१०४

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

‘इन्द्रासोमा’ इति पञ्चविंशत्यृचं पञ्चदशं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षम् । आद्याः षट् जगत्यः सप्तमी जगती त्रिष्टुब्वाष्टादश्येकविंशीत्रयोविंश्यो जगत्योऽन्त्या प्रति चक्ष्व’ इत्यनुष्टुप् शिष्टाश्चतुर्दश त्रिष्टुभः । नवमीद्वादशीत्रयोदश्यः सोमदेवत्या एकादशी देवदेवत्याष्टमीषोडश्याविन्द्रदेवताके सप्तदशी ग्रावदेवत्याष्टादशी मरुद्देवताका दशमीचतुर्दश्यावग्निदेवताके ‘प्र वर्तय’ इत्याद्याः पञ्चर्च इन्द्रदेवताकाः । ‘मा नो रक्ष’ इति त्रयोविंश्याः पूर्वोऽर्धर्चो वसिष्ठस्य प्रार्थनापरः । अतस्तद्देवताकः । उत्तरोऽर्धर्चः पृथिव्यन्तरिक्षदेवत्यः । शिष्टानां रक्षोहणाविन्द्रासोमौ देवता । तथा चानुक्रान्तम्’ – इन्द्रासोमा पञ्चाधिकैन्द्रासोमं राक्षोघ्नं शापाभिशापप्रायं षट् सप्त वाद्या जगत्य एकविंशीत्रयोविंश्यौ चाष्टादशी मारुती च दशमीचतुर्दश्यावाग्नेय्यौ दैव्येकादश्यन्त्यानुष्टुन्नवमी द्वादशी त्रयोदशी सौम्यः सप्तदशी ग्राव्ण्यष्टमीषोळश्यावैन्द्र्यौ प्र वर्तयेति पञ्चैन्द्र्यो मा नो रक्ष इत्यृषेरात्मन आशीरुत्तरोऽर्धर्चः पृथिव्यन्तरिक्षदेवतः’ इति । अत्र बृहद्देवतायामनुक्रम्यते- संवत्सरं तु मण्डूकानैन्द्रासोमं परं तु यत् ॥ ऋषिर्ददर्श रक्षोघ्नं पुत्रशोकपरिप्लुतः । हते पुत्रशते क्रुद्धः सौदासैर्दुःखितस्तदा ॥ (बृहद्दे. ६. २७-२८) इति । अतो रक्षोनिबर्हणार्थमेतत्सूक्तं जप्यम् ॥

Jamison Brereton

104 (620)
Destroying Demons, Using Imprecations and Curses. Indra and Soma (1–7, 15, 25), Indra (8, 16, 19–22, 24), Soma (9, 12–13), Agni (10, 14), Gods (11), Pressing Stones (17), Maruts (18), Vasisṭha’s Hopes for Himself (23ab), Earth and Midspace (23cd) ̣
Vasiṣṭha Maitrāvaruṇi
25 verses: triṣṭubh, except jagatī 1–6, 18, 21, 23; anuṣṭubh 25; jagatī or triṣṭubh 7
This long and rambling hymn coming at the very end of the VIIth Maṇḍala is obvi ously an addition to the original collection, not only on formal grounds but on those of content. Not a praise hymn, it calls upon a series of gods and other powers to destroy all manner of threats to us, in all manner of creatively bloodthirsty ways. It therefore has more in common with what we might term the “instrumental” hymns of the Atharvaveda than with the R̥gvedic manner, and it is in fact found in almost identical form as Atharvaveda Śaunaka VIII.4 and in Atharvaveda Paippalāda XVI. The relentless focus on the elimination of evildoers and the changes rung on the methods of destroying them can give an impression of homogeneity, despite the number of different gods called on (mostly Indra and Soma, but with a number of others interspersed: see the Anukramaṇī ascriptions above).
Nonetheless smaller divisions can be discerned within the hymn as a whole. The mood is set by verse 1, with no fewer than eight violent imperatives addressed to Indra and Soma, urging action against the wicked. The first five verses follow the same pattern: an initial vocative índrāsomā “o Indra and Soma,” followed by imper
atives addressed to those gods. The sixth verse starts the same, with the vocative, but continues somewhat differently: rather than ordering the gods to unleash their powers in yet another way, the poet expresses the hope that his own thought (and its verbal expression) will envelop the gods like horse-tackle. This prayer-offering and the sacred formulations (bráhman) that Indra and Soma are urged to quicken in pāda d brings the brutal first section to a more benign and R̥gvedic conclusion. Verse 7 is also addressed to Indra and Soma, also in the vocative, but with the vocative postponed till the beginning of the second half of the verse. This slight change in structure allows this verse to serve as a transition to the next subsection, which continues, in our opinion, through verse 11 and is defined by a ring provided by the preverb práti “against, in response to,” opening 7a and 11c. Though the demands for action continue in this section, they take a more personal turn. In the first section, the gods were simply ordered to destroy evildoers; in this section the target is evildoers who act against us (as the práti signals). These verses all posit an innocent victim (usually 1st person) of the malefactor who is to be destroyed by the gods. Moreover, the avengers are no longer just Indra and Soma in tandem; each verse has a different designated hitter: just Indra in 8, Soma in 9, Agni in 10, and the gods in general in 11. The nature of the offenses has also become more sharply defined, in that the transgressions involve evil or false speech (even the “cheat” of vss. 10–11 means literally “desire to deceive”). Although evil speech and hostility to sacred speech were already found in verse 2, these linguistic offenses were only some of the condemned activities in the first section; they are the only ones here. In the two next verses (12–13), speech, true and false, is foregrounded, and the punishment of the speaker of falsehood is reassuringly affirmed. But the mood changes abruptly in verse 14: the speaker seems to stand accused of the very offenses he called upon the gods to punish; the innocent 1st persons of verses 7–11 are the objects of Agni’s anger. The aborted conditional clause of 14ab seems to convey the speaker’s distress. In verses 15–16 the speaker swears a dramatic oath concerning the truth of his denial and calls down further destruction on the man who falsely accused him. The accusation is that he is a yātu(dhā́na), a “sorcerer.” The speaker’s ringing assertion of his innocence and his powerful curse against his accuser brings this section of the hymn to a resounding conclusion.
Indeed, we are of the opinion that the rest of the hymn was simply tacked onto what precedes because it concerns sorcerers, using the same word yātu, and simi lar demonic beings. The tone of the remainder (vss. 17–25) is very different, with the theme of true and false speech recessive. The enemies are sorcerers in various animal forms, and the sense of personal menace and of human evildoing is almost entirely absent. Nonetheless, even if we are correct that these nine verses were origi nally independent, the fact that the full hymn was transmitted independently in the R̥gveda and both recensions of the Atharvaveda would indicate that the join was made early.
The Indian tradition (and many Western commentators, including Geldner) reads Vasiṣṭha’s biography into the dramatic middle of the hymn, interpreting the accusation and denial in verses 15–16 as evidence for the hostility between Vasiṣṭha and Viśvāmitra found in much later texts. In this interpretation Viśvāmitra is the accuser, and Vasiṣṭha the outraged 1st-person speaker. Needless to say, there is absolutely no evidence for this in the hymn itself, and no evidence for the

Vasiṣṭha–Viśvāmitra feud elsewhere in the R̥gveda. It is always necessary to be wary about “reading backward” into the R̥gveda and other Vedic texts.

Jamison Brereton Notes

Multiple divinities, to destroy demons and ward off evil 138 See the published introduction. for an introduction. to this complex composite hymn and its parts.

Complete translations are given by Norman Brown (“The Rigvedic Equivalent for Hell,” JAOS 61 [1941]: 76-80) and Herman Lommel (“Vasiṣṭha und Viśvāmitra,” Oriens 18-19 [1965/66]: 200-27), as well as Doniger.

01 इन्द्रासोमा तपतम् - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्रासोमा त᳓पतं र᳓क्ष उब्ज᳓तं
नि᳓ अर्पयतं वृषणा तमोवृ᳓धः
प᳓रा शृणीतम् अचि᳓तो नि᳓ ओषतं
हतं᳓ नुदे᳓थां नि᳓ शिशीतम् अत्रि᳓णः

02 इन्द्रासोमा समघशंसमभ्यट्घम् - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्रासोमा स᳓म् अघ᳓शंसम् अभ्य् अ᳡घं᳓
त᳓पुर् ययस्तु चरु᳓र् अग्निवाँ᳓ इव
ब्रह्मद्वि᳓षे क्रव्या᳓दे घोर᳓चक्षसे
द्वे᳓षो धत्तम् अनवायं᳓ किमीदि᳓ने

03 इन्द्रासोमा दुष्कृतो - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्रासोमा दुष्कृ᳓तो वव्रे᳓ अन्त᳓र्
अनारम्भणे᳓ त᳓मसि प्र᳓ विध्यतम्
य᳓था ना᳓तः पु᳓नर् ए᳓कश् चनो᳓द᳓यत्
त᳓द् वाम् अस्तु स᳓हसे मन्युम᳓च् छ᳓वः

04 इन्द्रासोमा वर्तयतम् - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्रासोमा वर्त᳓यतं दिवो᳓ वधं᳓
स᳓म् पृथिव्या᳓ अघ᳓शंसाय त᳓र्हणम्
उ᳓त् तक्षतं स्वरि᳓यम् प᳓र्वतेभियो
ये᳓न र᳓क्षो वावृधानं᳓ निजू᳓र्वथः

05 इन्द्रासोमा वर्तयतम् - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्रासोमा वर्त᳓यतं दिव᳓स् प᳓रि
अग्नितप्ते᳓भिर् युव᳓म् अ᳓श्महन्मभिः
त᳓पुर्वधेभिर् अज᳓रेभिर् अत्रि᳓णो
नि᳓ प᳓र्शाने विध्यतं य᳓न्तु निस्वर᳓म्

06 इन्द्रासोमा परि - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्रासोमा प᳓रि वाम् भूतु विश्व᳓त
इय᳓म् मतिः᳓ कक्षिया᳓श्वेव वाजि᳓ना
यां᳓ वां हो᳓त्राम् परिहिनो᳓मि मेध᳓या
इमा᳓ ब्र᳓ह्माणि नृप᳓तीव जिन्वतम्

07 प्रति स्मरेथाम् - जगती त्रिष्टुब्वा

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्र᳓ति स्मरेथां तुज᳓यद्भिर् ए᳓वैर्
हतं᳓ द्रुहो᳓ रक्ष᳓सो भङ्गुरा᳓वतः
इ᳓न्द्रासोमा दुष्कृ᳓ते मा᳓ सुग᳓म् भूद्
यो᳓ नः कदा᳓ चिद् अभिदा᳓सति द्रुहा᳓

08 यो मा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यो᳓ मा पा᳓केन म᳓नसा च᳓रन्तम्
अभिच᳓ष्टे अ᳓नृतेभिर् व᳓चोभिः
आ᳓प इव काशि᳓ना सं᳓गृभीता
अ᳓सन्न् अस्तु आ᳓सत इन्द्र वक्ता᳓

09 ये पाकशंसम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ये᳓ पाकशंसं᳓ विह᳓रन्त ए᳓वैर्
ये᳓ वा भद्रं᳓ दूष᳓यन्ति स्वधा᳓भिः
अ᳓हये वा ता᳓न् प्रद᳓दातु सो᳓म
आ᳓ वा दधातु नि᳓रृतेर् उप᳓स्थे

10 यो नो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यो᳓ नो र᳓सं दि᳓प्सति पित्वो᳓ अग्ने
यो᳓ अ᳓श्वानां यो᳓ ग᳓वां य᳓स् तनू᳓नाम्
रिपु᳓ स्तेन᳓ स्तेयकृ᳓द् दभ्र᳓म् एतु
नि᳓ ष᳓ हीयतां तनु᳓वा त᳓ना च

11 परः सो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

परः᳓ सो᳓ अस्तु तनु᳓वा त᳓ना च
तिस्रः᳓ पृथिवी᳓र् अधो᳓ अस्तु वि᳓श्वाः
प्र᳓ति शुष्यतु य᳓शो अस्य देवा
यो᳓ नो दि᳓वा दि᳓प्सति य᳓श् च न᳓क्तम्

12 सुविज्ञानं चिकितुषे - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सुविज्ञानं᳓ चिकितु᳓षे ज᳓नाय
स᳓च् चा᳓सच् च व᳓चसी पस्पृधाते
त᳓योर् य᳓त् सत्यं᳓ यतर᳓द् ऋ᳓जीयस्
त᳓द् इ᳓त् सो᳓मो अवति ह᳓न्ति आ᳓सत्

13 न वा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

न᳓ वा᳓ उ सो᳓मो वृजिनं᳓ हिनोति
न᳓ क्षत्रि᳓यम् मिथुया᳓ धार᳓यन्तम्
ह᳓न्ति र᳓क्षो ह᳓न्ति आ᳓सद् व᳓दन्तम्
उभा᳓व् इ᳓न्द्रस्य प्र᳓सितौ शयाते

14 यदि वाहमनृतदेव - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

य᳓दि वाह᳓म् अ᳓नृत-देव आ᳓स
मो᳓घं वा देवाँ᳓ अप्य् ऊहे᳓ अग्ने ?
किम् अस्म᳓भ्यं जातवेदो हृणीषे+++(=क्रुध्यसि)+++?
द्रोघवा᳓चस् ते निरृथं᳓ सचन्ताम् ॥

15 अद्या मुरीय - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अद्या᳓ मुरीय य᳓दि यातुधा᳓नो अ᳓स्मि
य᳓दि वा᳓युस् तत᳓प पू᳓रुषस्य
अ᳓धा स᳓ वीरइ᳓र् दश᳓भिर् वि᳓ यूया
यो᳓ मा मो᳓घं या᳓तुधाने᳓ति आ᳓ह

16 यो मायातुम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यो᳓ मा᳓यातुं या᳓तुधाने᳓ति आ᳓ह
यो᳓ वा रक्षाः᳓ शु᳓चिर् अस्मी᳓ति आ᳓ह
इ᳓न्द्रस् तं᳓ हन्तु महता᳓ वधे᳓न
वि᳓श्वस्य जन्तो᳓र् अधम᳓स् पदीष्ट

17 प्र या - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्र᳓ या᳓ जि᳓गाति खर्ग᳓लेव न᳓क्तम्
अ᳓प द्रुहा᳓ तनु᳓वं गू᳓हमाना
वव्राँ᳓ अनन्ताँ᳓ अ᳓व सा᳓ पदीष्ट
ग्रा᳓वाणो घ्नन्तु रक्ष᳓स उपब्दइः᳓

18 वि तिष्टध्वम् - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वि᳓ तिष्ठध्वम् मरुतो विक्षु᳓ इछ᳓त
गृभाय᳓त रक्ष᳓सः स᳓म् पिनष्टन
व᳓यो ये᳓ भूत्वी᳓ पत᳓यन्ति नक्त᳓भिर्
ये᳓ वा रि᳓पो दधिरे᳓ देवे᳓ अध्वरे᳓

19 प्र वर्तय - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्र᳓ वर्तय दिवो᳓ अ᳓श्मानम् इन्द्र
सो᳓मशितम् मघवन् सं᳓ शिशाधि
प्रा᳓क्ताद् अ᳓पाक्ताद् अधरा᳓द् उ᳓दक्ताद्
अभि᳓ जहि रक्ष᳓सः प᳓र्वतेन

20 एत उ - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

एत᳓ उ त्ये᳓ पतयन्ति श्व᳓यातव
इ᳓न्द्रं दिप्सन्ति दिप्स᳓वो अ᳓दाभियम्
शि᳓शीते शक्रः᳓ पि᳓शुनेभियो वधं᳓
नूनं᳓ सृजद् अश᳓निं यातुम᳓द्भियः

21 इन्द्रो यातूनामभवत्पराशरो - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्रो यातूना᳓म् अभवत् पराशरो᳓
हविर्म᳓थीनाम् अभि᳓ आवि᳓वासताम्
अभी᳓द् उ शक्रः᳓ परशु᳓र् य᳓था व᳓नम्
पा᳓त्रेव भिन्द᳓न् सत᳓ एति रक्ष᳓सः

22 उलूकयातुं शुशुलूकयातुम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उ᳓लूकयातुं शुशुलू᳓कयातुं
जहि᳓ श्व᳓यातुम् उत᳓ को᳓कयातुम्
सुपर्ण᳓यातुम् उत᳓ गृ᳓ध्रयातुं
दृष᳓देव प्र᳓ मृण र᳓क्ष इन्द्र

23 मा नो - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मा᳓ नो र᳓क्षो अभि᳓ नड् यातुमा᳓वताम्
अ᳓पोछतु मिथुना᳓ या᳓ किमीदि᳓ना
पृथिवी᳓ नः पा᳓र्थिवात् पातु अं᳓हसो
अन्त᳓रिक्षं दिविया᳓त् पातु अस्मा᳓न्

24 इन्द्र जहि - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्र जहि᳓ पु᳓मांसं यातुधा᳓नम्
उत᳓ स्त्रि᳓यं माय᳓या शा᳓शदानाम्+++(=हिंसन्तीं)+++ ।
वि᳓ग्रीवासो मू᳓र-देवा ऋदन्तु
मा᳓ ते᳓ दृशन्त् सू᳓र्यम् उच्च᳓रन्तम् ॥

25 प्रति चक्ष्व - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्र᳓ति चक्ष्व वि᳓ चक्षुव
इ᳓न्द्रश् च सोम जागृतम्
र᳓क्षोभ्यो वध᳓म् अस्यतम्
अश᳓निं यातुम᳓द्भियः