल का वायु (सचेथे) सेविये। वह रथ कैसा होना चाहिये तो (मनोयुजा) मनोहर, सुन्दर पुनः (पृथुपाजसा) विस्तीर्णबल अर्थात् दृढ ॥२॥

भावार्थभाषाः - सर्व कल्याणाभिलाषी जनों को उचित है कि प्रातःकाल उठ बाहर जा आवश्यक और स्नान कर, सन्ध्या के पश्चात् ईश्वर का ध्यान करें ॥२॥

अब ज्ञानयोगी और कर्मयोगी का उषाकाल सेवी होना कथन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (दस्रा, अश्विना) दर्शनीय ज्ञानयोगी और कर्मयोगी अपना राष्ट्र देखने तथा प्रातःकालिक वायुसेवन के लिये (नृवत्) साधारण मनुष्य के समान (पृथुपाजसा) अतिवेगवाले (मनोयुजा, रथेन) इच्छागामी रथ द्वारा (उषसम्) उषाकाल का (सचेथे) सेवन करते हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - ज्ञानयोगी तथा कर्मयोगी उषाकाल में जागकर वेदप्रतिपादित सन्ध्या अग्निहोत्रादि कर्मों से निवृत्त हो स्वेच्छाचारी रथपर बैठ कर अपने राष्ट्र का प्रबन्ध देखने तथा उस काल का वायुसेवन करने के लिये जाते हैं। जो पुरुष कर्मयोगी के इस आचरण का सेवन करते हैं, वे भी बुद्धिमान् तथा ऐश्वर्य्यवान् और दीर्घजीवी होकर अनेक प्रकार के सुख अनुभव करते हैं ॥२॥

प्रभाते प्रथमं राजभिः किमनुष्ठेयमिति शिक्षते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे दस्रा=दस्रौ दर्शनीयौ शत्रूणामुपक्षयितारौ वा। हे अश्विना=अश्विनौ मनुष्यसमूहविधातारौ राजामात्यौ ! युवां प्रथमम्। नृवत्=यथा नरौ=नेतारौ आचरतस्तथा। रथेन। बहिर्गत्वा। उषसम्=प्रभातं तत्कालिकं वायुम्। सचेथे−सचेथां=सेवेथाम्। कीदृशेन रथेन। मनोयुजा=मनो यत्र युज्यते मनोहरेणेत्यर्थः। पुनः। पृथुपाजसा=विस्तीर्णबलेन=दृढेनेत्यर्थः ॥२॥

अथ ज्ञानयोगिकर्मयोगिनावुपलक्ष्य प्रातर्भ्रमणं सुखदमिति कथ्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (दस्रा, अश्विना) दर्शनीयौ ज्ञानयोगिकर्मयोगिनौ स्वराष्ट्रं द्रष्टुं वायुं सेवितुं च (नृवत्) साधारणमनुष्यवत् (पृथुपाजसा) अतिबलिना (मनोयुजा, रथेन) इच्छागामिवाहनेन (उषसम्) उषःकालम् (सचेथे) सेवेते ॥२॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

युवा꣡भ्यां वाजिनीवसू
प्र꣡ति स्तो꣡मा अदृक्षत
वा꣡चं दूतो꣡ य꣡थोहिषे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
vājinīvasū ← vājínīvasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yuvā́bhyām ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:DU}

adr̥kṣata ← √dr̥ś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

práti ← práti (invariable)
{}

stómāḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ūhiṣe ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vā́cam ← vā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)
{}

यु॒वाभ्या॑म् । वा॒जि॒नी॒व॒सू॒ इति॑ वाजिनीऽवसू । प्रति॑ । स्तोमाः॑ । अ॒दृ॒क्ष॒त॒ ।
वाच॑म् । दू॒तः । यथा॑ । ओ॒हि॒षे॒ ॥

• yuvābhyāṃ ← yuvābhyām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• vājinīvasū ← vājinīvasu
• [noun], vocative, dual, masculine

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• stomā ← stomāḥ ← stoma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• adṛkṣata ← dṛś
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• vācaṃ ← vācam ← vāc
• [noun], accusative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• dūto ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• yathohiṣe ← yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• yathohiṣe ← ūhiṣe ← vah
• [verb], singular, Perfect indicative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

हे वाजिनीवसू । वाजो हविर्लक्षणमन्नम् । तद्युक्ता यागक्रिया वाजिनी । तस्यां वसु धनं ययोरस्ति तौ तथोक्तौ । यद्वा । अन्नयुक्तं स्तोतृभ्यो देयं वसु धनं ययोरस्ति तादृशौ । हे अश्विनौ युवाभ्यां स्तोमाः अस्माभिः कृतानि स्तोत्राणि प्रति अदृक्षत प्रतिदृश्यन्ताम् । दृशेश्छान्दसः कर्मणि लुङ् । लिङ्सिचावात्मनेपदेषु’ इति कित्त्वात् ’ सृजिदृशोः’ इत्यमभावः । षत्वकत्वषत्वानि । अहं च यथा येन प्रकारेण दूतः प्रेष्यः वाचं स्वामिनो वाक्यं याचते तथा युवयोः प्रीतिपूर्विकां वाचम् ओहिषे । पुरुषव्यत्ययः । याचे । ‘उहिरर्दने’। याचन इत्यर्थः । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । यद्वा । दूतो यथा स्वामिनोक्तां वाचं विदेशस्थमन्यं प्रापयति एवमहमपि स्तुतिरूपां वाचमोहिषे वहे युवां प्रापयामि ॥ वहेर्व्यत्ययेन मध्यमः। छान्दसं संप्रसारणम् । ‘छन्दस्युभयथा’ इत्यार्धधातुकत्वात् इडागमः । शबभावो लघूपगुणश्च । ‘एङि पररूपम्’ इति पररूपत्वम् ॥

English translation:

“By you, affluent in sacrifices, may our praises be severally accepted; I bear the words (of theworshipper) like a messenger (to you).”

O you rich in prizewinning mares, praise songs have appeared facing you two.
Like a messenger I shall solemnly proclaim my speech.

The Pp. analyses the sequence yáthohiṣe as yáthā ohiṣe, which would be, to say the least, unusual sandhi (though see tásyéhi in VIII.3.12). Nonetheless, the context favors a connection with the root √ūh ‘solemnly proclaim, etc.’ with pres.

óha- (in my opinion); cf. I.30.4 vácas tád … ohase “I solemnly proclaim this speech,” with a 1st sg. -se form, as apparently also here. For this passage I assume a form ūhiṣe, built to the presential perf. ūhé. This is also Kümmel’s solution (488-89), though he assigns the form to √vāh ‘anerkennen’, which, acdg. to him, is at least synchronically separate from √oh. Renou and Lubotsky assign the form instead to √vah ‘convey’. For further disc. cf. Oldenberg and Geldner (n. 3c).

By you, O Lords of ample wealth our songs of praise have been observed:
As envoy have I brought the prayer.

Euch, ihr Gewinnreichen, haben sich die Loblieder vorgestellt. Wie ein Abgesandter empfehle ich meine Rede.

Ihr beide, reich begüterte, vernehmet unsrer Lieder Klang; Wie einen Boten send’ ich ihn.

Для вас, о богатые наградами,
Появились восхваления.
Как посланник, я хочу продумать (свою) речь.

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

राजकर्तव्य का उपदेश देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनीव१सू) हे वाजिनीवसु राजा और अमात्य ! (युवाभ्याम्) आप दोनों के लिये सर्वत्र (स्तोमाः) प्रशंसावचन ही (प्रति+अदृक्षत) देख पड़ें और सुने जायें, निन्दावचन नहीं। आप ऐसे ही शुभ कर्म करें कि सर्वत्र आपकी प्रशंसा ही हो, निन्दा नहीं। तथा (यथा) जैसे (दूतः) दूत या किंकर (वाचम्) स्वामी का वचन (ओहिषे) चाहता है, वैसे ही हम आपकी शुभाज्ञा की प्रतीक्षा करते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - जिससे प्रजाओं का अभ्युदय हो, वही कार्य राजाओं को कर्तव्य है, यह आशय है ॥३॥

टिप्पणी: १−वाजिनीवसु=प्रशस्त बुद्धि, यागक्रिया, प्रजारक्षा और व्यापार अन्न आदि का नाम वाजिनी है। वाजिनी ही धन है जिसको, वह वाजिनीवसु ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनीवसू) हे बलसहित धनवाले (युवाभ्याम्) मार्ग में चलते हुए आप (स्तोमाः) स्तोत्रों को (प्रत्यदृक्षत) सुनते और हम लोग (दूतः, यथा) दूत=सेवक के समान (वाचम्, ओहिषे) आपकी आज्ञासम्बन्धी वाणी की प्रतीक्षा करते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र का भाव यह है कि उषाकाल का सेवन करनेवाले ऐश्वर्य्यसम्पन्न कर्मयोगी की उसी काल में स्तोता लोग स्तुति करते और कर्मचारीगण आज्ञा प्राप्तकर अपने-अपने कार्य्य में प्रवृत्त होते हैं। अतएव प्रत्येक पुरुष को उचित है कि सूर्योदय से प्रथम ही शौच, सन्ध्या अग्निहोत्रादि आवश्यक कार्यों से निवृत्त होकर सूर्योदय होने पर अपने व्यावहारिक कार्यों में प्रवृत्त हो। ऐसा पुरुष अवश्य ही अपने अभीष्ट कार्यों को सिद्ध करता है, अन्य नहीं ॥३॥

राजकर्त्तव्यमुपदिशति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वाजिनीवसू=प्रशस्ता बुद्धिर्यागक्रिया शुभक्रिया प्रजारक्षा वाणिज्या च वाजिनी। सैव वसु धनं ययोस्तौ वाजिनीवसू। हे राजानौ। युवाभ्यां निमित्ताय। इतस्ततः प्रजागृहे। स्तोमाः=प्रशंसावचनानि। प्रत्यदृक्षत= प्रतिदृश्यन्ताम्। न निन्दावचनानि। अपि च। यथा। दूतः=किंकरः। वाचम्=सेव्यस्य वचनम्। ओहिषे=प्रतीक्षते=याचते। तथैव वयमपि युवयोः शुभाज्ञां प्रतीक्षामहे ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनीवसू) हे बलसहितधनयुक्तौ (युवाभ्याम्) मार्गे गच्छद्भ्यां युवाभ्याम् (स्तोमाः) स्तोत्राणि (प्रत्यदृक्षत) प्रतिदृश्यन्ते (दूतः, यथा) वयं दूता इव (वाचम्, ओहिषे) आज्ञावाचं प्रतीक्षामहे ॥३॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

पुरुप्रिया꣡ ण ऊत꣡ये
पुरुमन्द्रा꣡ पुरूव꣡सू
स्तुषे꣡ क꣡ण्वासो अश्वि꣡ना

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

purupriyā́ ← purupriyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

purumandrā́ ← purumandrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

purūvásū ← purūvásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

aśvínā ← aśvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

káṇvāsaḥ ← káṇva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

stuṣé ← √stu- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

पु॒रु॒ऽप्रि॒या । नः॒ । ऊ॒तये॑ । पु॒रु॒ऽम॒न्द्रा । पु॒रु॒वसू॒ इति॑ पु॒रु॒ऽवसू॑ ।
स्तु॒षे । कण्वा॑सः । अ॒श्विना॑ ॥

• purupriyā ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purupriyā ← priyā ← priya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• ṇa ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• purumandrā ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purumandrā ← mandrā ← mandra
• [noun], accusative, dual, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• purūvasū ← purūvasu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “rich.”

• stuṣe ← stu
• [verb], singular, Present indikative
• “laud; praise; declare; stu.”

• kaṇvāso ← kaṇvāsaḥ ← kaṇva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

पुरुप्रिया बहूनां प्रियौ पुरुमन्द्रा बहुमदौ बहूनां मादयितारौ वा । यद्वा । पुरु बहुलं माद्यन्तौ । पुरुवसू बहुधनौ ईदृशौ अश्विना अश्विनौ नः अस्माकम् ऊतये रक्षणाय कण्वासः कण्वगोत्रा वयं स्तुषे स्तुमहे । पुरुषवचनयोर्व्यत्ययः । यद्वा । कण्वास इति पूजार्थं बहुवचनम् । ऋषिरात्मानं संबोध्य ब्रूते । हे अन्तरात्मन् कण्वासः कण्वगोत्रस्त्वं स्तुषे अश्विनौ स्तुहि ॥

English translation:

“We, Kaṇvas, praise for our protection the many-loved, the many- delighting Aśvins, abounding inwealth.”

*O Kaṇvas, for us shall I praise the two dear to many, delightful to many, who bring many good things,
the Aśvins—for their help—

Note the three compounds beginning with puru- in ab.

I emend the accented nom. káṇvāsaḥ to accentless *kaṇvāsaḥ, thus avoiding the awk. “I shall praise (and also) the Kāṇvas (shall praise)” (so Renou), or the necessity of taking stuṣé as an infinitive. Nearby VIII.7.32 has #káṇvāsaḥ … /#stuṣé …, with a pāda-init. accented voc. káṇvāsaḥ (cf. also VIII.2.38, and with nom. VIII.4.2, VIII.6.31), and the accent here may have been acquired redactionally on these models. By my interpr. “I” (the poet, who is himself a Kāṇva) announces to his fellow Kāṇvas that he is invoking the Aśvins “for our help” (na ūtáye); the 1st pl.

enclitic naḥ encompasses the poet himself and those addressed in the voc.

Kanvas must praise the Asvins dear to many, making many glad,
Most rich, that they may succour us.

Die viellieben, vielerfreuenden, schätzereichen Asvin wollen die Kanva´s zu unserem Beistand preisen;

Die vielgeliebten preise ich, die Ritter reich an Freud’ und Gut, O Kanva’s, zur Erquickung uns.

Очень приятных, очень радующих,
Очень богатых добром Ашвинов
Я хочу восхвалить, – (мы) Канвы, – для нашей поддержки,

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

राजा और अमात्य आदिकों को कैसा होना चाहिये, यह उपदेश देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् तथा हे अमात्यवर्ग ! जिस कारण आप दोनों (पुरुप्रिया) बहुतों के प्रिय हैं (पुरुमन्द्रा) बहुतों को आनन्द देनेवाले हैं और (पुरुवसू) बहुधनी हैं। इस हेतु (नः+ऊतये) हमारी रक्षा के लिये ऐसे (अश्विना) आप दोनों महाशयों की (कण्वासः) विद्वद्वृन्द (स्तुषे) स्तुति करते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - मन्त्री आदि सहकारियों के साथ राजा वैसा व्यवहार रक्खे, जिससे वे सब प्रजाओं के प्रिय होवें, उनके धन बढ़ें और सब मिलकर परस्पर रक्षा करें ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुप्रिया) बहुतों के प्रिय (पुरुमन्द्रा) बहुतों के आनन्दयिता (पुरुवसू) अमितधनवाले (अश्विना) व्यापक उन दोनों की (नः, ऊतये) अपनी रक्षा के लिये (कण्वासः) हम विद्वान् (स्तुषे) स्तुति करते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - ऐश्वर्य्यसम्पन्न कर्मयोगी तथा विद्याविशारद ज्ञानयोगी की सब विद्वान् स्तुति करते हैं कि हे भगवन् ! आप सर्वप्रिय, सबको आनन्द देनेवाले तथा संसार में सुख का विस्तार करनेवाले हैं। कृपा करके हम लोगों की सब ओर से रक्षा करें, ताकि हम लोग विद्यावृद्धि तथा धर्म का आचरण करते हुए अपनी इष्टसिद्धि को प्राप्त हों ॥४॥

राज्ञाऽमात्यादिभिश्च कीदृशैर्भाव्यमित्युपदिशति।

पदार्थान्वयभाषाः - यतो युवां पुरुप्रिया=पुरुप्रियौ बहूनां दुष्टेतराणां स्पृहणीयौ स्थः। पुरुमन्द्रा=पुरुमन्द्रौ बहूनां मादयितारौ। पुनः। पुरुवसू=बहुधनौ स्थः। अत ईदृशौ। अश्विना=राजानौ। युवाम्। कण्वासः=विद्वांसः। नोऽस्माकमूतये=रक्षायै। स्तुषे=स्तुवन्ति पुरुषवचनव्यत्ययः ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुप्रिया) बहुप्रियौ (पुरुमन्द्रा) बहूनां मादयितारौ (पुरुवसू) बहुधनौ (अश्विना) व्यापकौ (नः, ऊतये) स्वरक्षणाय (कण्वासः, स्तुषे) विद्वांसो वयं स्तुमः ॥४॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

मं꣡हिष्ठा वाजसा꣡तमा
इष꣡यन्ता शुभ꣡स् प꣡ती
ग꣡न्तारा दाशु꣡षो गृह꣡म्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
máṁhiṣṭhā ← máṁhiṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vājasā́tamā ← vājasā́tama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

iṣáyantā ← √iṣ- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

pátī ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

śubháḥ ← śúbh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

dāśúṣaḥ ← dāśváṁs- (nominal stem)
{}

gántārā ← gántar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

gr̥hám ← gr̥há- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

मंहि॑ष्ठा । वा॒ज॒ऽसात॑मा । इ॒षय॑न्ता । शु॒भः । पती॒ इति॑ ।
गन्ता॑रा । दा॒शुषः॑ । गृ॒हम् ॥

• maṃhiṣṭhā ← maṃhiṣṭha
• [noun], accusative, dual, masculine
• “big.”

• vājasātameṣayantā ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājasātameṣayantā ← sātamā ← sātama
• [noun], accusative, dual, masculine

• vājasātameṣayantā ← iṣayantā ← iṣay ← √iṣ
• [verb noun], accusative, dual

• śubhas ← śubhaḥ ← śubh
• [noun], genitive, singular, feminine

• patī ← pati
• [noun], accusative, dual, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• gantārā ← gantṛ
• [noun], accusative, dual, masculine
• “going.”

• dāśuṣo ← dāśuṣaḥ ← dāś
• [verb noun], genitive, singular
• “sacrifice; give.”

• gṛham ← gṛha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

मंहिष्ठा मंहिष्ठौ मंहनीयौ पूजनीयौ यद्वा दातृतमौ वाजसातमा । वाजोऽन्नं बलं वा । तस्य अतिशयेन दातारौ । यद्वा वाजो हविर्लक्षणमन्नम्। तस्य संभक्तृतमौ । सनोतेः सनतेर्वा’ जनसन” । इति विट् । विड्वनोरनुनासिकस्यात्वम् । इषयन्ता स्तोतृभ्य इषमन्नं कुर्वन्तौ । इट्शब्दात् ’ तत्करोति’ ’ इति णिच् । णेरिष्ठवद्भावेन टिलोपे प्राप्ते ‘प्रकृत्यैकाच्’ इति प्रकृतिभावः । यद्वा । इषयन्ता एषयन्तौ श्रेयांसि प्रापयन्तौ । ‘इष गतौ । अस्माद्धेतुमण्णिच् । संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वाद्गुणाभावः । शुभः शोभनस्य धनस्योदकस्य वा पती स्वामिनौ । षष्ठ्याः पतिपुत्र’ इति विसर्जनीयस्य सत्वम् । दाशुषः चरुपुरोडाशादीनि दत्तवतो यजमानस्य गृहं गन्तारा गमनशीलौ । गमेस्ताच्छीलिकस्तृन् । अतः ‘न लोकाव्यय°’ इति कर्मणि षष्याः प्रतिषेधः । ईदृशावश्विनौ स्तुम इति शेषः । ॥ १ ॥

English translation:

“Most adorable bestowwers of strength, distributors of food, lords of opulence, repairers to the dwellingof the donor (of the oblation).”

The most munificent, the best prizewinners, the two lords of beauty bringing refreshments
who go to the house of the pious man.

Here and in the repeated pāda VIII.22.3d I think gántārā may, but need not, be interpr. as a periphrastic future. There are enough possible exx. in the RV that Macdonell’s statement (VGS, p. 177) that there are no certain examples in the Saṃhitās needs reexamination.

Most liberal, best at winning strength, inciters, Lords of splendour who
Visit the worshipper’s abode.

Die freigebigsten, am meisten Lohn gewährenden, Labung bringenden Herren der Schönheit, die gern ins Haus des Spenders kommen.

Die gütigsten, erlabendsten, die nahrungsreichen Glanzesherrn Besuchen des Verehrers Haus.

Самых щедрых, лучше всех добывающих награду,
Дающих подкрепление повелителей красоты,
Приходящих в дом почитателя.

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

राजा और मन्त्रिवर्ग कैसे हों, यह उपदेश इससे देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - राजा और सचिवादिवर्ग कैसे हों (मंहिष्ठा) पूज्य या अतिशय दानी हों (वाजसातमा) विज्ञान, बल, अन्न आदिकों के अतिशय विभागकर्ता हों। (शुभस्पती) प्रजाओं के शुभ चाहनेवाले हों या जलादिकों के प्रबन्धकर्त्ता हों, पुनः (इषयन्ता) अच्छे-२ कामों को चाहनेवाले हों, पुनः (दाशुषः) दानी के (गृहम्) गृह में (गन्तारा) जानेवाले हों ॥५॥

भावार्थभाषाः - सर्व कार्य में राजा और अधिकारी वर्गों को परमोदार और परमोपयोगी होना चाहिये, यह आशय है ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मंहिष्ठा) पूजनीयतम (वाजसातमा) अत्यन्त बल तथा अन्न के देनेवाले (इषयन्ता) अपने में प्रीति उत्पन्न करनेवाले (शुभस्पती) शोभन ऐश्वर्य्य के स्वामी (दाशुषः) यज्ञकर्ता के (गृहम्) गृह को (गन्तारा) जानेवाले उन दोनों की हम स्तुति करते हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे कर्मयोगी तथा ज्ञानयोगिन् ! आप विद्यादि गुणों के कारण सबके पूजनीय=सत्कारार्ह हो। आप अन्न के दाता, सर्वमित्र, सम्पूर्ण ऐश्वर्य्यों के स्वामी और याज्ञिक पुरुषों में प्रीति उत्पन्न करनेवाले हैं, इसलिये हम लोग आपकी स्तुति करते हैं। कृपा करके हमें भी उक्तगुणसम्पन्न करें ॥५॥

कीदृशौ राजानौ भवेतामित्युपदिशति।

पदार्थान्वयभाषाः - कीदृशावश्विनौ। मंहिष्ठा=मंहिष्ठौ मंहनीयौ पूजनीयौ। यद्वा। दातृतमौ। पुनः। वाजसातमा=वाजसातमौ=वाजानामन्नानां विज्ञानानां बलानाञ्चातिशयेन दातारौ। पुनः। इषयन्ता=इषयन्तौ=श्रेयांसि प्रापयन्तौ। पुनः। शुभस्पती=शुभः शोभनस्य उदकस्य कल्याणस्य वा पालयितारौ। पुनः। दाशुषः=दत्तवतो दातुर्गृहम्। गन्तारा=गन्तारौ ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मंहिष्ठा) पूजनीयतमौ (वाजसातमा) अन्नानां बलानां चात्यन्तं दातारौ (इषयन्ता) आत्मनि प्रीतिमुत्पादयन्तौ (शुभस्पती) शोभनैश्वर्यवन्तौ (दाशुषः) यज्ञकर्तुः (गृहं, गन्तारा) गृहं गमनशीलौ स्तुम इति शेषः ॥५॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ता꣡ सुदेवा꣡य दाशु꣡षे
सुमेधा꣡म् अ꣡वितारिणीम्
घृतइ꣡र् ग꣡व्यूतिम् उक्षतम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sudevā́ya ← sudevá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ávitāriṇīm ← ávitārin- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sumedhā́m ← sumedhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

gávyūtim ← gávyūti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ghr̥taíḥ ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ukṣatam ← √ukṣ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ता । सु॒ऽदे॒वाय॑ । दा॒शुषे॑ । सु॒ऽमे॒धाम् । अवि॑ऽतारिणीम् ।
घृ॒तैः । गव्यू॑तिम् । उ॒क्ष॒त॒म् ॥

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sudevāya ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudevāya ← devāya ← deva
• [noun], dative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• sumedhām ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumedhām ← medhām ← medhā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; medhā [word]; Medhā.”

• avitāriṇīm ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• avitāriṇīm ← vitāriṇīm ← vitārin
• [noun], accusative, singular, feminine

• ghṛtair ← ghṛtaiḥ ← ghṛta
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “ghee; fat.”

• gavyūtim ← gavyūti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “pasture.”

• ukṣatam ← ukṣ
• [verb], dual, Present imperative
• “sprinkle; wet.”

हे अश्विनौ ता तौ तादृशौ युवां सुदेवाय । शोभना देवा येन यष्टव्याः स तथोक्तः । बहुव्रीहौ ’ नञ्सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । तस्मै दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय । तादथ्यें चतुर्थी । ईदृग्यजमानार्थं सुमेधां शोभनयज्ञाम् अवितारिणीम् । वितरणं विगमनमपायः । अनपायिनीम् । नञ्समासेऽव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ईदृशीं गव्यूतिम् । गावो यूयन्ते संयुज्यन्तेऽत्रेति गव्यूतिर्गोसंचारभूमिः । ‘गोर्यूतौ छन्दसि’ (पा, सू. ६. १. ७९. २) इत्यवादेशः । तां घृतैः क्षरणशीलैरुदकैः उक्षतं सिञ्चतम्। ‘उक्ष सेचने’ ॥

English translation:

“Sprinkle well with water the pure unfailing pasturage (of his cattle) for the devout donor (of theoblation).”

To the pious man who has the gods well on his side (give) good wisdom that doesn’t doublecross him;
sprinkle his pasture-land with ghee.

With Geldner and Renou I (reluctantly) supply imperative ‘give’ in ab. It is barely possibly (but I think unlikely) that ukṣatam in c is a pun, belonging to √ukṣ ‘sprinkle’ in c, but √vakṣ/ukṣ ‘increase’ in ab, with the meaning “increase good wisdom for the pious man.” (Kiehnle 1979: 152 takes it to ‘increase’ in the whole vs.) Unfortunately there are no certain exx. of the act. suffix-accented stem ukṣáti to √vakṣ ‘increase’ (though see med. part. ukṣámāṇa- and isolated root-accented part. úkṣant-), and even if so, we would probably expect them to be intrans., at least on the basis of pf.

vavákṣa, etc., and the just cited pres. forms.

The hapax ávitāriṇī- is clearly derived from ví √tṝ, but its meaning is variously rendered. Grassmann (Sāyaṇa) ‘enduring, lasting’, Geldner “die nicht auf sich warten lässt” (doesn’t keep (s.o.) waiting), on the basis of X.34.6. However, I take that passage in the Gambler hymn to mean ‘run counter’ (adopting the tr. of Macdonell), or more pointedly ‘doublecross’, the tr. I use here, though something like ‘thwart’ would convey the sense of this idiom as well.

So for devout Sudeva dew with fatness his unfailing mead,
And make it rich for sacrifice.

Gebet dem gottbeglückten Spender gute Eingebung, die nicht auf sich warten läßt! Besprenget unsere Trift mit Schmalz!

Benetzt dem frommen Beter denn den futterreichen Weideplatz, Den unerschöpflichen mit Fett.

Почитателю, к кому боги милостивы,
(Дайте) прекрасную силу прозрения, непреходящую!
Жиром окропите (нам) пастбище!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

राजा और अमात्यादिकों के कर्तव्य का उपदेश देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - वे राजा और अधिकारीवर्ग कैसे हों, इस अपेक्षा में पुनः कहते हैं−हे राजन् तथा अमात्यादि वर्ग ! (ता) वे आप सब (सुदेवाय) परमोद्योगी, ईश्वरोपासक और (दाशुषे) विद्यादि दाता पुरुष के लिये (अवितारिणीम्) अनपायिनी=निर्दोषा (सुमेधाम्) सुमति देवें। और उनके लिये (गव्यूतिम्) गौवों के चरने की भूमि को (उक्षतम्) जलों से सिचावें ॥६॥

भावार्थभाषाः - राजा को उचित है कि ईश्वरोपासक आदिकों की और गवादि पशु संचारभूमि की सर्वोपायों से रक्षा करे ॥६॥

अब सदाचारवर्धक कर्मों के लिये प्रार्थना करना कथन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (ता) वे (सुदेवाय) शोभन देवों सहित (दाशुषे) यजमान के लिये (सुमेधाम्) सुन्दर संगतिवाली (अवितारिणीम्) आत्मा की वञ्चना न करनेवाली (गव्यूतिम्) इन्द्रियविषयभूतस्थली को (घृतैः) स्नेह से (उक्षतम्) सिञ्चित करें ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में याज्ञिक विद्वानों की ओर से यह प्रार्थना कथन की गई है कि हे कर्मयोगिन् ! आप हमारे यजमान की आत्मा को उच्च बनावें अर्थात् उन पर सदा प्रेम की दृष्टि रखें, जिससे वे अपनी इन्द्रियों को वशीभूत रखते हुए सदाचार में प्रवृत्त रहें, जिससे उनके यज्ञसम्बन्धी कार्य्य निर्विघ्न पूर्ण हों ॥६॥

राजादिकर्तव्यमुपदिशति।

पदार्थान्वयभाषाः - पुनस्तौ राजानौ कीदृशौ इत्यपेक्षायामाह−हे अश्विनौ। ता=तौ युवाम्। सुदेवाय=सुष्ठु दीव्यति विजेतुमिच्छति यः स सुदेवः परमोद्योगी। यद्वा। शोभनो देवो यस्य स सुदेव ईश्वरोपासकः। तस्मै। दाशुषे=यो विद्यादिकम्। दाशति=ददाति स दाश्वान्। तस्मै दाशुषे। अत्र तादर्थ्ये चतुर्थी। ईदृक्पुरुषाय। अवितारिणीम्=वितरणं विगमनमपायः=अनपायिनीम्। सुमेधाम्=सुमतिं दत्तम्। पुनः। गव्यूतिम्=गावो यूयन्ते संपूज्यन्तेऽत्रेति गव्यूतिर्गोसंचारभूमिः। ताम्। घृतैः=क्षरणशीलैरुदकैः। उक्षतम्=सिञ्चतम्। उक्ष सेचने ॥६॥

अथ सदाचारविषयकप्रार्थना कथ्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (ता) तौ (सुदेवाय) शोभनदेवसहिताय (दाशुषे) यजमानाय (सुमेधाम्) सुसंगमनाम् (अवितारिणीम्) अप्रतारिकाम् (गव्यूतिम्) इन्द्रियविषयभूतां स्थलीम् (घृतैः) स्नेहैः (उक्षतम्) सिञ्चतम् ॥६॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

आ꣡ न स्तो꣡मम् उ꣡प द्रव꣡त्
तू꣡यं श्येने꣡भिर् आशु꣡भिः
यात꣡म् अ꣡श्वेभिर् अश्विना

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

dravát ← dravát (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

āśúbhiḥ ← āśú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śyenébhiḥ ← śyená- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tū́yam ← tū́ya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áśvebhiḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yātám ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

आ । नः॒ । स्तोम॑म् । उप॑ । द्र॒वत् । तूय॑म् । श्ये॒नेभिः॑ । आ॒शुऽभिः॑ ।
या॒तम् । अश्वे॑भिः । अ॒श्वि॒ना॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• dravat ← dru
• [verb], singular, Present injunctive
• “liquefy; melt; melt; flee; run; run; vanish; run; rush; dissolve; dissolve.”

• tūyaṃ ← tūyam ← tūya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “quick; fast; potent.”

• śyenebhir ← śyenebhiḥ ← śyena
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hawk; bird of prey; falcon; Śyena; eagle; śyena [word]; Śyena.”

• āśubhiḥ ← āśu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• aśvebhir ← aśvebhiḥ ← aśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

हे अश्विना अश्विनौ नः अस्माकं स्तोमं स्तोत्रम् अश्वेभिः अश्वैः । ‘द्रवत् तूयम्’ इत्युभे क्षिप्रनामनी । एकः पूरकः । तूयं क्षिप्रम् उप आ यातम् उपागच्छतम् । यद्वा । द्रवदिति स्तोमविशेषणम् । द्रवत् शीघ्रं प्रवर्तमानं स्तोममित्यर्थः । कीदृशैरश्वैः । श्येनेभिः शंसनीयगतिभिः प्रशस्यगमनैः आशुभिः शीघ्रगैः ॥

English translation:

“Come, Aśvins, to our adoration, hastening quickly with your rapid falcon-like horses.”

Here to our praise song drive quickly at speed
with your swift falcons, your horses,

Hitherward running speedily with horses, as with rapid hawks,
Come, Asvins, to our song of praise

Kommet eilends rasch zu unserem Loblied her mit euren schnellen Falken, mit den Rossen, ihr Asvin!

Kommt eilend her zu unserm Lied auf schnellen Adlersfittigen Mit raschen Rossen, Ritter ihr,

Мчитесь стремглав на наше восхваление,
Быстро – на стремительных соколах,
На конях, о Ашвины,

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी अर्थ को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे पुण्यकृत राजन् और सभाध्यक्ष ! आप दोनों (श्येनेभिः) श्येन पक्षी के समान (आशुभिः) शीघ्रगामी (अश्वेभिः) अश्वों से युक्त रथ के द्वारा (नः) हम लोगों के (स्तोमम्) निवेदन को सुनने के लिये (द्रवत्) शीघ्र (तूयम्) शीघ्र ही विलम्ब न करके (उपायातम्) समीप आवें ॥७॥

भावार्थभाषाः - आवश्यक कार्य उपस्थित होने पर राजा को या कर्मचारी को निज गृह पर बुलाकर घटना निवेदन करे और राजा भी उसे सुन शीघ्र निर्णय करे ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे ज्ञानयोगी तथा कर्मयोगी ! आप (द्रवत्) उच्चारण किये हुए (नः, स्तोत्रम्, उप) हमारे स्तोत्र के अभिमुख (आशुभिः, श्येनेभिः) शीघ्रगामी शस्त्रों सहित (अश्वेभिः) अश्वों द्वारा (तूयम्) शीघ्र (आयातम्) आवें ॥७॥

भावार्थभाषाः - विद्वज्जनों की ओर से प्रार्थना है कि हे कर्मयोगिन् तथा ज्ञानयोगिन् ! हमारे क्षात्रधर्मसम्बन्धी स्तोत्रों के उच्चारणकाल में आप सशस्त्र शीघ्र आवें और आकर क्षात्रधर्म का महत्त्व तथा शस्त्रों की प्रयोगविधि का श्रवण करें, जिससे हमारा ज्ञान वृद्धि को प्राप्त हो ॥७॥

पुनस्तमर्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना=हे अश्विनौ राजानौ। युवाम्। श्येनेभिः=श्येनैः=श्येनविहगैरिव। आशुभिः=शीघ्रगामिभिः अश्वेभिः=अश्वैस्तुरङ्गैर्युक्तेन रथेन। द्रवत्तूयम्=शीघ्रं शीघ्रम्=शीघ्रमेव न विलम्बेन। नः=अस्माकं स्तोमं प्रार्थनापत्रं श्रोतुम्। उपायातम्=आगच्छतम् ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे ज्ञानयोगिकर्मयोगिणौ युवाम् (द्रवत्) उद्गीर्णम् (नः, स्तोमम्, उप) अस्माकं स्तोत्रमभि (आशुभिः, श्येनेभिः) श्रीघ्रगामिभिः शस्त्रैः सहितः (अश्वेभिः) अश्वैर्द्वारा (तूयम्) क्षिप्रम् (आयातम्) आगच्छतम् ॥७॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ये꣡भिस् तिस्रः꣡ पराव꣡तो
दिवो꣡ वि꣡श्वानि रोचना꣡
त्रीँ꣡र् अक्तू꣡न् परिदी꣡यथः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
parāvátaḥ ← parāvát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yébhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

rocanā́ ← rocaná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

aktū́n ← aktú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

paridī́yathaḥ ← √dī- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

trī́n ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

येभिः॑ । ति॒स्रः । प॒रा॒ऽवतः॑ । दि॒वः । विश्वा॑नि । रो॒च॒ना ।
त्रीन् । अ॒क्तून् । प॒रि॒ऽदीय॑थः ॥

• yebhis ← yebhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tisraḥ ← tri
• [noun], accusative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• parāvato ← parāvataḥ ← parāvat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “distance; distance; distance.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• rocanā ← rocana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “light; celestial sphere.”

• trīṃr ← trīn ← tri
• [noun], accusative, plural, masculine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• aktūn ← aktu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “night; dark; beam.”

• paridīyathaḥ ← paridī ← √dī
• [verb], dual, Present indikative

हे अश्विनौ तिस्रः दिवः त्रीन् दिवसान त्रीन् ‘अक्तून् तिस्रो रात्रीश्च । अत्यन्तसंयोगे द्वितीया । एतावन्तं कालं विश्वानि सर्वाणि व्याप्तानि वा रोचना रोचमानानि नक्षत्ररूपाणि देवगृहाणि परावतः दूरदेशात् येभिः यैरश्वैः परिदीयथः परिगच्छथः । दीयतिर्गतिकर्मा । तैरस्माकं स्तोत्रमुपयातमिति पूर्वत्रान्वयः ॥

English translation:

“With which in three days and three nights you traverse from afar all the brilliant (constellations).”

With which you fly around the three far distances, all the luminous realms of heaven,
and the three nights.

The acc. phrases tisráḥ parāvátaḥ, divó víśvāni rocanā́, and trī́m̐r aktū́n are all accusatives of extent and presented as if they were parallel; the specification ‘three’ in the first and last underlines this supposed parallelism. But the first two express extent of space and the third extent of time. A better tr. might be “you fly around the three far distances (and? see below) all the luminous realms of heaven for or during three nights. I do not know what “three nights” refers to: there is no parallel locution elsewhere and the standard tr. do not comment. It may simply reflect the common association of the Aśvins with triplets of various sorts. See esp.

I.34, which does have a roughly similar expression: I.34.7 tríḥ … divé-dive “Three times, day after day …” As for the first two accusative phrases, the rocanā́(ni) are regularly qualified as ‘three’, so “all the luminous realms” may be synonymous with immediately preceding “the three far distances” (a phrase also found in I.34.7 and VIII.32.22).

Wherewith the three wide distances, and all the lights that are in heaven.
Ye traverse, and three times of night.

Mit denen ihr die drei Entfernungen, alle Lichter des Himmels, die drei Nachtzeiten durchflieget.

Mit denen die drei Fernen ihr und alles, was am Himmel glänzt, Drei dunkle Räume ihr durchfliegt.

На которых вы облетаете
Три дали, все светлые пространства
Неба, три ночи.

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

राजकर्तव्य कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजा और सभाध्यक्ष ! आप दोनों (तिस्रः+दिवः) तीन दिनों और (त्रीन्+अक्तून्) तीन रात्रियों में अर्थात् केवल तीन अहोरात्र में (विश्वानि) समस्त (रोचना) पाठशाला, न्यायालय और यज्ञशाला आदि दिव्य स्थानों के निकट (परावतः) अति दूरदेश से (येभिः) जिन अश्वों के द्वारा (परिदीयथः) पहुँच जाते हैं, उनके द्वारा हमारे निकट भी पहुँचें ॥८॥

भावार्थभाषाः - शीघ्रगामी रथ के द्वारा राजा प्रतिवर्ष सब रक्षितव्य स्थानों को देखे और देखकर यदि कहीं न्यूनता हो, तो उसको दूर करे ॥८॥

अब कर्मयोगी तथा ज्ञानयोगी के यान का वैलक्षण्य कथन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (येभिः) जिन वाहनों द्वारा (तिस्रः, दिवः) तीन दिन और (त्रीन्, अक्तून्) तीन रात्रि में (परावतः) दूर-दूर के (विश्वानि, रोचना) सर्व दिव्यप्रदेशों में (परिदीयथः) प्राप्त करते हैं ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में ज्ञानयोगी तथा कर्मयोगी के यान का वैलक्षण्य वर्णन किया गया है कि वह अपने शीघ्रगामी यान द्वारा तीन दिन और तीन रात्रि में सम्पूर्ण दिव्यप्रदेशों=देश-देशान्तरों में परिभ्रमण करके अपनी राजधानी को प्राप्त करते हैं ॥८॥

राजकर्तव्यमाचष्टे।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजानौ। तिस्रो दिवः=त्रीन् दिवसान्। त्रीन् अक्तून्=तिस्रो रात्रीश्च। एतावन्तं कालम्। अत्यन्तसंयोगे द्वितीया। विश्वानि=सर्वाणि। रोचना=रोचनानि दिव्यस्थानानि पाठशालादीनि। परावतः=दूरदेशादपि। येभिर्यैरश्वैः। परिदीयथः=परिगच्छथः। तैरश्वैरस्मानपि आगच्छतमित्यर्थः ॥८॥

अथ तदीययानवैलक्षण्यमुच्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (येभिः) यैरश्वैः (तिस्रः, दिवः) त्रीन् दिवसान् (त्रीन्, अक्तून्) तिस्रो रात्रीश्च (परावतः) दूरस्थान् (विश्वानि, रोचना) सर्वान् दिव्यप्रदेशान् (परिदीयथः) व्याप्नुतः ॥८॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

उत꣡ नो गो꣡मतीर् इ꣡ष
उत꣡ साती꣡र् अहर्विदा
वि꣡ पथः꣡ सात꣡ये सितम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
gómatīḥ ← gómant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

utá ← utá (invariable)
{}

aharvidā ← aharvíd- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sātī́ḥ ← sātí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

utá ← utá (invariable)
{}

patháḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

sātáye ← sātí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sitam ← √sā- ~ si- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)
{}

उ॒त । नः॒ । गोऽम॑तीः । इषः॑ । उ॒त । सा॒तीः । अ॒हः॒ऽवि॒दा॒ ।
वि । प॒थः । सा॒तये॑ । सि॒त॒म् ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• gomatīr ← gomatīḥ ← gomat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “rich in cattle; bovine.”

• iṣa ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• sātīr ← sātīḥ ← sāti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• aharvidā ← ahar
• [noun], neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• aharvidā ← vidā ← vid
• [noun], vocative, dual, masculine
• “conversant(p); aware(p); enlightened; understanding.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• pathaḥ ← pathin
• [noun], accusative, plural, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• sitam ← si
• [verb], dual, Aorist imperative
• “tie.”

उत अपि च हे अहर्विदा अह्नो लम्भयितारौ । यद्वा । अह्नि प्रभातसमये वेदितव्यौ स्तोतव्यौ । नः अस्मभ्यं गोमतीः बहुभिर्गोंभिर्युक्ताः इषः अन्नानि दत्तमिति शेषः। उत अपि च सातीः संभजनीया दातव्या वा रायश्चास्मभ्यं दत्तम् । सनतेः सनोतेर्वा कर्मणि क्तिन् । ‘जनसनखनाम्’ इत्यात्वम् ।’ उतियूति’ इत्यादिना क्तिन उदात्तत्वं निपात्यते । अपि चास्माकं सातये उक्तानां गवादीनां लाभाय संभजनाय वा पथः तदुपायरूपान् मार्गान् वि सितं विशेषेण बध्नीतम् । यथान्ये न प्रविशन्ति तथा कुरुतमित्यर्थः। ‘षिञ् बन्धने । छान्दसो विकरणस्य लुक् । यद्वा । उपसर्गवशादयं धातुः स्वार्थविपरीते बन्धनाभावे वर्तते । प्रस्मरणं प्रस्थानमिति यथा। पथो मार्गान् वि सितं विमुञ्चतम् । प्रदर्शयतमित्यर्थः । पथिञ्छब्दोऽन्तोदात्तः । तस्य शसि टिलोप उदात्तनिवृत्तिस्वरेण शस उदात्तत्वम्

English translation:

“Bringers of the day, (bestow) upon us food with cattle, or donations of wealth, and close the path(against aggression) upon our gains.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

And close the path: vi pathaḥ sātaye sitam = asmākam gavādīnāmlābhāya tadupāyarūpān mārgān viśeṣeṇa badhnītam yathānye na praviśanti;

Vi = vimuñcatampradarśayatam ma-rgān, open, or, show to us the paths of profit

And refreshments along with cattle and winnings, too, o finders of the days—
unfasten the paths for us to win (them).

Renou (explicitly) and Geldner (implicitly) supply as the verb of ab voḷhám ‘convey’ from 10c. This is not impossible, and the duplication of some vocabulary (9a gómatīr íṣa(ḥ): 10 gómantam … rayím … áśvāvatir íṣaḥ) may favor it. But the two verses belong to different tṛcas, a fact that should disfavor such automatic filling in the blanks. I in fact think that ab can be construed with c. That pāda asks the gods to “unfasten” the paths (ví patháḥ … sitam), in other words, to make the way clear, for winning (sātáye). The dat. infinitive sātáye frequently takes an accusative of what is to be won (among many exx., cf., e.g., IX.88.2 purū́ṇi sātáye vásūni). I see no reason why the accusatives of ab cannot be the object of this infinitive; with the acc. in b, sātī́ḥ, we would have not only a cognate accusative construction, but one involving two forms of the same stem. Alternatively the accusatives in ab could serve as objects of ví … sitam, thus parallel to patháḥ. Cf. VIII.23.29, where both accusatives found here are the objects of ápā vṛdhi ‘uncover’, semantically similar to ví … sitam: VIII.23.29bc tváṃ no gómatīr íṣaḥ / mahó rāyáḥ sātím agne ápā vṛdhi “Uncover for us refreshments consisting of cows and the winning of great wealth, o Agni.” Hence in our passage “(Unfasten) refreshments and winnings; unfasten the paths for winning.” See further disc. ad vs. 21 below, which lends additional support to the 2nd alternative.

The epithet aharvíd- (4x, twice in this hymn) can contain either √vid ‘know’ or √vid ‘find’. Geldner (and Grassmann) opt for the former, with Geldner generalizing it to ‘Zeitkenner’.

Scarlatta (480-81) considers either possible, though his tr. reflect the former. In I.2.2 and I.156.4 I choose ‘know’, because both passages seem to involve knowledge of the ritual day, but esp. in the latter I recognize the possibility of ‘find’. (See comm. thereon.) By contrast the published translation of this hymn has ‘find’ for both occurrences. I do not feel strongly either way, but since this hymn begins with the Aśvins accompanying Dawn (vss. 1-2) and the immediately preceding vs. (8) has a mention of their traversing the nights, I mildly favor ‘find’, expressing the Aśvins’ advent in the early morning, bringing the daylight with them. Note also svarvidā ‘finders of the sun’ of the Aśvins in nearby VIII.8.7. This latter well-attested cmpd. seems universally to be analysed as containing ‘find’, not ‘know’; cf. Scarlatta 491-92.

O Finders of the Day, that we may win us food of kine and wealth,
Open the paths for us to tread.

Und bringet uns gute Speisen nebst Kühen, Gewinne, ihr Zeitkenner! Machet die Wege frei zum Gewinn!

O Tagerheller, öffnet uns die Pfade, dass Geschenke wir Und rinderreiches Gut empfahn.

А также (даруйте) нам подкрепления, приносящие коров,
А также добычу, о знающие (урочный) час!
Откройте пути для захвата добычи!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

विविध कर्मों का उपदेश देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) और (अहर्विदा१) हे दैनिक कर्मों के ज्ञाता राजा तथा अमात्य ! आपकी रक्षा के कारण जिनसे (नः) हम लोगों को (गोमतीः) गवादि पशुयुक्त (इषः) विविध अन्न हों (उत) और (सातीः) व्यापार में विविध लाभ हों, ऐसे उत्तमोत्तम उपाय आप करें। पुनः हे राजन् और अमात्य ! आप दोनों (सातये) विविध धनों के लाभार्थ (पथः) विविध मार्गों को (वि+सितम्) विशेषरूप से बाँधें ॥९॥

भावार्थभाषाः - जिन वाणिज्यादि उपायों से देश समृद्ध हो, राजा उन्हें विचार प्रजाओं की सम्मति से प्रसारित करे ॥९॥

टिप्पणी: १−अहर्विद्=दिन के जाननेवाले अर्थात् आज कौन-२ लौकिक या वैदिक कृत्य कर्तव्य हैं, यह प्रथम ही राजा और कर्मचारी वर्गों को जानना उचित है। अथवा समय-२ की बातें जाननेवाले हों ॥९॥

अब अन्य प्रार्थना करना कथन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अहर्विदा) हे प्रातःस्मरणीय (उत) अनन्तर (नः) हमको (गोमतीः) गोयुक्त (उत) और (सातीः) देने योग्य (इषः) ऐश्वर्यों को प्राप्त कराएँ और (सातये) भोग के लिये (पथः) मार्गों को (विसितम्) बाधारहित करें ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे प्रातःस्मरणीय कर्मयोगिन् तथा ज्ञानयोगिन् ! आप कृपा करके हमको गवादि धन से युक्त करें। हमको भोगयोग्य पदार्थ प्राप्त कराएँ और हमारे मार्गों को बाधारहित करें अर्थात् दुष्ट जन, जो हमारे यज्ञादि कर्मों में बाधक हैं, उनको क्षात्रबल से वशीभूत करके हमको अभयदान दें, जिससे हम निर्भय होकर वैदिक कर्मानुष्ठान में प्रवृत्त रहें ॥९॥

विविधकर्माण्युपदिशति।

पदार्थान्वयभाषाः - उत=अपि च। हे अहर्विदा=अहर्विदौ= अहान्याह्निककृत्यानि यौ वित्तो जानीतस्तौ। अद्य कानि कानि कृत्यानि लौकिकानि वैदिकानि चानुष्ठेयानि सन्तीति कर्मचारिभिर्वेदितव्यम्। हे राजानौ ! यैरुपायैः। गोमतीः=गवादिपशुभिर्युक्ताः। इषोऽन्नानि। नोऽस्माकं भवेयुः। उतापि च। सातीः=सातयो लाभा भवन्तु। चोपायाः कर्तव्या युवाभ्याम्। सनतेः सन्यतेर्वा क्तिन्। पुनः। हे राजानौ ! युवाम्। सातये=तेषां गवादीनां लाभाय। पथः=मार्गान्। वि सितम्=विशेषेण बध्नीतम्=प्रदर्शयतमित्यर्थः। षिञ् बन्धने ॥९॥

अथ प्रार्थनान्तरं वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अहर्विदा) हे प्रातःस्मरणीयौ (उत) अथ (नः) अस्मान् (गोमतीः) गोयुक्तानि (उत) अथ (सातीः) दातव्यानि (इषः) ऐश्वर्याणि प्रापयतम् (सातये) भोगाय (पथः) मार्गान् (विसितम्) विमुञ्चयतम् ॥९॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

आ꣡ नो गो꣡मन्तम् अश्विना
सुवी꣡रं सुर꣡थं रयि꣡म्
वोळ्ह꣡म् अ꣡श्वावतीर् इ꣡षः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

gómantam ← gómant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

surátham ← surátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suvī́ram ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áśvāvatīḥ ← áśvāvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

voḷhám ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

आ । नः॒ । गोऽम॑न्तम् । अ॒श्वि॒ना॒ । सु॒ऽवीर॑म् । सु॒ऽरथ॑म् । र॒यिम् ।
वो॒ळ्हम् । अश्व॑ऽवतीः । इषः॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• gomantam ← gomat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “rich in cattle; bovine.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• suvīraṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīraṃ ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• surathaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• surathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• voﾱham ← voḍham ← vah
• [verb], dual, Aorist imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• aśvāvatīr ← aśvāvatīḥ ← aśvāvat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “rich in horses.”

• iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

हे अश्विना अश्विनौ नः अस्मभ्यं रयिं धनम् आ वोळ्हम् आवहतम् आहरतम् । वहेर्लोटि छान्दसः शपो लुक् । ढत्वधत्वष्टुत्वढलोपेषु कृतेषु • सहिवहोरोदवर्णस्य’ इत्योत्वम् । कीदृशं रयिम् । गोमन्तं बह्वीभिर्गोभिर्युक्तं सुवीरम् । वीर्याज्जायन्त इति वीराः पुत्राः । शोभनैस्तैरुपेतम् । विविधमीरयन्ति शत्रूनिति वा वीराः शूराः। तैरुपेतम् । सुरथं शोभनरथेन युक्तम् । अपि च अश्वावतीः अश्वयुक्ताः । मन्त्रे सोमाश्व ’ इति मतौ दीर्घः। इषः इष्यमाणान्यन्नानि चास्मभ्यमावहतम् ॥ ॥ २ ॥

English translation:

“Bring to us, Aśvins, riches comprising cattle, male offspring, chariots, horses, food.”

Convey here to us, o Aśvins, wealth in cattle, in good heroes and good chariots,
and refreshments along with horses.

O Asvins, bring us wealth in kine, in noble heroes, and in cars:
Bring us the strength that horses give.

Bringet uns, Asvin, Besitz von Rindern, guten Mannen, guten Wagen, guten Speisen nebst Rossen!

O Ritter, fahrt uns Reichthum her an Rindern, Männern, Wagen auch Und rossereiche Labungen.

Привезите нам, о Ашвины, богатство
Из коров, из прекрасных мужей,
Прекрасных колесниц, подкрепления из коней!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

फिर प्रार्थना कही जाती है।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे स्वगुणों से सबके हृदय में निवासी राजन् तथा सभाध्यक्ष ! आप दोनों देश-देश में नाना कार्यों की स्थापना करके (नः) हम लोगों के लिये (गोमन्तम्) विविध गवादि पशुयुक्त (सुवीरम्) शोभन वीर संयुक्त (सुरथम्) सुरथ समेत (रयिम्) धन (आ+वोढम्) लाइये। और (अश्वावतीः) शोभनाश्वयुक्त (इषः) कमनीय अन्न एकत्रित कीजिये ॥१०॥

भावार्थभाषाः - विविध देशों की कलाओं, वाणिज्य विद्याओं और उनके साधन यन्त्रादिकों को स्वयं जान और प्रजाओं को जनवाकर देश को सब मिलकर समृद्ध करें ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापक ! (नः) आप हमारे लिये (गोमन्तम्) विद्यायुक्त (सुवीरम्) शोभनवीरयुक्त (सुरथम्) शोभनवाहनयुक्त (रयिम्) धन को तथा (अश्वावतीः) व्यापकशक्तिसहित (इषः) इष्ट कामनाओं को (आवोढम्) प्राप्त कराएँ ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे कर्मयोगिन् तथा ज्ञानयोगिन् ! आप हमको विद्यादान द्वारा तृप्त करें, जिससे हम परमात्मपरायण होकर वेदवाणी का विस्तार करें। हमको दुष्ट दस्यु तथा म्लेच्छ जनों के दमनार्थ शूरवीर पुरुष प्रदान करें, जो हमारी रक्षा में तत्पर रहें और हमें उत्तम वाहन तथा अन्नादि धन प्राप्त कराएँ, जिससे हम अपनी इष्टकामनाओं को पूर्ण कर सकें ॥१०॥

पुनः प्रार्थना विधीयते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना=अश्विनौ। युवाम्। सर्वत्र नानाकार्यस्थापनैः। नोऽस्मभ्यम्। गोमन्तम्=प्रशस्तगवादिपशुसहितम्। सुवीरम्=शोभनैर्वीरैरुपेतं विविधमीरयन्ति शत्रूनिति वीराः शूरास्तैर्युक्तं वा। सुरथम्=शोभनरथसमेतम्। रयिम्=धनम्। आवोढम्=आवहतमाहरतम्। तथा च। अश्वावतीरश्वोपेताः। इषः=इष्यमाणानि। काम्यानि=अन्नानि च। आहरतम् ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे अश्विनौ ! (नः) अस्मभ्यम् (गोमन्तम्) विद्यायुक्तम् (सुवीरम्) शोभनवीरवत् (सुरथम्) शोभनवाहनवत् (रयिम्) धनम् (अश्वावतीः) व्यापकशक्तिसहिताम् (इषः) इष्टिं च (आवोढम्) प्रापयतम् ॥१०॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

वावृधाना꣡ शुभस् पती
दस्रा हि꣡रण्यवर्तनी
पि꣡बतं सोमिय꣡म् म꣡धु

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
patī ← páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

śubhaḥ ← śúbh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

vāvr̥dhānā́ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRF, voice:MED}

dásrā ← dasrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

híraṇyavartanī ← híraṇyavartani- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

píbatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

somyám ← somyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

व॒वृ॒धा॒ना । शु॒भः॒ । प॒ती॒ इति॑ । दस्रा॑ । हिर॑ण्यवर्तनी॒ इति॒ हिर॑ण्यऽवर्तनी ।
पिब॑तम् । सो॒म्यम् । मधु॑ ॥

• vāvṛdhānā ← vṛdh
• [verb noun], nominative, dual
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• śubhas ← śubhaḥ ← śubh
• [noun], genitive, singular, feminine

• patī ← pati
• [noun], vocative, dual, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• dasrā ← dasra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins.”

• hiraṇyavartanī ← hiraṇya
• [noun]
• “aureate; gold.”

• hiraṇyavartanī ← vartanī ← vartani
• [noun], vocative, dual, masculine
• “path; East; way.”

• pibataṃ ← pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• somyam ← somya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “saumya.”

• madhu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

हे शुभस्पती शुभः शोभनस्थालंकारस्योदकस्य वा पती स्वामिनौ हे अश्विनौ ॥ ‘सुबामन्त्रिते ’ इति षष्ठ्यन्तस्य पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्याष्टमिकं सर्वानुदात्तत्वम् ॥ दस्रा दर्शनीयौ शत्रूणामुपक्षपयितारौ वा हिरण्यवर्तनी हिरण्मयमार्गौ । यद्वा। वर्ततेऽस्मिन्निति वर्तनी रथः । हिरण्मयो रथो ययोस्तौ। यद्वा। वर्तनि वर्तनमाचरणम्। हितरमणीयाचरणौ। ववृधाना प्रवृद्धौ। वृधेर्लिटः कानच् । ईदृशौ युवां सोम्यं सोममयं मधु माधुर्योपेतं मदकरं वा रसं पिबतम् ॥

English translation:

“Magnificent lords of good fortune, handsome Aśvins, riding in a golden chariot, drink the sweet Soma.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Magnificent lords: or, lords of bright ornaments, or of water

Having grown strong, o lords of beauty, you wondrous ones whose tracks are golden,
drink the somian honey.

Ye Lords of splendour, glorified, ye Wonder-Workers borne on paths
Of gold, drink sweets with Somajuice.

Erbauet euch, Ihr Herren der Schönheit, ihr Meister mit goldnen Rädern, und trinkt den somischen Süßtrank!

Euch labend, schöne Glanzesherrn, auf goldnen Pfaden fahrende, Geniesst des Soma Süssigkeit.

Усиливаясь, о повелители красоты,
О чудесные (боги), едущие по золотой колее,
Пейте сладость сомы!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

राजा और अमात्य कैसे होवें, यह इससे उपदेश देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् तथा अमात्य ! आप दोनों प्रथम सर्व कार्य में (वावृधाना) प्रवर्ध्यमान=बढ़नेवाले तथा उन्नति करनेवाले होवें तथा (शुभस्पती) सर्व कल्याणों के रक्षक होवें (दस्रा) ऐसे शुभ कर्म करें कि आप प्रजाओं के दर्शनीय और शत्रुविनाशक होवें (हिरण्यवर्तनी) और आपके आचरण सर्वोत्तम होवें या रथ सुवर्णमय होवें या आपके अच्छे मार्ग होवें। ऐसे होकर (सोम्यम्) सोमादियुक्त (मधु) मधु उत्तम-२ पदार्थ को भोगें (पिबतम्) पीवें ॥११॥

भावार्थभाषाः - राजा और कर्मचारी वर्ग कभी आलसी न होवें, वे शुभस्पति बनें अर्थात् प्रजाओं के कल्याण करने में ही सदा लगे रहें। दस्रा=ऐसे कर्म करें कि प्रजा उनके दर्शन के लिये सदा उत्कण्ठित रहे, इत्यादि-२ उत्तमोत्तम कार्य्य करते हुए श्रेष्ठ आरोग्यजनक पदार्थों को भोंगे ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शुभस्पती) हे उत्कृष्टपदार्थों के स्वामी (दस्रा) शत्रुओं का उपक्षय करनेवाले (हिरण्यवर्तनी) सुवर्णमय व्यवहारवाले ! आप (वावृधाना) अभ्युदयसम्पन्न हैं (सोम्यम्, मधु) इस शोभन मधुररस को (पिबतम्) पीजिये ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में ज्ञानयोगी तथा कर्मयोगी का स्तुतिपूर्वक सत्कार करना कथन किया है कि हे उत्तमोत्तम पदार्थों के स्वामी ! आप शत्रुओं का क्षय करनेवाले तथा अभ्युदयसम्पन्न हैं। कृपया इस उत्तम मधुर रस को, जो नाना पदार्थों से सिद्ध किया गया है, पान करके हमारे इस सत्कार को स्वीकार करें ॥११॥

राजानौ कीदृशौ भवेतामित्याचष्टे।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजानौ ! युवां सर्वस्मिन् कार्ये। वावृधाना=वावृधानौ=प्रवर्धमानौ समुन्नतेः कर्त्तारौ भवतम्। पुनः। हे शुभस्पती=सर्वेषां शुभानां कल्याणानां पती पालकौ भवतम्। हे दस्रा=दर्शनीयौ वा=प्रजाभिः। शत्रूणामुपक्षयितारौ वा भवतम्। पुनः। हे हिरण्यवर्तनीः=वर्तनिर्वर्त्तनमाचरणं हिरण्यो हिरण्मयोर्वर्तनिराचरणं ययोस्तौ सर्वोत्तमाचरणावित्यर्थः। यद्वा। वर्तनिर्मार्गः=उत्तममार्गौ। यद्वा। वर्तनी रथः=सुवर्णमयरथौ। ईदृशौ भवतम्। ईदृशौ भूत्वा सोम्यम्=सोमयुक्तं मधु। पिबतम् ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शुभस्पती) हे दिव्यपदार्थस्वामिनौ (दस्रा) शत्रूणामुपक्षयकर्तारौ (हिरण्यवर्तनी) हिरण्यव्यवहारौ ! युवाम् (वावृधाना) अभ्युदयवन्तौ स्तः (सोम्यम्, मधु) शोभनं रसम् (पिबतम्) उपभुञ्जाथाम् ॥११॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अस्म꣡भ्यं वाजिनीवसू
मघ꣡वद्भ्यश् च सप्र꣡थः
छर्दि꣡र् यन्तम् अ꣡दाभियम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

vājinīvasū ← vājínīvasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ca ← ca (invariable)
{}

maghávadbhyaḥ ← maghávan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

sapráthaḥ ← sapráthas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádābhyam ← ádābhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

chardíḥ ← chardís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yantam ← √yam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

अ॒स्मभ्य॑म् । वा॒जि॒नी॒व॒सू॒ इति॑ वाजिनीऽवसू । म॒घव॑त्ऽभ्यः । च॒ । स॒ऽप्रथः॑ ।
छ॒र्दिः । य॒न्त॒म् । अदा॑भ्यम् ॥

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vājinīvasū ← vājinīvasu
• [noun], vocative, dual, masculine

• maghavadbhyaś ← maghavadbhyaḥ ← maghavan
• [noun], dative, plural, masculine
• “big.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• saprathaḥ ← saprathas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “extensive; wide; extended.”

• chardir ← chardiḥ ← chardis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering.”

• yantam ← yam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• adābhyam ← adābhya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “trustworthy; disabused(p).”

हे वाजिनीवसू । वाजिनी हविर्युक्ता यागक्रिया । तस्यां वसु धनं हविर्भागलक्षणं ययोस्तथाविधौ है अश्विनौ अस्मभ्यं स्तोतृभ्यः मघवद्भ्यः । मघं धनं हविर्लक्षणम्। तद्वद्भ्यो यजमानेभ्यः च सप्रथः सर्वतः पृथु विस्तीर्णम् अदाभ्यं केनाप्यहिंस्यं छर्दिः । गृहनामैतत् । गृहं यन्तं नियच्छतं दत्तमिति यावत् ॥ यमेश्छान्दसः शपो लुक् । छन्दस्युभयथा’ इत्यार्धधातुकत्वेन ङित्त्वाभावादनुनासिकलोपाभावः ॥

English translation:

“Affluent i sacrifices, grant to us who are opulent (in oblations) a spacious unassailable dwelling.”

O you rich in prizewinning mares, to us and to our bounteous (patrons) hold out extensive
shelter that cannot be cheated.

The voc. vājinīvasū recurs here from 3a; in both verses it is immediately preceded by a heavy dat. pronoun, the near-rhyming yuvā́bhyām and asmábhyam. Its other two occurrences in this hymn (vss. 19, 30) are not so structured.

“Shelter that cannot be cheated (/deceived)” (see also VIII.85.5) is a striking and somewhat opaque expression, since ádābhya- usually modifies animate beings (generally gods) who aren’t gullible. I assume that the intention is shelter that can’t be breached by trickery, vel sim., but the context of neither passage gives us any help.

To us, ye Lords of ample wealth, and to our wealth chiefs extend
Wide shelter, ne’er to be assailed.

Gewähret uns, ihr Gewinnreichen, und unseren Gönnern in ganzer Breite euren untrüglichen Schirm!

Uns und den Opferherrn verleiht, o güterreiche, euren Schutz, Den weiten, unverletzlichen.

Нам, о богатые наградами,
И (нашим) щедрым покровителям,
Даруйте широкую защиту, безобманную!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

प्रजाओं के लिये विस्तीर्ण गृहादि प्रबन्ध भी राजा करे, यह उपदेश इससे देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनीवसू) हे वाणिज्यधन ! हे यागक्रियाधन ! हे बुद्धिधन ! हे अन्नसम्पन्न राजन् और अमात्य ! आप दोनों (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (च) तथा (मघवद्भ्यः) विज्ञानी, ज्ञानी और श्रेष्ठ पुरुषों के लिये (सप्रथः) सर्वतः विस्तीर्ण (अदाभ्यम्) और अहिंसनीय सुदृढ़ (छर्दिः) गृह का (यन्तम्) प्रबन्ध करें ॥१२॥

भावार्थभाषाः - वाणिज्य, सुमति, यागक्रिया, बुद्धि आदि का नाम वाजिनी है। जिनके यही वाजिनी धन है, वे वाजिनीवसु। धनिक पुरुष का नाम वेद में मघवा या मघवान् आता है। राजा को उचित है कि अकिञ्चन और धनिक दोनों के लिये निवासस्थान का प्रबन्ध करें ॥१२॥

अब निवास के लिये गृहादि की प्रार्थना करना कथन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनीवसू) हे बल से रत्नोत्पादक ! (अस्मभ्यम्, मघवद्भ्यः, च) मुझ विद्वान् तथा धनवान् के लिये (सप्रथः) सुप्रसिद्ध (अदाभ्यम्) बाधारहित (छर्दिः) निवासस्थान का (यन्तम्) प्रबन्ध करें ॥१२॥

भावार्थभाषाः - हे बल से रत्न उत्पादन करनेवाले ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! आप धनवान् पुरुषों और हम विद्वानों के लिये उत्तम=सब ऋतुओं में आराम तथा आनन्ददायक और जिसमें मनुष्य तथा पशु नीरोग रह सकें और जो सब उपद्रवों से रहित हो, ऐसे निवासगृह को यन्तं=यत्न कीजिये, यह आपसे हमारी प्रार्थना है ॥१२॥

प्रजाविस्तीर्णगृहादिप्रबन्धोऽपि राज्ञा कर्तव्य इत्युपदिशति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वाजिनीवसू=वाजिनी वाणिज्या सुमतिर्यागक्रिया अन्नादि च। सा वसूनि धनानि ययोस्तौ। युवाम्। अस्मभ्यम्। मघवद्भ्यश्च=मघं ज्ञानविज्ञानलक्षणं सम्पत्तिलक्षणञ्च धनमस्त्येषामिति। मघवद्भ्यः=विज्ञानिभ्यः श्रेष्ठेभ्यश्च। सप्रथः=सर्वतः। पृथु विस्तीर्णम्। अदाभ्यम्=केनाप्यहिंस्यम्। ईदृशं छर्दिर्गृहम्। यन्तम्=नियच्छतं दत्तम् ॥१२॥

अथ निवासगृहप्रार्थना उच्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनीवसू) हे बलेन वसुमन्तौ ! (अस्मभ्यम्, मघवद्भ्यः, च) अस्मभ्यं धनवद्भ्यः च (सप्रथः) प्रसिद्धम् (अदाभ्यम्) अबाध्यम् (छर्दिः) निवासम् (यन्तम्) प्रबध्नीतम् ॥१२॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

नि꣡ षु꣡ ब्र꣡ह्म ज꣡नानां᳐
या꣡विष्टं तू꣡यम् आ꣡ गतम्
मो꣡ षु꣡ अन्याँ꣡ उ꣡पारतम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ní ← ní (invariable)
{}

sú ← sú (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

gatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

tū́yam ← tū́ya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yā́viṣṭam ← √yu- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

anyā́n ← anyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

aratam ← √r̥- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

sú ← sú (invariable)
{}

u ← u (invariable)
{}

úpa ← úpa (invariable)
{}

नि । सु । ब्रह्म॑ । जना॑नाम् । या । अवि॑ष्टम् । तूय॑म् । आ । ग॒त॒म् ।
मो इति॑ । सु । अ॒न्यान् । उप॑ । अ॒र॒त॒म् ॥

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• brahma ← brahman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• janānāṃ ← janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• yāviṣṭaṃ ← yā ← yad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yāviṣṭaṃ ← āviṣṭam ← av
• [verb], dual, Athematic is aor. (Ind.)
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• tūyam ← tūya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “quick; fast; potent.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gatam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• mo ← mā
• [adverb]
• “not.”

• mo ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣv ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• anyāṃ ← anyān ← anya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• upāratam ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• upāratam ← aratam ← ṛch
• [verb], dual, Aorist imperative
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

हे अश्विनौ या यौ युवां जनानां प्राणिनां मध्ये ब्रह्म ब्राह्मणजातिं सु सुष्ठु नि नितराम्। अविष्टम् अरक्षिष्टम् । यद्वा । जनानां यजमानानां ब्रह्म परिवृढं स्तोत्रं हविर्लक्षणमन्नं वा यौ युवां न्यविष्टं न्यगच्छतम् । अवतिर्गत्यर्थः । तौ युवां तूयं क्षिप्रम् आ गतम् अस्मानप्यागच्छतम् । अन्यान् अस्मद्व्यतिरिक्तान यजमानान् मो मैव सु उपारतम् उपगमतम् । कदाचिदपि मैव प्राप्नुतमित्यर्थः ॥ अर्तेर्माङि लुङि’ सर्तिशास्त्यर्तिभ्यश्च’ इति च्लेरङादेशः ॥

English translation:

“Do you ever carefully protect the Brahman among men, come quickly; tarry not with other(worshippers).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Who ever carefully: brahma janānām yāviṣṭam tūyamā gatam: brāhmaṇa jātim, thebrāhmaṇa class; or, parivṛdham stotram havirlakṣaṇam annam vā, the great praise or sacrificial food

Team up the formulations of the people and come quickly here.
Do not go to the others.

The Pp. analyses yā́viṣṭam as yā́áviṣṭam, with the latter an injunc. -iṣ-aor.

to √av ‘help, favor’. Geldner accepts this analysis and Renou is sympathetic; however, Oldenberg dismisses it, taking yā́viṣṭam rather to √yu ‘unite’, as the verbal counterpart (with initial preverb ní) of the common noun niyút- ‘team’. This analysis is already found in Grassmann and is vigorously defended by Narten (Sig. Aor. 212). One argument against the Pp. interpr. is the fact that this would produce an unambiguous embedded relative clause, and these are rare to non-existent in the RV.

Come quickly downward to the prayer of people whom ye favour most:
Approach not unto other folk.

Kommet fein rasch herab zu der Menschen erbaulichen Reden, die ihr bevorzuget! Geratet ja nicht zu den anderen!

Gewähret gnädig das Gebet der Männer, kommet eilig her; Nicht wendet euch zu andern hin.

Примите милостиво молитву людей!
Быстро приезжайте!
Не попадите к другим!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पुनः राजकर्तव्य का उपदेश देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजा और सभाध्यक्ष ! (या) जिन आप दोनों ने (जनानाम्) मनुष्यों में (ब्रह्म) ब्रह्मज्ञान और नाना विद्याओं की (नि+सु) अत्यन्त अच्छे प्रकार (आविष्टम्) रक्षा की है। वे आप (तूयम्) शीघ्र (आगतम्) हमारे यज्ञों वा शुभकर्मों में आवें और (अन्यान्) चोर डाकू व्यभिचारी दुराचारी आदि दुष्ट पुरुषों को (मो) कदापि भी न (सूपारतम्) बचावें किन्तु इनको दण्ड देकर सुशिक्षित बनावें ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जो राजपुरुष ज्ञान-विज्ञान की सदा रक्षा करते हैं और सर्वदा जनताओं के ऊपर ध्यान रखते, जिनका जीवन ही प्रजार्थ है, वे ही सर्वत्र आदरणीय हैं ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (या) जिन आपने (जनानां) मनुष्यों के (ब्रह्म) यज्ञ की (सु) भलीभाँति (नि, अविष्टं) नितान्त रक्षा की, वे आप (तूयं) शीघ्र (आगतं) आएँ (अन्यान्) हमसे अन्य के समीप (मो) मत (सूपारतं) चिरकाल तक विलम्ब करें ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! आप यज्ञों के रक्षक, याज्ञिक पुरुषों के नितान्त सेवी और विद्वानों का पूजन करनेवाले हैं, इसलिये प्रार्थना है कि आप विलम्ब न करते हुए शीघ्र ही हमारे यज्ञस्थान को पधारकर सुशोभित करें ॥१३॥

पुनस्तमर्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजानौ ! या=यौ युवाम्। जनानाम्=मनुष्याणां मध्ये। ब्रह्म=ब्रह्मज्ञानम्। नि=नितराम्। सु=सुष्ठु। आविष्टमवितवन्तौ रक्षितवन्तौ तौ। युवाम्। तूयम्=शीघ्रम्। अस्मानपि। आगतमागच्छतम्। हे राजानौ ! अन्यान्=चोरादीन् पुरुषान्। मो=मैव। सूपारतम्=रक्षतम्। किन्तु तान् विनाशयतमेव ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (या) यौ युवां (जनानां) मनुष्याणां (ब्रह्म) यज्ञं (सु) सुष्ठुरीत्या (नि, अविष्टं) नितराम् अरक्षिष्टं तौ (तूयं) तूर्यम् (आगतं) आगच्छतम् (अन्यान्) अस्मदितरान् (मो) मा (सूपारतं) उपगच्छतम् ॥१३॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अस्य꣡ पिबतम् अश्विना
युव꣡म् म꣡दस्य चा꣡रुणः
म꣡ध्वो रात꣡स्य धिष्णिया

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pibatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

cā́ruṇaḥ ← cā́ru- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mádasya ← máda- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

dhiṣṇyā ← dhíṣṇya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

rātásya ← √rā- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

अ॒स्य । पि॒ब॒त॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ । यु॒वम् । मद॑स्य । चारु॑णः ।
मध्वः॑ । रा॒तस्य॑ । धि॒ष्ण्या॒ ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• madasya ← mada
• [noun], genitive, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• cāruṇaḥ ← cāru
• [noun], genitive, singular, masculine
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• madhvo ← madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• rātasya ← rā
• [verb noun], genitive, singular
• “give; impart.”

• dhiṣṇyā ← dhiṣṇya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “wise; beneficent.”

हे अश्विना अश्विनौ हे धिष्ण्या । धिषणा स्तुतिः । तदर्हौ युवं युवां मदस्य मदरस्य चारुणः शोभनस्य रातस्य अस्माभिर्दत्तस्य अस्य मध्वः मधुरस्य सोमस्य स्वांशलक्षणं भागं पिबतम् । यद्वा । द्वितीयार्थे षष्ठी । इमं सोमं पिबतम् ॥

English translation:

“Adorable Aśvins, drink of this exhilarating, delightful, sweet Soma, presented by us.”

You, o Aśvins—drink of this dear exhilarating drink,
of the honey bestowed, o holy ones.

The partitive gen. with pibatam consists of the phrase asyá … mádasya cā́ruṇaḥ / mádhvo rātásya, rendered in the published translation (sim. Geldner) as “ of “this dear exhilarating drink, of the honey bestowed,” which faithfully represents the hemistich boundary. However, it also construes the adj. cā́ruṇaḥ with masc. mádasya, though u-stem sg. oblique forms with interposed -n- should of course only be neut. This is in fact the only certain ex. of such a masc. form given by Lanman (Noun inflec., 410).

There are several ways to avoid this undesirable morphological analysis. The least attractive is to take máda- here as adjectival, but this exceptionally well-attested stem is otherwise only a noun. The other two possibilities are better. On the one hand, the rest of the gen. phrase includes the neut. noun mádhvaḥ, and cā́ruṇaḥ can be construed with it: “of this exhilarating drink, of the dear honey …” The drawback is that this artificially splits the gen. in b and reads part of it across the hemistich boundary. Perhaps the best solution is suggested by the other four occurrences of cā́ruṇaḥ, which always modifies amṛ́tasya ‘(drink) of immortality’, with the nominalized amṛ́ta- neuter (IV.70.2, 4; 108.4; 100.4, always in the order amṛ́tasya cā́ruṇaḥ, pāda-final as here). I suggest we read cā́ruṇaḥ here as representing that phrase and tr. “of this exhilarating drink, of the dear (drink of immorality), of the honey …”

Ye Asvins whom our minds perceive, drink of this lovely gladdening draught,
The mcath which we present to you.

Trinket, Asvin, von diesem angenehmen Rauschtrank, von dem gespendeten Süßtrank, ihr Asvin.

O trinkt von diesem süssen Trank, dem dargereichten lieblichen, O gabenreiche Ritter ihr.

Испейте, вы, о Ашвины, этого
Милого пьянящего напитка,
Пожертвованной (вам) сладости, о возбуждающие вдохновение!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

राजा का भाग दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे अश्विद्वय (धिष्ण्या) हे बुद्धिमान् हे बुद्धिगम्य राजन् तथा सभाध्यक्ष ! (युवम्) आप दोनों (मदस्य) हर्षप्रद (चारुणः) सुशोभन और (रातस्य) समर्पित (अस्य) इस (मध्वः) मधुमय पदार्थ के भाग को (पिबतम्) ग्रहण कीजिये ॥१४॥

भावार्थभाषाः - राजा अथवा राजकर्मचारीगण तब ही अच्छे पदार्थों का भोग कर सकते हैं, यदि वे परिश्रमपूर्वक कार्य्य करते हों। मधु शब्द से मधुर पदार्थ का ग्रहण है। प्रत्येक वस्तु उस समय मधुर प्रतीत होता है, जब क्षुधा प्रज्वलित हो और पाकस्थली वारंवार खाने से बिगड़ न गई हो। धनसम्पन्न पुरुष की पाचनशक्ति अधिक भोजन से बिगड़ जाती है ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (धिष्ण्या) स्तुतियोग्य (अश्विना) व्यापक (युवम्) आप (रातस्य) मेरे दिये हुए (चारुणः) पवित्र (मध्वः) मधु (मदस्य) हर्षकारक (अस्य) इस सोमरस का (पिबतं) पान करें ॥१४॥

भावार्थभाषाः - हे सबको वशीभूत करनेवाले ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! आप मेरे अर्पण किये हुए इस पवित्र, मीठे तथा हर्षोत्पादक सोमरस का पान कर तृप्त हों और हम पर प्रसन्न होकर हमारी कामनाओं को पूर्ण करें ॥१४॥

राज्ञो भागं दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना=हे अश्विनौ। हे धिष्ण्या=हे धिष्ण्यौ धिषणा बुद्धिस्तया गम्यौ, हे बुद्धिगम्यौ हे बुद्धिमन्तौ। युवम्=युवाम्। मदस्य=हर्षप्रदस्य। चारुणः=सुशोभनस्य। रातस्य=समर्पितस्य। अस्य=पुरतः स्थापितस्य। मध्वः=मधुनो भागं यथोचितं पिबतम्=गृह्णीतम् ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (धिष्ण्या) स्तुत्यौ (अश्विना) व्यापकौ (युवम्) युवाम् (रातस्य) मद्दत्तम् (चारुणः) शोभनम् (मध्वः) मधुरम् (मदस्य) हर्षकारकं (अस्य) इमं रसम् (पिबतम्) उपभुञ्जाथाम् ॥१४॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अस्मे꣡ आ꣡ वहतं रयिं꣡
शत꣡वन्तं सहस्रि꣡णम्
पुरुक्षुं꣡ विश्व꣡धायसम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vahatam ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sahasríṇam ← sahasrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śatávantam ← śatávant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

purukṣúm ← purukṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśvádhāyasam ← viśvádhāyas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒स्मे इति॑ । आ । व॒ह॒त॒म् । र॒यिम् । श॒तऽव॑न्तम् । स॒ह॒स्रिण॑म् ।
पु॒रु॒ऽक्षुम् । वि॒श्वऽधा॑यसम् ॥

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vahataṃ ← vahatam ← vah
• [verb], dual, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• śatavantaṃ ← śatavantam ← śatavat
• [noun], accusative, singular, masculine

• sahasriṇam ← sahasrin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thousandfold.”

• purukṣuṃ ← purukṣum ← purukṣu
• [noun], accusative, singular, masculine

• viśvadhāyasam ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvadhāyasam ← dhāyasam ← dhāyas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “alimentary; sustaining.”

हे अश्विनौ अस्मे अस्मभ्यं रयिं धनं आ वहतम् आनयतम् । कथंभूतम् । शतवन्तं शतसंख्योपेतं सहस्रिणं सहस्रसंख्योपेतं च पुरुक्षुं बहुनिवासं यद्वा पुरुभिर्बहुभिः स्तुत्यं विश्वधायसं विश्वेषां सर्वेषामस्मदीयानां धारकम् ।’ वहिहाधाम्भ्यश्छन्दसि’ इति दधातेरसुन्। णित्’ इत्यनुवृत्तेर्णिद्वद्भावेन युगागमः ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“Bring unto us riches by hundreds and by thousands, desired by many, sustaining all.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Desired by many:to be praised by many, bahubhiḥ; or, giving a home to many, bahunivāsam

Bring here to us wealth in hundreds and thousands,
consisting of much livestock, nourishing all.

Bring riches hither unto us in hundreds and in thousands, source
Of plenteous food, sustaining all.

Bringet uns hundertzählenden, tausendfachen Reichtum an vielem Vieh, der alle sättigt, mit!

Uns fahret reiches Gut herbei, das hundertfach und tausendfach, Viel Speise hegt und alles nährt.

Нам привезите богатство
Сотенное, тысячное,
Обильное скотом, всех насыщающее!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

प्रजाओं में राजा विविध धन स्थापित करे, यह उपदेश देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् तथा हे सभाध्यक्ष ! आप दोनों सभा की आज्ञा के अनुसार (शतवन्तम्) शतवस्तुसम्पन्न तथा (सहस्रिणम्) सहस्रों सामर्थ्य से युक्त अर्थात् बहुत (पुरुक्षुम्) बहुत आदमियों को निवास देनेवाले अतिविस्तीर्ण (विश्वधायसम्) सर्व उपयोगी वस्तुओं को अपने में धारण करनेवाले (रयिम्) विमान आदि धन (अस्मे) हम लोगों के लिये (आवहतम्) प्रस्तुत कीजिये ॥१५॥

भावार्थभाषाः - वाणिज्य के साधन, समुद्रमार्ग प्रसार, नौकासंचय और अन्यान्य वस्तुओं की वृद्धिकरण, विज्ञान की उन्नति, इस प्रकार के विविध वस्तुओं से देश को सदा सुसज्जित रखना राजधर्म है ॥१५॥

अब सत्कारानन्तर यजमान को ऐश्वर्य्यविषयक प्रार्थना करना कथन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! आप (अस्मे) हमारे लिये (शतवन्तं) सैकड़ों तथा (सहस्रिणं) सहस्रों पदार्थों सहित (पुरुक्षं) अनेक प्राणियों के आश्रयभूत (विश्वधायसं) सबकी रक्षा करनेवाले (रयिं) ऐश्वर्य्य को (आवहतं) प्राप्त कराएँ ॥१५॥

भावार्थभाषाः - अब सोमरस द्वारा सत्कार करने के अनन्तर यजमान प्रार्थना करता है कि हे सब प्राणियों के आश्रयभूत तथा सबकी रक्षा करनेवाले ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! आप कृपा करके मुझको ऐश्वर्य्यप्राप्ति का मार्ग बतलाएँ जिससे मैं ऐश्वर्य्ययुक्त होकर यज्ञादि कर्मों को विधिवत् कर सकूँ और यज्ञ के निधि परमात्मा की आज्ञापालन में सदा तत्पर रहूँ ॥१५॥

प्रजासु विविधानि धनानि निधातव्यानीत्युपदिशति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजसभाध्यक्षौ। युवाम्। शतवन्तम्=शतवस्तुसंयुक्तम्। सहस्रिणम्=सहस्रसामर्थ्ययुक्तम्। पुरुक्षुम्= बहुनिवासप्रदम्। पुरवो बहवः क्षयन्ति निवसन्त्यत्र। क्षयतिर्निवासकर्मा वेदे। पुनः। विश्वधायसम्=विश्वेषां सर्वेषां वस्तूनां धारकम्। ईदृशम्। रयिम्=धनम्। अस्मे=अस्मदर्थम्। आवहतम्=प्रापयतम् ॥१५॥

अथ सत्कारानन्तरं तयोरैश्वर्यविषयकप्रार्थना कथ्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे ज्ञानयोगिकर्मयोगिणौ ! (अस्मे) अस्मभ्यं (शतवन्तं) शतैः पदार्थैः सहितं (सहस्रिणं) सहस्रैः पदार्थैः सहितं (पुरुक्षुं) बहुनिवासं (विश्वधायसं) सर्वेषां धारकं (रयिं) ऐश्वर्य्यं (आवहतं) प्रापयतम् ॥१५॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

पुरुत्रा꣡ चिद् धि꣡ वां नरा
विह्व꣡यन्ते मनीषि꣡णः
वाघ꣡द्भिर् अश्विना꣡ गतम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
cit ← cit (invariable)
{}

hí ← hí (invariable)
{}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

purutrā́ ← purutrā́ (invariable)
{}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

manīṣíṇaḥ ← manīṣín- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

vihváyante ← √hvā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

gatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

vāghádbhiḥ ← vāghát- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

पु॒रु॒ऽत्रा । चि॒त् । हि । वा॒म् । न॒रा॒ । वि॒ऽह्वय॑न्ते । म॒नी॒षिणः॑ ।
वा॒घत्ऽभिः॑ । अ॒श्वि॒ना॒ । आ । ग॒त॒म् ॥

• purutrā
• [adverb]
• “distributively.”

• ciddhi ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ciddhi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• narā ← narāḥ ← nara
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; Nara; person; people; Nara; Puruṣa; nara [word]; servant; hero.”

• vihvayante ← vihvā ← √hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; compete.”

• manīṣiṇaḥ ← manīṣin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sage; expert; devout.”

• vāghadbhir ← vāghadbhiḥ ← vāghant
• [noun], instrumental, plural, masculine

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• gatam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे नरा नरौ स्तोतॄणां धनस्य नेतारावश्विनौ मनीषिणः मनस ईशितारः स्तोतारः वां युवां पुरुत्रा चिद्धि बहुषु हि देशेषु विह्वयन्ते विविधमाह्वयन्ति । तथा सति हे अश्विनौ वाघद्भिः वाहकैरश्वैः आ गतम् अस्मानेवागच्छतम् ॥

English translation:

“Leaders (of rites), wise men worship you in many plural ces; come to us with your steeds.”

Even though in many places men of inspired thought vie with (other) cantors in invoking you two—
o men, o Aśvins, come here.

Verily sages call on you, ye Heroes, in full many a place.
Moved by the priests, O Asvins, conic.

Obgleich sich vielerorts um euch, ihr Herren, die Liedersinnenden mit anderen Sängern streiten, o Asvin, so kommet zu uns!

An vielen Orten rufen euch, o Helden, zwar die Weisen an, Von uns verehrt, o Ritter, kommt.

Хотя во многих местах вас, о два мужа,
Призывают мудрые, состязаясь
С (другими) устроителями обряда, (к нам) приезжайте!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

उपयोगी और उद्योगी राजा प्रजाओं का प्रिय होता है, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (नरा) हे सर्वनेता (अश्विना) हे अश्वादि बलयुक्त राजन् और सभाध्यक्ष ! (मनीषिणः) मनीषी अर्थात् जितेन्द्रिय बुद्धिमान् मनस्वी आदि पुरुष (वाम्) आप दोनों को (पुरुत्रा+चित्+हि) बहुत प्रदेशों में (विह्वयन्ते) विविध प्रकार से या विशेषरूप से बुलाते हैं, अतः आप (वाघद्भिः) अच्छे-२ विद्वानों के साथ सब लोगों के यज्ञों में (आगतम्) आया करें ॥१६॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् और ऋत्विक् का नाम वाघत् है। राजवर्ग जहाँ जाएँ, वहाँ उनके साथ परम बुद्धिमान् जन और धार्मिक पुरोहित अवश्य रहें, ताकि सदसद्विवेक के साथ प्रजाओं के सब विषय निर्णीत होवें ॥१६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नरा) हे नेताओ ! यद्यपि (वाम्) आपको (मनीषिणः) विद्वान् लोग (पुरुत्रा, चित्, हि) अनेक स्थानों में (विह्वयन्ते) आह्वान करते हैं तथापि (अश्विना) हे व्यापक ! आप (वाघद्भिः) शीघ्रगामी वाहनों द्वारा (आगतं) आवें ॥१६॥

भावार्थभाषाः - हे ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! आप अनेक स्थानों में निमन्त्रित होने पर भी कृपा करके शीघ्रगामी यान द्वारा हमारे यज्ञ को सुशोभित करें ॥१६॥

उपयोग्युद्योगी च राजा प्रजाप्रियो भवति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे नरा=नरौ=सर्वेषां मनुष्याणां नेतारौ। हे अश्विना=हे अश्विनौ=अश्वादिबलयुक्तौ=राजसभाध्यक्षौ। मनीषिणः= मनसो चित्तस्येषिण ईशितारो जितेन्द्रिया बुद्धिमन्तो मनस्विनः पुरुषाः। वाम्=युवाम्। पुरुत्रा चिद्धि=बहुषु प्रदेशेषु। विह्वयन्ते=विविधमाह्वयन्ति। तस्मात् कारणात्। वाघद्भिः=मेधाविभिः सह। आगतमागच्छतं सर्वत्र ॥१६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नरा) हे नेतारौ ! (वाम्) युवां (मनीषिणः) विद्वांसः (पुरुत्रा, चित्, हि) बहुषु स्थलेषु (विह्वयन्ते) आह्वयन्ति तथापि (अश्विना) हे व्यापकौ ! (वाघद्भिः) शीघ्रगामिवाहनैः (आगतं) अस्मान्नेव आगच्छतम् ॥१६॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ज꣡नासो वृक्त꣡बर्हिषो
हवि꣡ष्मन्तो अरंकृ꣡तः
युवां꣡ हवन्ते अश्विना

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
jánāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vr̥ktábarhiṣaḥ ← vr̥ktábarhis- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

araṁkŕ̥taḥ ← araṁkŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

havíṣmantaḥ ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

havante ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yuvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

जना॑सः । वृ॒क्तऽब॑र्हिषः । ह॒विष्म॑न्तः । अ॒र॒म्ऽकृतः॑ ।
यु॒वाम् । ह॒व॒न्ते॒ । अ॒श्वि॒ना॒ ॥

• janāso ← janāsaḥ ← jana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• vṛktabarhiṣo ← vṛkta ← vṛj
• [verb noun]

• vṛktabarhiṣo ← barhiṣaḥ ← barhis
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Barhis; barhis [word].”

• haviṣmanto ← haviṣmantaḥ ← haviṣmat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificing.”

• araṅkṛtaḥ ← araṃkṛt
• [noun], nominative, plural, masculine

• yuvāṃ ← yuvām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• havante ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

वृक्तबर्हिषः । वृक्तं छिन्नं बर्हिर्यैस्ते तथोक्ताः । हविष्मन्तः हविर्भिर्युक्ताः अरंकृतः पर्याप्तकारिणः यद्वा हविरादीनामलंकर्तारः जनासः ऋत्विग्लक्षणा जना हे अश्विना अश्विनौ युवां हवन्ते आह्वयन्ति । अत आगच्छतमिति शेषः ॥

English translation:

“Men bearing the clipped sacred grass, presenting oblations, and completely fulfilling (their functions),worship you, Aśvin.”

The people, provided with twisted ritual grass and oblations, making fit preparations,
call upon you two, o Aśvins.

Men who have trimmed the sacred grass, bringing oblations and prepared,
O Asvins, are invoking you.

Die Leute haben das Barhis herumgelegt und rufen euch, Asvin, Spenden bringend, das Opfer rüstend.

Die Männer, die die Streu geschmückt, den Opferguss bereit gemacht, Sie laden euch, o Ritter, ein.

Люди, разложившие жертвенную солому,
Совершающие возлияния, приготовившие (жертву),
Зовут вас, о Ашвины.

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

न्याय करने के लिये राजवर्ग को बुलाना चाहिये, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे अश्वादिशक्तियुक्त राजन् और सभाध्यक्ष ! (वृक्तबर्हिषः) कामक्रोधादिशत्रुच्छेत्ता अतएव (हविष्मन्तः) उपासनावान् और (अरंकृतः) बहुत काम करनेवाले परमोद्योगी (जनासः) मनुष्य (युवाम्) आप ही दोनों को शुभकर्मों में (हवन्ते) बुलाते हैं। अतः आप सदा प्रजाओं की रक्षा में तत्पर होवें ॥१७॥

भावार्थभाषाः - वृक्तबर्हिष् यह नाम ऋत्विक् का भी है, जो कामक्रोधादिकों से रहित हैं, वे वृक्त हैं, वे ही निष्कामी हविष्मान् और अरंकृत अर्थात् परमोद्योगी हैं, इस प्रकार के मनुष्यों का अधिकार है कि वे राजपुरुषों को अपने गृह पर बुलाकर सदुपदेश देवें और अभियोग का निर्णय करावें ॥१७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे अत्यन्त पराक्रमवाले ! (वृक्तबर्हिषः) आपके लिये पृथक् आसन सज्जित करके (हविष्मन्तः) आपके सिद्ध भाग को लिये हुए (अरंकृतः) संस्कृत शरीर बनकर (जनासः) सब मनुष्य (युवां, हवन्ते) आपका आह्वान करते हैं ॥१७॥

भावार्थभाषाः - हे ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! आप पराक्रमी होने से सबको पराक्रमसम्पन्न बनानेवाले हैं, इसलिये आपको उत्तमासन सुसज्जित करके उत्तम वस्त्राभूषणों से अलंकृत होकर सिद्ध किया हुआ सोमरस लिये हुए सब पुरुष आपके आगमन की प्रतीक्षा कर रहे हैं। सो आप उसका पान करके हमारे यज्ञ को प्राप्त होकर उत्तम उपदेशों द्वारा हमें पराक्रमी बनावें ॥१७॥

न्यायार्थं राजवर्गमाह्वातव्य इति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना=अश्विनौ=राजानौ। वृक्तबर्हिषः=वृक्ताश्छिन्ना बर्हिषो बृहन्तो महान्तः कामक्रोधादिशत्रवो यैस्ते निवृत्तरागादिदोषा इत्यर्थः। अतएव हविष्मन्तः=उपासनावन्तः। अतः=अरंकृतः=अरं पर्य्याप्तं कुर्वन्तीति अरंकृतः=परमोद्योगिनः। जनासः=पुरुषाः। युवामेव। हवन्ते=आह्वयन्ति ॥१७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे अत्यन्तपराक्रमिणः ! (वृक्तबर्हिषः) पृथक्त्यक्तासनाः (हविष्मन्तः) त्वदीयभागवन्तः (अरंकृतः) संस्कृताः सन्तः (जनासः) सर्वे जनाः (युवां, हवन्ते) युवां आह्वयन्ति ॥१७॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अस्मा꣡कम् अद्य꣡ वाम् अयं꣡
स्तो꣡मो वा꣡हिष्ठो अ꣡न्तमः
युवा꣡भ्याम् भूतु अश्विना

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
adyá ← adyá (invariable)
{}

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ántamaḥ ← ántama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́hiṣṭhaḥ ← vā́hiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

bhūtu ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

yuvā́bhyām ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:DU}

अ॒स्माक॑म् । अ॒द्य । वा॒म् । अ॒यम् । स्तोमः॑ । वाहि॑ष्ठः । अन्त॑मः ।
यु॒वाभ्या॑म् । भू॒तु॒ । अ॒श्वि॒ना॒ ॥

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• stomo ← stomaḥ ← stoma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• vāhiṣṭho ← vāhiṣṭhaḥ ← vāhiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine

• antamaḥ ← antama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intimate; bosom(a).”

• yuvābhyām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• bhūtv ← bhūtu ← bhū
• [verb], singular, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

अद्य इदानीम् अस्माकम् अयं स्तोमः अस्मदीयं स्तोत्रं हे अश्विनौ वां युवयोः वाहिष्ठः वाहयितृतमः प्रापयितृतमः सन् युवाभ्याम् अन्तमः अन्तिकतमः अतिशयेन समीपवर्ती भूतु भवतु । ’ तमे तादेश्च’ (पा. सू. ६. ४. १४९. ९) इत्यन्तिकशब्दस्य तादिर्लुप्यते । भवतेश्छान्दसः शपो लुक् ॥

English translation:

“May this our praise today be conveyed successfully to you, Aśvins, and be most near to you.”

Today let this praise song of ours, which best conveys you nearest, be for you two, o Aśvins.

May this our hymn of praise to-day, most powerful to bring you, be,
O Asvins, nearest to your hearts.

Dieses unser Loblied soll euch heut am meisten anziehen, soll euch am meisten nahe gehen, Asvin!

Dies unser Loblied möge euch, o Ritter, das willkommenste Und liebste sein am heut’gen Tag.

Это наше восхваление сегодня
Пусть притягивает вас больше всех,
Пусть будет самым близким для вас, о Ашвины!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

राजवर्ग को अपनी-२ प्रार्थना सुनावे, यह इससे दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे अश्वादिबलयुक्त राजा तथा सभाध्यक्ष ! (अद्य) आज (अयम्) यह (अस्माकम्+स्तोमः) हम लोगों की स्तुति प्रार्थना (वाम्) आप दोनों को (वाहिष्ठः) अतिशय प्रसन्न करनेवाली (युवाभ्याम्) और आपके (अन्तमः+भूतु) अतिशय समीपवर्ती हो ॥१८॥

भावार्थभाषाः - सत्य और हृदयग्राही स्तुति प्रार्थना राजवर्ग को सुनावें ॥१८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे ओजस्विन् ! (अद्य) आज (अस्माकं) हमारा (अयं, वां, स्तोमः) यह आपके लिये किया गया स्तोत्र (युवाभ्यां) आपको (वाहिष्ठः) अवश्य प्राप्त करानेवाला और (अन्तमः) समीप में होनेवाला (भूतु) हो ॥१८॥

भावार्थभाषाः - हे ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! आज हम लोग जिस स्तोत्र द्वारा आपकी स्तुति करते हैं, वह हमारे लिये सफलीभूत हो अर्थात् हम लोग आपके शुभाचरणों का अनुकरण करके पराक्रमी, उद्योगी तथा विद्वान् होकर आपके समीपवर्ती हों ॥१८॥

राजवर्गं स्वस्वप्रार्थनां श्रावयेदिति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना=अश्विनौ राजानौ। अद्यास्मिन् दिवसे। अयमस्माकं स्तोमः=प्रार्थना। वाम्=युवयोः। वाहिष्ठः=वाहयितृतमः प्रसादयितृतमः सन्। युवाभ्यां युवयोरन्तमोऽन्तिकतमोऽतिशयसमीपवर्ती। भूतु=भवतु ॥१८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे ओजस्विनौ ! (अद्य) इदानीं (अस्माकं) अस्मदीयं (अयं) एषः (वां, स्तोमः) युवयोः स्तोत्रं (युवाभ्यां) त्वदर्थं (वाहिष्ठः) अतिशयेन प्रापकं (अन्तमः) अन्तिकतमं च (भूतु) भवतु ॥१८॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

यो꣡ ह वाम् म꣡धुनो दृ꣡तिर्
आ꣡हितो रथच꣡र्षणे
त꣡तः पिबतम् अश्विना

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
dŕ̥tiḥ ← dŕ̥ti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ha ← ha (invariable)
{}

mádhunaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́hitaḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

rathacárṣaṇe ← rathacárṣaṇa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

pibatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tátas ← tátas (invariable)
{}

यः । ह॒ । वा॒म् । मधु॑नः । दृतिः॑ । आऽहि॑तः । र॒थ॒ऽचर्ष॑णे ।
ततः॑ । पि॒ब॒त॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• madhuno ← madhunaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• dṛtir ← dṛtiḥ ← dṛti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hose; dṛti [word]; hide; bladder.”

• āhito ← āhitaḥ ← ādhā ← √dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; conceive; ignite; keep; effect; fuel; lend; cover; direct.”

• rathacarṣaṇe ← rathacarṣaṇa
• [noun], locative, singular, masculine

• tataḥ ← tatas
• [adverb]
• “then; therefore; now; then; from there; subsequently; consequently; then; there; from that; for that reason; alternatively; consequently; furthermore.”

• pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

हे अश्विना अश्विनौ रथचर्षणे रथस्य चर्षणे द्रष्टव्ये मध्ये देशे यः द्दतिः मधुनः मधुरस्यास्माभिर्दत्तस्य सोमस्य संबन्धी तेन मधुना पूर्णः आहितः स्थापितो वर्तते ततः दृतेः सकाशात् सोमं पिबतम् ॥

English translation:

“Drink, Aśvins, from the skin (filled) with the sweet (Soma) which is suspended in view of your car.”

The skin-bag of honey that was set here in your chariot-rut, drink from it, o Aśvins.

I don’t really understand why the skin-bag of honey is set in the chariotrut. One might think of the English expression “grease the skids,” except that the Aśvins are meant to drink out of it.

The skin filled full of savoury meath, laid in the pathway of your car-
O Asvins, drink ye both therefrom.

Den Schlauch mit Süßigkeit, den ihr aufgeladen habt, gießt ihn aus auf die Wagenfurche; trinket davon, o Asvin!

Aus eurem Schlauch des süssen Tranks, der in den Wagenkasten euch, Gelegt ist, Ritter, trinkt aus dem.

Тот (кожаный) мешок с медом, который вы
Погрузили, (вылейте его) в колею колесницы!
Пейте оттуда, о Ашвины!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

राजकर्तव्यता का उपदेश करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे राजन् तथा हे सचिव ! युद्धादिस्थल में जब-२ आप पीना चाहें तब-२ (वाम्) आपके (रथचर्षणे) रथ के मध्यभाग में (आहितः) स्थापित (यः+ह) जो यह (मधुनः) मधु का (दृतिः) चर्मपात्र है (ततः) उसमें ले लेकर (पिबतम्) पिया करें ॥१९॥

भावार्थभाषाः - युद्ध में जाने के समय रथ के ऊपर खान-पान की सामग्री भी रख लेनी चाहिये ॥१९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे तेजस्विन् (यः ह) जो यह (मधुनः, दृतिः) मधुररस का पात्र (वाम्) आपके (रथचर्षणे) रथ से देखने योग्य स्थान में (आहितः) स्थापित किया है (ततः) तिस पात्र से आप (पिबतं) पान करें ॥१९॥

भावार्थभाषाः - हे तेजस्वी पुरुषो ! यह सोमरस का पात्र, जो आपके रथ से ही दृष्टिगत होता है, आपके पानार्थ स्थापित किया है, कृपा कर इस पात्र से पानकर प्रसन्न हों और हम लोगों को अपने सदुपदेशों से ओजस्वी तथा तेजस्वी बनावें, यह हमारी आपसे प्रार्थना है ॥१९॥

कर्तव्यतामुपदिशति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना=अश्विनौ राजानौ ! युद्धादिस्थले यदा यदा युवां पिपासेतं तदा तदा। वाम्=युवयोः। रथचर्षणे=रथस्य मध्यभागे। आहितः=स्थापितः। योऽयं ह। मधुनो दृतिश्चर्मपात्रं वर्तते ततस्तस्माद् यथेच्छम्। मधु पिबतम् ॥१९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे तेजस्विनौ ! (यः, ह) यश्च (मधुनः, दृतिः) मधुररसस्य पात्रं (वां) युवयोः (रथचर्षणे) रथसमीपे (आहितः) स्थापितः (ततः) तत् पात्रात् (पिबतं) पानं कुरुतम् ॥१९॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ते꣡न नो वाजिनीवसू
प꣡श्वे तोका꣡य शं꣡ ग꣡वे
व꣡हतम् पी꣡वरीर् इ꣡षः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vājinīvasū ← vājínīvasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

gáve ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

páśve ← paśú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śám ← śám (invariable)
{}

tokā́ya ← toká- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pī́varīḥ ← pī́van- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

váhatam ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

तेन॑ । नः॒ । वा॒जि॒नी॒व॒सू॒ इति॑ वाजिनीऽवसू । पश्वे॑ । तो॒काय॑ । शम् । गवे॑ ।
वह॑तम् । पीव॑रीः । इषः॑ ॥

• tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vājinīvasū ← vājinīvasu
• [noun], vocative, dual, masculine

• paśve ← paśu
• [noun], dative, singular, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• tokāya ← toka
• [noun], dative, singular, neuter
• “offspring.”

• śaṃ ← śam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “luck; well-being; fortune.”

• gave ← go
• [noun], dative, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• vahatam ← vah
• [verb], dual, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• pīvarīr ← pīvarīḥ ← pīvara
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fat; rich; fleshy.”

• iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

हे वाजिनीवसू । वाजोऽन्नं बलं वा । तद्युक्तधनौ नः अस्माकं पश्वे पशवे अश्वादिलक्षणाय । ‘जसादिषु छन्दसि वावचनम्’ इति धेर्ङिति’ इति गुणस्य विकल्पितत्वाद्यण् ॥ तोकाय पुत्राय गवे च । जात्यभिप्रायं सर्वत्रैकवचनम्। पशुप्रभृतिभ्यः शं सुखं यथा भवति तथा पीवरीः प्रवृद्धान् इषः अन्नानि तेन भवदीयेन रथेन वहतम् आवहतं प्रापयतम् । दत्तमित्यर्थः ॥ ॥ ४ ॥

English translation:

“Affluent in oblations, bring to us with that (chariot) abundant food, so that there may be prosperity inhorses, progeny, and cattle.”

O you rich in prizewinning mares, with it bring weal for our livestock, our offspring, and our cow,
and refreshments rich in fat.

The referent of téna ‘with it’ is not clear. Although the verse sequence might suggest the skin-bag of vs. 19, the chariot makes more sense, and in 30a, where pāda a is repeated, it does seem to refer to the chariot or parts thereof.

For this, ye Lords of ample wealth, bring blessing for our herd, our kine,
Our progeny, and plenteous food.

Mit dem bringet, o Gewinnreiche, unserem Vieh und Nachwuchs und dem Rind Wohlsein und fette Labung!

In dem, o güterreiche, bringt, zum Heil für Kinder, Vieh und Rind Uns fette Labetränke her.

В нем, о богатые наградами, привезите нам
Благополучие для скота, потомства, быка
(И) жирные подкрепления!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

पुनः उसी अर्थ को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (तेन) इस हेतु (वाजिनीवसू) बुद्धि, विद्या, वाणिज्या, यागक्रिया और अन्नादिकों का नाम वाजिनी है। हे वाजिनीधन राजन् और हे अमात्य ! (नः) हमारे (पश्वे) अश्वादि पशुओं (तोकाय) पुत्रादि सन्तानों तथा (गवे) गवादि हितकारी पशुओं के लिये जिससे (शम्) कल्याण हो, वह आप करें तथा (पीवरीः) प्रशस्त प्रवृद्ध (इषः) अन्नादिकों को (वहतम्) हम लोगों के लिये लावें ॥२०॥

भावार्थभाषाः - देश में जिन उपायों से अच्छे पशुओं, सन्तानों और अन्नों की वृद्धि हो, वे कर्तव्य हैं ॥२०॥

अब ज्ञानयोगी तथा कर्मयोगी से अपने कल्याणार्थ प्रार्थना करना कथन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनीवसू) हे पराक्रमरूप धनवाले ! (तेन) तिस रसपान से प्रसन्न होकर (नः) हमारे (पश्वे) पशु (तोकाय) सन्तान (गवे) विद्या के लिये (शं, वहतं) कल्याण करें और (पीवरीः) प्रवृद्ध (इषः) सम्पत्ति को उत्पन्न करें ॥२०॥

भावार्थभाषाः - हे पराक्रमशील ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! आप हमारे सिद्ध किये हुए सोमरस का पान करके प्रसन्न हों और आपकी कृपा से हमारे पशु तथा सन्तान निरोग रहकर वृद्धि को प्राप्त हों। हमारी विद्या सदा उन्नत होती रहे और हम बड़े ऐश्वर्य्य को प्राप्त हों, यह हमारी आपसे विनयपूर्वक प्रार्थना है ॥२०॥

पुनस्तमर्थमाचष्टे।

पदार्थान्वयभाषाः - तेन हेतुना। हे वाजिनीवसू=वाजिनी=बुद्धिर्विद्या वाणिज्या अन्नादिकञ्च। सैव वसूनि धनानि ययोस्तौ। युवां नोऽस्माकम्। पश्वे=तुरङ्गादिपशवे। तोकाय=सन्तानाय। गवे=गवादिपशुभ्यश्च। येन शम्=कल्याणं भवेत् तत् कुरुतम्। तथा। पीवरीः=प्रशस्ताः। इषोऽन्नानि। वहतमानयतम् ॥२०॥

अथ तयोः पुनः स्वकल्याणार्थं प्रार्थना कथ्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनीवसू) हे पराक्रमधनौ ! (तेन) तेन रसपानेन प्रसन्नः सन् (नः) अस्माकं (पश्वे) पशवे (तोकाय) सन्तानाय (गवे) विद्यायै (शं, वहतं) कल्याणं कुरुतं (पीवरीः) प्रवृद्धा (इषः) सम्पत्तिः च कुरुतम् ॥२०॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

उत꣡ नो दिविया꣡ इ꣡ष
उत꣡ सि꣡न्धूँर् अहर्विदा
अ꣡प द्वा꣡रेव वर्षथः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
divyā́ḥ ← divyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

utá ← utá (invariable)
{}

aharvidā ← aharvíd- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

síndhūn ← síndhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)
{}

ápa ← ápa (invariable)
{}

dvā́rā ← dvā́r- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

iva ← iva (invariable)
{}

varṣathaḥ ← √vr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

उ॒त । नः॒ । दि॒व्याः । इषः॑ । उ॒त । सिन्धू॑न् । अ॒हः॒ऽवि॒दा॒ ।
अप॑ । द्वारा॑ऽइव । व॒र्ष॒थः॒ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• divyā ← divyāḥ ← divya
• [noun], accusative, plural, feminine
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• iṣa ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• sindhūṃr ← sindhu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• aharvidā ← ahar
• [noun], neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• aharvidā ← vidā ← vid
• [noun], vocative, dual, masculine
• “conversant(p); aware(p); enlightened; understanding.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• dvāreva ← dvārā ← dvāra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “aperture; gate; door; mouth; vagina; orifice; dvāra [word]; pass; opening; means; entrance.”

• dvāreva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• varṣathaḥ ← vṛṣ
• [verb], dual, Present indikative
• “shower; rain; effuse; shower; drench.”

उत अपि च हे अहर्विदा अह्नो लम्भयितारौ । यद्वा । अह्नि प्रभातसमये वेदितव्यौ स्तोतव्यावश्विनौ । दिव्याः दिविभवाः इषः इष्यमाणा अपः नः अस्मदर्थं द्वारेव द्वारेणेव छिद्रेणेव अप वर्षथः मेघादपकृष्य युवां सिञ्चथः । उत अपि च सिन्धून् स्यन्दनशीला नदीः वृष्टैस्तैरुदकैः अस्माकं स्नानपानादिकार्थाय कृतवन्तावित्यर्थः ॥

English translation:

“Bringers of the day, you rain upon us by the (open) door (of the clouds) the waters of heaven, or (withthem fill) the rivers.”

And heavenly refreshments and rivers, o finders of the days— like two doors, you will open (these) up for us.

This vs. is structured very like vs. 9, presenting some of the same syntactic problems, but in a somewhat clearer fashion. The first two pādas, utá no divyā́íṣa, utá síndhūm̐r aharvidā are identical to 9ab utá no gómatīr íṣa, utá sātī́r aharvidā, save for the adj. modifying íṣaḥ in a and the acc. pl. found in b. Recall that Geldner and Renou supply a verb (voḷhám) for ab, separating those pādas from c. Some support for their position might be found in the larger context of vs. 21: the immediately preceding pāda, 20c, contains váhatam with a variant íṣaḥ object (“fat,” not “heavenly”). So it could be possible to read 21ab as a continuation of the VP in 20c, giving support to Geldner/Renou, who supply a verb from the same root (√vah) to govern the identically structured 9ab. But Geldner happily takes ab as the obj. of the verb in 21c, ápa … varṣathaḥ ‘you two will open up’ (s-aor. subjunctive to √vṛ ‘cover, obstruct’). As was noted ad vs. 9, ápa √vṛ ‘uncover, open up’ is semantically very like ví √sā ‘unfasten’, and if refreshments can be the object of the first, this should also be possible for the second.

varṣathaḥ is the only s-aor. form to √vṛ in all of Sanskrit. It is very possible that it was created for this passage because the resulting syllable varṣ evokes the root √vṛṣ ‘rain’, which would be appropriate for the liquids that are its objects in ab. Renou also remarks on this word play.

Ye too unclose to us like doors the strengthening waters of the sky,
And rivers, ye who find the day.

Und schließet uns die himmlischen Labungen und die Ströme auf wie die Tore, ihr Zeitenkenner!

Und schliesset nun wie Thore uns des Himmels Labetränke auf Und seine Ströme, Tagesherrn.

И также откройте нам,
Словно врата, небесные подкрепления
И реки, о знающие (урочный) час!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

सदा अन्न और जल का प्रबन्ध करे, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अहर्विदा) हे प्रजाओं के दैनिक कर्मों के ज्ञाता राजन् तथा अमात्य ! आप दोनों (नः) हम लोगों के लिये (दिव्याः) अच्छी-२ हितकारी (इषः) अन्नादि सम्पत्तियों को (द्वारा+इव) शकटादि द्वारा और (सिन्धून्) प्रवहणशील जलों को (द्वारा+इव) नहरों व नलों के द्वारा (अप+वर्षथः) वर्षा किया करें ॥२१॥

भावार्थभाषाः - राजवर्ग को उचित है कि देश में अन्नों का अभाव न होने देवें। कृषि और जल का बहुत अच्छा प्रबन्ध करें ॥२१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अहर्विदा) हे प्रातःस्मरणीय ! (नः) हमारे लिये (दिव्या, इषः) दिव्य इष्ट पदार्थ (उत्) और (सिन्धून्) कृत्रिम नदियों=नहरों को (द्वारा इव) द्वार पर प्राप्त होने के समान (अप, वर्षथः) उत्पन्न करें ॥२१॥

भावार्थभाषाः - हे प्रातःस्मरणीय ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! हमारे लिये उत्तमोत्तम पदार्थ प्रदान करें, जिनके सेवन से विद्या, बल तथा बुद्धि की वृद्धि हो। हे भगवन् ! हमारे लिये नहरों का सुप्रबन्ध कीजिये, जिससे कृषि द्वारा अन्न अधिकता से उत्पन्न हो तथा जलसम्बन्धी अन्य कार्यों में सुविधा हो अर्थात् मनुष्य तथा पशु अन्न और जल से सदा संतुष्ट रहें, ऐसी कृपा करें ॥२१॥

सदान्नजलप्रबन्धं कुर्य्यादिति दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अहर्विदा=अहानि प्रजानां दैनिककर्माणि वित्तो यौ ता अहर्विदौ राजानौ। उतापि च। नोऽस्मदर्थम्। दिव्याः=हितसाधिनीः। इषः=अन्नादिसम्पत्तीः। उत सिन्धून्=स्यन्दनशीलानि जलानि च। द्वारा इव=देवखातादिद्वारया। अपवर्षथः=सिञ्चथः ॥२१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अहर्विदा) हे प्रातःस्मरणीयौ ! (उत) अथ च (नः) अस्मभ्यं (दिव्या, इषः) दिव्यानिष्टपदार्थान् (उत) अथ (सिन्धून्) कुल्याः (द्वारा, इव) द्वारस्था इव (अप, वर्षथः) उत्पादयतम् ॥२१॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

कदा꣡ वां तौग्रियो꣡ विधत्
समुद्रे꣡ जहितो꣡ नरा
य꣡द् वां र꣡थो वि꣡भिष् प꣡तात्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
kadā́ ← kadā́ (invariable)
{}

taugryáḥ ← taugryá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vidhat ← √vidh- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

jahitáḥ ← √hā- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

samudré ← samudrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

pátāt ← √pat- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

víbhiḥ ← ví- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

क॒दा । वा॒म् । तौ॒ग्र्यः । वि॒ध॒त् । स॒मु॒द्रे । ज॒हि॒तः । न॒रा॒ ।
यत् । वा॒म् । रथः॑ । विऽभिः॑ । पता॑त् ॥

• kadā
• [adverb]
• “when; kadā [word].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• taugryo ← taugryaḥ ← taugrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhujyu.”

• vidhat ← vidh
• [verb], singular, Present injunctive
• “worship; offer.”

• samudre ← samudra
• [noun], locative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• jahito ← jahitaḥ ← hā
• [verb noun], nominative, singular
• “abandon; decrease; want; kill; deteriorate; get rid of; exclude; lose; avoid; remove; leave; abandon; neglect; leave; discard; apostatize; discontinue; weaken; abandon; assail; subtract; foreswear; pour away; withdraw; depart; reduce.”

• narā ← nṛ
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vibhiṣ ← vibhiḥ ← vi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “vi; bird; vi.”

• patāt ← pat
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

हे नरा नरौ नेतारावश्विनौ तौग्र्यः तुग्रपुत्रो भुज्युः समुद्रे जलधौ जहितः असुरैः प्रक्षिप्तः सन् कदा कस्मिन् काले वां युवां विधत् अविधत् स्तुतिभिः पर्यंचरत् । यत् यदा वां युवयोः विभिः गन्तृभिरश्वैरुपेतः रथः पतात् तं भुज्युमानेतुं पतेत् गच्छेत् तदानीं भुज्युरस्तौदिति पूर्वेणार्धेन पृष्टस्य प्रतिवचनम् ॥

English translation:

“When did the son of Tugra, thrown into the ocean, glorify you, leaders (of rites)? then when yourchariot and horses descended.”

When did the son of Tugra, abandoned in the sea, do reverence to you, o men,
so that your chariot would fly with its birds?

The subjunctive pátāt seems to be used in an unusual past prospective sense in this mythological context. This may be an English problem, however. Since the verb of the main clause is injunc. vidhat, this context is not necessarily preterital, but “timeless,” and the subjunctive can therefore be expressing pure future modality.

The fact that the next verse is also mythological and contains an undoubted present tense form daśasyathaḥ shows that mythological tense is fluid here. Renou remarks (ad vs. 23) that the indifference between present and preterite underlines the reflection of the current human situation in the legendary material.

When did the son of’ Tugra serve you, Men? Abandoned in the sea,
That with winged steeds your car might fly.

Wann hatte euch der Tugrasohn verehrt, der im Meere verlassene, ihr Herren, daß euer Wagen mit den Vogelrossen geflogen kam?

Wann rief des Tugra Sohn euch an, ins Meer gestürzt, o Männer, dass Eur Wagen flöge rossbespannt.

Когда сын Тугры почтил вас,
Брошенный в море, о два мужа,
Чтобы ваша колесница прилетела на птицах?

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

समुद्र में भी नौकादिकों की राजा रक्षा करे, यह दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - राजा और कर्मचारियों से प्रजा जिज्ञासा करती है कि (नरा) हे सर्वनेता सर्वप्रतिनिधि राजन् और मन्त्रिवर्ग ! (कदा) किस-२ समय में (तौग्र्यः) नाविक का पुत्र (समुद्रे) समुद्र में (जहितः) त्यक्त अर्थात् समुद्र में गमन करता हुआ (वाम्) आपको सहायतार्थ (विधत्) बुलाता है (यद्) जब-जब (विभिः) विविध यन्त्रों से युक्त (वाम्+रथः) आपका विमानरूप रथ (पतात्) वहाँ पहुँचता है ॥२२॥

भावार्थभाषाः - वाणिज्य के लिये सामुद्रिक मार्ग को सदा ठीक रखना और जहाजों को विदेशों में भेजना भिजवाना भी राजकर्त्तव्य है ॥२२॥

अब ज्ञानयोगी तथा कर्मयोगी के यान का महत्त्व वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (नरा) हे नेता ! (यत्) जब (वाम्) आपका (रथः) रथ (विभिः) शीघ्रगामी शक्तियों से युक्त होकर (पतात्) उड़ता है, तब (वाम्) आपका (समुद्रे) समुद्र में (जहितः) रहनेवाला (तुग्र्यः) जलीयपदार्थ (कदा) कब (विधत्) कुछ कर सकता अर्थात् कुछ भी नहीं कर सकता ॥२२॥

भावार्थभाषाः - हे सब मनुष्यों के नेता ! जब सब शक्तियों से युक्त आपका शीघ्रगामी यान उड़ता है, तब समुद्र में रहनेवाला तुग्र्य=हिंसक जीवविशेष अथवा जल परमाणु आदि आपका कुछ भी नहीं कर सकते अर्थात् आप जल और स्थल में स्वच्छन्दतापूर्वक विचरते हैं, आपके लिये कहीं भी कोई रुकावट नहीं ॥२२॥

राजा समुद्रेऽपि नौकादि रक्षेदिति शास्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे नरा=सर्वेषां नेतारौ प्रतिनिधी राजानौ। कदा=कस्मिन् काले। तौग्र्यः=तुग्रस्य नाविकस्य पुत्रः। समुद्रे। जहितः=त्यक्तः=प्रक्षिप्तः सन्। वाम्=युवाम्। विधत्=साहाय्यार्थमाह्वयति। यद्=यदा-२। वाम्=युवयोः। रथः=विमानलक्षणः। विभिः=विविधयन्त्रैर्युक्तः। पतात्=पतति=गच्छति तत्र ॥२२॥

अथ तयोर्यानमहत्त्वं वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (नरा) हे नेतारौ ! (यत्) यदा (वाम्) युवयोः (रथः) यानम् (विभिः) शीघ्रतरगामिशक्तिभिर्युक्तः सन् (पतात्) उत्पतेत् तदा (वाम्) युवयोः (समुद्रे) जलधौ (जहितः) कृतनिवासः (तौग्र्यः) जलपदार्थः (कदा) कदापि (विधत्) किं कुर्यात्, कदापि न ॥२२॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

युवं꣡ क꣡ण्वाय नासत्या
अ꣡पिरिप्ताय हर्मिये꣡
श꣡श्वद् ऊती꣡र् दशस्यथः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
káṇvāya ← káṇva- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

ápiriptāya ← √rip- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

harmyé ← harmyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

daśasyathaḥ ← √daśasy- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śáśvat ← śáśvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ūtī́ḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

यु॒वम् । कण्वा॑य । ना॒स॒त्या॒ । अपि॑ऽरिप्ताय । ह॒र्म्ये ।
शश्व॑त् । ऊ॒तीः । द॒श॒स्य॒थः॒ ॥

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• kaṇvāya ← kaṇva
• [noun], dative, singular, masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• nāsatyā ← nāsatyau ← nāsatya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• ṛpiriptāya ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• harmye ← harmya
• [noun], locative, singular, neuter
• “mansion; house; palace.”

• śaśvad ← śaśvat
• [adverb]
• “always; repeatedly; continually; wholly.”

• ūtīr ← ūtīḥ ← ūti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• daśasyathaḥ ← daśasy
• [verb], dual, Present indikative

हे नासत्या । सत्सु साधू सत्यौ। न सत्यावसत्यौ । न असत्यौ नासत्यौ। ‘नभ्राण्नपात्” । इति नञः प्रकृतिभावः । यद्वा । सत्यस्य नेतारौ नासिकाप्रभवौ वा । उक्तं च भगवता यास्केन – ‘सत्यावेव नासत्यावित्यौर्णवाभः । सत्यस्य प्रणेतारावित्याग्रायणः । नासिकाप्रभवौ बभूवतुरिति वा’ (निरु. ६.१३ ) इति । तौ युवां कण्वाय एतत्संज्ञायर्षये हर्म्ये हर्म्यतले अपिरिप्ताय असुरैर्बाधिताय शश्वत् शश्वतीः बह्वीः ऊतीः रक्षाः दशस्यथः दत्तवन्तौ । ‘युवं कण्वायापिरिप्ताय चक्षुः प्रत्यधत्तम्’ (ऋ. सं. १. ११८.७) इत्यत्रेतिहास उक्तः । सोऽत्र द्रष्टव्यः ॥

English translation:

“to Kaṇva when blinded (by the Asuras) in his dwelling, you rendered, Na-satyās, effectual aiḍ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Kaṇva blinded; cf. RV. 1.118.7;

Nāsatyās: i.e. those in whom there is no untruth; or, born of the nose,nāsika-prabhavau (Nirukta 6.13)

O Nāsatyas, to Kaṇva, (his eyes) pasted shut and in a locked house, over and over you offer your help.

Ye, O Nasatyas, ministered to Kanva with repeated aid,
When cast into the heated pit.

Ihr Nasatya´s gewähret dem Kanva, der im festen Hause geblendet war, allezeit eure Hilfen.

Dem Kanva, als erblindet er im Hause lag, gewährtet ihr, O Treue, Hülfe fort und fort.

Вы, Насатьи, Канве,
Ослепленному в застенке,
Постоянно оказываете услуги.

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

राजा गृहादिकों की रक्षा करे, यह उपदेश देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (नासत्या) हे असत्यरहित राजन् तथा मन्त्रिमण्डल ! (हर्म्ये) स्वभवन में (अपिरिप्ताय) चौरादिकों से पीड़ित (कण्वाय) विद्वान् पुरुष को (युवम्) आप दोनों स्वयं जाकर (शश्वत्) सर्वदा (ऊतीः) रक्षाएँ (दशस्यथः) करें ॥२३॥

भावार्थभाषाः - राजा को प्रत्येक गृह की वार्ता जाननी चाहिये और तदनुसार उसका यथोचित प्रबन्ध करे ॥२३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नासत्या) हे नासत्य ! (युवं) आप (हर्म्ये) गृह में स्थित (अपिरिक्ताय) शत्रुओं से सताये हुए (कण्वाय) विचारशील विद्वान् की (शश्वत्) सदैव (ऊतीः) रक्षा (दशस्यथः) करते हैं ॥२३॥

भावार्थभाषाः - “न सत्यौ असत्यौ न असत्यौ नासत्यौ”=जो कभी भी असत्य न बोलें, उनका नाम “नासत्य” है। हे सत्यवादी ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! गृह में स्थित अर्थात् कोई अपराध न करते हुए शत्रुओं से सताये जाने पर आप विद्वानों की सदैव रक्षा करने के कारण पूज्य=सत्कारयोग्य हैं, कृपा करके हमारी भी दुष्ट पुरुषों से सदैव रक्षा करें ॥२३॥

गृहरक्षादिराजकर्त्तव्यतामुपदिशति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे नासत्या=नासत्यावसत्यरहितौ राजानौ ! हर्म्ये=स्वभवने। अपिरिप्ताय=चौरादिभिः पीडिताय। कण्वाय=विदुषे पुरुषाय। युवम्=युवाम्। स्वयं गत्वा। शश्वत्=शाश्वतीः। ऊतीः=रक्षाः। दशस्यथः=दत्थः कुरुथः ॥२३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नासत्या) हे नासत्यौ ! (युवं) युवां (हर्म्ये) गृहे (अपिरिप्ताय) शत्रुभिर्बाधिताय (कण्वाय) विदुषे (शश्वत्) सदैव (ऊतीः) रक्षाः (दशस्यथः) कुरुथः ॥२३॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ता꣡भिर् आ꣡ यातम् ऊति꣡भिर्
न꣡व्यसीभिः सुशस्ति꣡भिः
य꣡द् वां वृषण्वसू हुवे꣡

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

tā́bhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

návyasībhiḥ ← návyas- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

suśastíbhiḥ ← suśastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

huvé ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vr̥ṣaṇvasū ← vŕ̥ṣaṇvasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ताभिः॑ । आ । या॒त॒म् । ऊ॒तिऽभिः॑ । नव्य॑सीभिः । सु॒श॒स्तिऽभिः॑ ।
यत् । वा॒म् । वृ॒ष॒ण्व॒सू॒ इति॑ वृषण्ऽवसू । हु॒वे ॥

• tābhir ← tābhiḥ ← tad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• ūtibhir ← ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• navyasībhiḥ ← navyas
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “new.”

• suśastibhiḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśastibhiḥ ← śastibhiḥ ← śasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• vṛṣaṇvasū ← vṛṣaṇvasu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “affluent.”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

हे वृषण्वसू वर्षणधनौ। ‘वृषण्वस्वश्वयोरुपसंख्यानम्’ (पा.सू. १. ४. १८. ४) इति वृषभावो निपात्यते । तदानीं ताभिः पूर्वोक्ताभिः नव्यसीभिः नवतराभिः सुशस्तिभिः सुप्रशस्याभिः ऊतिभिः रक्षाभिः सार्धम् आ यातम् आगच्छतम् । यत् यदा वां हुवे स्तुतिभिराह्वयामि ॥

English translation:

“Rich in showers, come with your newest and most excellent protections when I call upon you.”

Drive here with this help, when with our newer good lauds
I call upon you, o you with bullish goods.

suśastíbhiḥ in pāda b is taken by Geldner (also Grassmann) as modifying ūtíbhiḥ in pāda a (“mit diesen löblichen Hilfen”; Geldner takes návyasībhiḥ as adverbial “aufs neue”), but this requires suśastí- to be adjectival. However, almost all occurrences of this stem – and all seven other instr. – are nouns (‘good laud’)(and see nominal suṣṭutím ‘good praise’, identically formed and nearly synonymous, in 30c below). Although in Gāyatrī the b-pāda more regularly construes with the a-pāda, it is not out of the question for it to go with c instead. In this case the instr. phrase of b goes well with c, and it would only represent one constituent fronted before the subordinating yád.

Come near with those most recent aids of yours which merit eulogy,
When I invoke you, Wealthy Gods.

Mit diesen löblichen Hilfen kommt aufs neue, wenn ich euch rufe, ihr Schatzreiche!

Mit solchen Hülfen kommt herbei, wenn ich euch rufe, kräftige, Mit neuen, hoch zu rühmenden.

Приезжайте с этими услугами,
Новыми, достойными прекрасной хвалы,
Когда я зову вас, о хозяева огромного богатства!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

पुनः उसी अर्थ को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषण्वसू) हे धनों की वर्षा करनेवाले परमोदार राजन् तथा हे मन्त्रिमण्डल ! (यद्) जब-२ मैं (वाम्) आपको (हुवे) बुलाऊँ और इसी प्रकार अन्यान्य प्रजाएँ आपको बुलावें तब-२ (नव्यसीभिः) नवीन-नवीन (सुशस्तिभिः) और प्रशस्त (ताभिः) उन (ऊतिभिः) रक्षाओं=उपायों के साथ (आयातम्) आवें ॥२४॥

भावार्थभाषाः - प्रजाओं की प्रार्थना सुनने के लिये सदा राज्यकर्मचारिवर्ग तैयार रहे ॥२४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषणवसू) हे धनों की वर्षा करनेवाले ! (ताभिः, नव्यसीभिः) नित्य नूतन (सुशस्तिभिः) सुप्रशंसनीय (ऊतिभिः) रक्षाओं सहित (आयातं) आवें (यत्) जब-जब (वां) आपका (हुवे) आह्वान करें ॥२४॥

भावार्थभाषाः - हे ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! आप अधिकारी पुरुषों को धन देनेवाले, प्रशंसनीय तथा सबकी कामनाओं को पूर्ण करनेवाले हैं। हे भगवन् ! हम लोग जब आपको आह्वान करें, तब आप शीघ्र आकर हमारी रक्षा करें, ताकि हमारे यज्ञादि कार्य्य निर्विघ्न पूर्ण हों ॥२४॥

पुनस्तमर्थमाचष्टे।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वृषण्वसू ! वर्षणानि=वर्षाकारीणि वसूनि धनानि ययोस्तौ=परमोदारौ हे राजानौ ! यद्=यदा-२। वाम्=युवाम्। हुवे=आह्वयामि। अन्ये च आह्वयन्ति। तदा-२। युवाम्। नव्यसीभिः=नव्यतराभिः। सुशस्तिभिः=प्रशस्ताभिः। ताभिः=प्रसिद्धाभिः। ऊतिभी रक्षाभिरुपायैः। आयातमागच्छतम् ॥२४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषणवसू) हे वर्षणीयधनौ ! युवां (ताभिः, नव्यसीभिः) ताभिर्नूतनाभिः (सुशस्तिभिः) सुप्रशस्याभिः (ऊतिभिः) रक्षाभिः (आयातं) आगच्छतं (यत्) यदा (वां) युवां (हुवे) आह्वयामि ॥२४॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

य꣡था चित् क꣡ण्वम् आ꣡वतम्
प्रिय꣡मेधम् उपस्तुत꣡म्
अ꣡त्रिं शिञ्जा꣡रम् अश्विना

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́vatam ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)
{}

káṇvam ← káṇva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)
{}

priyámedham ← priyámedha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

upastutám ← upastutá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

átrim ← átri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śiñjā́ram ← śiñjā́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यथा॑ । चि॒त् । कण्व॑म् । आव॑तम् । प्रि॒यऽमे॑धम् । उ॒प॒ऽस्तु॒तम् ।
अत्रि॑म् । शि॒ञ्जार॑म् । अ॒श्वि॒ना॒ ॥

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• kaṇvam ← kaṇva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• āvatam ← av
• [verb], dual, Imperfect
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• priyamedham ← priyamedha
• [noun], accusative, singular, masculine

• upastutam ← upastuta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Upastuta.”

• atriṃ ← atrim ← atri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Atri; Atri; atri [word].”

• śiñjāram ← śiñjāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Śiñjāra.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

हे अश्विना अश्विनौ यथा चित् येन खलु प्रकारेण कण्वम् एतत्संज्ञमृषिम् आवतम् अरक्षतं प्रियमेधं प्रिययज्ञमेतत्संज्ञं च उपस्तुतम् एतदाख्यं च शिञ्जारं शब्दयन्तं स्तुवन्तम् अत्रिम् एतानृषींश्च येन प्रकारेणारक्षतं तथास्मानपि रक्षतमिति शेषः । यद्वा । एतावद्वां वृषण्वसू’ इत्यनयैकवाक्यता॥ ॥ ५ ॥

English translation:

“In like manner as you protected Kaṇva, Priyamedha, Upastuta, and the praise-repeating Atri.”

Just as you helped Kaṇva, Priyamedha, Upastuta,
Atri, and Śr̥ñjāra, o Aśvins,

As ye protected Kanva erst, Priyamedha and Upastuta,
Atri, Sinjara, Asvins Twain

Gerade wie ihr dem Kanva beistandet, dem Priyamedha, dem Upastuta, dem Atri, dem Sinjara, ihr Asvin;

Wie Kanva eure Hülfe fand, Prijamedha, Upastuta, O Ritter, Atri, Çindschara,

Именно так, как вы помогали Канве,
Приямедхе, Упастуте,
Атри, Шинджаре, о Ашвины,

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

इससे अनाथरक्षा के लिये उपदेश देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे अश्वयुक्त राजन् तथा हे मन्त्रिमण्डल ! (यथा+चित्) जिस प्रकार (कण्वम्) विद्वद्वर्ग की (प्रियमेधम्) यज्ञादि शुभकर्मियों के या बुद्धिमानों के समूह की और (उपस्तुतम्) प्रशंसनीय समुदाय की आप (आवतम्) रक्षा करते चले आए हैं, इसी प्रकार (शिञ्जारम्) अर्थियों से याचना करते हुए (अत्रिम्) माता पिता भ्राता तीनों से रहित बालकों की रक्षा कीजिये ॥२५॥

भावार्थभाषाः - जो किन्हीं विशेष विद्याओं में निपुण हैं, वे कण्व, जो सदा प्रेम से यज्ञ करते हैं, वे प्रियमेध, जो माता-पिता और भ्राता, इन तीनों से रहित हैं, वे अत्रि, इनकी और एतत्समान अन्यान्य जनों की राजा सदा रक्षा करे ॥२५॥

अब उक्त दोनों से रक्षा की प्रार्थना करना कथन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापकशक्तिवाले ! (यथाचित्) जिस प्रकार (कण्वं, उपस्तुतं) उपस्तुति करनेवाले विद्वान् (प्रियमेधं) प्रशंसनीय बुद्धिवाले मनुष्य तथा (शिञ्जारं, अत्रिं) शब्दायमान अत्रि की (आवतं) रक्षा की, उसी प्रकार मेरी भी रक्षा करें ॥२५॥

भावार्थभाषाः - हे ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! जिस प्रकार आपने स्तुति करनेवाले विद्वान्, पूज्यबुद्धिवाले मनुष्य तथा अत्रि की रक्षा की, उसी प्रकार मेरी रक्षा करें अर्थात् “अविद्यमानानि आधिभौतिकाधिदैविकाध्यात्मिकानि दुःखानि यस्यासावत्रिः”=जिसके आधिभौतिक, आधिदैविक तथा आध्यात्मिक तीनों प्रकार के दुःखों की निवृत्ति हो गई हो, उसको “अत्रि” कहते हैं। सो जैसे आप अत्रि की रक्षा करते हैं, उसी प्रकार मेरी रक्षा करें ॥२५॥

अनाथरक्षार्थोपदेशः।

पदार्थान्वयभाषाः - कण्वादिषु जातावेकवचनम्। हे अश्विना=अश्विनौ राजानौ। यथाचित्=येन प्रकारेण खलु। युवाम्। कण्वम्=विद्वद्वर्गम्। प्रियमेधम्=यज्ञादिप्रियसमूहम्। उपस्तुतम्=प्रशंसनीयसंघम्। आवतम्=रक्षथः। तथैव। शिञ्जारम्=शब्दायमानमर्थिभ्यो धनं याचमानम्। अत्रिम्=मातापितृभ्रातृत्रयविहीनमनाथं बालकमपि। रक्षतमित्युपदेशः ॥२५॥

अथ ताभ्यां रक्षा प्रार्थ्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापकौ ! (यथाचित्) यथा हि (कण्वं, उपस्तुतं) उपस्तुतिकर्तारं विद्वांसं (प्रियमेधं) प्रशस्तबुद्धिं (शिञ्जारं, अत्रिं) शब्दायमानं अत्रिम्=“अविद्यमानानि आधिभौतिकाधिदैविकाध्यात्मिकानि दुःखानि यस्यासावत्रिः” तम् (आवतं) रक्षतं तथा मामपि ॥२५॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

य꣡थोत꣡ कृ꣡त्विये ध꣡ने
अंशुं꣡ गो꣡षु अग꣡स्तियम्
य꣡था वा꣡जेषु सो꣡भरिम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
dháne ← dhána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

kŕ̥tvye ← kŕ̥tvya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

yáthā ← yáthā (invariable)
{}

agástyam ← agástya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aṁśúm ← aṁśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

góṣu ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

sóbharim ← sóbhari- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

yáthā ← yáthā (invariable)
{}

यथा॑ । उ॒त । कृत्व्ये॑ । धने॑ । अं॒शुम् । गोषु॑ । अ॒गस्त्य॑म् ।
यथा॑ । वाजे॑षु । सोभ॑रिम् ॥

• yathota ← yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• yathota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• kṛtvye ← kṛtvya
• [noun], locative, singular, neuter
• “confident.”

• dhane ← dhana
• [noun], locative, singular, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• ‘ṃśuṃ ← aṃśum ← aṃśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sunbeam; beam; aṃśu [word]; thread.”

• goṣv ← goṣu ← go
• [noun], locative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• agastyam ← agastya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agastya; Sesbania grandiflora; Polaris; agastya [word]; Agastya.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• sobharim ← sobhari
• [noun], accusative, singular, masculine

उत अपि च यथा येन प्रकारेण धने कृत्व्ये कर्तव्ये प्राप्तव्ये सति अंशुम् एतत्संज्ञं स्तोतारमावतमरक्षतम् । गोषु च लब्धव्यासु यथा अगस्त्यम् ऋषिमरक्षतम् । वाजेषु अन्नेषु लब्धव्येषु यथा येन प्रकारेण सोभरिम् एतत्संज्ञमृषिं चारक्षतम् । अत्रापि पूर्ववद्वाक्यशेष उत्तरयैकवाक्यता वा ॥

English translation:

“And in like manner as (you protected) Anshu when wealth was to be bestowed, and Agastya when hiscattle (were to be recovered), and Sobhari when food (was to be supplied to him).”

And just as you (helped) Aṃśu when the stake was to be decided and Agastya when (it was) cows,
and Sobhari when (it was) victory-prizes,

And Amsu in decisive fight, Agastya in the fray for kine.
And, in his battles, Sobhari.

Und wie um den zu gewinnenden Kampfpreis dem Amsu, um die Kühe dem Agastya, wie ihr um die Siegesgewinne dem Sobhari,

Und Ançu im Entscheidungskampf, Agastja, der um Rinder focht, Und in den Schlachten Sobhari,

А также Аншу с решающей ставкой,
Агастье с коровами,
Как (вы помогли) Собхари с наградами,

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• स्वराडार्चीगायत्री
• षड्जः

राजा को सबकी रक्षा करनी चाहिये, यह उपदेश इससे देते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् तथा मन्त्रिमण्डल आप (यथा) जैसे (धने+कृत्व्ये) धन के लिये (अंशुम्) पृथिवी के भिन्न-भिन्न भाग को अथवा जिसको भूमि का एक-२ टुकड़ा मिला है, ऐसे ज़मींदार को बचाते हैं। जैसे (गोषु) गवादि पशुओं के लिये (अगस्त्यम्) पर्वतादिकों को बचाते हैं (यथा) जैसे (वाजेषु) विज्ञान के अभ्युदय के लिये (सोभरिम्) यन्त्रादिकला की रक्षा करते हैं, तद्वत् हमारी भी रक्षा कीजिये ॥२६॥

भावार्थभाषाः - कृषिबुद्धि के लिये भूभागों को, पश्वादिकों के लिये वनों को और विज्ञानादिकों के लिये विविधकलाओं को राजा बढ़ावे ॥२६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यथा) जिस प्रकार (कृत्व्ये, धने) प्राप्तव्य धन के विषय में (अंशुं) अर्थशास्त्रवेत्ता की (गोषु) इन्द्रियों के विषय में (अगस्त्यम्) अगस्त्य=सदाचारी की (उत) और (यथा) जिस प्रकार (वाजेषु) यश के विषय में (सोभरिम्) सुन्दर पालन करनेवाले महर्षि की रक्षा की, उसी प्रकार हमारी रक्षा करें ॥२६॥

भावार्थभाषाः - “धर्मादन्यत्र न गच्छन्तीत्यगस्तयः, तेषु साधुस्तं सदाचारिणम्”=जो धर्ममार्ग से अन्यत्र न जाए, उसको “अगस्ति” और अगस्ति में जो साधु है, उसको “अगस्त्य” कहते हैं। यहाँ “तत्र साधुः” इस पाणिनि-सूत्र से “यत्” प्रत्यय होता है, जिसके अर्थ सदाचारी के हैं अर्थात् जैसे अर्थवेत्ता, सदाचारी तथा महर्षि की आपने रक्षा की वा करते हैं, उसी प्रकार आप हमारी भी रक्षा करें, यह याज्ञिक पुरुषों की ओर से प्रार्थना है, “सोभरि” शब्द की व्युत्पत्ति इस प्रकार है कि “सु=सम्यक् हरत्यज्ञानमिति सोभरिः”=जो भले प्रकार अज्ञान का नाश करे, उसको “सोभरि” कहते हैं। यहाँ “हृग्रहोर्भश्छन्दसि” इस पाणिनि-सूत्र से “ह” को “भ” हो गया है ॥२६॥

राज्ञः सर्वरक्षा कर्तव्येत्युपदिशति।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजानौ ! उत=अन्यच्च। यथा=येन प्रकारेण। धने। कृत्व्ये=कर्तव्ये सति=धनार्थमिति यावत्। अंशुम्=पृथिव्यादिभागम्=भागकारिणं प्रजावर्गं वा रक्षथः। यथा। गोषु=गवादिपश्वर्थम्। अगस्त्यम्=पर्वतादिसमूहं रक्षथः। यथा। वाजेषु=विज्ञानेषु=विज्ञानार्थम्। सोभरिम्=यन्त्रादिकलां रक्षथस्तथैवास्मानपि रक्षतम् ॥२६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अथ च (यथा) येन प्रकारेण (कृत्व्ये, धने) कर्तव्ये धने (अंशुं) अर्थशास्त्रवेत्तारं (गोषु) इन्द्रियाणां विषये (अगस्त्यम्) सदाचारिणम् (वाजेषु) यशस्सु च (सोभरिम्) सुपालकं महर्षिमरक्षतम्, तथैव मामपि ॥२६॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

एता꣡वद् वां वृषण्वसू
अ꣡तो वा भू꣡यो अश्विना
गृण꣡न्तः सुम्न꣡म् ईमहे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
etā́vat ← etā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vr̥ṣaṇvasū ← vŕ̥ṣaṇvasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

átas ← átas (invariable)
{}

bhū́yaḥ ← bhū́yaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vā ← vā (invariable)
{}

gr̥ṇántaḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ए॒ताव॑त् । वा॒म् । वृ॒ष॒ण्व॒सू॒ इति॑ वृषण्ऽवसू । अतः॑ । वा॒ । भूयः॑ । अ॒श्वि॒ना॒ ।
गृ॒णन्तः॑ । सु॒म्नम् । ई॒म॒हे॒ ॥

• etāvad ← etāvat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “such(a); such(a).”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• vṛṣaṇvasū ← vṛṣaṇvasu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “affluent.”

• ato ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• bhūyo ← bhūyaḥ ← bhūyas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “more(a); more(a); abounding in(p); stronger; bigger.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• gṛṇantaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “praise.”

• sumnam ← sumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

हे वृषण्वसू वर्षणधनौ अश्विना अश्विनौ गृणन्तः स्तुवन्तो वयम् एतावत् ‘यथा चित् कण्वम् ’ इत्यादिना यावदनुक्रान्तमेतत्परिमाणं सुम्नं सुखम् अतो वा अस्माद्वा भूयः बहुतरमधिकं सुम्नं वां युवाम् ईमहे याचामहे ॥

English translation:

“So pariasing you, Aśvins, rich in showers, we solicit of you happiness as great or greater than that(which they obtained).”

For so much favor, or more than that,
do we singers beg you, o Aśvins with bullish goods.

For so much bliss, or even more, O Asvins, Wealthy Gods, than this,
We pray white singing hymns to you.

Dieselbe Gunst, ihr Schätzereichen, oder noch größeren erbitten wir Sänger von euch, Asvin.

Um solche Huld und grössre noch, o güterreiche, gehn wir euch, O Ritter, an mit Lobgesang.

Вот столько, о хозяева огромного богатства,
Или (даже) больше этого
Воспеватели просят у вас милости.

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

राजा की कर्तव्यता कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषण्वसू) हे धनवर्षिता परमोदार राजा और कर्मचारिवर्ग ! (गृणन्तः) परमात्मा की स्तुति करते हुए हम सब (एतावत्) इतना दृश्यमान गवादि पशुओं को (वा) अथवा (अतः) इससे भी (भूयः) अधिक (सुम्नम्) सुख को (वाम्) आप लोगों से (ईमहे) चाहते हैं, सो दीजिये ॥२७॥

भावार्थभाषाः - लौकिक और पारलौकिक दोनों धनों की वृद्धि के लिये राजा प्रयत्न करे ॥२७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषण्वसू) हे वर्षणशील धनवाले (अश्विना) व्यापक ! (एतावत्) इतनी (अतः, भूयः, वा) अथवा इससे भी अधिक (सुम्नम्) सुख की राशि (वाम्) आपकी (गृणन्तः) स्तुति करते हुए हम (ईमहे) याचना करते हैं ॥२७॥

भावार्थभाषाः - हे सुखराशि तथा सुख के देनेवाले ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! हम लोग आपकी सब प्रकार से अधिकाधिक स्तुति करते हुए आपसे वारंवार याचना करते हैं कि कृपा करके सब प्रकार के कष्टों से बचाकर हमको सुख प्रदान करें ॥२७॥

राजकर्त्तव्यतामाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वृषण्वसू=वसुवर्षितारौ परमोदारौ। हे अश्विना=अश्विनौ राजानौ। वयं गृणन्तः=स्तुतिं कुर्वन्तः। एतावद्धनम्=गोप्रभृतिदृश्यमानं धनम्। वा=अपि वा। अतोऽस्मादपि भूयोऽधिकतरम् सुम्नम्=सुखम्। वाम्=युवाम्। ईमहे=याचामहे ॥२७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषण्वसू) हे वर्षुकधनौ (अश्विना) व्यापकौ ! (एतावत्) एतादृशम् (अतः, भूयः, वा) अतोऽधिकं वा (सुम्नम्) सुखकरम् (वाम्) युवाम् (गृणन्तः) स्तुवन्तः (ईमहे) याचामः ॥२७॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

र꣡थं हि꣡रण्यवन्धुरं
हि꣡रण्याभीशुम् अश्विना
आ꣡ हि꣡ स्था꣡थो दिविस्पृ꣡शम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
híraṇyavandhuram ← híraṇyavandhura- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

híraṇyābhīśum ← híraṇyābhīśu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

divispŕ̥śam ← divispŕ̥ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)
{}

sthā́thaḥ ← √sthā- (root)
{number:DU, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

रथ॑म् । हिर॑ण्यऽवन्धुरम् । हिर॑ण्यऽअभीशुम् । अ॒श्वि॒ना॒ ।
आ । हि । स्थाथः॑ । दि॒वि॒ऽस्पृश॑म् ॥

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• hiraṇyavandhuraṃ ← hiraṇya
• [noun], neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• hiraṇyavandhuraṃ ← vandhuram ← vandhura
• [noun], accusative, singular, masculine
• “seat; seat.”

• hiraṇyābhīśum ← hiraṇya
• [noun], neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• hiraṇyābhīśum ← abhīśum ← abhīśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beam; rein.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• sthātho ← sthāthaḥ ← sthā
• [verb], dual, Aorist conj./subj.
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• divispṛśam ← divispṛś
• [noun], accusative, singular, masculine
• “heavenward.”

हे अश्विना अश्विनौ हिरण्यवन्धुरम् । सारथिस्थानं वन्धुरम् । हिरण्मयसारथिस्थानं हिरण्याभीशुं हिरण्मयप्रग्रहं दिविस्पृशम् अत्युन्नतत्वाद्दिवं स्पृशन्तम् । स्पृशेः क्विन् । द्विशब्दादद्वितीयार्थे सप्तमी । हृद्द्युभ्यां ङेरुपसंख्यानम्’ इत्यलुक् । ईदृशं रथम् आ हि स्थाथः युवामातिष्ठथ एव । हिरवधारणे । अस्मदीयां स्तुतिं श्रोतुं शीघ्रं रथमास्थायागतमिति भावः ॥ ‘ष्ठा गतिनिवृत्तौ’ । लटि छान्दसः शपो लुक् ॥

English translation:

“Ascend, Aśvins, your sky-touching chariot with a golden seat and golden reins.”

O Aśvins, the chariot with golden chariot-box and golden reins that touches heaven—since you will mount it—

This vs., like the almost identical IV.46.4, is syntactically somewhat ragged: the beginning of pāda c, ā́hí sthā́thaḥ, should ideally be the beginning of the clause, given the fronted preverb and the hí. But the object occupies all of ab (and the end of c).

Ascend your car with golden seat, O Asvins, and with reins of gold,
That reaches even to the sky.

Besteiget also den Wagen mit dem goldenen Sitz, mit goldenem Zügel, o Asvin, der bis zum Himmel reicht!

Besteigt den Wagen, Ritter, denn, dess Sitz und Zügel golden sind, Und der bis an den Himmel reicht.

Взойдите же на колесницу
С золотым сиденьем,
С золотыми поводьями, о Ашвины!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

राजकर्त्तव्य कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे अश्वयुक्त राजा और नायकादिवर्ग ! आप दोनों (हिरण्यबन्धुरम्) जिसके सब बन्धन सोने के हैं। (हिरण्याभीशुम्) जिसका लगाम सुवर्ण का है (दिविस्पृशम्) जो आकाशस्पर्शी है (रथम्) ऐसे रथ पर सदा (आ+स्थाथः) बैठकर जहाँ आवश्यकता हो, वहाँ शीघ्र जाया करें ॥२८॥

भावार्थभाषाः - प्रजाओं की रक्षा के लिये राजा सदा सन्नद्ध रहे ॥२८॥

अब उक्त दोनों का यान द्वारा विचरना कथन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापकशक्तिवाले ! आप (हिरण्यवन्धुरम्) सुवर्णमय ऊँचे-नीचे (हिरण्याभीशुम्) सुवर्णमय शृङ्खलाओं से बद्ध (दिविस्पृशम्) अत्यन्त ऊँचे आकाश में चलनेवाले (रथम्) यान पर (हि) निश्चय करके (आस्थाथः) चढ़नेवाले हैं ॥२८॥

भावार्थभाषाः - हे व्यापकशक्तिशील ! आप निश्चय करके यान द्वारा आकाश में विचरनेवाले हैं, जो यान ऊपर-नीचे सुवर्णमय शृङ्खलाओं से बँधा हुआ है ॥२८॥

राजकर्त्तव्यमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विना=अश्विनौ ! युवाम्। हिरण्यबन्धुरम्= हिरण्यबन्धनम्। हिरण्याभीशुम्=कनकप्रग्रहम्। दिविस्पृशमाकाशस्पर्शिनमत्युच्चरथम्। हि=निश्चयेन। आस्थाथः=अधितिष्ठथः। ततो यत्रावश्यकता तत्र शीघ्रं गन्तव्यमित्यर्थः ॥२८॥

अथोभयोर्विचरणं कथ्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे व्यापकौ ! (हिरण्यवन्धुरम्) सुवर्णमयमुन्नतानतम् (हिरण्याभीशुम्) सुवर्णशृङ्खलम् (दिविस्पृशम्) आकाशगामिनम् (रथम्) यानम् (हि) निश्चयम् (आस्थाथः) आरोहतः ॥२८॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

हिरण्य꣡यी वां᳐ र꣡भिर्
ईषा꣡ अ꣡क्षो हिरण्य꣡यः
उभा꣡ चक्रा꣡ हिरण्य꣡या

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
hiraṇyáyī ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rábhiḥ ← rábhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ákṣaḥ ← ákṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hiraṇyáyaḥ ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īṣā́ ← īṣā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

cakrā́ ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

hiraṇyáyā ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

हि॒र॒ण्ययी॑म् । वा॒म् । रभिः॑ । ई॒षा । अक्षः॑ । हि॒र॒ण्ययः॑ ।
उ॒भा । च॒क्रा । हि॒र॒ण्यया॑ ॥

• hiraṇyayī ← hiraṇyaya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• rabhir ← rabhiḥ ← rabhi
• [noun], nominative, singular, feminine

• īṣā
• [noun], nominative, singular, feminine

• akṣo ← akṣaḥ ← akṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “axle.”

• hiraṇyayaḥ ← hiraṇyaya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

• ubhā ← ubh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “both(a).”

• cakrā ← cakra
• [noun], nominative, dual, masculine
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• hiraṇyayā ← hiraṇyaya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

हे अश्विनौ वां युवयोः रभिः आरम्भणीयालम्भनभूता रथस्य ईषा हिरण्ययी हिरण्मयी हिरण्यविकारा । अक्षः च हिरण्ययः हिरण्मयो हिरण्यनिर्मितः । ‘ईषा अक्षादिषु च्छन्दसि । (पा. सू. ६. १. १२७, २) इति प्रकृतिभावः । अपि च उभा उभे द्वे अपि चक्रा चक्रे रथचरणे हिरण्यया हिरण्मये सुवर्णनिर्मिते। ‘सुपां सुलुक्’ इति द्विवचनस्याकारः । ‘ऋत्व्यवास्त्व्यवास्त्व इत्यादिना हिरण्यशब्दान्मयटो मलोपो निपात्यते ॥

English translation:

“Golden is its supporting shaft, golden the axle, golden both the wheels.”

Golden your chariot-shaft, golden your chariot-pole and your axle; golden both your wheels—

The syntactic disorder continues here. The main clause corresponding to vs. 28 is vs. 30; this intermediate verse, the middle one of the tṛca, is an elaborate nominal sentence couched entirely in the nominative and functions as an extensive parenthesis further specifying the features of the chariot found in 28a (in the acc.).

On ubhā́cakrā́“both wheels,” with apparent neut. pl. for expected du cakré see comm. ad X.10.8.

Golden is its supporting shaft, the axle also is of gold,
And both the wheels are made of gold.

Golden ist eure Lehne, die Deichsel, golden die Achse; beide Räder sind golden.

Von Gold ist Achse, Deichsel euch, und euer Zugscheit ist von Gold, Und golden euer Räderpaar.

Золотые у вас поручни,
Оглобли, ось золотая,
Оба колеса золотые.

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

राजा के आयोजन कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् तथा अमात्यादिवर्ग ! (वाम्) आप दोनों के रथ की (रभिः) आलम्बन देनेवाली (ईषा) ईषा (हिरण्ययी) सुवर्णनिर्मित हो (अक्षः) अक्ष भी (हिरण्ययः) सुवर्णमय हो और (उभा) दोनों (चक्रा) चक्र=पहिये (हिरण्यया) सुवर्णरचित हों ॥२९॥

भावार्थभाषाः - प्रजाओं से नियुक्त राजा शोभन रथ आदि आयोजन पाने योग्य है ॥२९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वाम्) आपके रथ का (रभिः, ईषा) आधारदण्ड (हिरण्ययी) हिरण्मय है (अक्षः, हिरण्ययः) अक्ष हिरण्मय है (उभा, चक्रा) दोनों चक्र (हिरण्यया) हिरण्मय हैं ॥२९॥

भावार्थभाषाः - हे ऐश्वर्य्यशालिन् ! आपके रथ=यान का आधारदण्ड=धुरा सुवर्णमय, अक्ष=अग्रभाग सुवर्णमय और दोनों चक्र=पहिये सुवर्णमय हैं अर्थात् आपका सम्पूर्ण यान सुवर्ण का है ॥२९॥

राजायोजनमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजानौ। वाम्=युवयो रथस्य। रभिः=आलम्बनभूता। ईषा। हिरण्ययी=हिरण्यमयी सुवर्णविकारा भवेत्। अक्षोऽपि। हिरण्ययः=हिरण्यनिर्मितः स्यात्। पुनः। उभा=उभौ। चक्रा=चक्रौ अपि। हिरण्यया=कनकनिर्मितौ स्याताम् ॥२९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वाम्) युवयोः (रभिः, ईषा) आधारदण्डः (हिरण्ययी) हिरण्मयः (अक्षः, हिरण्ययः) अक्षश्च हिरण्मयः (उभा, चक्रा) उभौ चक्रौ (हिरण्यया) हिरण्मयौ स्तः ॥२९॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ते꣡न नो वाजिनीवसू
पराव꣡तश् चिद् आ꣡ गतम्
उ꣡पेमां꣡ सुष्टुति꣡म् म꣡म

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vājinīvasū ← vājínīvasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

cit ← cit (invariable)
{}

gatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

parāvátaḥ ← parāvát- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

imā́m ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

máma ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

suṣṭutím ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

तेन॑ । नः॒ । वा॒जि॒नी॒व॒सू॒ इति॑ वाजिनीऽवसू । प॒रा॒ऽवतः॑ । चि॒त् । आ । ग॒त॒म् ।
उप॑ । इ॒माम् । सु॒ऽस्तु॒तिम् । मम॑ ॥

• tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• vājinīvasū ← vājinīvasu
• [noun], vocative, dual, masculine

• parāvataś ← parāvataḥ ← parāvat
• [noun], ablative, singular, feminine
• “distance; distance; distance.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gatam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• upemāṃ ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• upemāṃ ← imām ← idam
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• suṣṭutim ← suṣṭuti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; praise.”

• mama ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

हे वाजिनीवसू अन्नवद्धनावश्विनौ य उक्तो हिरण्मयसर्वावयवो रथः तेन रथेन नः अस्मान् परावतश्चित् दूरदेशादपि आ गतम् आगच्छतम्। गमेश्छन्दसः शपो लुक् । ‘अनुदात्तोपदेश इत्यनुनासिकलोपः । इदानीमृषिरेकवदाह । मम मदीयाम् इमाम् इदानीं क्रियमाणां सुष्टुतिं शोभनां स्तुतिं चोपगच्छतम् ॥ ॥ ६ ॥

English translation:

“Come to us, affluent in sacrifices, from afar, come to this mine adoration.”

With it [=chariot] come here to us even from afar, o you rich in prize mares,
to this good praise of mine.

Thereon, ye Lords of ample wealth, come to us even from afar,
Come ye to this mine eulogy.

Auf dem kommet, ihr Gewinnreichen, selbst von Ferne zu uns, zu diesem Lobgesang von mir!

Mit dem, o güterreiche, kommt herbei aus weiter Ferne auch Zu diesem meinen Lobgesang.

На ней, о богатые наградами,
Приезжайте даже издалека
На это прекрасное восхваление мое!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

राजकर्त्तव्य कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनीवसू) बुद्धि, विद्या, यागक्रिया, वाणिज्या और अन्नादिकों का नाम वाजिनी है। वसु=धन। हे विद्यादिधन राजन् तथा मन्त्रिमण्डल ! (तेन) उस सुवर्णनिर्मित रथ से (नः) हम प्रजाओं के निकट (परावतः+चित्) अति दूरदेश से भी (आगतम्) आवें और (मम) मेरी (इमाम्) इस (सुष्टुतिम्) शोभन स्तुति को (उप) समीप में आकर सुनें ॥३०॥

भावार्थभाषाः - सदा प्रजाओं की प्रार्थनाओं को राजा सुने ॥३०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनीवसू) हे बलयुक्त धनवाले ! (तेन) तिस रथ द्वारा (नः) हमारे समीप (परावतश्चित्) दूरदेश से (आगतम्) आइये (इमाम्, मम, सुष्टुतिम्) इस मेरी सुस्तुति का (उप) उपश्रवण करें ॥३०॥

भावार्थभाषाः - हे बलसम्पन्न ऐश्वर्य्यशालिन् ! आप कृपा करके उक्त सुवर्णमय रथ द्वारा देशान्तर से हमारे यज्ञ में सम्मिलित हों, हमारी इस प्रार्थना को अवश्य श्रवण करें ॥३०॥

राजकर्त्तव्यतामाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे वाजिनीवसू=बुद्धिधनौ राजानौ ! युवाम्। तेन=हिरण्यनिर्मितेन रथेन। परावतश्चित्= अतिदूरदेशादपि। नोऽस्मान् प्रजाः। आगतमागच्छतम्। तथा मम। इमाम्। सुष्टुतिम्=शोभनां प्रार्थनाञ्च। उपसमीपमागत्य शृणुतम् ॥३०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनीवसू) हे बलयुक्तधनवन्तौ ! (तेन) तेन रथेन (नः) अस्मान् (परावतश्चित्) दूरदेशात् (आगतम्) आगच्छतम् (इमाम्, मम, सुष्टुतिम्) इमां मदीयां स्तुतिम् (उप) उपशृणुतम् ॥३०॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

आ꣡ वहेथे पराका᳐꣡त्
पूर्वी꣡र् अश्न꣡न्ताव् अश्विना
इ꣡षो दा꣡सीर् अमर्तिया

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

parākā́t ← parāká- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

vahethe ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

aśnántau ← √aśⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

amartyā ← ámartya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

dā́sīḥ ← dā́sī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

आ । व॒हे॒थे॒ इति॑ । प॒रा॒कात् । पू॒र्वीः । अ॒श्नन्तौ॑ । अ॒श्वि॒ना॒ ।
इषः॑ । दासीः॑ । अ॒म॒र्त्या॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vahethe ← vah
• [verb], dual, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• parākāt ← parāka
• [noun], ablative, singular, masculine
• “parāka.”

• pūrvīr ← pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• aśnantāv ← aśnantau ← aś
• [verb noun], nominative, dual
• “eat; consume; chew; feed.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• iṣo ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• dāsīr ← dāsīḥ ← dāsa
• [noun], accusative, plural, feminine
• “dāsa(a).”

• amartyā ← amartya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “immortal.”

हे अमर्त्या अमरणौ अश्विना अश्विनौ दासीः । दासा उपक्षपयितारोऽसुराः । तत्संबन्धिनीः पूर्वीः पुरीः अश्नन्तौ भक्षयन्तौ भञ्जन्तौ युवाम् इषः अन्नानि पराकात् परागताद्दूरदेशात् आ वहेथे अस्मान्प्रापयथः । यद्वा । अश्नन्तौ व्याप्नुवन्तौ । ‘अशू व्याप्तौ । अस्माद्व्यत्ययेन श्ना परस्मैपदं च । पूर्वीः बह्वीः दासीः दासस्योपक्षपयितुः शत्रोः संबन्धिनीः इषः अन्नानि शत्रुभ्योऽपहृत्य अस्मान् प्रापयथः ॥

English translation:

“Immortal Aśvins, destroyers of the cities of the Dāsas, you bring to us food from afar.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pūrvīraśnantau dāsīḥ: purīḥ or bahvīḥ, many; so, taking away much food from the enemy, you bring it to us

From far away you convey here the many refreshments
of the Dāsa, while consuming them, o immortal Aśvins.

The sense of this vs. is a little odd: it sounds as if the Aśvins on their journey are snacking on the comestibles they are bringing to us and we will only get the scraps. This is not the usual way to urge the gods to bring us things and makes the Aśvins sound mingy. Perhaps the point is rather that there are so many (pūrvī́ḥ) refreshments that there’s enough for everyone? Geldner compares 19c, which does not seem similar to me.

From far away ye come to us, Asvins, enjoying plenteous food
Of Dasas, O Immortal Ones.

Ihr bringet aus der Ferne die vielen dem Dasa gehörenden guten Speisen mit, sie verzehrend, ihr unsterblichen Asvin.

Ihr fahret aus der Ferne her, wo Ritter viele Tränke ihr Der Fremden trinkt, Unsterbliche.

Привозите издалека
Многие принадлежащие дасам
Подкрепления, вкушая (их), о бессмертные!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पुनः उसी विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्नन्तौ) हे गुणों से प्रजाओं के मन में व्याप्त होते हुए (अमर्त्या) हे यश से अमरणधर्मा (अश्विना) राजा और कर्मचारी वर्ग ! आप दोनों (दासीः) चोर डाकू नास्तिक आदिकों की (पूर्वीः) बहुत (इषः) अभिलषित सम्पत्तियों को (पराकात्) दूरदेश से भी हम लोगों के लिये (आवहेथे) लाया करते हैं ॥३१॥

भावार्थभाषाः - प्रजापीड़क चोरादिकों के धनों को छीनकर प्रजाओं में बाँट देवें ॥३१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अमर्त्या) हे अहिंसनीय (अश्विना) व्यापक शक्तिवाले ! आप (पराकात्) दूरदेश से (पूर्वीः) स्वपूर्वजों की (दासीः) शत्रुगृह में स्थित (इषः) धनादि शक्तियों को (अश्नन्तौ) प्राप्त करते हुए (आवहेथे) उनको धारण करते हैं ॥३१॥

भावार्थभाषाः - हे अहिंसनशील=किसी को दुःख न देनेवाले ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! आप देश-देशान्तरों में स्थित धन को अर्थात् आपके पूर्वजों का धनरूप ऐश्वर्य्य, जो उनसे शत्रुओं ने हरण किया हुआ था, उसको आप उनसे प्राप्त कर स्वयं उपभोग करते हैं। यह आप जैसे शूरवीरों का ही प्रशंसनीय कार्य्य है। जिसका भाव यह है कि जो पुरुष अपने पूर्वजों की शत्रुगृह में गई हुई सम्पत्ति को पुनः प्राप्त करता है, वह प्रशंसा के योग्य होता है ॥३१॥

पुनस्तमर्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्नन्तौ=गुणैः प्रजामनसि व्याप्नुवन्तौ। हे अमर्त्या=अमर्त्यौ=यशसा अमरणधर्माणौ। हे अश्विना=राजानौ। युवाम्। दासीः=दासा उपक्षयितारश्चौरादयः। तत्सम्बन्धिनीः। पूर्वीः=पूर्णाः। बह्वीः। इषः=इष्यमाणाः सम्पत्तीः। पराकात्=परस्मादपि देशादाहृत्य। आवहेथे=आवहथः ॥३१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अमर्त्या) हे अहिंस्यौ (अश्विना) व्यापकौ ! (पराकात्) दूरदेशात् (पूर्वीः) पूर्वसम्बन्धिनीः (दासीः) शात्रवीः (इषः) धनादिशक्तीः (अश्नन्तौ) प्राप्नुवन्तौ (आवहेथे) धत्थः ॥३१॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

आ꣡ नो द्युम्नइ꣡र् आ꣡ श्र꣡वोभिर्
आ꣡ राया꣡ यातम् अश्विना
पु꣡रुश्चन्द्रा ना꣡सतिया

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

dyumnaíḥ ← dyumná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śrávobhiḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

rāyā́ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

nā́satyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

púruścandrā ← puruścandrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

आ । नः॒ । द्यु॒म्नैः । आ । श्रवः॑ऽभिः । आ । रा॒या । या॒त॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ ।
पुरु॑ऽचन्द्रा । नास॑त्या ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• dyumnair ← dyumnaiḥ ← dyumna
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “magnificence.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• śravobhir ← śravobhiḥ ← śravas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “fame; glory; ear.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rāyā ← rai
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• puruścandrā ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruścandrā ← ścandrā ← ścandra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “shining; glistening; brilliant.”

• nāsatyā ← nāsatya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

हे पुरुश्चन्द्रा बहुहिरण्यौ यद्वा पुरूणां बहूनामाह्लादकौ ॥ ‘ह्रस्वाच्चन्द्रोत्तरपदे मन्त्रे’ इति सुट् । पादादित्वात् षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम् ॥ हे नासत्या सत्यस्वभावौ सत्यस्य नेतारौ नासिकाप्रभवौ वा ॥ ‘आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत्’ इति पूर्वस्यामन्त्रितस्याविद्यमानवद्भावात् इदमपि आमन्त्रितमाद्युदात्तम्। न च ’ नामन्त्रिते समानाधिकरणे’ इत्यविद्यमानवत्त्वनिषेधः पुरुश्चन्द्रेत्यस्य विशेषवचनत्वात् ॥ ईदृशौ हे अश्विना अश्विनौ द्युम्नैः द्योतमानैरन्नैर्दातव्यैः सार्धं नः अस्मान् आ यातम् आगच्छतम् । तथा श्रवोभिः श्रवणीयैर्यशोभिश्च अस्मानागच्छतम् । तथा राया धनेन चास्मानागच्छतम् ॥

English translation:

“Come to us, Aśvins, with food, with fame, with riches, Nāsatyās, delighters of many.”

Drive here to us with brilliance, here with fame, here with wealth, Aśvins,
you much-gleaming Nāsatyas.

With splendour, riches, and renown, O Asvins, hither come to us,
Nasatyas, shining brilliantly.

Kommet her zu uns mit Herrlichkeit, mit Ruhm, mit Reichtum, ihr Asvin, ihr vielschimmernden Nasatya´s!

Mit Glanz und schönen Gütern kommt, mit Reichthum, Ritter, zu uns her, O Treue, herrlich glänzende.

Приезжайте к нам с великолепием,
Со славой, с богатством, о Ашвины,
О многосвершающие Насатьи!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पुनः उसी विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुश्चन्द्रा) हे बहुसुवर्ण हे बहुतों के आह्लादक ! (नासत्या) हे असत्यरहित सत्यस्वभाव (अश्विना) राजन् तथा मन्त्रिमण्डल ! आप दोनों (द्युम्नैः) विज्ञानों के साथ (नः) हमारे निकट (आयातम्) आवें (श्रवोभिः) यशों के साथ (आ) आवें (राया) गवादि धन के साथ (आ) आवें ॥३२॥

भावार्थभाषाः - देश में सर्वविध धनों को पैदा करवाने की चेष्टा राजा करे ॥३२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुश्चन्द्रा, नासत्या) हे अत्यन्त आह्लादक सत्यभाषिन् (अश्विना) व्यापक ! (नः) हमारे समीप आप (द्युम्नैः) दिव्य विद्याओं सहित (आ) आवें तथा (श्रवोभिः) श्रवणीय यशसहित (आ) आवें (राया) विविध धनों सहित (आयातम्) आइये ॥३२॥

भावार्थभाषाः - हे आह्लादक तथा सत्यभाषणशील ! आप दिव्य ज्ञानवाले, यशस्वी तथा विविध धनों के स्वामी हैं। आप कृपा करके अपने उक्त सम्पूर्ण ऐश्वर्य्यों सहित आवें और हमारे यज्ञ को सुशोभित करें ॥३२॥

पुनस्तमर्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे पुरुश्चन्द्रा=पुरुश्चन्द्रौ। चन्द्र इति सुवर्णनाम। पुरवो बहवश्चन्द्रा ययोस्तौ बहुकनकौ। यद्वा। पुरूणां बहूनां चन्द्रावाह्लादकौ। हे नासत्या=नासत्यौ=असत्यरहितौ। हे अश्विना=अश्विनौ=राजानौ। युवाम्। द्युम्नैर्द्योतमानैर्विज्ञानैः। नोऽस्मानायातम्। श्रवोभिर्यशोभिः। आयातम्। राया=पश्वादिधनेन सह। आयातम् ॥३२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुश्चन्द्रा, नासत्या) हे अत्यन्ताह्लादकौ सत्यभाषिणौ (अश्विना) व्यापकौ ! (नः) अस्मान् (द्युम्नैः) द्योतमानविद्याभिः (आ) आगच्छतम् (श्रवोभिः) यशोभिश्च (आ) आगच्छतम् (राया) धनेन च (आयातम्) आगच्छतम् ॥३२॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ए꣡ह꣡ वाम् प्रुषित꣡प्सवो
व꣡यो वहन्तु पर्णि꣡नः
अ꣡छा सुअध्वरं꣡ ज꣡नम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ihá ← ihá (invariable)
{}

pruṣitápsavaḥ ← pruṣitápsu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

parṇínaḥ ← parṇín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vahantu ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

váyaḥ ← ví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ácha ← ácha (invariable)
{}

jánam ← jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svadhvarám ← svadhvará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ । इ॒ह । वा॒म् । प्रु॒षि॒तऽप्स॑वः । वयः॑ । व॒ह॒न्तु॒ । प॒र्णिनः॑ ।
अच्छ॑ । सु॒ऽअ॒ध्व॒रम् । जन॑म् ॥

• eha ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• eha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• pruṣitapsavo ← pruṣitapsavaḥ ← pruṣitapsu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “motley.”

• vayo ← vayaḥ ← vi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vi; bird; vi.”

• vahantu ← vah
• [verb], plural, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• parṇinaḥ ← parṇin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “winged; plumed.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• svadhvaraṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svadhvaraṃ ← adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• janam ← jana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

हे अश्विनौ इह अस्मिन् यागे वां युवां प्रुषितप्सवः । प्रुषिः स्नेहनकर्मा। स्निग्धरूपाः पर्णिनः पक्षोपेताः। यद्वा । लुप्तोपममेतत् । पक्षिण इव शीघ्रगामिनः वयः गन्तारोऽश्वाः स्वध्वरं शोभनयज्ञं यजमानलक्षणं जनम् अच्छ अभिमुखम् आ वहन्तु आनयन्तु ॥

English translation:

“Let your sleek, winged, rapid (horses) bring you to the presence of the man offering holy sacrifice.”

Let your feathered birds [=horses], frothing at the mouth, convey you here to the man who performs the ceremony well.

The published translation “feathered birds, frothing at the mouth” is, to say the least, inelegant and perhaps unintelligible. What I think is meant: the birds are compared to horses (or the horses to birds); pruṣitápsavaḥ ‘frothing at the mouth’ qualifies the underlying horses and indicates their speed. Cf. the overt horses in V.75.6 áśvāsaḥ pruṣitápsavaḥ, VIII.87.5 áśvebhiḥ pruṣitápsubhiḥ (both Aśvin hymns)(latter =VIII.13.11 [Indra]).

May dappled horses, steeds who fly with pinions, bring you hitherward
To people skilled in sacrifice.

Hierher sollen euch die fleckfarbigen, beschwingten Vögel fahren, zu dem rechtopfernden Volk!

Euch mögen die gesprenkelten beschwingten Vögel zu dem Volk, Das trefflich opfert, fahren her.

Сюда пусть привезут вас
Пятнистые крылатые птицы,
К прекрасно жертвующему народу!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पुनः उसी विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् तथा कर्मचारिगण ! (प्रुषितप्सवः) अच्छे रूपवाले (पर्णिनः) पक्षी जैसे शीघ्रगामी वा आकाश में भी गमनकारी (वयः) घोड़े (वाम्) आप दोनों को (इह) यहाँ (स्वध्वरम्) हिंसारहित शोभनकर्मकारी (जनम्) जन के (अच्छ) सम्मुख (आ+वहन्तु) ले आवें ॥३३॥

भावार्थभाषाः - प्रजाओं में विचरण करता हुआ राजा महादरिद्र प्रजा से भी निरामय आदि कुशल की जिज्ञासा करे ॥३३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रुषितप्सवः) स्निग्ध वर्णवाले (पर्णिनः) पक्षी के समान गतिवाले (वयः) अश्व (स्वध्वरम्, जनम्, अच्छ) शोभन हिंसारहित यज्ञवाले मनुष्य के अभिमुख (इह) यहाँ (वाम्) आपको (आवहन्तु) लावें ॥३३॥

भावार्थभाषाः - हे तेजस्वी वर्णवाले, ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! आप कृपा करके शीघ्रगामी अश्वों द्वारा हमारे हिंसारहित यज्ञ को शीघ्र ही प्राप्त हों और हमारी इस याचना को स्वीकार करें ॥३३॥

पुनस्तमर्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विनौ ! प्रुषितप्सवः=स्निग्धरूपाः। प्रुषिः स्नेहनकर्मा। पर्णिनः=शीघ्रगामिनः। यद्वा। पर्णिनः पक्षिण इव शीघ्रगामिनः। अत्र लुप्तोपमा। वयः=गन्तारोऽश्वाः। वाम्=युवाम्। इह=प्रजासमीपे शुभकर्मणि वा। स्वध्वरम्=हिंसारहितशोभनकर्मकारिणं जनं प्रति। आवहन्तु=आनयन्तु ॥३३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रुषितप्सवः) स्निग्धरूपाः (पर्णिनः) उत्पतनशीलाः (वयः) अश्वाः (स्वध्वरम्, जनम्, अच्छ) शोभनयज्ञवन्तं जनमभि (इह) अत्र (वां) युवाम् (आवहन्तु) आगमयन्तु ॥३३॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

र꣡थं वाम् अ꣡नुगायसं
य꣡ इषा꣡ व꣡र्तते सह꣡
न꣡ चक्र꣡म् अभि꣡ बाधते

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ánugāyasam ← ánugāyas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

iṣā́ ← íṣ- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sahá ← sahá (invariable)
{}

vártate ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

bādhate ← √bādhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

cakrám ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

रथ॑म् । वा॒म् । अनु॑ऽगायसम् । यः । इ॒षा । वर्त॑ते । स॒ह ।
न । च॒क्रम् । अ॒भि । बा॒ध॒ते॒ ॥

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• anugāyasaṃ ← anugāyasam ← anugāyas
• [noun], accusative, singular, masculine

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• iṣā ← iṣ
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• vartate ← vṛt
• [verb], singular, Present indikative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• cakram ← cakra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• bādhate ← bādh
• [verb], singular, Present indikative
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

हे अश्विनौ यः रथोऽस्मभ्यं देयेनान्नेन सह वर्तते वां युवयोः स्वभूतम् अनुगायसं स्तोतृभिरनुगातव्यं तं रथं चक्रं परसैन्यं न अभि बाधते नाभिहन्ति । यद्वा । चक्रं वीर्यकर्मसाधनम्। ‘घञर्थे कविधानम्” इति कः। ‘कृञादीनां के (का. ६. १. १२. १) इति द्विर्वचनम् । अस्मिन् पक्षे अन्यः शत्रुरिति कर्तृपदमध्याहर्तव्यम् ॥

English translation:

“No hostile force arrests that car of yours which is hymned (by the devout), and which is laden with food.”

Your chariot pursuing our song—the (chariot) that rolls along, along with its refreshment—
its wheel does not ram against it.

The hapax -gāyas- (a hapax) in ánugāyasam- is generally taken as a primary s-stem to the diphthongal root √gā i̯ ; see Whitney (Roots), AiG II.2.235, EWA s.v. √GĀ2 . The contextual question is what is following what. For Geldner the song is sounding after/following the chariot (“Gesang schallt eurem Wagen nach”), but most ánu- compounds have the structure “following X,” where X is the 2nd member (e.g., ánu-patha- ‘following/along the path’; with diff. accent anu-kāmá- ‘following/according to desire’). I therefore think the chariot is following the song; in other words, it is making its way to the ritual ground, drawn to the song being sung there. Rather like the modern expression “follow the money.” Pāda b seems to be a clear embedded relative clause – or else, at least as I have punctuated it, a parenthesis.

The point of c seems to be that the wheel doesn’t knock against the chariot no matter how fast it moves. Such knocking presumably would be a problem with wheels that were not securely fastened to their axle and well balanced, so the Aśvin’s chariot is, not surprisingly, well constructed.

The whcel delayeth not that car of yours accompanied by song,
That cometh with a store of food.

Gesang schallt eurem Wagen nach, der mit guter Speise kommt; ihn stößt das Rad nicht.

Und euer Wagen, liedumtönt, der rollt, mit Nahrung angefüllt, Wird nicht gehemmt von seinem Rad.

Напев следует за вашей колесницей,
Которая едет с подкреплением.
Колесо (у нее) не движется рывками.

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

रथ का वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् तथा अमात्यवर्ग ! (वाम्) आपका (यः) जो रथ (इषा) विज्ञान के (सह+वर्तते) साथ विद्यमान है अर्थात् विज्ञान की सहायता से रचा गया है, उस (अनुगायसम्) अनुगातव्य=प्रशंसनीय (रथम्) रमणीय रथ को (चक्रम्) शत्रुसेना या परराष्ट्र (न+अभिबाधते) नहीं पहुँचा सकता ॥३४॥

भावार्थभाषाः - राजरथ विज्ञान के साहाय्य से रचित और सुदृढ़ हो ॥३४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (इषा, सह, वर्तते) इष्ट कामनाओं से पूर्ण है, उस (वाम्) आपके (अनुगायसम्, रथम्) स्तुति योग्य रथ को (चक्रम्) शत्रुसैन्य (न, बाधते) बाधित नहीं कर सकता ॥३४॥

भावार्थभाषाः - हे ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! आपका जो शीघ्रगामी दृढ़ यान है, उसमें बैठे हुए आपको शत्रु की सेना कुछ भी बाधा नहीं कर सकती, क्योंकि आप बलपूर्ण हैं, इसलिये कृपा करके हमारे यज्ञ को आकर शीघ्र ही सुशोभित करें ॥३४॥

रथस्य वर्णनमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अश्विनौ राजानौ ! वाम्=युवयोर्यो रथः। इषा=विज्ञानेन। सह वर्तते=विज्ञानेन रचितोऽस्ति। तमनुगायसम्=अनुगातव्यं प्रशंसनीयं रथम्। चक्रम्=परसैन्यं नाभिबाधते=न हन्तुं शक्नोति ॥३४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) यो रथः (इषा, सह) इष्टकामनया सह (वर्तते) विद्यते तम् (वाम्) युवयोः (अनुगायसम्, रथम्) स्तोतव्यं रथम् (चक्रम्) परसैन्यम् (न, बाधते) नाभिहन्तुं शक्नोति ॥३४॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

हिरण्य꣡येन र꣡थेन
द्रव꣡त्पाणिभिर् अ꣡श्वैः
धी꣡जवना ना꣡सतिया

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
hiraṇyáyena ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ráthena ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

áśvaiḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

dravátpāṇibhiḥ ← dravátpāṇi- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

dhī́javanā ← dhījávana- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

nā́satyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

हि॒र॒ण्यये॑न । रथे॑न । द्र॒वत्पा॑णिऽभिः । अश्वैः॑ ।
धीऽज॑वना । नास॑त्या ॥

• hiraṇyayena ← hiraṇyaya
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

• rathena ← ratha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• dravatpāṇibhir ← dravat ← dru
• [verb noun]
• “liquefy; melt; melt; flee; run; run; vanish; run; rush; dissolve; dissolve.”

• dravatpāṇibhir ← pāṇibhiḥ ← pāṇi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hand; hoof; pāṇi [word].”

• aśvaiḥ ← aśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• dhījavanā ← dhī
• [noun], feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• dhījavanā ← javanā ← javana
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fleet; stimulating.”

• nāsatyā ← nāsatya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

हे धीजवना मनोवद्वेगवन्तौ । आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। हे नासत्या सत्यस्वभावौ सत्यस्य नेतारौ वा । ‘आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत्’ इति पूर्वस्याविद्यमानत्वेन पदादपरत्वादाष्टमिक निघाताभावः । न च नामन्त्रितविद्यमानवत्त्वनिषेधो धीजवनेत्यस्य विशेषणत्वेन सामान्यवचनत्वाभावात् । व्यावर्तकं हि विशेषणम् । ईदृशौ युवां द्रवत्पाणिभिः शीघ्रगमनपदैः अश्वैः युक्तेन हिरण्ययेन हिरण्मयेन स्वर्णमयेन रथेन आगतमिति शेषः । यद्वा । धीजवना नासत्या इत्येतदद्वयमपि प्रथमान्तमेव नामन्त्रितम् । धियो जव इव जवो ययोस्तौ। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ईदृशेन रथेन शीघ्रगमनौ नासत्यावश्विनौ आगच्छतमिति शेषः ॥ ॥ ७ ॥

English translation:

“Rapid as thought, Nāsatyās, (come) with your golden chariot drawn by quick-footed steeds.”

(Drive here) with your golden chariot, with your horses with speedy forefeet,
o Nāsatyas, who spur on insights.

Borne on that chariot wrought of gold, with coursers very fleet of foot,
Come, O Nasatyas, swift as thought.

Kommt auf goldenem Wagen mit den schnellhufigen Rossen, ihr Gedanken erweckenden Nasatya´s!

Mit eurem goldnen Wagen kommt, mit Hufe schwingendem Gespann, O Treue, wie Gedanken schnell.

(Приезжайте) на золотой колеснице
С быстрокопытными конями,
О Насатьи, возбуждающие силу прозрения!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर भी रथ का वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (धीजवना) हे मन जैसे वेगवाले (नासत्या) हे असत्यरहित राजा तथा मन्त्रिदल ! (द्रवत्पाणिभिः) शीघ्रगामी चरणवाले (अश्वैः) घोड़े से युक्त (हिरण्ययेन) सुवर्णमय (रथेन) रथ से आप आवें ॥३५॥

भावार्थभाषाः - बहुधा राजा का रथ स्वर्णमय होना चाहिये ॥३५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नासत्या) हे सत्यप्रतिज्ञ ! (धीजवना) मन के समान गतिवाले (हिरण्ययेन, रथेन) हिरण्मय रथ और (द्रवत्पाणिभिः, अश्वैः) शीघ्रगामी पैरोंवाले अश्वों द्वारा आप आवें ॥३५॥

भावार्थभाषाः - हे सत्यप्रतिज्ञ ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! आप मन समान शीघ्रगामी सुवर्णमय रथ पर चढ़कर शीघ्र ही हमारे यज्ञ में सम्मिलित हों ॥३५॥

पुनरपि रथो वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे धीजवना=धियो मनसो जव इव जवो वेगो ययोस्तौ=हे मनोभामिनौ। हे नासत्या=नासत्यौ= असत्यरहितौ राजानौ। युवाम्। द्रवत्पाणिभिः= शीघ्रगमनचरणैः। अश्वैर्युक्तेन। हिरण्ययेन=सुवर्णमयेन। रथेन। आगच्छतमिति शेषः ॥३५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (धीजवना) हे मनोवेगौ (नासत्या) सत्यप्रतिज्ञौ ! (हिरण्ययेन, रथेन) हिरण्मयेन यानेन (द्रवत्पाणिभिः, अश्वैः) शीघ्रगामिपदैरश्वैः आगच्छतम् ॥३५॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

युव꣡म् मृगं꣡ जागृवां꣡सं
स्व꣡दथो वा वृषण्वसू
ता꣡ नः पृङ्क्तम् इषा꣡ रयि꣡म्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
jāgr̥vā́ṁsam ← √gr̥- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

mr̥gám ← mr̥gá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

svádathaḥ ← √svad- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vā ← vā (invariable)
{}

vr̥ṣaṇvasū ← vŕ̥ṣaṇvasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

iṣā́ ← íṣ- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pr̥ṅktam ← √pr̥c- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

यु॒वम् । मृ॒गम् । जा॒गृ॒ऽवांसम् । स्वद॑थः । वा॒ । वृ॒ष॒ण्व॒सू॒ इति॑ वृषण्ऽवसू ।
ता । नः॒ । पृ॒ङ्क्त॒म् । इ॒षा । र॒यिम् ॥

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• mṛgaṃ ← mṛgam ← mṛga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “game; deer; animal; antelope; mṛga [word]; Mṛgaśiras.”

• jāgṛvāṃsaṃ ← jāgṛvāṃsam ← jāgṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “wake; watch; awaken; wake up; oversee.”

• svadatho ← svadathaḥ ← svad
• [verb], dual, Present indikative
• “sweeten.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• vṛṣaṇvasū ← vṛṣaṇvasu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “affluent.”

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• pṛṅktam ← pṛc
• [verb], dual, Present imperative
• “mix; unite.”

• iṣā ← iṣ
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

वाशब्दः समुच्चये । अपि च हे वृषण्वसू वर्षणधनावश्विनौ युवं युवां जागृवांसं जागरणशीलं स्वकार्ये मदजनने व्यग्रं मृगं मृग्यमन्वेषणीयं सोमं स्वदथः आस्वादयथः । यद्वा । जागृवांसं जाग्रतं मृगं मृगनामानमसुरं स्वदथः स्वादयथः हिंस्थ इत्यर्थः। ता तौ युवां नः अस्मदर्थम् इषा अन्नेन रयिं धनं पृङ्क्तं संपृङ्क्तं कुरुतम्। ईदृशं धनमस्मभ्यं प्रयच्छतमित्यर्थः ।

English translation:

“Affluent in showers, taste the wakeful desirable Soma; combine for us riches with food.”

You sweeten, as it were, the wakeful wild animal [=soma?], o you of bullish goods.
Infuse wealth with refreshment for us.

With Sāyaṇa I take the wakeful wild beast to be soma. The obj. of √svad is regularly an oblation, and in IX.105.1 its object, soma, is compared to a śíśu-, the young of an animal or human.

vā in b cannot be the disjunctive ‘or’, as there is no disjunction possible. I take it as the short form of iva ‘like’ (with lengthening), as Geldner also seems to (on the grounds of his “sozusagen”), marking the statement as an approximative. Oldenberg’s comment is not entirely intelligible, but he seems rather to imply that vā expresses a strong positive, and I therefore assume he thinks it’s a form of vaí, as do Renou and Klein (DGRV II.201-2).

O Wealthy Gods, ye taste and find the brisk and watchful wild beast good.
Associate wealth with food for us.

Ihr macht das frühwache Tier sozusagen schmackhaft, ihr Schätzereichen. Füllet unseren Besitz mit guter Speise auf!

Ihr habet gern das muntre Wild, das ihr, o kräftige, erjagt; Erfüllt mit Labung unsern Schatz.

Вы даже бодрствующего дикого зверя
Делаете приятным, о хозяева огромного богатства,
Наполните подкреплением наше богатство!

• अश्विनौ
• ब्रह्मातिथिः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

पुनः उसी विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वा) और भी (वृषण्वसू) हे धनवर्षाकारी राजन् तथा न्यायाधीशादि ! (युवम्) आप दोनों (जागृवांसम्) चोरी आदि निज कार्य्य में आसक्त (मृगम्) रात्रिचर व्याघ्रादि पशु के समान आक्रमणकारी पुरुष को (स्वदथः) खा जाते हैं अर्थात् नष्ट-भ्रष्ट कर देते हैं। (ता) वे आप (नः) हमारी (रयिम्) पश्वादि सम्पत्ति को (इषा) अन्न से (पृङ्क्तम्) संयुक्त करो ॥३६॥

भावार्थभाषाः - चोर आदि दुष्टों को विनष्ट करता हुआ राजा प्रजाओं के धनों की वृद्धि करे ॥३६॥

अब ऐश्वर्य्यरूप दान की प्रार्थना कथन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषण्वसू) हे बरसने योग्य धनवाले (युवम्) आप (जागृवांसम्, मृगं, वा) सचेतन शत्रु का ही (स्वदथः) आस्वादन करते हैं (तौ) ऐसे आप (नः) हमको (इषा) इष्ट कामना सहित (रयिम्) ऐश्वर्य से (पृङ्क्तम्) संपृक्त करें ॥३६॥

भावार्थभाषाः - हे ऐश्वर्य्यसम्पन्न ज्ञानयोगिन् तथा कर्मयोगिन् ! आप सचेतन=युद्ध के लिये सन्नद्ध शत्रु से ही युद्ध करके विजय प्राप्त करते हैं, अचेतन पर नहीं। सो हे सम्पूर्ण बलवालों में श्रेष्ठ ! आप ऐश्वर्य्यप्रदान द्वारा हमारी इष्टकामनाओं को पूर्ण करें ॥३६॥

पुनस्तमर्थमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - वा अप्यर्थे। अपि च−हे वृषण्वसू=वृषणधनौ=धनानां वर्षितारौ राजानौ ! युवम्=युवामुभौ। जागृवांसः=जागरणशीलं स्वकार्य्ये चौर्य्यादावासक्तम्। मृगम्=व्याघ्रादिं रात्रिञ्चरं पशुमिव आक्रमणकारिणं पुरुषम्। स्वदथः=आस्वादयथो विनाशयथ इत्यर्थः। ता=तौ युवाम्। नोऽस्माकं रयिं पश्वादिसंपदम्। इषा=अन्नेन। पृङ्क्तम्=संयोजयतम् ॥३६॥

अथैश्वर्यप्रदानाय प्रार्थ्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषण्वसू) हे वर्षणशीलधनौ ! (युवम्) युवाम् (जागृवांसम्) सचेतसम् (मृगम्) मार्गणार्हं शत्रुम् (वा) एव (स्वदथः) आस्वादेथे (ता) तौ (नः) अस्मान् (इषा) इष्टकामनया (रयिम्) धनम् (पृङ्क्तम्) संपृक्तं कुरुतम् ॥३६॥

• देवता - अश्विनौ;चैद्यस्य कशोर्दानस्तुतिः
• ऋषिः - ब्रह्मातिथिः काण्वः
• छन्दः - बृहती

ता꣡ मे अश्विना सनीनां꣡
विदिया꣡तं न꣡वाना᳐म्
य꣡था चिच् चैदियः꣡ कशुः꣡
शत꣡म् उ꣡ष्ट्रानां᳐ द꣡दत्
सह꣡स्रा द꣡श गो꣡ना᳐म्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

sanīnā́m ← saní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

návānām ← náva- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vidyā́tam ← √vid- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

caidyáḥ ← caidyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)
{}

kaśúḥ ← kaśú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)
{}

dádat ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

úṣṭrānām ← úṣṭra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

dáśa ← dáśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gónām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sahásrā ← sahásra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ता । मे॒ । अ॒श्वि॒ना॒ । स॒नी॒नाम् । वि॒द्यात॑म् । नवा॑नाम् ।
यथा॑ । चि॒त् । चै॒द्यः । क॒शुः । श॒तम् । उष्ट्रा॑नाम् । दद॑त् । स॒हस्रा॑ । दश॑ । गोना॑म् ॥

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• sanīnāṃ ← sanīnām ← sani
• [noun], genitive, plural, masculine
• “gain.”

• vidyātaṃ ← vidyātam ← vid
• [verb], dual, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• navānām ← nava
• [noun], genitive, plural, masculine
• “new; fresh; young; matutinal; recent; nava [word]; modern; fresh.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• cic ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• caidyaḥ ← caidya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Śiśupāla.”

• kaśuḥ ← kaśu
• [noun], nominative, singular, masculine

• śatam ← śata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• uṣṭrānāṃ ← uṣṭrānām ← uṣṭra
• [noun], genitive, plural, masculine
• “camel; uṣṭra [word].”

• dadat ← dā
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• sahasrā ← sahasra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• daśa ← daśan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ten; tenth; daśan [word].”

• gonām ← go
• [noun], genitive, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

हे अश्विना अश्विनौ ता तादृशौ युवां नवानाम् अभिनवानां श्रेष्ठानां सनीनां संभजनीयानां धनानाम् । कर्मणि षष्ठी । ईदृशानि धनानि मे मह्यं दापयितुं विद्यातं जानीतम् । यथा चित् येन खलु प्रकारेण चैद्यः चेदिपुत्रः कशुः एतत्संज्ञो राजा उष्ट्रानां शतं तथा गोनां गवां दश सहस्रा दशसंख्यानि सहस्राणि ददत् दद्यात् तथा विद्यातमिति पूर्वत्रान्वयः ॥