०९३

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शु᳓चिं नु᳓ स्तो᳓मं न᳓वजातम् अद्य᳓
इ᳓न्द्रअग्नी वृत्रहणा जुषे᳓थाम्
उभा᳓ हि᳓ वां सुह᳓वा जो᳓हवीमि
ता᳓ वा᳓जं सद्य᳓ उशते᳓ ध᳓यिष्ठा+

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

návajātam ← návajāta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śúcim ← śúci- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

juṣéthām ← √juṣ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

vr̥trahaṇā ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

hí ← hí (invariable)

jóhavīmi ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

suhávā ← suháva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

dhéṣṭhā ← dhéṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sadyás ← sadyás (invariable)

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

uśaté ← √vaś- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

शुचि॑म् । नु । स्तोम॑म् । नव॑ऽजातम् । अ॒द्य । इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । वृ॒त्र॒ऽह॒ना॒ । जु॒षेथा॑म् ।
उ॒भा । हि । वा॒म् । सु॒ऽहवा॑ । जोह॑वीमि । ता । वाज॑म् । स॒द्यः । उ॒श॒ते । धेष्ठा॑ ॥

• śuciṃ ← śucim ← śuci
• [noun], accusative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• stomaṃ ← stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• navajātam ← nava
• [noun]
• “new; fresh; young; matutinal; recent; nava [word]; modern; fresh.”

• navajātam ← jātam ← jan
• [verb noun], accusative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• adyendrāgnī ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• adyendrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• adyendrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vṛtrahaṇā ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahaṇā ← haṇā ← han
• [noun], vocative, dual, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• juṣethām ← juṣ
• [verb], dual, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• ubhā ← ubh
• [noun], accusative, dual, masculine
• “both(a).”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• suhavā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhavā ← havā ← hava
• [noun], accusative, dual, masculine
• “invocation.”

• johavīmi ← johav ← √hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “appeal.”

• tā ← tad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vājaṃ ← vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• sadya ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• uśate ← vaś
• [verb noun], dative, singular
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• dheṣṭhā ← dheṣṭha
• [noun], accusative, dual, masculine

हे वृत्रहणा वृत्राणां शत्रूणां हन्तारौ इन्द्राग्नी शुचिं शुद्धं निरवद्यं नवजातम् इदानीमुत्पन्नं स्तोमम् अस्मदीयं स्तोत्रम् अद्य अस्मिन् काले नु क्षिप्रं जुषेथां सेवेथाम् । हि यस्मात् सुहवा सुखमाह्वातुं शक्यौ उभा उभौ वां युवां जोहवीमि पुनःपुनराह्वयामि । अत आगत्य सेवेथामित्यर्थः । किंच ता तौ तथाविधौ युवाम् उशते कामयमानाय यजमानाय वाजम् अन्नं बलं वा सद्यः तदानीमेव शीघ्रं धेष्ठा धातृतमौ भवतम् ॥

शुचिं निर्दोषं स्तोमं स्तोत्रं नवजातं नवं अभूतपूर्वं जातं जननं अस्येति । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.1) । अद्यास्मिन्नहनि । हे इन्द्राग्नी । पादादित्वान्न निहन्यते, षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम् (पा.सू. 6.1.198) । वृत्रहणा वृत्रस्य पापस्य हन्तारौ युवाम् । ‘सुपां सुलुक्’ (पा.सू. 7.1.39) इत्यादिना आकारः, ‘नामन्त्रिते समानाधिकरणे सामान्यवचनम्’ (पा.सू. 8.1.73) इति पूर्वस्याविद्यमानवत्त्वनिषेधात् निहन्यते । जुषेथां सेवेथां नु क्षिप्रम् । ‘आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत्’ (पा.सू. 8.1.72) इत्यविद्यमानवत्त्वान्न निहन्यते, लसार्वधातुकानुदात्तत्वे विकरणस्वरः (पा.सू. 6.1.186) ।
हि यस्मात् उभा उभौ वां युवां सुहवा स्वाह्वानौ आहूयमानावप्यरोषौ । ‘बहुळं छन्दसि’ (पा.सू. 6.1.34) इति प्रागेव प्रत्ययोत्पत्तेः अनैमित्तिके सम्प्रसारणे कृते, आतोयुचोऽप्रसङ्गात् (पा.सू. 3.3.128) ‘ईषद्दुस्सुषु कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु खल्’ (पा.सू. 3.3.126) इति खल्प्रत्ययः, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू. 6.2.139) । उभा सुहवेति ‘सुपां सुलुक्’ (पा.सू. 7.1.39) इत्याकारः । ईदृशौ वां युवां जोहवीमि भृशमाह्वयामि । ह्वयतेर्यङ्लुक् ‘अभ्यस्तस्य च’ (पा.सू. 6.1.33) इति सम्प्रसारणम्, ‘यङो वा’ (पा.सू. 7.3.94) इति ईडागमः, ‘हि च’ (पा.सू. 8.1.34) इति निघाते निषिद्धे ‘अभ्यस्तानामादिः’ (पा.सू. 6.1.189) इत्याद्युदात्तत्वम् ।
ता तौ युवां वाजं अन्नं उशते कामयमानाय यजमानाय । ‘शतुरनुभो नद्यजादी’ (पा.सू. 6.1.173) इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । सद्यः तदानीमेव धेष्ठा धातृतमौ । धानकर्मणो दधातेस्तृचि ‘तुश्छन्दसि’ (पा.सू. 5.3.59) इतीष्ठन्प्रत्ययः ‘तुरिष्ठेमेयस्सु’ (पा.सू. 6.4.154) इति तृशब्दस्य लोपः, पूर्ववद्विभक्तेराकारः । तौ तादृग्गुणौ युवां यस्माज्जोहवीमि, तस्मादिमं स्तोमं जुषेथाम्, अस्मिन्निन्द्रियादिकं च धत्तमिति ॥

English translation:

“Slayers of enemies, Indra and Agni, be plural ased today by this pious and newly recited praise; repeatedlydo we invoke you both, who are worthy of invocation; you are the chief bestowers of food promptly upon him whosolicits (it of you).”

Enjoy a blazing praise, newborn today, o Indra and Agni, smiters of Vr̥tra,
for I keep calling upon you both, good to call, the two who best set out the prize right away for him who wants it.

SLAYERS of enemies, Indra and Agni, accept this day our new-born pure laudation.
Again, again I call you prompt to listen, best to give quickly strength to him who craves it.

This pure new-born hymn of praise this day,
O Indra and Agni, slayers of Vrtra, accept with joy [1].
For on you both I call that are ready to listen,
You that are ever readiest to give strength to the eager.

An dem reinen, neuentstandenen Loblied sollt ihr, Indra und Agni, ihr Vritratöter, heute Gefallen haben, denn euch beide, die sich gern rufen lassen, rufe ich an, die ihr dem Verlangenden allsogleich den Siegerpreis am ehesten einbringt.

Empfanget nun das neuerzeugte Loblied, o Feindestödter, Indra-Agni, heute, Euch beide ruf’ ich, die ihr gerne höret, so gebt denn bald dem Beter reichste Labe.

Чистой хвалой, рожденной заново сегодня,
Наслаждайтесь, о Индра-Агни, убийцы Вритры!
Ведь к вам обоим, легко призываемым, я громко взываю,
К тем двоим, что лучше всех сразу же дают награду желающему.

• इन्द्राग्नी
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) हे ज्ञानी विज्ञानी विद्वानों ! आप अन्यायकारी (वृत्रहणा) शत्रुओं को हनन करनेवाले हैं, आप हमारे (नवजातम्) इस नवीन (स्तोमं) यज्ञ को (जुषेथां) सेवन करें, (हि) जिसलिये (उभा, हि, वां) तुम दोनों को (सुहवा) सुखपूर्वक बुलाने योग्य आपको (जोहवीमि) पुनः-पुनः मैं बुलाता हूँ, इसलिये (ता) आप दोनों (शुचिं) इस पवित्र यज्ञ को (सद्यः, उशते) कामनावाले यजमान के लिये शीघ्र ही (वाजं) बल के देनेवाला (घेष्ठा) धारण करायें ॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे विद्वानों ! आप यजमानों के यज्ञ कोबल देनेवाला तथा कलाकौशल विद्याओं से शीघ्र ही फल का देनेवाला बनायें ॥१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) हे ज्ञानविज्ञानिनौ विद्वांसौ ! (वृत्रहणा) शत्रूणां हन्तारौ !(अद्य) सम्प्रति भवन्तौ (नवजातम्) नूतनं (स्तोमम्) यज्ञं (जुषेथाम्)सेवेताम्, यदर्थं (उभा, हि, वाम्) द्वावपि युवां (सुहवा) सुखाहूतौ (जोहवीमि) भृशमाह्वयामि, अतः (ता) तौ भवन्तौ (शुचिम्) पवित्रमिमं यज्ञं (सद्यः) शीघ्रम् (उशते) इष्टमिच्छते यजमानाय (वाजम्) बलं (धेष्ठा) यच्छताम् ॥१॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ता᳓ सानसी᳓ शवसाना हि᳓ भूतं᳓
साकंवृ᳓धा श᳓वसा शूशुवां᳓सा
क्ष᳓यन्तौ रायो᳓ य᳓वसस्य भू᳓रेः
पृङ्क्तं᳓ वा᳓जस्य स्थ᳓विरस्य घृ᳓ष्वेः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhūtám ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

sānasī́ ← sānasí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

śavasānā ← śavasāná- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sākaṁvŕ̥dhā ← sākaṁvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śūśuvā́ṁsā ← √śū- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRF, voice:ACT}

bhū́reḥ ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

kṣáyantau ← √kṣā- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yávasasya ← yávasa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ghŕ̥ṣveḥ ← ghŕ̥ṣvi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pr̥ṅktám ← √pr̥c- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sthávirasya ← sthávira- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ता । सा॒न॒सी इति॑ । श॒व॒सा॒ना॒ । हि । भू॒तम् । सा॒क॒म्ऽवृधा॑ । शव॑सा । शू॒शु॒ऽवांसा॑ ।
क्षय॑न्तौ । रा॒यः । यव॑सस्य । भूरेः॑ । पृ॒ङ्क्तम् । वाज॑स्य । स्थवि॑रस्य । घृष्वेः॑ ॥

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sānasī ← sānasi
• [noun], nominative, dual, masculine
• “victorious.”

• śavasānā ← śavasāna
• [noun], nominative, dual, masculine
• “strong.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• bhūtaṃ ← bhūtam ← bhū
• [verb], dual, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• sākaṃvṛdhā ← sākaṃvṛdh
• [noun], nominative, dual, masculine

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• śūśuvāṃsā ← śvi
• [verb noun], nominative, dual
• “swell; grow.”

• kṣayantau ← kṣi
• [verb noun], nominative, dual
• “decrease; emaciate; vanish; kill; wane; destroy; run down; elapse; lose; lose; gasify; decline; decay; corrupt.”

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• yavasasya ← yavasa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “eatage; pasture; fodder.”

• bhūreḥ ← bhūri
• [noun], genitive, singular, masculine
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• pṛṅktaṃ ← pṛṅktam ← pṛc
• [verb], dual, Present imperative
• “mix; unite.”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• sthavirasya ← sthavira
• [noun], genitive, singular, masculine
• “old; strong; hardy; firm; firm.”

• ghṛṣveḥ ← ghṛṣvi
• [noun], genitive, singular, masculine
• “anticipated; electrifying.”

हे इन्द्राग्नी ता तौ तादृशौ सानसी सर्वैः संभजनीयौ युवां शवसाना। शवो बलम् । तद्वदाचरन्तौ हि खलु भूतम् । बलमिव शत्रूणां भञ्जकावास्तमित्यर्थः। कीदृशौ सन्तौ । साकंवृधा सह प्रवृद्धौ शवसा बलेन शूशुवांसा वर्धमानौ तथा रायः धनस्य भूरेः बहुलस्य यवसस्य अन्नस्य क्षयन्तौ ईश्वरौ । एवंविधौ युवं युवां स्थविरस्य स्थूलस्य घृष्वेः शत्रूणां घर्षकस्य वाजस्य अन्नस्य । ‘ क्रियाग्रहणमपि कर्तव्यम् ’ इति कर्मणः संप्रदानत्वाच्चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । ईदृशमन्नं पृङ्क्तं संयोजयतम् । अस्मभ्यं प्रयच्छतमित्यर्थः ॥

English translation:

“You two are desired of all, the demolishers of (hostile) strength, augmenting together, increasing invigour, lords of the wealth of corn; do you grant us substantial invigorating food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Demolishers: śavasānā hibhūtam = you acted like an army breaking enemies; do you grant: pṛṅktam vājasya sthavirasya ghṛṣveḥ =annasya, sthūlasya, śatrūṇām gharṣakasya, īdṛśam annam prayacchatām, give us such food as iscoarse, the destroyer of enemies

For you two, o swelling ones, grown in an instant, swollen in expanse, become winners.
Holding sway over wealth, over abundant pasturage, give your fill of a prize, substantial but thrilling.

The first hemistich is hyper-alliterative, with sibilants s and ś and, esp. in the 2nd pāda, v and u, all tied together by alternations of short and long a: tā́sānasī́ śavasānā hí bhūtáṃ, sākaṃvṛdhā śávasā śūśuvā́ṃsā. This phonological effect is reinforced by the etymological figure of śavasānā … śávasā śūśuvā́ṃsā, all belonging to the root √śū, śvā ‘swell’. To capture the etymological relationship I would be inclined to adjust the published translation to “o swelling ones .. swollen with swelling (strength).” It is difficult to say which of the qualifiers is/are being predicated of Indra and Agni with the bhūtám, but Geldner, Renou, and I seem all to have settled on sānasī́.

vā́ja- is modified by ghṛ́ṣvi- in IV.32.6, 9 and by sthávira- in VI.1.11, 37.5.

The two adjectives seem, if not contradictory, at least slightly incompatible, but note that Indra is qualified by the same two adjectives in the same order, case, and metrical location as here in III.46.1, VI.18.12. In keeping with the Indraic slant to 117 this hymn (on which see published introduction.), it seems as if a phrase more appropriate to Indra has been transferred to the prize.

For ye were strong to gain, exceeding mighty, growing together, waxing in your vigour.
Lords of the pasture filled with ample riches, bestow upon us strength both fresh and lasting.

Denn ihr beide Mächtige seid die Gewinnbringer, zusammen groß geworden, an Macht überlegen; ihr gebietet über Reichtum, über großes Weideland. Schenkt uns eine Fülle des stattlichen, freudigen Gewinns!

Ihr mächt’ge seid’s ja, die ihr viel erbeutet, zugleich erstarkt, an Kräften recht gekräftigt, Gebietend über Gut und viele Nahrung, o schenkt uns reichlich frische starke Labung.

Ведь в оба приносите добычу, о сильные,
Возрастая вместе, наливаясь силой.
Владея богатством, обильным пастбищем,
Наполните (нас) мощной наградой, вызывающей радость!

• इन्द्राग्नी
• वसिष्ठः
• आर्षीत्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (हि) क्योंकि आप (सानसी) प्रत्येक पुरुष के सत्सङ्ग करने योग्य हैं और (शवसाना) ज्ञान-विज्ञान की विद्या के बल से सुशोभित (भूतं) हो और (साकंवृधा) स्वाभाविक बलवाले हो, (शूशुवांसा) ज्ञानवृद्ध हो, (भूरेः रायः) बहुत धन और (यवसस्य) ऐश्वर्य्य के (क्षयन्तौ) ईश्वर हो, (स्थविरस्य) परिपक्क ज्ञान का जो (वाजस्य) बल है, उसके स्वामी हो, (घृष्वेः)अन्यायकारी दुष्टों के दमन के लिये (पृङ्क्तम्)आकर आप हमारे यज्ञ को भोगो ॥२॥

भावार्थभाषाः - यजमानों को चाहिये कि वे अपने भौतिक तथा आध्यात्मिक यज्ञों में अनुभवी विद्वानों को बुला कर उनसे शिक्षा ग्रहण करें और उनसे ज्ञान और विज्ञान की विद्याओं का काम करायें। यज्ञ का वास्तव में यही फल है कि उससे ज्ञान तथा विज्ञान की वृद्धि हो तथा विद्वानों की सत्सङ्गतिऔर उनका सत्कार हो ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (हि) यतः (ता, सानसी) तादृशौ भवन्तौ सर्वैर्भजनीयौ स्तः (शवसाना, भूतम्) ज्ञानबलेन विराजन्तौ च (साकंवृधा) स्वाभाविकबलोपपन्नौ च (शूशुवांसा) ज्ञानवृद्धौ (भूरेः, रायः) भूरिधनस्य (यवसस्य) ऐश्वर्यस्य च (क्षयन्तौ) निवासौ स्तः (स्थविरस्य) परिपक्वज्ञानस्य (वाजस्य) यद्बलं तस्येश्वरौ स्तः (घृष्वेः) शत्रून् घर्षयितुं (पृङ्क्तम्) नियुज्येते भवन्तौ ॥२॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓पो ह य᳓द् विद᳓थं वाजि᳓नो गु᳓र्
धीभि᳓र् वि᳓प्राः प्र᳓मतिम् इछ᳓मानाः
अ᳓र्वन्तो न᳓ का᳓ष्ठां᳐ न᳓क्षमाणा
इन्द्रअग्नी᳓ जो᳓हुवतो न᳓रस् ते᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gúḥ ← √gā- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ha ← ha (invariable)

u ← u (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

vājínaḥ ← vājín- (nominal stem)

vidátham ← vidátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhībhíḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ichámānāḥ ← √iṣ- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

prámatim ← prámati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

árvantaḥ ← árvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kā́ṣṭhām ← kā́ṣṭhā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

nákṣamāṇāḥ ← √nakṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

indrāgnī́ ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

jóhuvataḥ ← √hū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

उपो॒ इति॑ । ह॒ । यत् । वि॒दथ॑म् । वा॒जिनः॑ । गुः । धी॒भिः । विप्राः॑ । प्रऽम॑तिम् । इ॒च्छमा॑नाः ।
अर्व॑न्तः । न । काष्ठा॑म् । नक्ष॑माणाः । इ॒न्द्रा॒ग्नी इति॑ । जोहु॑वतः । नरः॑ । ते ॥

• upo ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• upo ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vidathaṃ ← vidatham ← vidatha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• vājino ← vājinaḥ ← vājin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• gur ← guḥ ← gā
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “go; enter (a state); arrive.”

• dhībhir ← dhībhiḥ ← dhī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• pramatim ← pramati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “care; solicitude; caution; providence.”

• icchamānāḥ ← iṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• arvanto ← arvantaḥ ← arvant
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kāṣṭhāṃ ← kāṣṭhām ← kāṣṭhā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “kāṣṭhā; quarter; body of water.”

• nakṣamāṇā ← nakṣamāṇāḥ ← nakṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “reach; approach.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], accusative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• johuvato ← johuvataḥ ← johav ← √hvā
• [verb noun], nominative, plural
• “appeal.”

• naras ← naraḥ ← nara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; man; Nara; person; people; Nara; Puruṣa; nara [word]; servant; hero.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

वाजिनः हविष्मन्तः विप्राः मेधाविनः प्रमतिं प्रकृष्टां मतिमिन्द्राग्न्योरनुग्रहबुद्धिम् इच्छमानाः आत्मन इच्छन्तः यत् ये यजमानाः विदथम् । विदन्ति जानन्ति देवानत्र यष्टव्यत्वेनेति विदथो यज्ञः । तं धीभिः कर्मभिर्बुद्धिभिर्वा उपो गुः उपगच्छन्ति । उ इति पूरकः । ते नरः कर्मणां नेतारो जनाः अर्वन्तो न काष्ठां यथाश्वाः शीघ्रं युद्धभूमिं व्याप्नुवन्ति तथा नक्षमाणाः ऐन्द्राग्नानि कर्माणि व्याप्नुवन्तः इन्द्राग्नी इन्द्रमग्निं च जोहुवतः पुनःपुनराह्वयन्तो भवन्ति ॥

English translation:

“Those sage offerers of oblations, who, desiring your favour, celebrate the sacrifice with holy rites,hasten to worship you, like horse to battle, repeatedly invoking Indra and Agni.”

When the prize-seekers have come to the rite of distribution, the inspired poets with their visionary thoughts seeking your solicitude,
like steeds reaching the finish line, the men ever calling on Indra
and Agni— ᳓

Yea when the strong have entered our assembly, and singers seeking with their hymns your favour,
They are like steeds who come into the race-course, those men who call aloud on Indra-Agni.

Wenn die Preiskämpfer zum Opfer schreiten, die redekundigen, mit ihren Gedanken eure Fürsorge sich wünschend, wie Rennpferde, die in die Schranken kommen, diese Herren, die Indra und Agni anrufen,-

Wenn opferreich zum Feste gehn die Sänger, mit frommen Bitten eure Huld erflehend; Wie Rosse, die des Rennens Preis erstreben, sind dann die Männer, Indra-Agni rufend.

А когда (мужи,) стремящиеся к награде, подошли к жертвенной раздаче,
Поэты со (своими) видениями, ища (вашей) заботы,
Словно скаковые кони, берущие (решающий) барьер,
Эти мужи, громко зовущие Индру-Агни:

• इन्द्राग्नी
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनः) ब्रह्मविद्या के बलवाले ऋत्विग् लोग (यत्) जो (उपो, गुः) आपको आकर प्राप्त होते हैं और (विदथं) यज्ञ को “विदन्ति जानन्ति देवान्यत्र स विदथो यज्ञः” जिसमें देव=विद्वानों की सङ्गति हो, उसको विदथ=यज्ञ कहते हैं। “विदथ इति यज्ञनामसु पठितम्” निघं०। नित्य प्राप्त होते हैं (विप्राः) मेधावी लोग (धीभिः) कर्म्मों द्वारा (प्रमतिमिच्छमानाः) बुद्धि की इच्छा करते हुए (काष्ठां, अर्वन्तः, न) जैसे कि बलवाला पुरुष अपने व्रत की पराकाष्ठा अन्त को प्राप्त होता है, इस प्रकार (नक्षमाणाः) कर्मयोगी और ज्ञानयोगी विद्वान् अर्थात् जो कर्म्म तथा ज्ञान में व्याप्त हैं, (जोहुवतः) सत्कारपूर्वक यज्ञ में बुलाये हुए (ते, नरः) वे संसार के नेता होते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे यजमानो ! तुम ऐसे विद्वानों को अपने यज्ञों में बुलाओ, जो कर्म्म और ज्ञान दोनों प्रकार की विद्या में व्याप्त हों और आत्मिक बल रखने के कारण दृढ़व्रती हों, क्योंकि दृढ़व्रती पुरुष ही अपने लक्ष्य को प्राप्त हो सकता है, अन्य नहीं। इसी अभिप्राय से वेद में अन्यत्र भी कथन किया है कि “अग्ने व्रतपते व्रतं चरिष्यामि” हे परमात्मन् ! आप व्रतों के पति हैं, कृपा करके मुझे भी दृढ़व्रती होने की शक्ति दें, ताकि मैं असत्य का त्याग करके सत्य पथ को ग्रहण करूँ। इसी भाव का उपदेश उक्त मन्त्र में किया गया है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजिनः) ब्रह्मविद्याविषयकबलवन्त ऋत्विजः (यत्) यस्मात् (उपो, गुः) भवत्सकाशमागच्छति उ इति पूरकः (विदथम्) यज्ञं च प्राप्नुवन्ति (विप्राः) मेधाविनः धीभिः कर्मभिः (प्रमतिम्, इच्छमानाः) बुद्धिं कामयमानाः (काष्ठाम्, अर्वन्तः, न) बलिनः परां काष्ठामिव प्राप्ताः (नक्षमाणाः) कर्मज्ञानोभययोगिनः (जोहुवतः) क्रतावाहूताः (ते, नरः) ते नराः संसारस्य नेतारो भवन्ति ॥३॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

गीर्भि᳓र् वि᳓प्रः प्र᳓मतिम् इछ᳓मान
ई᳓ट्टे रयिं᳓ यश᳓सम् पूर्वभा᳓जम्
इ᳓न्द्रअग्नी वृत्रहणा सुवज्रा
प्र᳓ नो न᳓व्येभिस् तिरतं दयिष्णइः᳓+

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ichámānaḥ ← √iṣ- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

prámatim ← prámati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ī́ṭṭe ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pūrvabhā́jam ← pūrvabháj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yaśásam ← yaśás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

suvajrā ← suvájra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vr̥trahaṇā ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

deṣṇaíḥ ← deṣṇá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

návyebhiḥ ← návya- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

prá ← prá (invariable)

tiratam ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

गीः॒ऽभिः । विप्रः॑ । प्रऽम॑तिम् । इ॒च्छमा॑नः । ईट्टे॑ । र॒यिम् । य॒शस॑म् । पू॒र्व॒ऽभाज॑म् ।
इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । वृ॒त्र॒ऽह॒ना॒ । सु॒ऽव॒ज्रा॒ । प्र । नः॒ । नव्ये॑भिः । ति॒र॒त॒म् । दे॒ष्णैः ॥

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• vipraḥ ← vipra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• pramatim ← pramati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “care; solicitude; caution; providence.”

• icchamāna ← icchamānaḥ ← iṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• īṭṭe ← īḍ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• yaśasam ← yaśas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “esteemed; celebrated; glorious; honorable.”

• pūrvabhājam ← pūrvabhāj
• [noun], accusative, singular, masculine

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vṛtrahaṇā ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahaṇā ← haṇā ← han
• [noun], vocative, dual, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• suvajrā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvajrā ← vajrā ← vajra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• navyebhis ← navyebhiḥ ← navya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “new; fresh.”

• tirataṃ ← tiratam ← tṛ
• [verb], dual, Present imperative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• deṣṇaiḥ ← deṣṇa
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “gift; giving.”

हे इन्द्राग्नी प्रमतिं युवयोरनुग्रहबुद्धिम् इच्छमानः इच्छन् विप्रः मेधावी वसिष्ठः यशसं यशसा युक्तं पूर्वभाजं पूर्वमेव संभजनीयं रयिं धनमुद्दिश्य गीर्भिः स्तुतिभिः ईट्टे युवां स्तौति । हे वृत्रहणा वृत्रस्य हन्तारौ सुवज्रा शोभनायुधौ इन्द्राग्नी नव्येभिः नवतरैः प्रशस्तैः देष्णैः दातव्यैर्धनैः नः अस्मान् प्र तिरतं प्रवर्धयतम् ॥

English translation:

“The pious sage, desiring your favour, glorifies you with praises for the sake of formerly enjoyed riches,accompanied by celebrity; Indra and Agni, slayers of Vṛtra, bearers of the thunderbolt, exalt us with preciousdonations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Formerly enjoyed riches: i.e. riches desirable even in older time, pūrvam eva sambhajanīyam],

With his hymns the inspired poet seeking your solicitude reverently invokes (you) for glorious wealth that provides the foremost portion. Indra and Agni, smiters of Vr̥tra, possessing good maces, further us with new gifts. ᳓

The singer, seeking with his hymns your favour, begs splendid riches of their first possessor.
Further us with new bounties, Indra-Agni, armed with strong thunder, slayers of the foeman.

Dann erfleht der Redekundige, der mit seinen Lobreden eure Fürsorge sich wünscht, Reichtum, welcher Ansehen und Vorrang verleiht. Indra und Agni, ihr Vritratöter mit der schönen Keule, seid uns durch neue Gaben förderlich!

Der Sänger, eure Huld durch Lieder suchend, erfleht des schönen Reichthums besten Antheil, O Indra-Agni, Feinde tödtend, blitzend, erquicket uns durch neue Liebesgaben.

Поэт, ища (вашей) заботы хвалебными песнями,
Призывает богатство, влекущее за собой славу (и) первую долю.
О Индра-Агни, убийцы Вритры, (боги) с прекрасной ваджрой,
С помощью новых даров дайте нам пробиться вперед!

• इन्द्राग्नी
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) हे कर्म्मयोगी तथा ज्ञानयोगी विद्वानों ! आपकी (ईट्टे) स्तुति (विप्रः) बुद्धिमान् लोग इसलिये करते हैं कि आप (वृत्रहणा) अज्ञान के हनन करनेवाले हैं, (सुवज्रा) सुन्दर विद्यारूपी शस्त्र आपके हाथ में है, (प्रमतिमिच्छमानः) बुद्धि की इच्छा करते हुए (गीर्भिः) सुन्दर वाणियों से तुम्हारी स्तुति विद्वान् लोग करते हैं और (रयिं) धन की इच्छा करते हुए तथा (यशसं) यश की इच्छा करते हुए जो (पूर्वभाजं) सबसे प्रथम भजने योग्य अर्थात् प्राप्त करने योग्य है, (देष्णैः)देने योग्य (नव्येभिः) नूतन धनों से (प्रतिरतं) हमको आप बढ़ाएँ॥४॥

भावार्थभाषाः - यश और ऐश्वर्य्य के चाहनेवाले लोगों को चाहिये कि कर्म्मयोगी और ज्ञानयोगी पुरुषों को अपने यज्ञों में बुलाएँ और बुलाकर उनसे सुमति की प्रार्थना करें, क्योंकि विद्वानों के सत्कार के बिना किसी देश में भी सुमति उत्पन्न नहीं हो सकती। इसी अभिप्राय से परमात्मा ने इस मन्त्र में विद्वानों से सुमति लेने का उपदेश किया है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) कर्मयोगिन् ज्ञानयोगिन् ! भवन्तौ (विप्रः) मेधावी नरः (ईट्टे, गीर्भिः) अतः स्तुतिभिः स्तौति यतो भवन्तौ (वृत्रहणा) मोहनाशकौ स्तः (सुवज्रा) शोभनविद्यारूपशस्त्रहस्तौ च (प्रमतिम्, इच्छमानः) स च स्तोता बुद्धिं कामयमानोतः स्तौति (रयिम्) धनं (यशसम्) कीर्तिं च (पूर्वभाजम्) प्रथममेव भजनीयं (देष्णैः) दातव्यैः (नव्येभिः) नूतनैः (प्रतिरतम्) पूर्वोक्तपदार्थैःनो वर्धयताम्॥४॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सं᳓ य᳓न् मही᳓ मिथती᳓ स्प᳓र्धमाने
तनूरु᳓चा शू᳓रसाता य᳓तैते
अ᳓देवयुं विद᳓थे देवयु᳓भिः
सत्रा᳓ हतं सोमसु᳓ता ज᳓नेन

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

mithatī́ ← mithatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

sám ← sám (invariable)

spárdhamāne ← √spr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śū́rasātā ← śū́rasāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

tanūrúcā ← tanūrúc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

yátaite ← √yat- (root)
{number:DU, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

ádevayum ← ádevayu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devayúbhiḥ ← devayú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

hatam ← √han- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jánena ← jána- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

satrā́ ← satrā́ (invariable)

somasútā ← somasút- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

सम् । यत् । म॒ही इति॑ । मि॒थ॒ती इति॑ । स्पर्ध॑माने॒ इति॑ । त॒नू॒ऽरुचा॑ । शूर॑ऽसाता । यतै॑ते॒ इति॑ ।
अदे॑वऽयुम् । वि॒दथे॑ । दे॒व॒युऽभिः॑ । स॒त्रा । ह॒त॒म् । सो॒म॒ऽसुता॑ । जने॑न ॥

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• yan ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• mahī ← mahi
• [noun], nominative, dual, feminine
• “great; firm.”

• mithatī ← mith
• [verb noun], nominative, dual
• “oppose.”

• spardhamāne ← spṛdh
• [verb noun], nominative, dual
• “rival.”

• tanūrucā ← tanūruc
• [noun], nominative, dual, feminine

• śūrasātā ← śūrasāti
• [noun], locative, singular, feminine

• yataite ← yat
• [verb], dual, Present conjunctive (subjunctive)
• “strive; endeavor; join; equal; rival.”

• adevayuṃ ← adevayum ← adevayu
• [noun], accusative, singular, masculine

• vidathe ← vidatha
• [noun], locative, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• devayubhiḥ ← devayu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “devout; devoted.”

• satrā
• [adverb]

• hataṃ ← hatam ← han
• [verb], dual, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• somasutā ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somasutā ← sutā ← sut
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “pressing.”

• janena ← jana
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

मही महत्यौ मिथती परस्परं हिंसन्त्यौ। यद्वा । मेथतिराक्रोशकर्मा । परस्परमाक्रोशन्त्यौ । स्पर्धमाने स्पर्धां कुर्वन्त्यौ तनूरुचा— हतं हिंस्तम् । तथा सोमसुता सोममभिषुण्वता जनेन यजमानसंघेनासोमसुतं जनं हिंस्तम् ॥ ॥ १५ ॥

English translation:

“As two large, mutually defiant (armies), emulous in corporal vigour, may contend in war, so do youdestroy, by the devout, those who are not devoted to the gods in sacrifice, and, by the man who presentslibations, (him who does not offer).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

As two large: sam yan mahī mithati spardhamāne tanūrucā śūrasātāyataite: lit. two large reviling rivalling may strive together

When the two great opposing (forces) mutually contending, shining with their own bodies, array themselves at the contest of champions,
at the rite of distribution do you two smash utterly the man unallied to the gods with those allied to the gods, with the soma-pressing folk.

When two great hosts, arrayed against each other, meet clothed with brightness, in the fierce encounter
Stand ye beside the godly, smite the godless; and still assist the men who press the Soma.

Wenn die beiden streitenden, wetteifernden Heerhaufen am Leibe glänzend im Heldenkampf sich messen, dann schlaget im Opferwettstreit vollständig den Götterfeindlichen durch die Götterfreundlichen, durch das somapressende Volk!

Wenn beide Reihen, wechselseitig kämpfend, in blanker Wehr zum Kampf zusammenstossen, Dann schlaget stets im Treffen durch die Frommen die Gottverächter, durch die Somapresser.

Когда выстраиваются две великие враждующие, бросающие вызов (друг другу)
(Армии), сверкая телами, чтобы захватить (награду) героев,
Убейте одним махом не почитающего богов при раздаче (наград)
С помощью почитающих богов, с помощью народа, выжимающего сому!

• इन्द्राग्नी
• वसिष्ठः
• आर्षीत्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानों ! (सोमसुता) सौम्यस्वभाव को उत्पन्न करनेवाले ओषधियों को जाननेवाले (जनेन) मनुष्य द्वारा हम आपका सत्कार करते हैं, (यत्) जो आप (शूरसाता) वीरतारूपी यज्ञों के रचयिता हैं, (तनूरुचा) केवल तनुपोषक लोगों के साथ (स्पर्धमाने) स्पर्धा करनेवाले हैं, (मही) बड़े-बड़े (मिथती) युद्धों में आप निपुण हैं, (विदथे) आध्यात्मिक यज्ञों में (सं, सत्रा, हतं) अविद्यादिदोष रहित (अदेवयुम्) परमात्मा के स्वभाव को (देवयुभिः) ज्ञानी पुरुषों की सङ्गति से आप प्राप्त हैं॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में आध्यात्मिक ज्ञान का उपदेश किया है कि हे विद्वान् पुरुषो ! तुम लोग आहार-व्यवहार द्वारा सौम्यस्वभाव बनानेवाले विद्वानों का सङ्ग करो तथा जो पुरुष ज्ञानयोगी हैं, उनकी सङ्गति में रह कर अपने आपको परमात्मपरायण बनाओ ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वांसः ! (सोमसुता) शुक्लबुद्धेरुत्पादयित्र्याः ओषध्याः (जनेन) निर्मात्रा जनेन वयं भवतः सत्कुर्मः (यत् एते) यतो भवन्तः (शूरसाता) शौर्यप्रधानयज्ञं रचयितारः (तनूरुचा) तनुमात्रपोषकेण सह (स्पर्धमाने) इर्ष्यितारः सन्ति (मही) महति (मिथती) युद्धे निपुणाश्च (विदथे) यज्ञे (सम्, सत्रा, हितम्) अविद्यादोषरहितं (अदेवयुम्) परमात्मस्वभावं (देवयुभिः)ज्ञानिजनसङ्गत्या प्राप्ताश्च ॥५॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमा᳓म् उ षु᳓ सो᳓मसुतिम् उ᳓प न
आ᳓ इन्द्राग्नी सौमनसा᳓य यातम्
नू᳐᳓ चिद् धि᳓ परिमम्ना᳓थे अस्मा᳓न्
आ᳓ वां श᳓श्वद्भिर् ववृतीय वा᳓जैः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
imā́m ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sómasutim ← sómasuti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

saumanasā́ya ← saumanasá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

cit ← cit (invariable)

hí ← hí (invariable)

nú ← nú (invariable)

parimamnā́the ← √man- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

śáśvadbhiḥ ← śáśvant- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vā́jaiḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vavr̥tīya ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:MED}

इ॒माम् । ऊं॒ इति॑ । सु । सोम॑ऽसुति॑म् । उप॑ । नः॒ । आ । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । सौ॒म॒न॒साय॑ । या॒त॒म् ।
नु । चि॒त् । हि । प॒रि॒म॒म्नाथे॒ इति॑ प॒रि॒ऽम॒म्नाथे॑ । अ॒स्मान् । आ । वा॒म् । शश्व॑त्ऽभिः । व॒वृ॒ती॒य॒ । वाजैः॑ ॥

• imām ← idam
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• somasutim ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somasutim ← sutim ← suti
• [noun], accusative, singular, feminine

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• endrāgnī ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• endrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• endrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• saumanasāya ← saumanasa
• [noun], dative, singular, neuter
• “favor; satisfaction.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• ciddhi ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ciddhi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• parimamnāthe ← pariman ← √man
• [verb], dual, Perfect indicative

• asmān ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• śaśvadbhir ← śaśvadbhiḥ ← śaśvat
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “all(a).”

• vavṛtīya ← vṛt
• [verb], singular, Perfect optative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• vājaiḥ ← vāja
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

हे इन्द्राग्नी इमामु इमामेव नः अस्मदीया सोमसुतिं सोमाभिषवक्रियां सौमनसाय सुमनसो भावाय सु सुष्ठु उप आ यातम् उपागच्छतम् । अपि च युवाम् अस्मान् परित्यज्य नू चित् नैव मम्नाथे अन्यान्न मन्येथे । अस्मानेव सर्वदा बुध्येथे। हि यस्मादेवं तस्मात् वां युवां शश्वद्भिः बहुभिः वाजैः अन्नैर्हविर्लक्षणैः आ ववृतीय आवर्तयामि ॥

English translation:

“Come with gracious minds, Indra and Agni, to this our Soma libation; you are never regardless of us,therefore, I propitiate you with constant (sacrificial) viands.”

Drive right up to this soma-pressing of ours here, Indra and Agni, to (show) benevolence,
for you never have disregarded us. Might I turn you two here with
perpetual prizes.

To this our Soma-pressing, Indra-Agni, come ye prepared to show your loving-kindness,
For not at any time have ye despised us. So may I draw you with all strengthenings hither.

Kommet fein zu dieser Somapressung von uns, um euer Wohlwollen zu zeigen, Indra und Agni! Denn noch niemals habt ihr uns verschmäht. Mit allen Belohnungen möchte ich euch herbringen.

O kommt herbei zu dieser Somapressung zu grossem Heil uns rasch, o Indra-Agni; Denn niemals habt ihr beide uns verschmähet, euch möcht’ ich her durch stete Gaben wenden.

На это выжимание сомы к нам,
О Индра-Агни, прекрасно приезжайте для (выражения) благоволения!
Ведь никогда вы нами не пренебрегали.
Я хотел бы вас привлечь к себе постоянными наградами.

• इन्द्राग्नी
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) ज्ञान-विज्ञान विद्याओं के ज्ञाता विद्वानों ! (नः) हमारे (इमां) इस (सोमसुतिं) विज्ञानविद्या के यन्त्रनिर्माणस्थान को (सौमनसाय) हमारे मन की प्रसन्नता के लिए (उपयातं) आकर दृष्टिगोचर करें, (हि) क्योंकि (अस्मान्) हमको (आ) सब प्रकार से (नु, चित्) निश्चय करके (सु, परिमम्नाथे) आप अपनाते हैं और (वां) आपको हम लोग (वाजैः) आपके योग्य सत्कारों से (शश्वद्भिः) निरन्तर (ववृतीय) निमन्त्रित करते हैं॥६॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे यजमानो ! आप लोग ज्ञान-विज्ञान केज्ञाता विद्वानों को अपनी विज्ञानशालाओं में बुलाएँ, क्योंकि ज्ञान तथा विज्ञान से बढ़कर मनुष्य के मन को प्रसन्न करनेवाली संसार में कोई अन्य वस्तु नहीं, इसलिए तुम विद्वानों की सत्सङ्गति से मन के (सौमनस्य) अर्थात् विज्ञानादि भावों को बढ़ाओ, यही मनुष्यजन्म का सर्वोपरि फल है। सायणाचार्य्य ने यहाँ (मन्त्र) के अर्थ मेरे ही यज्ञ में आने के किये हैं, सो ठीक नहीं, क्योंकि यज्ञान्त में ऋत्विगादि विद्वान् और यजमान मिलकरपरमात्मा से पापनिवृत्त्यर्थ यह प्रार्थना करें ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) हे ज्ञानविज्ञानविद्यावेत्तारः ! (नः) अस्माकम् (इमाम्) इदं (सोमसुतिम्) विज्ञानविद्याया यन्त्रनिर्माणस्थानं (सौमनसाय) अस्मन्मनः प्रसादाय (उपयातम्) आगत्य पश्यत (हि) यतः (अस्मान्) अस्मान्सर्वान् (आ) सम्यक् (नु, चित्) निश्चयेन (सु, परिमम्नाथे) आत्मसात्कुर्वन्ति भवन्तः, वयं च (वाजैः) उपयुक्तसत्कारैः (शश्वद्भिः) अनेकैः (ववृतीय) निमन्त्रयामः (वाम्) युष्मान् ॥६॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सो᳓ अग्न एना᳓ न᳓मसा स᳓मिद्धो
अ᳓छा मित्रं᳓ व᳓रुणम् इ᳓न्द्रं वोचेः
य᳓त् सीम् आ᳓गश् चकृमा᳓ त᳓त् सु᳓ मॄळ+
त᳓द् अर्यमा᳓ अ᳓दितिः शिश्रथन्तु

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

enā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sámiddhaḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ácha ← ácha (invariable)

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mitrám ← mitrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váruṇam ← váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

voceḥ ← √vac- (root)
{number:SG, person:2, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

ā́gaḥ ← ā́gas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cakr̥má ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mr̥ḷa ← √mr̥ḍ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sīm ← sīm (invariable)

sú ← sú (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śiśrathantu ← √śrathⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

सः । अ॒ग्ने॒ । ए॒ना । नम॑सा । सम्ऽइ॑द्धः । अच्छ॑ । मि॒त्रम् । वरु॑णम् । इन्द्र॑म् । वो॒चेः॒ ।
यत् । सी॒म् । आगः॑ । च॒कृ॒म । तत् । सु । मृ॒ळ॒ । तत् । अ॒र्य॒मा । अदि॑तिः । शि॒श्र॒थ॒न्तु॒ ॥

• so ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• enā ← idam
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• samiddho ← samiddhaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• ‘cchā ← acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• mitraṃ ← mitram ← mitra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇam ← varuṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• voceḥ ← vac
• [verb], singular, Aorist optative
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• sīm
• [adverb]

• āgaś ← āgaḥ ← āgas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sin; evildoing; mistake.”

• cakṛmā ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• mṛﾱa ← mṛḍa ← mṛḍ
• [verb], singular, Present imperative
• “pardon.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• aryamāditiḥ ← aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• aryamāditiḥ ← aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• śiśrathantu ← śrath
• [verb], plural, Aorist imperative

हे अग्ने सः त्वम् एना एनेन नमसा अन्नेनास्मदीयेन हविषा समिद्धः संदीप्तः सन् मित्रं वरुणमिन्द्रं च अच्छ वोचेः अभिब्रूयाः । अयमस्मदीयो रक्षणीय इति कथय । वयं यत् आगः अपराधम् । सीमिति परिग्रहार्थीयः । सीं सर्वतो वाङ्मनःकायैः चकृम कृतवन्तो वयं तत् तस्मादागसः सु मृळ अस्मान् सुष्ठु रक्ष । तत् चागः अर्यमा अदितिः मिश्रादयश्च शिश्रथन्तु अस्मत्तो वियोजयन्तु ॥

English translation:

“Kindled, Agni, by this adoration, do you recommend us to Mitra, Varuṇa, and Indra; whatever sin wemay have committed, do you expiate, and may Aryaman, Aditi (and Mitra) remove it (from us).”

Agni, kindled by this reverence, you should call Mitra, Varuṇa, and Indra here.
Whatever offense we have committed, that forgive; that let (them and) Aryaman and Aditi unloose (from us).

In d the verb is pl. (śiśrathantu), but only two gods, Aryaman and Aditi, are mentioned in the pāda; the subjects must therefore include the gods found in b.

So Agni, kindled mid this adoration, invite thou Mitra, Varuna, and Indra.
Forgive whatever sin we have committed may Aryaman and Aditi remove it.

Du, Agni, mögest mit dieser Verbeugung entzündet den Mitra, Varuna, Indra einladen. Wenn wir ein Versehen begangen haben, so verzeih uns das fein! Aryaman, Aditi sollen es uns erlassen.

Drum, Agni, sprich, durch dies Gebet entzündet, dem Mitra zu, dem Varuna und Indra; welch Unrecht wir begangen, das vergib uns, das mög’ Arjaman, Aditi verzeihen.

О Агни, зажженный с таким поклонением,
пусть пригласишь ты Митру, Варуну, Индру!
Если какой грех мы совершили, прости (нам) его хорошенько!
Пусть Арьяман (и) Адити отпустят (нам) его!

• इन्द्राग्नी
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे ज्ञानस्वरूप परमात्मन् ! (सः) आप (नमसा) विनय से (समिद्धः) प्रसन्न हुए (इन्द्रं, मित्रं, वरुणं) श्रेष्ठ अध्यापक और उपदेशक को (अच्छ, वोचेः) यह श्रेष्ठ उपदेश करो कि वे लोग यजमानों से पापकर्म्मों को (शिश्रथन्तु) वियुक्त करें और (यत्) जो (सीं) कुछ हम ने (आगः) पापकर्म्म (चकृम) किये हैं, (तत्) वह (सुमृळ) दूर करें और उनकी निवृत्ति हम (अर्य्यमा) न्यायकारी और(अदितिः) अखण्डनीय परमात्मा मे न्यायपूर्वक चाहते हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - पापों की निवृत्ति पश्चात्ताप से होती है, परमात्मा जिस पर अपनी कृपा करते हैं, वही पुरुष अपने मन से पापों की निवृत्ति के लिये प्रार्थना करता है अर्थात् मनुष्य में परमात्मा की कृपा से विनीतभाव आता है, अन्यथा नहीं। यहाँ सञ्चितऔर क्रियमाण कर्म्मों की निवृत्ति से तात्पर्य्य है, प्रारब्ध कर्म्मों से नहीं ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे ज्ञानस्वरूप परमात्मन् ! भवान् (नमसा) विनयेन (समिद्धः) प्रसन्नः सन् (इन्द्रम्, मित्रम्, वरुणम्) अध्यापकानुपदेशकांश्च श्रेष्ठान् (अच्छ, वोचेः) इदमुपदिश यत् ते यजमानं पापकर्मणः (शिश्रथन्तु) वियोजयन्तु (यत्, सीम्) यत् किञ्चित् (आगः) पापम् (चकृम) अकृष्महि (तत्) तत् पापकर्म (सु, मृळ) अपहृत्य शुष्कयन्तु (अर्यमा) तन्निवृत्तिं च न्यायकारिणः (अदितिः) विभोश्च परमात्मनः वाञ्छामः ॥७॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एता᳓ अग्न आशुषाणा᳓स इष्टी᳓र्
युवोः᳓ स᳓चा अभि᳓ अश्याम वा᳓जान्
मे᳓न्द्रो नो वि᳓ष्णुर् मरु᳓तः प᳓रि ख्यन्
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

āśuṣāṇā́saḥ ← √śvasⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

etā́ḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

iṣṭī́ḥ ← iṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

aśyāma ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

sácā ← sácā (invariable)

vā́jān ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yuvóḥ ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:DU}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

khyan ← √khyā- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pári ← pári (invariable)

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ए॒ताः । अ॒ग्ने॒ । आ॒शु॒षा॒णासः॑ । इ॒ष्टीः । यु॒वोः । सचा॑ । अ॒भि । अ॒श्या॒म॒ । वाजा॑न् ।
मा । इन्द्रः॑ । नः॒ । विष्णुः॑ । म॒रुतः॑ । परि॑ । ख्य॒न् । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥

• etā ← etāḥ ← etad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• āśuṣāṇāsa ← āśuṣāṇāsaḥ ← āśuṣ ← √śuṣ
• [verb noun], nominative, plural

• iṣṭīr ← iṣṭīḥ ← iṣṭi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “seeking.”

• yuvoḥ ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• sacābhy ← sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• sacābhy ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• aśyāma ← aś
• [verb], plural, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• vājān ← vāja
• [noun], accusative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• mendro ← mā
• [adverb]
• “not.”

• mendro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• viṣṇur ← viṣṇuḥ ← viṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• khyan ← khyā
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “name; describe; call; enumerate; watch; know.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• pāta ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; govern.”

• svastibhiḥ ← svasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

हे अग्ने । उपलक्षणमेतत् । हे इन्द्राग्नी एताः इष्टीः इमान् यज्ञान् आशुषाणासः आशु शीघ्रं संभजमाना वयं युवोः युवयोः स्वभूतान् वाजानं अन्नानि सचा सह युगपदेव अभ्यश्याम अभिप्राप्नुयाम । अपि च इन्द्रः विष्णुः मरुतः च नः अस्मान् मा परि ख्यन् अस्मान् परित्यज्यान्यान् मा द्राक्षुः । सर्वदास्मानेव पश्यन्तु । अन्यद्गतम् ॥ ॥ १६ ॥

English translation:

“Diligently celebrating these rites, may we, Agni, (and Indra), at once arrive at your food; let not Indra,Viṣ.u, the Maruts, abandon us; and do you (gods) ever cherish us with blessings.”

Aspiring to these desires, Agni, might we attain prizes in company with you two.
Let Indra, Viṣṇu, and the Maruts not overlook us. – Do you protect us always with your blessings.

While we accelerate these our sacrifices, may we win strength from both of you, O Agni:
Ne’er may the Maruts, Indra, Visnu slight us. Preserve us evermore, ye Gods, with blessings.

Agni! Diese Wünsche euch einschärfend, möchten wir von euch gemeinsam die Belohnung erlangen. Nicht mögen uns Indra, Vishnu und die Marut übersehen.-Behütet ihr uns immerdar mit eurem Segen!

Anfachend, Agni, diese Opfer mögen durch eure Hülfe Schätze wir erlangen, uns seien hold die Maruts, Indra, Vischnu; ihr Götter, schützt uns stets mit eurem Segen.

Внушая эти (наши) желания. О Агни,
Мы хотим от вас двоих вместе добиться наград,
Да не проглядят нас Индра, Вишну, Маруты!
Защищайте вы нас всегда своими милостями!

• इन्द्राग्नी
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) सर्वशक्तिमान् (विष्णुः) सर्वव्यापक (एताः, मरुतः) सर्वरक्षक परमात्मा (नः) हमको (मा) मत (परिख्यन्) छोड़े, (अग्ने) हे कर्म्मयोगिन् तथा ज्ञानयोगिन् विद्वन् ! (आशुषाणासः) आपकी सङ्गति में रहते हुए हमको (युवोः) आपकी (इष्टीः) यह ज्ञानयज्ञ और आपकी सङ्गति को हम लोग (सचाभ्यश्याम) कभी न छोड़ें तथा (वाजान्) आपके बलप्रद उपदेशों का हम कदापि त्याग न करें और ईश्वर की कृपा से (यूयं) आप लोग (स्वस्तिभिः) स्वस्तिवचनों से (नः) हमको (सदा) सदैव (पात) पवित्र करें ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में इस बात की शिक्षा है कि पुरुष को चाहिये कि वह सत्पुरुषों की सङ्गति से बाहर कदापि न रहे और परमात्मा के आगे हृदय खोल कर निष्पाप होने की सदैव प्रार्थना किया करे, इसी से मनुष्य का कल्याण होता है। केवल अपने उद्योग के भरोसे पर ईश्वर और विद्वान् पुरुषों की (उपेक्षा) अर्थात् उनमें उदासीन दृष्टि कदापि न करे ॥८॥ यह ९३वाँ सूक्त १६वाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) सर्वशक्तिमान् परमात्मा (विष्णुः) सर्वव्यापकः (एताः, मरुतः) सर्वरक्षकः (नः) अस्मान् (मा) न (परिख्यन्) त्यजेत् (अग्ने) हे कर्मयोगिन् विद्वन् ! (आशुषाणासः) भवता सहचारेण (युवोः) भवतः (इष्टीः) ज्ञानयज्ञं भवतः सहचारित्वं च (सचाभ्यश्याम) कदापि नो जह्याम (वाजान्) भवतो बलप्रदोपदेशान् कदापि न त्यजेम (यूयम्) भवन्तः (स्वस्तिभिः) कल्याणवाग्भिः (सदा) निरन्तरं (नः) अस्मान् (पात) रक्षन्तु ॥८॥ इति त्रिनवतितमं सूक्तं षोडशो वर्गश्च समाप्तः ॥