ऋग्वेदे विश्वासटिप्पन्यः

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

सायण-भाष्यम्

‘इयं वाम् ’ इति द्वादशर्चं पञ्चमं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षमैन्द्राग्नम् । द्वादश्यनुष्टुप् शिष्टा गायत्र्यः । तथा चानुकान्तम् - इयं वां द्वादश गायत्रमन्त्यानुष्टुप् ’ इति । ज्योतिष्टोमे प्रातःसवनेऽच्छावाकशस्त्र आदितो नवर्चः शस्यन्ते । सूत्र्यते हि – इयं वामस्य मन्मन इति नव ’ (आश्व. श्रौ. ५.१०) इति । आभिप्लविकेषूक्थ्येषु स्तोमेषु वृद्धावच्छावाकस्य प्रातःसवन इदं सूक्तमावापार्थमुत्तमावर्जम् । सूत्रितं च – ‘इयं वामस्य मन्मन इत्येकादश’ (आश्व. श्रौ. ७. ५) इति । चातुर्विंशिकेऽहनि प्रातःसवने तस्यैवाद्यस्तृचः । सूत्रितं च – इयं वामस्य मन्मन इन्द्राग्नी युवामिमे’ (आश्व. श्रौ. ७. २ ) इति ॥

Jamison Brereton

94 (610)
Indra and Agni
Vasiṣṭha Maitrāvaruṇi
12 verses: gāyatrī 1–11, anuṣṭubh 12, arranged in trcas ̥
This hymn consists of four sets of tr̥cas, and if each tr̥ca is considered originally a separate hymn, the principle of arrangement is not violated. There are two main themes, the varieties of poetic thought and its product, verbal praise, which the poets address to the two gods, and the hope that these gods will favor these poets over their rivals (see esp. vss. 3, 7, 8, 12). Despite the emphasis on poetic inspiration, there seems to be relatively little of it on display in this hymn, which is a bricolage of quotations from other hymns. The two gods, Indra and Agni, also lack traits, individually and collectively.

Jamison Brereton Notes

Indra and Agni As noted in the published introduction, this hymn is made up of four tṛcas, which were probably originally independent, since four 3-vs. hymns would fit the standard pattern of hymn arrangement, but a single 12-vs. hymn following one with 8 vss.

would not. There is little sign of unity within the separate tṛcas, but the content of the hymn as a whole is so generic that it would be hard to identify features that would either unify or distinguish the various parts. Also, there may be a faint, probably secondary, ring between the 1st vs. (1c) and the last (12d) (see comm. ad vs. 12), which may suggest that the four tṛcas were combined into a single hymn even before the redaction of the Saṃhitā text. The first tṛca (vss. 1-3) also has a faint sign of internal unity: the dual dvandva voc. índrāgnī beginning the b-pāda in each vs. However, the 3rd tṛca (vss. 7-9) also contains the same form in every vs. (7a, 8c, 9c), and 10b also begins with this cmpd., though there it is not a voc. but an acc., and it requires a distracted reading (indrā̆-agnī́-).

01 इयं वामस्य - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इयं᳓ वाम् अस्य᳓ म᳓न्मन
इ᳓न्द्राग्नी पूर्विय᳓स्तुतिः
अभ्रा᳓द् वृष्टि᳓र् इवाजनि

मूलम् ...{Loading}...

इ॒यं वा॑म॒स्य मन्म॑न॒ इन्द्रा॑ग्नी पू॒र्व्यस्तु॑तिः ।
अ॒भ्राद्वृ॒ष्टिरि॑वाजनि ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्राग्नी
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mánmanaḥ ← mánman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

pūrvyástutiḥ ← pūrvyástuti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

abhrā́t ← abhrá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ajani ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

iva ← iva (invariable)

vr̥ṣṭíḥ ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

इ॒यम् । वा॒म् । अ॒स्य । मन्म॑नः । इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । पू॒र्व्यऽस्तु॑तिः ।
अ॒भ्रात् । वृ॒ष्टिःऽइ॑व । अ॒ज॒नि॒ ॥

Hellwig Grammar

iyaṃ ← iyam ← idam
[noun], nominative, singular, feminine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

vām ← tvad
[noun], dative, dual
“you.”

asya ← idam
[noun], genitive, singular, neuter
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

manmana ← manmanaḥ ← manman
[noun], genitive, singular, neuter
“hymn; idea; purpose.”

indrāgnī ← indra
[noun], masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

indrāgnī ← agnī ← agni
[noun], vocative, dual, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

pūrvyastutiḥ ← pūrvya
[noun]
“first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

pūrvyastutiḥ ← stutiḥ ← stuti
[noun], nominative, singular, feminine
“praise; encomium; praise.”

abhrād ← abhrāt ← abhra
[noun], ablative, singular, neuter
“abhra; cloud; sky; abhra [word]; cumulonimbus; mica; air; cloudiness.”

vṛṣṭir ← vṛṣṭiḥ ← vṛṣṭi
[noun], nominative, singular, feminine
“rain; shower; rainy season.”

ivājani ← iva
[adverb]
“like; as it were; somehow; just so.”

ivājani ← ajani ← jan
[verb], singular, Aorist passive
“become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

सायण-भाष्यम्

हे इन्द्राग्नी इयं पूर्व्यस्तुतिः पूर्व्या मुख्या स्तुतिः अस्य मन्मनः स्तोतुरस्माद्वसिष्ठात् वां युवाभ्यां युवयोरर्थम् अभ्रात् मेघात् वृष्टिरिव बह्वी सती अजनि प्रादुर्भूता। तां शृणुतमित्युत्तरत्र संबन्धः ॥

Wilson

English translation:

“This chief praise, Indra and Agni, proceeds (copiously) from me your worshipper, like rain from a cloud.”

Jamison Brereton

This foremost praise hymn of this conception is for you two, Indra and Agni.
It has been born like rain from a cloud.

Jamison Brereton Notes

Both Geldner and Renou take ajani ‘has been born’ in c as the main verb for ab, while I take ab as a separate nominal cl. Either is possible. I would be more inclined towards the Geldner/Renou solution if mánmanaḥ were an ablative, parallel to abhrā́t in the simile (“has been born *from this conception, like rain from a cloud”). But though mánmanaḥ itself could be abl., it is anchored as a gen. by asyá, which must be adjectival (and hence go with mánmanaḥ) because of its accent. In fact, at least in tr.

“this … praise hymn of this conception” is a clumsy expression, though both Geldner and Renou make it slighly less so by adding ‘mine’ (“of this conception of mine”). Though 118 the 1st ps. ref. is not found in the text, it does ameliorate the tr. The point is the usual one, that the verbal product, the hymn, arises from the poet’s mental functions.

Griffith

As rain from out the cloud, for you, Indra and Agni, from my soul
This noblest praise hath been produced.

Geldner

Dieses erste Loblied dieser meiner Dichtung ward für euch, Indra und Agni, erzeugt wie der Regen aus der Wolke.

Grassmann

Euch, Indra-Agni, ist erzeugt dies erste Lob aus meinem Geist, Wie Regen aus der Wolke Schooss.

Elizarenkova

Эта лучшая хвала этого произведения (моего),
О Индра-Агни, для вас двоих
Родилась, словно дождь из тучи.

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्राग्नी
वसिष्ठः
निचृदार्षीगायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - विषयः

अब सद्गुणों के ग्रहण के लिये कर्म्मयोगी तथा ज्ञानयोगियों का यज्ञ में आह्वान कथन करते हैं।

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) हे कर्मयोगी तथा ज्ञानयोगी विद्वानों ! (वां) आपकी (इयं) यह (पूर्व्यस्तुतिः) मुख्यस्तुति (अभ्रात्) मेघमण्डल से (वृष्टिः, इव) वृष्टि के समान (अजनि) सद्भावों को उत्पन्न करती है, (अस्य) इस (मन्मनः) स्तोता के हृदय को भी शुद्ध करती है॥१॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि जो लोग अपने विद्वानों के सद्गुणों को वर्णन करते हैं, वे मानों सद्गुणकीर्तनरूप वृष्टि से अङ्कुरों के समान प्रादुर्भाव को प्राप्त होते हैं ॥ तात्पर्य्य यह है कि जब जिज्ञासु लोगों की वृत्ति विद्वानों के सद्गुणों की ओर लगती है, तब वे स्वयं भी सद्भावसम्पन्न होते हैं और प्रजा में भी सद्भावों की वृष्टि करते हैं, इसलिये प्रत्येक मनुष्य का कर्तव्य है कि वह विद्वानों के गुणों का कीर्तन करे ॥१॥

आर्यमुनि (सं) - विषयः

अथ सद्गुणान् ग्रहीतुं यज्ञेषु कर्मयोग्यादीना-माह्वानमुपदिश्यते।

आर्यमुनि (सं)- पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) हे कर्मयोगिन् ज्ञानयोगिंश्च विद्वांसौ ! (वाम्) युवयोः (इयम्) क्रियमाणा (पूर्व्यस्तुतिः) मुख्यस्तुतिः (अभ्रात्) मेघमण्डलात् (वृष्टिः, इव) वर्षणमिव (अजनि) सद्भावमुत्पदायति (अस्य, मन्मनः) अस्य स्तुतिकर्तुर्हृदयमपि शोधयति ॥१॥

02 शृणुतं जरितुर्हवमिन्द्राग्नी - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

शृणुतं᳓ जरितु᳓र् ह᳓वम्
इ᳓न्द्राग्नी व᳓नतं गि᳓रः
ईशाना᳓ पिप्यतं धि᳓यः

मूलम् ...{Loading}...

शृ॒णु॒तं ज॑रि॒तुर्हव॒मिन्द्रा॑ग्नी॒ वन॑तं॒ गिरः॑ ।
ई॒शा॒ना पि॑प्यतं॒ धियः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्राग्नी
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

शृणुतं᳓ जरितु᳓र् ह᳓वम्
इ᳓न्द्राग्नी व᳓नतं गि᳓रः
ईशाना᳓ पिप्यतं धि᳓यः

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
hávam ← háva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jaritúḥ ← jaritár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śr̥ṇutám ← √śru- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vánatam ← √vanⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

īśānā́ ← √īś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRF, voice:MED}

pipyatam ← √pī- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

पद-पाठः

शृ॒णु॒तम् । ज॒रि॒तुः । हव॑म् । इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । वन॑तम् । गिरः॑ ।
ई॒शा॒ना । पि॒प्य॒त॒म् । धियः॑ ॥

Hellwig Grammar

śṛṇutaṃ ← śṛṇutam ← śru
[verb], dual, Present imperative
“listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

jaritur ← jarituḥ ← jaritṛ
[noun], genitive, singular, masculine
“singer.”

havam ← hava
[noun], accusative, singular, masculine
“invocation.”

indrāgnī ← indra
[noun], masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

indrāgnī ← agnī ← agni
[noun], vocative, dual, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

vanataṃ ← vanatam ← van
[verb], dual, Present imperative
“obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

giraḥ ← gir
[noun], accusative, plural, feminine
“hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

īśānā ← īś
[verb noun], nominative, dual
“govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

pipyataṃ ← pipyatam ← pyā
[verb], dual, Perfect imperative
“swell; abound; swell.”

dhiyaḥ ← dhī
[noun], accusative, plural, feminine
“intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

सायण-भाष्यम्

हे इन्द्राग्नी जरितुः स्तोतुः हवम् आह्वानं युवां शृणुतम् । श्रुत्वा च गिरः तदीयाः स्तुतीः वनतं संभजतम् । तथा ईशाना ईश्वरौ युवां धियः अनुष्ठितानि कर्माणि पिप्यतं तत्स्थैः फलैः पूरयतम् ॥

Wilson

English translation:

“Hear, Indra and Agni, the invocation of the worshipper; accept his adoration. Recompense, lords, hispious acts.”

Jamison Brereton

Hear the call of the singer; Indra and Agni, crave his hymns.
Showing your mastery, swell his insights.

Jamison Brereton Notes

This vs. traces the genesis of the praise hymn further back: the poet’s insight (dhī́-) / conception (mánman-) that produces is the hymn is itself the product of the gods’ stimulation, here expressed by pipyataṃ dhíyaḥ “swell his insights.”

Griffith

Do ye, O Indra-Agni, hear the singer’s call: accept his songs.
Ye Rulers, grant his heart’s desire.

Geldner

Erhöret des Sängers Ruf, Indra und Agni! Nehmet die Lobesworte gut auf; befruchtet unsere Gedanken, die ihr das vermöget!

Grassmann

O Indra-Agni, hört den Ruf des Sängers, seid den Liedern hold, O Herrscher, schafft der Andacht Frucht.

Elizarenkova

Услышьте призыв певца!
О Индра-Агни, пожелайте хвалебных песен!
Сделайте набухшими поэтические мысли, (вы,) способные (на это)!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्राग्नी
वसिष्ठः
आर्षीगायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) हे कर्मयोगी तथा ज्ञानयोगी विद्वानों ! आप (जरितुः) जिज्ञासु लोगों के (हवं) आह्वानों को (शृणुतं) सुनें, (ईशाना) ऐश्वर्य्यसम्पन्न आप (गिरः) उनकी वाणियों को (वनतं) संस्कृत अर्थात् शुद्ध करें और उनके (धियः) कर्मों को (पिप्यतं) बढ़ायें॥२॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे विद्वानों ! तुम अपने जिज्ञासुओं की वाणियों पर ध्यान दो और उनके कर्मों के सुधार के लिए उनको सदुपदेश दो, ताकि वे सत्कर्मी बन कर संसार का सुधार करें ॥२॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) हे विद्वांसौ पूर्वोक्तौ ! भवन्तौ (जरितुः) जिज्ञासूनाम् (हवम्) आह्वानं (शृणुतम्)आकर्णयताम् (ईशाना) ऐश्वर्यसम्पन्ना भवन्तः (गिरः)तद्वाणीः (वनतम्) शोधयतां तथा तेषां (धियः) बुद्धीः (पिप्यतम्) वर्द्धयतां च ॥२॥

03 मा पापत्वाय - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मा᳓ पापत्वा᳓य नो नरा
इ᳓न्द्राग्नी मा᳓भि᳓शस्तये
मा᳓ नो रीरधतं निदे᳓

मूलम् ...{Loading}...

मा पा॑प॒त्वाय॑ नो न॒रेन्द्रा॑ग्नी॒ माभिश॑स्तये ।
मा नो॑ रीरधतं नि॒दे ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्राग्नी
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

मा᳓ पापत्वा᳓य नो नरा
इ᳓न्द्राग्नी मा᳓भि᳓शस्तये
मा᳓ नो रीरधतं निदे᳓

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Morph
mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

pāpatvā́ya ← pāpatvá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

abhíśastaye ← abhíśasti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nidé ← níd- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

rīradhatam ← √randh- (root)
{number:DU, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

पद-पाठः

मा । पा॒प॒ऽत्वाय॑ । नः॒ । न॒रा॒ । इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । मा । अ॒भिऽश॑स्तये ।
मा । नः॒ । री॒र॒ध॒त॒म् । नि॒दे ॥

Hellwig Grammar

mā
[adverb]
“not.”

pāpatvāya ← pāpa
[noun]
“evil; dangerous; wicked; pāpa [word].”

pāpatvāya ← tvāya ← tva
[noun], dative, singular, neuter
“state; quality; cause; reason.”

no ← naḥ ← mad
[noun], accusative, plural
“I; mine.”

narendrāgnī ← narā ← nara
[noun], vocative, dual, masculine
“man; man; Nara; person; people; Nara; Puruṣa; nara [word]; servant; hero.”

narendrāgnī ← indra
[noun], masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

narendrāgnī ← agnī ← agni
[noun], vocative, dual, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

mābhiśastaye ← mā
[adverb]
“not.”

mābhiśastaye ← abhiśastaye ← abhiśasti
[noun], dative, singular, feminine
“hex; accusation; defamation; blame; aspersion.”

mā
[adverb]
“not.”

no ← naḥ ← mad
[noun], accusative, plural
“I; mine.”

rīradhataṃ ← rīradhatam ← radh
[verb], dual, Aorist inj. (proh.)
“subjugate.”

nide ← nid
[noun], dative, singular, feminine
“derision; scoffer; contempt.”

सायण-भाष्यम्

हे नरा नेतारौ इन्द्राग्नी नः अस्मान् पापत्वाय हीनभावाय मा रीरधतम् । तथा अभिशस्तये शत्रुभिः कृतायाभिशंसनाय मा रीरधतम् । तथा निदे निन्दकाय जनाय नः अस्मान् मा रीरधतं मा वशीकुरुतम् ॥

Wilson

English translation:

“Leaders of (rites), Indra and Agni, subject us not to wickedness, nor to calumny, nor to the reviler.”

Jamison Brereton

O Indra and Agni, you superior men—not to evil, nor to imprecation make us subject—nor to scorn.

Griffith

Give us not up to poverty, ye Heroes, Indra-Agni, nor
To slander and reproach of men.

Geldner

Überantwortet uns nicht dem Elend, noch der Verleumdung, ihr Herren Indra und Agni, noch dem Tadel!

Grassmann

Nicht gebt uns Preis der Dürftigkeit, o Indra-Agni, noch dem Fluch; Nicht liefert uns dem Hasser aus.

Elizarenkova

Не предайте нас ни жалкому состоянию, о два мужа.
О Индра-Агни, ни проклятью,
Не (выдайте) нас хуле!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्राग्नी
वसिष्ठः
निचृदार्षीगायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) हे कर्मयोगी तथा ज्ञानयोगी विद्वानों ! आप (नरा) शुभमार्गों के नेता हैं; आपके सत्सङ्ग से (अभिशस्तये) शत्रुदमन के योग्य हम (मा) मत हों और (नः) हमको (मा, रीरधतं) हिंसा के भागी न बनायें और (निदे) निन्दा के भागी मत बनायें, (पापत्वाय) पाप के लिए हमारा जीवन (मा) मत हो॥३॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - विद्वानों से मिलकर जिज्ञासुओं को यह प्रार्थना करनी चाहिए कि आपके सङ्ग से हम में ऐसा बल उत्पन्न हो कि हमको शत्रु कभी दबा न सकें और हम कोई ऐसा काम न करें, जिससे हमारी संसार में निन्दा हो और हमारा मन कदापि पाप की ओर न जाये ॥३॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) हे कर्मज्ञानोभययोगिनौ विद्वांसौ ! भवन्तौ (नरा) शुभमार्गनेतारौ स्तः, अतः भवत्सुसंसर्गेण (अभिशस्तये) दमनयोग्यः (मा) न स्याम्, तथा (नः) मां (मा, रीरधतम्) हिंसकं मा कार्ष्टां (निदे) निन्दकं (पापत्वाय) पापाचारिणं च मां (मा) मा कार्ष्टाम् ॥३॥

04 इन्द्रे अग्ना - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्रे अग्ना᳓ न᳓मो बृह᳓त्
सुवृक्ति᳓म् ए᳓रयामहे
धिया᳓ धे᳓ना अवस्य᳓वः

मूलम् ...{Loading}...

इन्द्रे॑ अ॒ग्ना नमो॑ बृ॒हत्सु॑वृ॒क्तिमेर॑यामहे ।
धि॒या धेना॑ अव॒स्यवः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्राग्नी
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

इ᳓न्द्रे अग्ना᳓ न᳓मो बृह᳓त्
सुवृक्ति᳓म् ए᳓रयामहे
धिया᳓ धे᳓ना अवस्य᳓वः

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Morph
agnā́ ← agní- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índre ← índra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

námaḥ ← námas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

īrayāmahe ← √īr- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

suvr̥ktím ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

avasyávaḥ ← avasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhénāḥ ← dhénā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

इन्द्रे॑ । अ॒ग्ना । नमः॑ । बृ॒हत् । सु॒ऽवृ॒क्तिम् । आ । ई॒र॒या॒म॒हे॒ ।
धि॒या । धेनाः॑ । अ॒व॒स्यवः॑ ॥

Hellwig Grammar

indre ← indra
[noun], locative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

agnā ← agni
[noun], locative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

namo ← namaḥ ← namas
[noun], accusative, singular, neuter
“adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

bṛhat
[noun], accusative, singular, neuter
“large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

suvṛktim ← suvṛkti
[noun], accusative, singular, feminine
“praise.”

erayāmahe ← eray ← √īr
[verb], plural, Present indikative

dhiyā ← dhī
[noun], instrumental, singular, feminine
“intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

dhenā ← dhenāḥ ← dhenā
[noun], accusative, plural, feminine
“river; lip; voice.”

avasyavaḥ ← avasyu
[noun], nominative, plural, masculine
“seeking protection; helpless.”

सायण-भाष्यम्

अवस्यवः रक्षणकामा वयम् इन्द्रे देवे अग्ना अग्नौ च बृहत् बृंहणं वर्धकं नमः हविर्लक्षणमन्नं सुवृक्तिं सुप्रवृत्तां स्तुतिं च एरयामहे अभिप्रेरयामः । तथा धिया कर्मणा युक्ताः धेनाः । वाङ्नामैतत् । अप्रगीताः स्तुतिवाचश्चाभिप्रेरयामः ॥

Wilson

English translation:

“Desiring protection, we offer copious oblations and praise to Indra and Agni, and prayers with holy rites.”

Jamison Brereton

To Indra, to Agni we raise lofty reverence, a (hymn) with a good twist, and nourishing streams (of truth?) with our visionary thought as we seek help.

Jamison Brereton Notes

The loc. phrase índre agnā́beginning this tṛca echoes the repetitive voc. dvandva índrāgnī of the 1st tṛca.

Griffith

To Indra and to Agni we bring reverence, high and holy hymn,
And, craving help, softwords with prayer.

Geldner

Indra und Agni bringen wir die hohe Verbeugung, ein Loblied, unter Nachsinnen, die Redeergüsse dar, um eure Gunst bittend.

Grassmann

Dem Indra-Agni bringen wir ein hoh Gebet und Loblied dar Und hülfsbegierig Trank und Spruch.

Elizarenkova

Индре (и) Агни (наше) высокое поклонение.
Мы пускаем в ход прекрасный гимн,
(Молитвенные) потоки с поэтическим видением, (мы,) ищущие помощи.

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्राग्नी
वसिष्ठः
आर्षीगायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हम (इन्द्रे) कर्मयोगी (अग्ना) और ज्ञानयोगी के लिए (नमः) नमस्कार करें और (बृहत्सुवृक्तिमेरयामहे) हम उनके साथ बड़ी नम्रतापूर्वक बर्ताव करें। (धिया धेनाः) अनुष्ठानरूप वाणी से हम उनसे (अवस्यवः) रक्षा की याचना करें॥४॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो लोग विद्वानों के साथ रह कर अपनी वाणी को अनुष्ठानमयी बनाते हैं अर्थात् कर्मयोगी बन कर उक्त विद्वानों की सङ्गति करते हैं, वे संसार में सदैव सुरक्षित होते हैं ॥४॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रे) वयं कर्मयोगिनं (अग्ना) ज्ञानयोगिनं च (नमः) नमस्कुर्याम तथा (बृहत्सुवृक्तिमेरयामहे)ताभ्यां सह नम्रीभूय समाचरेम (धिया, धेनाः) अनुष्ठानरूपवाण्या (अवस्यवः) रक्षायै तौ याचेमहि च ॥४॥

05 ता हि - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ता᳓ हि᳓ श᳓श्वन्त ई᳓ळत
इत्था᳓ वि᳓प्रास ऊत᳓ये
सबा᳓धो वा᳓जसातये

मूलम् ...{Loading}...

ता हि शश्व॑न्त॒ ईळ॑त इ॒त्था विप्रा॑स ऊ॒तये॑ ।
स॒बाधो॒ वाज॑सातये ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्राग्नी
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

ता᳓ हि᳓ श᳓श्वन्त ई᳓ळत
इत्था᳓ वि᳓प्रास ऊत᳓ये
सबा᳓धो वा᳓जसातये

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Morph
hí ← hí (invariable)

ī́ḷate ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śáśvantaḥ ← śáśvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

itthā́ ← itthā́ (invariable)

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

víprāsaḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sabā́dhaḥ ← sabā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vā́jasātaye ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

ता । हि । शश्व॑न्तः । ईळ॑ते । इ॒त्था । विप्रा॑सः । ऊ॒तये॑ ।
स॒ऽबाधः॑ । वाज॑ऽसातये ॥

Hellwig Grammar

tā ← tad
[noun], accusative, dual, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

hi
[adverb]
“because; indeed; for; therefore; hi [word].”

śaśvanta ← śaśvantaḥ ← śaśvat
[noun], nominative, plural, masculine
“all(a).”

īﾱata ← īḍata ← īḍ
[verb], plural, Present injunctive
“praise; invite; raise.”

itthā
[adverb]
“thus; here.”

viprāsa ← viprāsaḥ ← vipra
[noun], nominative, plural, masculine
“Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

ūtaye ← ūti
[noun], dative, singular, feminine
“aid; favor; ūti [word].”

sabādho ← sabādhaḥ ← sabādh
[noun], nominative, plural, masculine
“pressing; clamant.”

vājasātaye ← vājasāti
[noun], dative, singular, feminine
“victory; battle.”

सायण-भाष्यम्

ता हि तौ खल्विन्द्राग्नी शश्वन्तः बहवः विप्रासः मेधाविनो जनाः ऊतये रक्षणाय इत्था इत्थमनेन प्रकारेण ईळते स्तुवन्ति । तथा सबाधः समानं बाधमानाः परस्परं बाध्यमाना जनाः वाजसातये अन्नलाभाय तावेवेन्द्राग्नी ईळते स्तुवन्ति । यद्वा वाजसातिरिति संग्रामनाम । संग्रामार्थम् ॥

Wilson

English translation:

“Many are the sages who propitiate (Indra and Agni) in this manner for (their) protection, mutuallystriving for the acquisition of food.”

Jamison Brereton

For these two do the inspired poets, each and every one, reverently invoke in just this way, for aid,
urgently, for the winning of prizes. ᳓

Jamison Brereton Notes

05-06 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

Both vss. begin with the dual pronoun tā́, but the first is 3rd ps. (“these two”) and object of a 3rd ps. verb (īḷate … víprāsaḥ “the inspired poets invoke those two”), while the 2nd, followed by 2nd ps. enclitic vām, has switched reference to 2nd ps.

and is object of a 1st ps. verb (havāmahe “we call upon you two”) – thus effecting a relationship of considerably more intimacy.

Griffith

For all these holy singers here implore these Twain to succour them,
And priests that they may win them strength.

Geldner

Denn darum rufen euch alle Redekundigen zur Gunsterweisung eindringlich an, um den Lohn zu verdienen.

Grassmann

Denn stets aufs neue flehen euch die Sänger recht um Hülfe an Voll Eifer, und um Guts Gewinn.

Elizarenkova

Этих двоих ведь так призывают
Все вдохновенные (поэты) для помощи,
Настойчиво – для приобретения награды.

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्राग्नी
वसिष्ठः
आर्षीगायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सबाधः) पीड़ित हुए (वाजसातये) यज्ञों में (विप्रासः) मेधावी लोग (ऊतये) अपनी रक्षा के लिए (इत्था) इस प्रकार (शश्वन्तः) निरन्तर (ता, हि) निश्चय करके उक्त कर्मयोगी, ज्ञानयोगी की (ईळते) स्तुति करते हैं॥५॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो लोग इस भाव से यज्ञ करते हैं कि उनकी बाधायें निवृत्त होवें, वे अपने यज्ञों में कर्मयोगी, ज्ञानयोगी विद्वानों को अवश्यमेव बुलायें, ताकि उनके सत्सङ्ग द्वारा ज्ञान और कर्म से सम्पन्न होकर सब बाधाओं को दूर कर सकें ॥५॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (विप्रासः) मेधाविनः (ऊतये) स्वरक्षायै (इत्था) इत्थं (शश्वन्तः) सदैव (ता हि) निश्चयेन (सबाधः, वाजसातये) विघ्नबाधिता स्वबलाय सुखाय च (ईळते) ज्ञानयोगिनं कर्मयोगिनं च स्तुवन्ति ॥५॥

06 ता वाम् - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ता᳓ वां गीर्भि᳓र् विपन्य᳓वः
प्र᳓यस्वन्तो हवामहे
मेध᳓साता सनिष्य᳓वः

मूलम् ...{Loading}...

ता वां॑ गी॒र्भिर्वि॑प॒न्यवः॒ प्रय॑स्वन्तो हवामहे ।
मे॒धसा॑ता सनि॒ष्यवः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्राग्नी
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

ता᳓ वां गीर्भि᳓र् विपन्य᳓वः
प्र᳓यस्वन्तो हवामहे
मेध᳓साता सनिष्य᳓वः

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vipanyávaḥ ← vipanyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

práyasvantaḥ ← práyasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

medhásātā ← medhásāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

saniṣyávaḥ ← saniṣyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

पद-पाठः

ता । वा॒म् । गीः॒ऽभिः । वि॒प॒न्यवः॑ । प्रय॑स्वन्तः । ह॒वा॒म॒हे॒ ।
मे॒धऽसा॑ता । स॒नि॒ष्यवः॑ ॥

Hellwig Grammar

tā ← tad
[noun], accusative, dual, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

vāṃ ← vām ← tvad
[noun], accusative, dual
“you.”

gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
[noun], instrumental, plural, feminine
“hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

vipanyavaḥ ← vipanyu
[noun], nominative, plural, masculine
“admiring; laudatory.”

prayasvanto ← prayasvantaḥ ← prayasvat
[noun], nominative, plural, masculine
“offering.”

havāmahe ← hvā
[verb], plural, Present indikative
“raise; call on; call; summon.”

medhasātā ← medha
[noun], masculine
“yajña; juice.”

medhasātā ← sātā ← sāti
[noun], locative, singular, feminine
“victory; acquisition; contest.”

saniṣyavaḥ ← saniṣyu
[noun], nominative, plural, masculine
“eager; plundering.”

सायण-भाष्यम्

विपन्यवः स्तोत्रमिच्छन्तः प्रयस्वन्तः हविर्लक्षणेनान्नेनोपेताः सनिष्यवः सनिं धनमात्मन इच्छन्तो वयं मेधसाता मेधानां यागानां सातौ संभजने निमित्तभूते सति हे इन्द्राग्नी ता तौ वां युवां गीर्भिः स्तुतिभिः हवामहे आह्वयामहे ॥ ॥ १७ ॥

Wilson

English translation:

“Eager to offer praise, bearing (sacrificial) food, desirous of wealth, we invoke you, Indra and Agni, withpraises, in the celebration of holy acts.”

Jamison Brereton

You two we invoke, expressing admiration with our hymns, dispensing ritual delight,
seeking to win at the contest for wisdom. ᳓

Jamison Brereton Notes

05-06 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

and is object of a 1st ps. verb (havāmahe “we call upon you two”) – thus effecting a relationship of considerably more intimacy.

Griffith

Eager to laudyou, we with songs invoke you, bearing sacred food,
Fain for success in sacrifice.

Geldner

Euch rufen wir mit Lobreden preisend und leckere Gaben bringend an, um bei dem Gewinnen des Opfers Gewinner zu sein.

Grassmann

Drum rufen wir mit Liedern euch voll Preislust Opfer bringend an, Verlangend bei dem Gottesdienst.

Elizarenkova

Вас двоих чествуя в хвалебных песнях,
Мы зовем, приготовив жертвенную усладу, –
Для приобретения мудрости, (мы,) стремящиеся (ее) приобрести.

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्राग्नी
वसिष्ठः
आर्षीगायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सनिष्यवः) अभ्युदय चाहनेवाले (विपन्यवः) साहित्य चाहनेवाले हम (प्रयस्वन्तः) अनुष्ठानी बन कर (ता, वां) कर्मयोगी और ज्ञानयोगी को (मेधसाता) अपने यज्ञों में (गीर्भिः) अपनी नम्र वाणियों से (हवामहे) बुलाते हैं, ताकि वे आकर हमको सदुपदेश करें॥६॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - संसार में अभ्युदय और शोभन साहित्य उन्हीं लोगों का बढ़ता है, जो लोग अपने यज्ञों में सदुपदेष्टा कर्मयोगी और ज्ञानयोगियों को बुलाकर सदुपदेश सुनते हैं ॥६॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सनिष्यवः) आत्मानमुन्निनीषवः (विपन्यवः) साहित्यमिच्छन्तश्च वयं (प्रयस्वन्तः) प्रयत्नवन्तो भूत्वा (ता, वाम्) कर्मज्ञानोभययोगिनं (मेधसाता) स्वयज्ञेषु (गीर्भिः) स्वनम्रवाग्भिः (हवामहे) आह्वयामः सदुपदेशार्थम् ॥६॥

07 इन्द्राग्नी अवसा - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्राग्नी अ᳓वसा᳓ गतम्
अस्म᳓भ्यं चर्षणीसहा
मा᳓ नो दुःशं᳓स ईशत

मूलम् ...{Loading}...

इन्द्रा॑ग्नी॒ अव॒सा ग॑तम॒स्मभ्यं॑ चर्षणीसहा ।
मा नो॑ दुः॒शंस॑ ईशत ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्राग्नी
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

इ᳓न्द्राग्नी अ᳓वसा᳓ गतम्
अस्म᳓भ्यं चर्षणीसहा
मा᳓ नो दुःशं᳓स ईशत

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

gatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

carṣaṇīsahā ← carṣaṇīsáh- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

duḥśáṁsaḥ ← duḥśáṁsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īśata ← √īś- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

पद-पाठः

इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । अव॑सा । आ । ग॒त॒म् । अ॒स्मभ्य॑म् । च॒र्ष॒णि॒ऽस॒हा॒ ।
मा । नः॒ । दुः॒ऽशंसः॑ । ई॒श॒त॒ ॥

Hellwig Grammar

indrāgnī ← indra
[noun], masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

indrāgnī ← agnī ← agni
[noun], vocative, dual, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

avasā ← avas
[noun], instrumental, singular, neuter
“aid; favor; protection.”

gatam ← gam
[verb], dual, Aorist imperative
“go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
[noun], dative, plural
“I; mine.”

carṣaṇīsahā ← carṣaṇī ← carṣaṇi
[noun], feminine
“people.”

carṣaṇīsahā ← sahā ← saha
[noun], vocative, dual, masculine
“enduring; bearing(a); subjugating; enured; mighty.”

mā
[adverb]
“not.”

no ← naḥ ← mad
[noun], genitive, plural
“I; mine.”

duḥśaṃsa ← duḥśaṃsaḥ ← duḥśaṃsa
[noun], nominative, singular, masculine
“calumniatory; wicked.”

īśata ← īś
[verb], singular, Present injunctive
“govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

सायण-भाष्यम्

हे चर्षणीसहा चर्षणीनां मनुष्याणां शत्रुभूतानामभिभवतारौ हे इन्द्राग्नी अस्मभ्यं स्तोतृभ्यो देयेन अवसा अन्नेन सह आ गतम् आगच्छतम् । दुःशंसः दुष्टाभिशंसनः पारुष्यवादी शत्रुश्च नः अस्मान् मा ईशत ईशिष्ट । अस्मान् बाधितुं मा शक्नोतु ॥

Wilson

English translation:

“Overcomers of (hostile) men, Indra and Agni, come wiḥ food (to be bestowed) upon us; let not themalevolent have power over us.”

Jamison Brereton

Indra and Agni, come here to us with help, you who conquer the territories.
Let a defamer not hold sway over us.

Jamison Brereton Notes

On īśata see comm. ad I.23.9.

Griffith

Indra and Agni, come to us with favour, ye who conquer men:
Let not the wicked master us.

Geldner

Indra und Agni! Kommet zu uns mit Gunst, ihr Völkerbezwinger. Nicht soll der Bösesredende Macht über uns haben.

Grassmann

O Indra-Agni, kommt mit Huld zu uns, o Menschenherrscher ihr, Nicht sieg’ ein Böser über uns.

Elizarenkova

О Индра-Агни, приходите с поддержкой
К нам, о (вы,) господствующие над народами!
Да не овладеет нами злоречивец!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्राग्नी
वसिष्ठः
आर्षीगायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (चर्षणीसहा) हे दुष्टों के दमन करनेवाले (इन्द्राग्नी) कर्मयोगी ज्ञानयोगी विद्वानों ! आप (अवसा) ऐश्वर्य्य के साथ (आगतं) हमारे यज्ञों में आवें और हमारे (दुःशंसः) शत्रु (नः) हमको (मा, ईशत) न सतावें॥७॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि याज्ञिक लोगो ! तुम अपने यज्ञों में ऐसे विद्वानों को बुलाओ, जो दुष्टों के दमन करने और ऐश्वर्य्य के उत्पन्न करने में समर्थ हों ॥७॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (चर्षणीसहा) हे दुष्टनाशकाः (इन्द्राग्नी) कर्मयोगिनो ज्ञानयोगिनश्च विद्वांसः ! भवन्तः (अवसा) सहैश्वर्येण (आगतम्) आयान्तु, (दुःशंसः) दुष्टाः (नः) अस्माकम् (मा, ईशत) अभिभवितारो न स्युः ॥७॥

08 मा कस्य - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मा᳓ क᳓स्य नो अ᳓ररुषो
धूर्तिः᳓ प्र᳓णङ् म᳓र्तियस्य
इ᳓न्द्राग्नी श᳓र्म यछतम्

मूलम् ...{Loading}...

मा कस्य॑ नो॒ अर॑रुषो धू॒र्तिः प्रण॒ङ्मर्त्य॑स्य ।
इन्द्रा॑ग्नी॒ शर्म॑ यच्छतम् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्राग्नी
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Morph
áraruṣaḥ ← árarivaṁs- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kásya ← ká- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

dhūrtíḥ ← dhūrtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mártyasya ← mártya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

práṇak ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yachatam ← √yam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

पद-पाठः

मा । कस्य॑ । नः॒ । अर॑रुषः । धू॒र्तिः । प्रण॑क् । मर्त्य॑स्य ।
इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । शर्म॑ । य॒च्छ॒त॒म् ॥

Hellwig Grammar

mā
[adverb]
“not.”

kasya ← ka
[noun], genitive, singular, masculine
“what; who; ka [pronoun].”

no ← naḥ ← mad
[noun], accusative, plural
“I; mine.”

araruṣo ← a
[adverb]
“not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

araruṣo ← raruṣaḥ ← rā
[verb noun], genitive, singular
“give; impart.”

dhūrtiḥ ← dhūrti
[noun], nominative, singular, feminine
“fraud; damage.”

praṇaṅ ← praṇak ← praṇaś ← √naś
[verb], singular, Aorist inj. (proh.)

martyasya ← martya
[noun], genitive, singular, masculine
“man; people; martya [word]; Earth.”

indrāgnī ← indra
[noun], masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

indrāgnī ← agnī ← agni
[noun], vocative, dual, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

śarma ← śarman
[noun], accusative, singular, neuter
“protection; protective covering; refuge; joy.”

yacchatam ← yam
[verb], dual, Present imperative
“concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

सायण-भाष्यम्

हे इन्द्राग्नी कस्य कस्यचिदपि अररुषः अरेः मर्त्यस्य मनुष्यस्य संबन्धिनी धूर्तिः हिंसा नः अस्मान् मा प्रणक् मा प्राप्नोतु । शर्म सुखं चास्मभ्यं यच्छतं दत्तम् ॥

Wilson

English translation:

“Let not the malice of any hostile mortal reach us; gran us, Indra and Agni, felicity.”

Jamison Brereton

Don’t let the malice of a nobody, an ungenerous mortal, reach us. Indra and Agni, extend (us) shelter.

Jamison Brereton Notes

On my reading *akásya for kásya after mā́, see comm. ad IV.3.13.

Griffith

At no time let the injurious blow of hostile mortal fall on us:
O Indra-Agni, shelter us.

Geldner

Nicht soll uns der Betrug irgend eines geizigen Menschen treffen. Indra und Agni, gewähret uns Schutz!

Grassmann

Nicht treff uns eines sterblichen, misgünstigen Beschädigung, O Indra-Agni, reicht uns Schutz.

Elizarenkova

Да не достигнет нас обман
Какого-нибудь скупца-смертного!
О Индра-Агни, даруйте (нам) защиту!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्राग्नी
वसिष्ठः
निचृदार्षीगायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) हे कर्मयोगी, ज्ञानयोगी विद्वानों ! (कस्य) किसी (अररुषो मर्त्यस्य) दुष्ट मनुष्य का भी (नः) हमको (धूर्तिः) अनिष्ट चिन्तन करनेवाला (मा प्रणक्) मत बनाएँ और (शर्म) शमविधि (यच्छतं) दें॥८॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे जिज्ञासु जनों ! तुम अपने विद्वानों से ‘शमविधि’ की शिक्षा लो अर्थात् तुम्हारा मन किसी में भी दुर्भावना का पात्र न बने, किन्तु तुम सबके कल्याण की सदैव इच्छा करो। इस भाव को अन्यत्र भी वर्णन किया है कि “मित्रस्य मा चक्षुषा सर्वाणि भूतानि समीक्षन्ताम्” यजु० तुम सबको मित्रता की दृष्टि से देखो ॥८॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) हे पूर्वोक्ता विद्वांसः ! (कस्य) कस्यचिदपि (अररुषः, मर्त्यस्य) दुष्टमनुजस्य (धूर्तिः) अनिष्टैषिणं (नः) मां (मा, प्रणक्) मा विदधतु (शर्म) सुखं च (यच्छतम्) ददतु ॥८॥

09 गोमद्धिरण्यवद्वसु यद्वामश्वावदीमहे - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

गो᳓मद् धि᳓रण्यवद् व᳓सु
य᳓द् वाम् अ᳓श्वावद् ई᳓महे
इ᳓न्द्राग्नी त᳓द् वनेमहि

मूलम् ...{Loading}...

गोम॒द्धिर॑ण्यव॒द्वसु॒ यद्वा॒मश्वा॑व॒दीम॑हे ।
इन्द्रा॑ग्नी॒ तद्व॑नेमहि ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्राग्नी
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Morph
gómat ← gómant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

híraṇyavat ← híraṇyavant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

áśvāvat ← áśvāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ī́mahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vanemahi ← √vanⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

पद-पाठः

गोऽम॑त् । हिर॑ण्यऽवत् । वसु॑ । यत् । वा॒म् । अश्व॑ऽवत् । ईम॑हे ।
इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । तत् । व॒ने॒म॒हि॒ ॥

Hellwig Grammar

gomaddhiraṇyavad ← gomat
[noun], accusative, singular, neuter
“rich in cattle; bovine.”

gomaddhiraṇyavad ← hiraṇyavat
[noun], accusative, singular, neuter
“possessing gold.”

vasu
[noun], accusative, singular, neuter
“wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

yad ← yat ← yad
[noun], accusative, singular, neuter
“who; which; yat [pronoun].”

vām ← tvad
[noun], accusative, dual
“you.”

aśvāvad ← aśvāvat
[noun], accusative, singular, neuter
“rich in horses.”

īmahe ← ī ← √i
[verb], plural, Present indikative
“beg; solicit.”

indrāgnī ← indra
[noun], masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

indrāgnī ← agnī ← agni
[noun], vocative, dual, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

tad ← tat ← tad
[noun], accusative, singular, neuter
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

vanemahi ← van
[verb], plural, Present optative
“obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

सायण-भाष्यम्

हे इन्द्राग्नी गोमत् गोभिर्युक्तं हिरण्यवत् हिरण्यैः सुवर्णैर्युक्तम् अश्वावत् अश्वैश्चोपेतं यत् वसु वां युवाम् ईमहे याचामहे तत् वसु युवयोः प्रसादाद्वयं वनेमहि संभजेमहि ॥

Wilson

English translation:

“We solicit you both for wealth, comprising cattle, gold and horses; may we obtain it for you, Indra andAgni.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Gold: hiraṇyavat = suvarṇair yuktam

Jamison Brereton

The goods consisting of cows, of gold, of horses, which we beg you for, Indra and Agni, may we gain them.

Griffith

Whatever wealth we crave of you, in gold, in cattle, or in steeds,
That, Indra-Agni, let us gain;

Geldner

Den Schatz an Rindern, Gold und Rossen, um den wir euch bitten, den möchten wir gewinnen, Indra und Agni.

Grassmann

Welch Gut an Rossen, Rindern, Gold euch eigen ist, das wünschen wir, Das, Indra-Agni, werde uns.

Elizarenkova

То богатство из коров, из золота,
Из коней, о котором мы вас просим,
О Индра-Агни, мы хотим его получить!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्राग्नी
वसिष्ठः
आर्षीगायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) हे कर्मयोगी, ज्ञानयोगी विद्वानों ! आप के सदुपदेश से हम (हिरण्यवत्) रत्न, (अश्वावत्) अश्व, (गोमत्) गौवें इत्यादि अनेक प्रकार के (यद् वसु) जो धन हैं, उनकी प्राप्ति के लिए हम (ईमहे) यह प्रार्थना करते हैं कि (तद्, वनेमहि) उनको हम प्राप्त हों॥९॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - उक्त विद्वानों के सदुपदेश से हम सब प्रकार के धनों को प्राप्त हों ॥९॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) हे ज्ञानयोगिन् कर्मयोगिन् च ! भवत्सदुपदेशेनाहं (गोमत्) गोसमृद्धम्, (हिरण्यवत्) सुवर्णसमृद्धम् (अश्वावत्) अश्वसमृद्धं च (यद्, वसु) यद्धनं तदवाप्तये (ईमहे) प्रार्थयामहे (तद्, वनेमहि) तदवाप्नुयाम ॥९॥

10 यत्सोम आ - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

य᳓त् सो᳓म आ᳓ सुते᳓ न᳓र
इन्द्रअग्नी᳓ अ᳓जोहवुः
स᳓प्तीवन्ता सपर्य᳓वः

मूलम् ...{Loading}...

यत्सोम॒ आ सु॒ते नर॑ इन्द्रा॒ग्नी अजो॑हवुः ।
सप्ती॑वन्ता सप॒र्यवः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्राग्नी
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

य᳓त् सो᳓म आ᳓ सुते᳓ न᳓र
इन्द्रअग्नी᳓ अ᳓जोहवुः
स᳓प्तीवन्ता सपर्य᳓वः

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sóme ← sóma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

suté ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ájohavuḥ ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

indrāgnī́ ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

saparyávaḥ ← saparyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sáptīvantā ← sáptīvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

पद-पाठः

यत् । सोमे॑ । आ । सु॒ते । नरः॑ । इ॒न्द्रा॒ग्नी इति॑ । अजो॑हवुः ।
सप्ति॑ऽवन्ता । स॒प॒र्यवः॑ ॥

Hellwig Grammar

yat
[adverb]
“once [when]; because; that; if; how.”

soma ← some ← soma
[noun], locative, singular, masculine
“Soma; moon; soma [word]; Candra.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

sute ← su
[verb noun], locative, singular
“press out; su.”

nara ← naraḥ ← nṛ
[noun], nominative, plural, masculine
“man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

indrāgnī ← indra
[noun], masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

indrāgnī ← agnī ← agni
[noun], accusative, dual, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

ajohavuḥ ← johav ← √hvā
[verb], plural, Imperfect
“appeal.”

saptīvantā ← saptīvat
[noun], accusative, dual, masculine

saparyavaḥ ← saparyu
[noun], nominative, plural, masculine
“deferent.”

सायण-भाष्यम्

सोमे सुते अभिषुते सति नरः कर्मणां नेतार ऋत्विजः सपर्यवः परिचरणकामाः सन्तः सप्तीवन्ता प्रशस्ताश्वौ इन्द्राग्नी इन्द्रमग्निं च यत् यदा आ अजोहवुः अभिह्वयन्ते तदा युवामागच्छतमिति शेषः ॥

Wilson

English translation:

“When adoring leaders (of rites), invoke you two, lords of horses, on the Soma being offered, (comehither).”

Jamison Brereton

When superior men kept calling Indra and Agni when the soma was pressed,
(men) seeking to serve the two who possess teams—

Jamison Brereton Notes

This vs. is a fragment, a yád clause without a main cl. It also contains an augmented intensive ájohavuḥ; this preterital form seems out of place in a hymn that lives almost entirely in the ritual present (our actions for Indra and Agni) and immediate future (via the imperatives we address to those same gods). (Only ajani in vs. 1 is preterital, but this aorist refers to the immediate ritual past.) The verse is also one of the few in this hymn that lacks parallel pādas or near repetitions elsewhere.

(See Geldner’s nn and Bloomfield, RReps for some of the details, though Bloomfield does not list partial repetitions.)

Griffith

When heroes prompt in worship call Indra and Agni, Lords of steeds,
Beside the Soma juice effused.

Geldner

Da bei gepreßtem Soma die Herren ehrerbietig die beiden Rossefahrer Indra und Agni riefen, -

Grassmann

Wenn Männer bei gepresstem Trank euch, Indra-Agni, rufen an, Euch rossbegabte, ehrfurchtsvoll,

Elizarenkova

Если при выжатом соме
Индру-Агни громко позвали мужи,
Почтительные – (этих двоих) правящих упряжками:

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्राग्नी
वसिष्ठः
निचृदार्षीगायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्राग्नी) कर्म्मयोगी तथा ज्ञानयोगी विद्वानों ! (नरः) यज्ञों के नेता ऋत्विगादि (यत्) जब (सोमे) सोम औषधि के (सुते) बनने के समय (सपर्यवः) आपके उपासक जब उक्त समय में (अजोहवुः) आपको बुलाएँ, तो आप वहाँ जाकर उनको सदुपदेश करें, (सप्तीवन्तः) आप ज्ञानसंपन्न हैं॥१०॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे विद्वानों ! आप ऋत्विगादिक विद्वानों के यज्ञों में जाकर उनकी शोभा को अवश्यमेव बढ़ाएँ ॥१०॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) हे कर्मज्ञानयोगिनौ ! (नरः) यज्ञस्य नेतारः ऋत्विगादयः (यत्) यदा (सोमे, सुते) सोमरसे सिद्धे (सपर्यवः) भवदुपासकाः (अजोहवुः) आह्वयेयुः (सप्तीवन्ताः) तदा सदुपदिश्य तान् सप्तविधैरनेकविधैर्धनैर्योजयताम् ॥१०॥

11 उक्थेभिवृड़्त्रहन्तमा या - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उक्थे᳓भिर् वृत्रह᳓न्तमा
या᳓ मन्दाना᳓ चिद् आ᳓ गिरा᳓
आङ्गूषइ᳓र् आवि᳓वासतः

मूलम् ...{Loading}...

उ॒क्थेभि॑र्वृत्र॒हन्त॑मा॒ या म॑न्दा॒ना चि॒दा गि॒रा ।
आ॒ङ्गू॒षैरा॒विवा॑सतः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्राग्नी
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

उक्थे᳓भिर् वृत्रह᳓न्तमा
या᳓ मन्दाना᳓ चिद् आ᳓ गिरा᳓
आङ्गूषइ᳓र् आवि᳓वासतः

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Morph
ukthébhiḥ ← ukthá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

vr̥trahántamā ← vr̥trahántama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

cit ← cit (invariable)

girā́ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

mandānā́ ← √mand- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:AOR, voice:MED}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

āṅgūṣaíḥ ← āṅgūṣá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

āvívāsataḥ ← √vanⁱ- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

पद-पाठः

उ॒क्थेभिः॑ । वृ॒त्र॒हन्ऽत॑मा । या । म॒न्दा॒ना । चि॒त् । आ । गि॒रा ।
आ॒ङ्गू॒षैः । आ॒ऽविवा॑सतः ॥

Hellwig Grammar

ukthebhir ← ukthebhiḥ ← uktha
[noun], instrumental, plural, neuter
“hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

vṛtrahantamā ← vṛtra
[noun], neuter
“enemy.”

vṛtrahantamā ← hantamā ← hantama
[noun], nominative, dual, masculine
“killing.”

yā ← yad
[noun], nominative, dual, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

mandānā ← mad
[verb noun], nominative, dual
“rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

cid ← cit
[adverb]
“even; indeed.”

ā ← āḥ ← as
[verb], singular, Imperfect
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

girā ← giri
[noun], locative, singular, masculine
“mountain; adri; rock; giri [word]; hill; śilājatu.”

āṅgūṣair ← āṅgūṣaiḥ ← āṅgūṣa
[noun], instrumental, plural, masculine
“hymn.”

āvivāsataḥ ← āvivās ← √van
[verb noun], genitive, singular

सायण-भाष्यम्

वृत्रहन्तमा वृत्राणामावरकाणां हन्तृतमौ मन्दाना मोदमानौ या याविन्द्राग्नी उक्थेभिः शस्त्रैः गिरा चित् स्तुत्या च आविवासतः परिचर्येते । व्यत्ययेन कर्मणि कर्तृप्रत्ययः ॥ आङ्गूषैः आघोषैरन्यैश्च स्तोत्रैर्यावाविवासतः परिचर्येते तौ युवामागच्छतमिति शेषः ॥

Wilson

English translation:

“Utter destroyers of Vṛtra, exhilarated (by the Soma), you who are worshipped with prayers and hymnsand songs, (come hither).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Uttter destroyers of Vṛtra: vṛtra hantamā = āvarakāṇām hantṛtamau,pāpmānam; with prayers: aṅgūṣair = āghoṣair anyais stotraiḥ, with clamours, with other praises; or,laukikavākstomaiḥ, with praises in worldly or vernacular speech, not that of the Veda

Jamison Brereton

The two best smiters of Vr̥tra who are just delighting in the solemn speeches, in the hymn,
in the melodies of the one who seeks to win (them)—

Jamison Brereton Notes

This vs. is likewise a fragment, a nom. dual dvandva (vṛtrahántamā), which supports a rel. clause characterizing Indra and Agni, but no main clause. By my interpr. (and those of Geldner and Renou), this rel. cl. is nominal, with a predicated part.

mandānā́. Oldenberg takes the ambig. āvívasataḥ as a dual finite verb (but cannily doesn’t tr.); this interpr. requires an anomalous meaning for the form, whereas the interpr. as a gen. sg. participle, shared by Geldner, Renou, and me, allows the form to have its usual sense (“seek to win [the gods]”).

Griffith

Call hither with the song and lauds those who best slay the foemen, those
Who take delight in hymns of praise.

Geldner

Die Erzfeindetöter, die sich gar sehr an den Preisliedern erfreuen, an der Lobrede, an den Gesängen des Einladenden,-

Grassmann

Mit Sprüchen, die ihr Lieder liebt, die besten Feindetödter euch, Die des Gesanges ihr euch freut,

Elizarenkova

Два лучших убийцы Вритры, которые
Очень наслаждаясь гимнами, хвалебной песнью,
Похвалами желающего заполучить )их к себе):

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्राग्नी
वसिष्ठः
आर्षीगायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (वृत्रहन्तमा) हे अज्ञान के नाश करनेवाले कर्म्मयोगी तथा ज्ञानयोगी विद्वानों ! आप (उक्थेभिः) परमात्मस्तुतिविधायक वेदमन्त्रों द्वारा (मन्दाना) प्रसन्न होते हुए (चिदा) अथवा (गिरा) आपके आह्वानविधायक वाणियों से (आङ्गूषैः) जो उच्चस्वर से पढ़ी गई हैं, (आविवासतः) उनसे आकर ज्ञानयज्ञ तथा कर्म्मयज्ञ को अवश्यमेव विभूषित करें॥११॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में कर्मयोगी और ज्ञानयोगियों से अज्ञान के नाश करने की प्रार्थना का विधान है ॥११॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (वृत्रहन्तमा) हे अज्ञाननाशकौ ज्ञानकर्मयोगिनौ ! (उक्थेभिः) परमात्मस्तुतिपरकैर्वेदमन्त्रैः (मन्दाना) प्रसीदन्तः (चिदा) अथवा (गिरा) भवदाह्वानप्रयोज्यवाग्भिः (आङ्गूषैः) तारमुच्चार्यमाणाभिः (आविवासतः) समेत्य ज्ञानकर्मयज्ञं विभूषयताम् ॥११॥

12 ताविद्दुःशंसं मर्त्यम् - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ता᳓व् इ᳓द् दुःशं᳓सम् म᳓र्तियं
दु᳓र्विद्वांसं रक्षस्वि᳓नम्
आभोगं᳓ ह᳓न्मना हतम्
उदधिं᳓ ह᳓न्मना हतम्

मूलम् ...{Loading}...

ताविद्दुः॒शंसं॒ मर्त्यं॒ दुर्वि॑द्वांसं रक्ष॒स्विन॑म् ।
आ॒भो॒गं हन्म॑ना हतमुद॒धिं हन्म॑ना हतम् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्राग्नी
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - अनुष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
duḥśáṁsam ← duḥśáṁsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

mártyam ← mártya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

taú ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

dúrvidvāṁsam ← dúrvidvaṁs- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rakṣasvínam ← rakṣasvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ābhogám ← ābhogá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hánmanā ← hánman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

hatam ← √han- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hánmanā ← hánman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

hatam ← √han- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

udadhím ← udadhí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

तौ । इत् । दुः॒ऽशंस॑म् । मर्त्य॑म् । दुःऽवि॑द्वांसम् । र॒क्ष॒स्विन॑म् ।
आ॒ऽभो॒गम् । हन्म॑ना । ह॒त॒म् । उ॒द॒ऽधिम् । हम॑ना । ह॒त॒म् ॥

Hellwig Grammar

tāv ← tau ← tad
[noun], nominative, dual, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

id
[adverb]
“indeed; assuredly; entirely.”

duḥśaṃsam ← duḥśaṃsa
[noun], accusative, singular, masculine
“calumniatory; wicked.”

martyaṃ ← martyam ← martya
[noun], accusative, singular, masculine
“man; people; martya [word]; Earth.”

durvidvāṃsaṃ ← durvidvāṃsam ← durvidvas
[noun], accusative, singular, masculine
“evil-minded.”

rakṣasvinam ← rakṣasvin
[noun], accusative, singular, masculine
“malevolent; demoniac; obsessed.”

ābhogaṃ ← ābhogam ← ābhoga
[noun], accusative, singular, masculine
“diameter; attempt; effort.”

hanmanā ← hanman
[noun], instrumental, singular, neuter
“weapon; blow.”

hatam ← han
[verb], dual, Present imperative
“kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

udadhiṃ ← udadhim ← udadhi
[noun], accusative, singular, masculine
“ocean.”

hanmanā ← hanman
[noun], instrumental, singular, neuter
“weapon; blow.”

hatam ← han
[verb], dual, Present imperative
“kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

सायण-भाष्यम्

हे इन्द्राग्नी तौ युवां दुःशंसं दुष्टाभिशंसनं दुर्विद्वांसं दुर्विज्ञानं रक्षस्विनं बलवन्तम् आभोगम् आहृत्यास्मत्तोऽपहृत्य भोक्तारं मर्त्यं मनुष्यं शत्रुं हन्मना हननसाधनेनायुधेन हतं हिंस्तम् । उक्तमेवार्थं दृष्टान्तेन द्रढयति । उदधिम् । लुप्तोपममेतत् । उदधानं कुम्भमिव । यथा कुम्भोऽनायासेन भिद्यत एवमनायासेनैव शत्रुमायुधेन युवां हिंस्तम् ॥ ॥ १८ ॥

Wilson

English translation:

“Destroy with your fatal (weapons) the mortal who is malignant, ignorant, strong, rapacious; destroy himlike a water jar, with your weapons.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rapacious: ābhogam = he who enjoys good things taken from theworshippers

Jamison Brereton

Just you two—(strike) the evil-speaking, evil-knowing mortal of demonic power—
strike the snake with a stroke; strike the water-(with)holder with a
stroke.

Jamison Brereton Notes

The 3rd ps. ref. of the nom. du. in vs. 11 is transformed into 2nd ps. ref. by the 2nd du. impv. hatam in 12b, mediated by the dual prn. tāú, which in this context, with a flg. impv., can have either 3rd or 2nd ps. ref. (see my “sá figé”).

Geldner and Renou take ābhogá- and udadhí- as PNs, which seems odd since both words are easily interpretable. The latter is in fact attested in other passages as a common noun meaning ‘water-holder, reservoir’ and its components are clear. I assume that the reason for assuming a PN is that a ‘water-holder’ is considered to be 119 a positive entity, and since it is to be smashed, it must be negatively viewed here. But “holding” water can shade into “withholding” water, a negative action. We might here also invoke the first vs., where the hymn is produced “like rain from a cloud.” A cloud can be considered a ‘water-holder’, and the positive and negative aspects of water-holding may be contrasted in the 1st and last vss.. As indicated above, although I do think the tṛcas in this hymn were originally independent, some sense of ring composition might have gone into their combining.

As for ābhogá, Oldenberg seriously doubts the gloss ‘snake’ found, e.g., in Grassmann But I’m somewhat puzzled as to why. There is certainly a root √bhuj ‘bend, coil’ distinct from √bhuj ‘enjoy, benefit’, and bhogá- definitely means ‘(snake’s) coil’ in reference to Vṛtra in V.29.6 … bhogā́n sākáṃ vájreṇa maghávā vivṛścát “the bounteous one hews apart his [=Vr̥tra’s] … coils at one blow with his mace.”

Griffith

Slay ye the wicked man whose thought is evil of the demon kind.
Slay him who stays the waters, slay the Serpent with your deadly dart.

Geldner

Erschlaget beide den schlechtredenden Sterblichen von schlechter Einsicht, den Tückevollen! Erschlaget den Abhoga mit der Waffe, erschlaget den Udadhi mit der Waffe!

Grassmann

Dann schlaget fort den bösen Mann, den unverständ’gen Zauberer, Den Drachen schlagt mit starkem Schlag, den Drachen, der die Flut verschliesst.

Elizarenkova

Так (убейте) же вы двое злоречивца-смертного,
Обладающего дурным знанием, похожего на ракшаса!
Абхогу убейте убийственным оружием!
Удадхи убейте убийственным оружием!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्राग्नी
वसिष्ठः
निचृदार्ष्यनुष्टुप्
गान्धारः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानों, आप (इद्दुःशंसं) दुष्ट पुरुषों को जो (दुर्विद्वासं) विद्या का दुरुपयोग करते हैं, उनको (रक्षस्विनं) जो राक्षसभावोंवाले हैं, (आभोगं) अन्य अधिकारियों से छीन कर जो स्वयं भोग करते हैं, (हन्मना) उनको अपनी विद्या से (हतम्) नाश करो, जिस प्रकार (उदधिम्) समुद्र विद्वानों की विद्या द्वारा (हन्मना, हतम्) यन्त्रों से मथा जाता है, इस प्रकार आप अपने विद्याबल से राक्षसों का दमन करो॥१२॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे विद्वानों ! आप राक्षसी वृत्तिवाले दुष्टाचारी पुरुषों का अपने विद्याबल से नाश करो, क्योंकि अन्यायकारी अधर्म्मात्माओं का दमन विद्याबल से किया जा सकता है, अन्यथा नहीं, अतः आप इस संसार में से पापपिशाच को विद्याबल से भगाओ ॥१२॥ यह ९४वाँ सूक्त और १८वाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इद्दुःशंसम्) हे विद्वांसः ! दुष्टपुरुषान् (दुर्विद्वांसम्) वेदे दुरुपयोगं निरूपयतः (रक्षस्विनम्) रक्षःस्वभावान् (आभोगम्) बलवदादाय परद्रव्यस्य भोक्तॄन् (हन्मना) स्वशस्त्रविद्यया (हतम्) नाशयत यथा (उदधिम्) समुद्रः (हन्मना) विद्वन्निर्मितयन्त्रेण (हतम्) मथ्यते तद्वत् ॥१२॥ इति चतुर्नवतितमं सूक्तमष्टादशो वर्गश्च समाप्तः ॥