१०२

• देवता - पर्जन्यः
• ऋषिः - वसिष्ठः कुमारो वाग्नेयः
• छन्दः - गायत्री

पर्ज᳓न्याय प्र᳓ गायत
दिव᳓स् पुत्रा᳓य मीळ्हु᳓षे
स᳓ नो य᳓वसम् इछतु

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
gāyata ← √gā(y)- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

parjányāya ← parjánya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mīḷhúṣe ← mīḍhváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

putrā́ya ← putrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ichatu ← √iṣ- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yávasam ← yávasa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

प॒र्जन्या॑य । प्र । गा॒य॒त॒ । दि॒वः । पु॒त्राय॑ । मी॒ळ्हुषे॑ ।
सः । नः॒ । यव॑सम् । इ॒च्छ॒तु॒ ॥

• parjanyāya ← parjanya
• [noun], dative, singular, masculine
• “cloud; Parjanya; Indra; nimbus.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• gāyata ← gā
• [verb], plural, Present imperative
• “sing; praise; jap; recite; describe.”

• divas ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• putrāya ← putra
• [noun], dative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• mīﾱhuṣe ← mīḍhuṣe ← mīḍhvas
• [noun], dative, singular, masculine
• “big.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• yavasam ← yavasa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “eatage; pasture; fodder.”

• icchatu ← iṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

हे स्तोतारः पर्जन्याय देवाय प्र गायत प्रकर्षेण स्तोत्रमुच्चारयत । कीदृशाय । दिवः अन्तरिक्षस्य पुत्राय । तत्र हि पर्जन्यः प्रादुर्भवति । मीळ्हुषे सेक्त्रे । सः तादृशः पर्जन्यः नः अस्मभ्यं यवसम् ओषध्यादिलक्षणमन्नं दातुम् इच्छतु ॥

English translation:

“Sing aloud to the son of heaven, Parjanya, the sender of rain; may he be plural ased (to grant) us food.”

To Parjanya sing forth—to the son of heaven who grants rewards. Let him seek pasturage for us.

SING forth and laud Parjanya, son of Heaven, who sends the gift of rain
May he provide our pasturage.

Stimmet an den Gesang auf Parjanya, des Himmels Sohn, den Belohner! Er soll uns Weide zu verschaffen suchen.

Auf, singet dem Pardschanja nun dem gabenreichen Himmelssohn; Er schaffe uns der Wiesen Gras.

Запойте (песнь) для Парджаньи,
Для сына неба, для щедрого!
Пусть найдет он нам пастбище!

• पर्जन्यः
• वसिष्ठः कुमारो वाग्नेयः
• गायत्री
• षड्जः

अब श्लेषालङ्कार से परमात्मा और मेघ का वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे ऋत्विग् लोगो ! तुम (पर्जन्याय) तृप्तिजनक जो परमात्मा है, उसका (प्र, गायत) गायन करो, (सः, नः, यवसम्, इच्छतु) वः हमारे लिये ऐश्वर्य देवे, जो (दिवः, पुत्राय) द्युलोकस्थ जनों को नरक से बचाता और (मीळ्हुषे) आनन्द को वर्षाता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे पुरुषो ! तुम तृप्तिजनक वस्तुओं का वर्णन करो, जिससे तुममें ऐश्वर्यप्राप्ति के लिये उद्योग उत्पन्न हो ॥१॥

अथ श्लेषेण परमात्मा मेघश्च वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - भो ऋत्विजः ! यूयं (पर्जन्याय) तृप्तिजनकं परमात्मानं स्तोतुं (प्र, गायत) ब्रह्म गायत (सः, नः, यवसम्, इच्छतु) स हीश्वरोऽस्मभ्यमैश्वर्यं ददातु यः (दिवः, पुत्राय) द्युलोकस्थजनान् नरकादुद्धरति तथा (मीळ्हुषे) तेषामानन्दाय भवति ॥१॥

• देवता - पर्जन्यः
• ऋषिः - वसिष्ठः कुमारो वाग्नेयः
• छन्दः - गायत्री

यो᳓ ग᳓र्भम् ओ᳓षधीनां᳐
ग᳓वां कृणो᳓ति अ᳓र्वताम्
पर्ज᳓न्यः पुरुषी᳓णा᳐म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
gárbham ← gárbha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

óṣadhīnām ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

árvatām ← árvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

gávām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

kr̥ṇóti ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

parjányaḥ ← parjánya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

puruṣī́ṇām ← puruṣī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

यः । गर्भ॑म् । ओष॑धीनाम् । गवा॑म् । कृ॒णोति॑ । अर्व॑ताम् ।
प॒र्जन्यः॑ । पु॒रु॒षीणा॑म् ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• garbham ← garbha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• oṣadhīnāṃ ← oṣadhīnām ← oṣadhi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “herb; plant; drug; simple; oṣadhi [word]; remedy.”

• gavāṃ ← gavām ← go
• [noun], genitive, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• kṛṇoty ← kṛṇoti ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• arvatām ← arvant
• [noun], genitive, plural, masculine
• “horse.”

• parjanyaḥ ← parjanya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “cloud; Parjanya; Indra; nimbus.”

• puruṣīṇām ← puruṣī
• [noun], genitive, plural, feminine
• “woman.”

यः पर्जन्यः ओषधीनां व्रीह्यादीनां गवाम् अर्वताम् अर्वतीनां वडवानां पुरुषीणां नारीणां च यः पर्जन्यः गर्भं प्रसूतिहेतुं बीजमुदकरूपं कृणोति करोति तस्मै पर्जन्यायेत्युत्तरत्र संबन्धः ॥

English translation:

“He who is the cause of impregnation of plural nts, of cows, of mares, of women.”

Who creates the embryo of the plants, of the cows, of the steeds,
of human women—Parjanya—

This vs. consists only of a rel. cl; it could be attached either to vs. 1 or to vs. 3, both of which have pronouns in pādas adjacent to vs. 2 that could serve as referent (sá 1c, tásmai 3a). I prefer attaching it to vs. 3, since this configuration would fit the standard model of definitional relative clause / ritually based main clause.

On gárbham óṣadhīnām see VII.101.1c and comm. thereon.

Parjanya is the God who forms in kine, in mares, in plants of earth,
And womankind, the germ of life.

Parjanya, der den Keim der Pflanzen, die Leibesfrucht der Kühe, der Rosse und der Weiber bereitet,

Pardschanja ist es, welcher Frucht in Kräutern und in Rossen auch, In Kühen und in Weibern schafft.

Парджанья – (тот,) кто создает
Зародыш (жизни) у растений,
Коров, скаковых коней, женщин

• पर्जन्यः
• वसिष्ठः कुमारो वाग्नेयः
• पादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो परमात्मा (ओषधीनाम्, गर्भम्) ओषधियों का उत्पत्तिस्थान है और (अर्वताम्, गवाम्, कृणोति) गमनशील विद्युदादि पदार्थों को रचता है तथा (पुरुषीणाम्, पर्जन्यः) जो मनुष्यों की बुद्धियों का तृप्तिजनक है ॥२॥

भावार्थभाषाः - जिस सर्वतृप्तिकारक परमात्मा ने सम्पूर्ण ब्रह्माण्डों को रच कर ओषधियों को उत्पन्न किया और जिसने मनुष्यों की बुद्धि की तृप्ति करने के लिये अपने अनन्त ज्ञान को मनुष्यों के लिये दिया, उसकी उपासना प्रत्येक मनुष्य को करनी चाहिये ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) य ईश्वरः (ओषधीनाम्, गर्भम्) ओषधीनामुत्पत्तिस्थानमस्ति तथा च (अर्वताम्, गवाम्, कृणोति) गमनशीलविद्युदादिपदार्थान् रचयति तथा (पुरुषीणाम्, पर्जन्यः) मनुष्यबुद्धीनां तर्प्ताऽस्ति ॥२॥

• देवता - पर्जन्यः
• ऋषिः - वसिष्ठः कुमारो वाग्नेयः
• छन्दः - गायत्री

त᳓स्मा इ᳓द् आसि᳓ये हवि᳓र्
जुहो᳓ता म᳓धुमत्तमम्
इ᳓ळां नः संय᳓तं करत्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
āsyè ← āsyà- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ít ← ít (invariable)

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

juhóta ← √hu- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mádhumattamam ← mádhumattama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

íḷām ← íḷā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

karat ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

saṁyátam ← saṁyát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

तस्मै॑ । इत् । आ॒स्ये॑ । ह॒विः । जु॒होत॑ । मधु॑मत्ऽतमम् ।
इळा॑म् । नः॒ । स॒म्ऽयत॑म् । क॒र॒त् ॥

• tasmā ← tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• āsye ← āsya
• [noun], locative, singular, neuter
• “mouth; mouth; aperture; face; mukha; jaw; point.”

• havir ← haviḥ ← havis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• juhotā ← juhota ← hu
• [verb], plural, Present imperative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• madhumattamam ← madhumattama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sweetest.”

• iﾱāṃ ← iﾱām ← iḍā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• saṃyataṃ ← saṃyatam ← saṃyat
• [noun], accusative, singular, feminine
• “continuous.”

• karat ← kṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

तस्मा इत् तस्मा एव पर्जन्याय आस्ये देवानामास्यभूतेऽग्नौ मधुमत्तमं रसवत्तमं हविः जुहोत जुहुत हे ऋत्विजः । स च पर्जन्यः नः अस्मभ्यम् इळाम् अन्नं संयतं सम्यग्नियतं यथा भवति तथा करत् करोतु । ददात्विति यावत् ॥ ॥ २ ॥

English translation:

“Offer verily to him by the mouth (of the gods, Agni), the most savoury oblation, so that he may yield usfood unfailingly.”

Just to him, in his mouth, pour a most honeyed oblation.
He will make lasting refreshment for us.

Offer and pour into his mouth oblation rich in savoury juice:
May he for ever give us food.

Ihm opfert in den Mund die süßeste Spende! Er bereite uns andauerndes Labsal.

Ihm giesset recht in seinen Mund den honigsüssen Opferguss, Er schaffe stete Nahrung uns.

Это ему в рот возлейте
Жертвенное возлияние, самое сладкое!
Пусть создаст он нам непрерывное подкрепление!

• पर्जन्यः
• वसिष्ठः कुमारो वाग्नेयः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (आस्ये) उस सर्वोपरि मुख्य परमात्मा में (मधुमत्तमं) अतिशय आह्लाद करनेवाले (हविः) हवि को (जुहोत) हवन करो और (तस्मै, इत्) उसी के लिये ही प्रार्थना करो कि वह (नः) हमको (इळां, संयतं) परिपूर्ण ऐश्वर्य (करत्) दे ॥३॥

भावार्थभाषाः - एकमात्र वही परमात्मा ऐश्वर्यों के लिये प्रार्थनीय है, अन्य नहीं ॥३॥यह १०२वाँ सूक्त और दूसरा वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आस्ये) तस्मिन् सर्वातिरिक्ते परमात्मनि (मधुमत्तमम्) नितान्ततृप्तिकारकं (हविः) हव्यं (जुहोत) जुहुत तथा च (तस्मै, इत्) तमेव प्रार्थयध्वं यतः सः (नः) अस्मभ्यं (इळां संयतम्) सकलमैश्वर्यं (करत्) ददातु ॥३॥इति द्व्युत्तरशततमं सूक्तं द्वितीयो वर्गश्च समाप्तः ॥