ऋग्वेदे विश्वासटिप्पन्यः

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

सायण-भाष्यम्

‘आ वां रथः’ इत्यष्टर्चं चतुर्दशं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभमाश्विनम् । अनुक्रम्यते च - ’आ वां रथोऽष्टौ ’ इति । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोर्विनियोग उक्तः ॥

Jamison Brereton

69 (585)
Aśvins
Vasiṣṭha Maitrāvaruṇi
8 verses: triṣṭubh
The hymn is dominated by the chariot of the Aśvins and the theme of the journey of the Aśvins. The poet opens with the chariot (rátha) and refers to it, often explic itly, in every verse. In verse 1 the poet describes their “golden chariot,” whose bril liance reflects the morning light that accompanies its advent. The final pāda of the verse takes an interesting turn. The chariot is first called voḷhár “conveyor,” a term that ordinarily refers to the chariot driver (as in I.144.3d, VI.64.3d, VII.2.35c) or the horse that pulls a chariot (IX.81.2b, 96.15d, 112.4a). But here and in the simi lar pāda VII.71.4a, it describes the chariot itself, attributing agency to it. But then the poet also calls—or appears to call—the chariot nŕ̥pati “lord of men,” which should describe the Aśvins themselves, as it does in VII.71.4. Geldner suggests that it could be a luptopamā, a comparison in which the particle of comparison has been omitted: “(wie) ein Fürst.” Renou (EVP XVI: 48) describes the figure as a sort of hypallage caused by the juxtaposition rátho nr̥patī in VII.71.4. Renou is likely right that the pāda responds to VII.71.4, but it rather appears to be a semantic expansion of the chariot so that it includes or rather becomes the horses that pull it and the drivers who direct it. Also in verse 3 the chariot again takes the role of a groom, “clasping the bride,” who is being carried on the chariot to her marriage. Behind this semantic expansion of the chariot, if that is what is occurring, may be the image of the Aśvins’ chariot as the sacrifice itself. Note that the chariot is described as “having tracks of ghee” (vs. 1c) and “three chariot-boxes” (vs. 2b), corresponding to the three soma-pressings. The chariot is not just the sacrifice, however. As usual, it remains the chariot that brings the Aśvins to the sacrifice, as well as being the sacrifice, at least in these opening verses.
The theme of the journey of the Aśvins is marked by verbal derivatives of √yā “journey,” which appear in every verse except verses 4 and 7. These two verses refer to the great deeds of the Aśvins: how they brought the daughter of the Sun to her marriage, how they rescued Atri from the heat of a pit oven, and how they saved Bhujyu from the sea. The Aśvins’ chariot and thereby the theme of journeying are involved in all of these rescues.

01 आ वाम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आ᳓ वां र᳓थो रो᳓दसी बद्बधानो᳓
हिरण्य᳓यो वृ᳓षभिर् यातु अ᳓श्वैः
घृत᳓वर्तनिः पवि᳓भी रुचान᳓
इषां᳓ वोळ्हा᳓ नृप᳓तिर् वाजि᳓नीवान्

मूलम् ...{Loading}...

आ वां॒ रथो॒ रोद॑सी बद्बधा॒नो हि॑र॒ण्ययो॒ वृष॑भिर्या॒त्वश्वैः॑ ।
घृ॒तव॑र्तनिः प॒विभी॑ रुचा॒न इ॒षां वो॒ळ्हा नृ॒पति॑र्वा॒जिनी॑वान् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अश्विनौ
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

badbadhānáḥ ← √bādhⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

áśvaiḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

hiraṇyáyaḥ ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣabhiḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yātu ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ghr̥távartaniḥ ← ghr̥távartani- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pavíbhiḥ ← paví- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

rucānáḥ ← √ruc- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

iṣā́m ← íṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

nr̥pátiḥ ← nr̥páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vājínīvān ← vājínīvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

voḷhā́ ← voḷhár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

आ । वा॒म् । रथः॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । ब॒द्ब॒धा॒नः । हि॒र॒ण्ययः॑ । वृष॑ऽभिः । या॒तु॒ । अश्वैः॑ ।
घृ॒तऽव॑र्तनिः । प॒विऽभिः॑ । रु॒चा॒नः । इ॒षाम् । वो॒ळ्हा । नृ॒ऽपतिः॑ । वा॒जिनी॑ऽवान् ॥

Hellwig Grammar

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

vāṃ ← vām ← tvad
[noun], genitive, dual
“you.”

ratho ← rathaḥ ← ratha
[noun], nominative, singular, masculine
“chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

rodasī ← rodas
[noun], accusative, dual, neuter
“heaven and earth; Earth.”

badbadhāno ← badbadhānaḥ ← badbadh ← √bādh
[verb noun], nominative, singular

hiraṇyayo ← hiraṇyayaḥ ← hiraṇyaya
[noun], nominative, singular, masculine
“gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

vṛṣabhir ← vṛṣabhiḥ ← vṛṣan
[noun], instrumental, plural, masculine
“bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

yātv ← yātu ← yā
[verb], singular, Present imperative
“go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

aśvaiḥ ← aśva
[noun], instrumental, plural, masculine
“horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

ghṛtavartaniḥ ← ghṛta
[noun], neuter
“ghee; fat.”

ghṛtavartaniḥ ← vartaniḥ ← vartani
[noun], nominative, singular, masculine
“path; East; way.”

pavibhī ← pavibhiḥ ← pavi
[noun], instrumental, plural, masculine
“vajra; tire; rim.”

rucāna ← rucānaḥ ← ruc
[verb noun], nominative, singular
“please; shine.”

iṣāṃ ← iṣām ← iṣ
[noun], genitive, plural, feminine
“refreshment; enjoyment; stores.”

voﾱhā ← voḍhā ← voḍhṛ
[noun], nominative, singular, masculine
“charioteer.”

nṛpatir ← nṛpatiḥ ← nṛpati
[noun], nominative, singular, masculine
“king.”

vājinīvān ← vājinīvat
[noun], nominative, singular, masculine
“rich; rich in horses.”

सायण-भाष्यम्

हे अश्विनौ वां रथः वृषभिः युवभिः अश्वैः युक्तः सन् आ यातु यज्ञमस्मदीयम् । कीदृशो रथः । रथो विशेष्यते । रोदसी द्यावापृथिव्यौ बद्बधानः बाधमानः हिरण्ययः हिरण्मयः घृतवर्तनिः घृतमुदकं वर्तन्यां यस्य तादृशः पविभिः रथनेमिभिर्मधुपात्रैर्वा रुचानः दीप्यमानः इषां वोळ्हा यजमानैर्दत्तानां हविषां वाहको दातव्यानां वान्नानां वोळ्हा नृपतिः नृणां यजमानानां स्वामी वाजिनीवान् अन्नवान् ॥

Wilson

English translation:

“May your golden chariot, drawn by your vigorous horses, blocking up heaven and earth, come to us,following the track of the waters, radiant with (glowing) wheels, laden with viands, the protector of men, thereceptacle of food.”

Jamison Brereton

Let your golden chariot, ever pressing upon the two world-halves, journey here with those bulls, your horses—
the (chariot) with tracks of ghee, gleaming at its wheel-rims, the driver of refreshments, the lord of men with prizewinning mares.

Griffith

MAY your gold chariot, drawn by vigorous horses, come to us, blocking up the earth
and heaven,
Bright with its fellies while its way drops fatness, food-laden, rich in coursers, man’s protector.

Geldner

Euer Wagen, der beide Welten beengt, der goldene soll kommen mit den bullenhaften Rossen, schmalzspurig, glänzend durch die Radreifen, als Bringer der Labsale, reich an Siegesgewinn wie ein Fürst.

Grassmann

Mit starken Hengsten nahe euer Wagen, der goldne, der an Erd’ und Himmel anstösst, Dess Schienen glänzen, dessen Spur von Fett trieft, der Labung fährt, an Speisen reich, o Fürsten.

Elizarenkova

Ваша колесница, теснящая две половины вселенной,
Пусть приедет – золотая, с бычьими конями,
Оставляющая колею из жира, сверкающая ободьями,
Возящая жертвенные услады, (подобно) царю, завоевывающему награды.

अधिमन्त्रम् (VC)

अश्विनौ
वसिष्ठः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

आर्यमुनि - विषयः

अब इस सूक्त में परमात्मा रथ के रूपकालङ्कार द्वाराराजपुरुषों को सन्मार्ग का उपदेश करते हैं।

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजपुरुषो ! (वां, रथः) तुम्हारा रथ (हिरण्ययः) जो ज्योति= प्रकाशवाला (वृषभिः, अश्वैः) बलवान् घोड़ोंवाला (घृतवर्तनिः) स्नेह की बत्ती से प्रकाशित (पविभिः, रुचानः) दृढ़ अस्थियों से बना हुआ (इषां, वोळ्हा, वाजिनीवान्) और जो सब प्रकार का ऐश्वर्य्य तथा बलों का देनेवाला है, उसमें तुम्हारा बैठा हुआ (नृपतिः) आत्मारूप राजा (रोदसी) द्युलोक और पृथिवीलोक में अव्याहतगति होकर (आ, बद्बधानः) सब ओर से भली-भाँति विजय करता हुआ (यातु) गमन करे॥१॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में रथ के रूपकालङ्कार से परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे राजपुरुषों ! तुम्हारा शरीररूपी रथ, जिसमें इन्द्रियरूप बलवान् घोड़े जुते हुए हैं, जो दृढ़ अस्थियों से बना हुआ है, जिसमें वीर्यरूप स्नेह से बनी हुई वर्तिका=बत्ती जल रही है, जो सब प्रकार के ऐश्वर्य्य तथा बलों का बढ़ानेवाला है, उसमें स्थित आत्मारूप राजा अव्याहतगति= बिना रोक-टोक सर्वत्र गमनशील हो अर्थात् तुम लोग पृथिवी और द्युलोक के मध्य में सर्वत्र गमन करो, यह हमारा तुम्हारे लिए आदेश है ॥१॥

आर्यमुनि (सं) - विषयः

अथात्र सूक्ते परमात्मा रथस्य रूपकालङ्कारेण राजपुरुषेभ्यः सन्मार्गमुपदिशति।

आर्यमुनि (सं)- पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजकीयाः पुरुषाः ! (वाम्) युष्माकं (रथः) रथः (हिरण्ययः) प्रकाशमयः (वृषभिः, अश्वैः) बलिभिः तुरङ्गमैर्युक्तः (घृतवर्तनिः) स्नेहवर्त्या दीप्तः (पविभिः, रुचानः) वज्रमयैः पदार्थै रोचमानः (इषाम्) ऐश्वर्य्याणां (वोळ्हा) प्रापकोऽस्ति तत्र रथे (वाजिनीवान्) स्थितिमान् (नृपतिः) आत्मरूपो राजा (रोदसी) द्यावापृथिव्योः अव्याहतगतिः सन् (आ) सर्वतः (बद्बधानः) विजयं कुर्वन् (यातु) गमनशीलोभवतु ॥१॥

02 स पप्रथानो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स᳓ पप्रथानो᳓ अभि᳓ प᳓ञ्च भू᳓मा
त्रिवन्धुरो᳓ म᳓नसा᳓ यातु युक्तः᳓
वि᳓शो ये᳓न ग᳓छथो देवय᳓न्तीः
कु᳓त्रा चिद् या᳓मम् अश्विना द᳓धाना

मूलम् ...{Loading}...

स प॑प्रथा॒नो अ॒भि पञ्च॒ भूमा॑ त्रिवन्धु॒रो मन॒सा या॑तु यु॒क्तः ।
विशो॒ येन॒ गच्छ॑थो देव॒यन्तीः॒ कुत्रा॑ चि॒द्याम॑मश्विना॒ दधा॑ना ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अश्विनौ
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

bhū́ma ← bhū́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

páñca ← páñca- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

paprathānáḥ ← √prathⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

trivandhuráḥ ← trivandhurá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yātu ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yuktáḥ ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

devayántīḥ ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:ACC, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

gáchathaḥ ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

cit ← cit (invariable)

dádhānā ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

kútra ← kútra (invariable)

yā́mam ← yā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

सः । प॒प्र॒था॒नः । अ॒भि । पञ्च॑ । भूम॑ । त्रि॒ऽव॒न्धु॒रः । मन॑सा । आ । या॒तु॒ । यु॒क्तः ।
विशः॑ । येन॑ । गच्छ॑थः । दे॒व॒ऽयन्तीः॑ । कुत्र॑ । चि॒त् । याम॑म् । अ॒श्वि॒ना॒ । दधा॑ना ॥

Hellwig Grammar

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

paprathāno ← paprathānaḥ ← prath
[verb noun], nominative, singular
“be known; expand; expand; boom.”

abhi
[adverb]
“towards; on.”

pañca ← pañcan
[noun], accusative, plural, neuter
“five; fifth; pañcan [word].”

bhūmā ← bhūman
[noun], accusative, plural, neuter
“Earth; floor.”

trivandhuro ← tri
[noun]
“three; tri/tisṛ [word].”

trivandhuro ← vandhuraḥ ← vandhura
[noun], nominative, singular, masculine
“seat; seat.”

manasā ← manas
[noun], instrumental, singular, neuter
“mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

yātu ← yā
[verb], singular, Present imperative
“go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

yuktaḥ ← yuj
[verb noun], nominative, singular
“mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

viśo ← viśaḥ ← viś
[noun], accusative, plural, feminine
“people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

yena ← yad
[noun], instrumental, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

gacchatho ← gacchathaḥ ← gam
[verb], dual, Present indikative
“go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

devayantīḥ ← devay
[verb noun], accusative, plural
“solicit.”

kutrā ← kutra
[adverb]

cid ← cit
[adverb]
“even; indeed.”

yāmam ← yāma
[noun], accusative, singular, masculine
“prahara; watch; travel; path.”

aśvinā ← aśvin
[noun], vocative, dual, masculine
“Asvins; two.”

dadhānā ← dhā
[verb noun], nominative, dual
“put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

सायण-भाष्यम्

सः रथः पञ्च भूम भूतानि सर्वप्राणिनः पप्रथानः प्रथमानः त्रिवन्धुरः । वन्धुरमुच्चावचं सारथ्यवस्थानं काष्ठमयम् । तादृशैस्त्रिभिर्युक्तः मनसा अस्मत्स्तुत्या युक्तः अभि आ यातु । येन रथेन देवयन्तीः विशः यजमानान् प्रति गच्छथः । हे अश्विना अश्विनौ कुत्र चित् यत्र क्वापि यामं गमनं दधाना धारयन्तौ येन विशो गच्छथः स यात्विति ॥

Wilson

English translation:

“Renowned among the five orders of beings, furnished with three benches, harnessed at will, may itcome hither; that (vehicle) wherewith you repair to devout mortals, whatsoever, Aśvins, directing your course.”

Jamison Brereton

Spreading over the five lands, yoked by thought, let it with its three chariot-boxes journey here—
(the chariot) by which you two go to the clans serving the gods, as you set your journey toward any direction, Aśvins.

Griffith

Let it approach, yoked by thewill, three-seated, extending far and wide o’er fivefold beings,
Whereon ye visit God-adoring races, bending your course whither ye will, O Asvins.

Geldner

Über die fünf Erdteile sich verbreitend soll der dreisitzige Wagen , durch bloßen Gedanken geschirrt, herkommen, auf dem ihr zu den gottergebenen Stämmen kommt, eure Fahrt wohin ihr wollt, richtend, ihr Asvin.

Grassmann

Der weit sich ausdehnt über alle Lande, drei Sitze trägt, der geistgeschirrte komme, Auf dem ihr fahret zu den frommen Stämmen, ringshin, o Ritter, eure Fahrten lenkend.

Elizarenkova

Распространяясь на пять земель,
Пусть приедет эта (колесница) с тремя сиденьям, запряженная (одной только) мыслью,
(Колесница,) на которой вы ездите к племенам, преданным богам.
О Ашвины, пролагая путь куда угодно.

अधिमन्त्रम् (VC)

अश्विनौ
वसिष्ठः
त्रिष्टुप्
धैवतः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह रथ जो (पप्रथानः) विस्तृत (पञ्च, भूमा, अभि, युक्तः) पाँच भूतों से बना हुआ और (त्रिवन्धुरः) तीन बन्धनों से बन्धा हुआ है, (येन) जिससे (विशः) मनुष्य यात्रा करते हुए (देवयन्तीः, गच्छथः) दिव्य ज्योति की ओर जाते हैं। (अश्विना) हे राजपुरुषों ! (यामं) ऐसे दिव्य रथ को (मनसा, दधाना) मनसे धारण करते हुए (कुत्रचित्) सर्वत्र (यातु) विचरो॥२॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे राजपुरुषो ! वह शरीररूपी रथ क्षिति, जल, पावक, गगन तथा वायु इन पाँच तत्त्वों=भूतों से बना हुआ जानो और जिसमें सत्त्व, रज, तम इन तीनों गुणों के बन्धन लगे हुए हैं अर्थात् इनसे जगह-जगह पर बन्धा हुआ है, जिससे यात्रा करते हुए मनुष्य उस दिव्य ज्योति परमात्मा को प्राप्त होते हैं, जो मनुष्यजीवन का मुख्य उद्देश्य है। परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे संसार के यात्री लोगो ! तुम इस दिव्य रथ को मन से धारण करते हुए सर्वत्र विचरो अर्थात् मन को दमन करते हुए इस रथ में इन्द्रियरूप बड़े बलवान् घोड़े जुते हुए हैं, जो मनरूप रासों को दृढता से पकड़े विना कदापि वशीभूत नहीं हो सकते, इसलिए तुम मनरूप रासों को दृढ़ता से पकड़ो अर्थात् मन की चञ्चल वृत्तियों को स्थिर करो, ताकि ये इन्द्रियरूप घोड़े इस शरीररूप रथ को विषम मार्ग में ले जाकर किसी गर्त में न गिरायें ॥ इस मन्त्र में परमात्मा ने आध्यात्मिक उपदेश किया है, यही भाव कठ० ३।३ में इस प्रकार वर्णित है कि :−आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु। बुद्धिन्तु सारथिं विद्धि मनः प्रग्रहमेव च ॥ अर्थ–इस आत्मा को रथी जान, शरीर को रथ, बुद्धि को सारथी और मन को रासें जान। फिर आगे कठ० ३।९ में यह वर्णन किया है कि–विज्ञानसारथिर्यस्तु मनःप्रग्रहवान्नरः। सोऽध्वनः पारमाप्नोति तद्विष्णोः परमं पदम्॥ जो पुरुष संस्कृतबुद्धिरूप सारथीवाला तथा संस्कृत मनरूप रासोंवाला है, वह इस संसार से पार होकर व्यापक परमात्मा के सर्वोपरि प्राप्य स्थान को प्राप्त होता है। इसी उच्च भाव का उपदेश उपर्युक्त मन्त्रों में परमात्मा ने किया है। इस उच्चोपदेश को न समझकर सायणादि भाष्यकारों ने इस रथ को अश्विनीकुमारों का लिखा है, जो एक अप्रसिद्ध देवता है और उस रथ का आकाशमार्ग से यजमानों के यज्ञ में आना लिखा है। कहीं-कहीं इसको सूर्य्य का रथ कल्पना करके और उसमें बलवान् घोड़े जोत कर उसकी गति ऐसी वर्णन की है कि वह क्षणमात्र में सहस्रों कोस पहुँच जाता है, इत्यादि कल्पनायें वेदाशय से सर्वथा विरुद्ध हैं, क्योंकि यहाँ पाँच भूत और सत्त्वादि तीनों गुणोंवाले शरीररूप रथ का वर्णन है, जिसमें रथी जीवात्मा स्थित है। इससे स्पष्ट है कि यह रथ किसी देवता वा सूर्यादि का नहीं, किन्तु यह रथ प्रत्येक आत्मा को प्राप्त है। इस भाव को रूपकालङ्कार सेपरमात्मा ने वर्णन किया है, जो मनुष्यमात्र को शिक्षाप्रद और उपादेय है ॥२॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) स रथः (पप्रथानः) विस्तृतः (पञ्च, भूमा, अभि, युक्तः) पृथिव्यादिपञ्चतत्त्वैर्निर्मितः (त्रिवन्धुरः) बन्धत्रयेण बद्धोऽस्ति (येन) रथेन (विशः) जनाः गच्छन्तः (देवयन्तीः) दिव्यज्योतींषि प्रति(गच्छथः) यान्ति, (अश्विना) हे राजपुरुषाः ! एवं भूतं (यामम्) दिव्यरथं (मनसा) हृदयेन (दधाना) धारयन्तः (कुत्रचित्) सर्वत्र (यातु) विचरन्तु भवन्त इति शेषः ॥२॥

03 स्वश्वा यशसा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सुअ᳓श्वा यश᳓सा आ᳓ यातम् अर्वा᳓ग्
द᳓स्रा निधि᳓म् म᳓धुमन्तम् पिबाथः
वि᳓ वां र᳓थो वधु᳓वा या᳓दमानो
अ᳓न्तान् दिवो᳓ बाधते वर्तनि᳓भ्याम्

मूलम् ...{Loading}...

स्वश्वा॑ य॒शसा या॑तम॒र्वाग्दस्रा॑ नि॒धिं मधु॑मन्तं पिबाथः ।
वि वां॒ रथो॑ व॒ध्वा॒३॒॑ याद॑मा॒नोऽन्ता॑न्दि॒वो बा॑धते वर्त॒निभ्या॑म् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अश्विनौ
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

arvā́k ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sváśvā ← sváśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yaśásā ← yaśás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dásrā ← dasrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

mádhumantam ← mádhumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nidhím ← nidhí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pibāthaḥ ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vadhvā̀ ← vadhū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ví ← ví (invariable)

yā́damānaḥ ← √yād- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ántān ← ánta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

bādhate ← √bādhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vartaníbhyām ← vartaní- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:DU}

पद-पाठः

सु॒ऽअश्वा॑ । य॒शसा॑ । आ । या॒त॒म् । अ॒र्वाक् । दस्रा॑ । नि॒ऽधिम् । मधु॑ऽमन्तम् । पि॒बा॒थः॒ ।
वि । वा॒म् । रथः॑ । व॒ध्वा॑ । याद॑मानः । अन्ता॑न् । दि॒वः । बा॒ध॒ते॒ । व॒र्त॒निऽभ्या॑म् ॥

Hellwig Grammar

svaśvā ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

svaśvā ← aśvā ← aśva
[noun], nominative, dual, masculine
“horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

yaśasā ← yaśas
[noun], nominative, dual, masculine
“esteemed; celebrated; glorious; honorable.”

yātam ← yā
[verb], dual, Present imperative
“go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

arvāg ← arvāk
[adverb]
“here.”

dasrā ← dasra
[noun], nominative, dual, masculine
“Asvins.”

nidhim ← nidhi
[noun], accusative, singular, masculine
“hoard; receptacle; treasure; ocean; instrument.”

madhumantam ← madhumat
[noun], accusative, singular, masculine
“sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

pibāthaḥ ← pā
[verb], dual, Present conjunctive (subjunctive)
“drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

vi
[adverb]
“apart; away; away.”

vāṃ ← vām ← tvad
[noun], genitive, dual
“you.”

ratho ← rathaḥ ← ratha
[noun], nominative, singular, masculine
“chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

vadhvā ← vadhū
[noun], instrumental, singular, feminine
“wife; woman; bride; female; Trigonella corniculata; female; cow.”

yādamāno ← yādamānaḥ ← yād
[verb noun], nominative, singular

’ntān ← antān ← anta
[noun], accusative, plural, masculine
“end; last syllable; end; end; boundary; inside; border; death; anta [word]; edge; end; shore; limit; region; outskirt; destruction; boundary; limit; anta; termination; corner; conclusion; hem; end; ant; edge.”

divo ← divaḥ ← div
[noun], genitive, singular, masculine
“sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

bādhate ← bādh
[verb], singular, Present indikative
“afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

vartanibhyām ← vartani
[noun], instrumental, dual, feminine
“path; East; way.”

सायण-भाष्यम्

हे देवौ स्वश्वा शोभनाश्वेन यशसा च अर्वाक् अस्मदभिमुखं यातम् आगच्छतम् । हे दस्रा शत्रूणामुपक्षपयितारौ मधुमन्तं मधुररसोपेतं निधिं निधिवन्निहितं सोमं पिबाथः पिबतम् । वां युवयोः रथः वध्वा सूर्यया सह यादमानः गन्तव्यान् प्रति गच्छन् । गमयन्नित्यर्थः । एवं कुर्वन् वर्तनिभ्यां स्वचक्राभ्यां दिवः अन्तान् पर्यन्तप्रदेशान् बाधते शीघ्रगमनेन पीडयति ॥

Wilson

English translation:

“Well-horsed and celebrated, come, Aśvins, to our presence; drink, Dasras, the sweet plural dge; yourchariot, conveying you, with your spouse, furrows with its two wheels the extremities of the sky.”

Jamison Brereton

You two glorious ones possessing good horses—journey this way. O wondrous ones, you will drink the honeyed treasure.
Clasping the bride to itself, your chariot presses upon the boundaries of heaven with its tracks.

Griffith

Renowned, with noble horses, come ye hither: drink, Wondrous Pair, the cup that holds sweet juices.
Your car whereon your Spouse is wont to travel marks with its track the farthest ends of heaven.

Geldner

Wohlberitten, angesehen kommt heran; ihr Meister sollt die süße Auftischung trinken! Euer Wagen, der von der jungen Frau begleitet wird, drängt durch beide Radspuren die Enden des Himmels auseinander.

Grassmann

O kommt herbei auf schönen Rossen herrlich, geniesst das süsse Mahl, ihr wunderthät’gen; Der Wagen, der mit eurer Gattin hinfährt, berührt des Himmels Enden mit den Rädern.

Elizarenkova

С прекрасными конями, видные, приезжайте в наши края!
О чудесные, пусть вы пьете медовое угощение!
Ваша колесница, везущая юную жену,
(Своими) колеями раздвигает края неба.

अधिमन्त्रम् (VC)

अश्विनौ
वसिष्ठः
आर्षीस्वराड्त्रिष्टुप्
धैवतः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (दस्रा, यशसा) हे शत्रुओं को दमन करनेवाले यशस्वी राजपुरुषो ! (वां) तुम्हारा (स्वश्वा) बलिष्ठ घोड़ोंवाला (रथः) रथ (मधुमन्तं, निधि) मधुररसवाले देशों की निधियों को (पिबाथः) पान करता हुआ (वध्वा) अपने उद्देश्यरूप लक्ष्य में स्थिर (वर्तनिभ्यां) गतिशील पहियों से (वि, बाधते) सब बाधा=रुकावटों को भले प्रकार दूर करता हुआ (दिवः, अन्तान्) द्युलोक के अन्त तक पहुँच कर (अर्वाक्, यातं) मेरे सम्मुख आवे॥३॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे राजपुरुषो ! तुम्हारा इन्द्रियरूप बलवान् घोड़ोंवाला रथ, जिसका सारथी बुद्धि वर्णन की गई है, जिसमें मनरूप रासें और पवित्र कर्मोंवाला जीवात्मा जिसका रथी है, वह अपने सदाचार से देश-देशान्तरों को विजय करके अर्थात् सम्पूर्ण दुराचारों के त्यागपूर्वक अमृतपान करता हुआ धर्म की अन्तिम सीमा पर पहुँच कर मुझे प्राप्त हो ॥ तात्पर्य्य यह है कि जिन राजपुरुषों का ब्रह्मचर्य्यरूप तप से शरीर हृष्ट-पुष्ट है और जिनके शरीररूपी रथ का बुद्धिरूप सारथी कुशल है, जो मनरूप रासों से इन्द्रियरूप घोड़ों को ऐसी चतुराई से चलाता है कि उनको वैदिकरूप मार्ग से तनिक भी इधर-उधर नहीं होने देता, वह राजपुरुष निर्विघ्न सम्पूर्ण संसार को विजय करते हुए अर्थात् सांसारिक विषय-वासनाओं को त्याग कर परमात्मा के सम्मुख जाता अर्थात् परमात्मपरायण होता है ॥ या यों कहो कि“अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमाः”=अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य्य और अपरिग्रह, ये पाँच “यम” और “शौचसन्तोषतपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः”=शौच, सन्तोष, तप, स्वाध्याय तथा ईश्वरप्रणिधान, ये पाँच “नियम”, इन यम-नियमों को धारण करते हुए संयमी बनकर मेरी ओर आओ, मैं तुम्हारा कल्याण करूँगा ॥३॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (दस्रा, यशसा) हे परदमना यशस्विनो राजपुरुषाः, (वाम्) युष्माकं (स्वश्वा) शोभनाश्वयुक्तः (रथः) रथः (मधुमन्तम्, निधिम्) मधुररसयुक्तं निधिं (पिबाथः) पिबन् सन् (वध्वा) स्वलक्ष्ये स्थिरः (वर्त्तनिभ्याम्) गतिशीलैश्चक्रैः (वि, बाधते) बाधाः कुर्वन् (दिवः, अन्तान्) द्युलोकस्य पर्य्यन्तदेशं गत्वा (अर्वाक्,यातम्) मत्सम्मुखमागच्छतु ॥३॥

04 युवोः श्रियम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

युवोः᳓ श्रि᳓यम् प᳓रि यो᳓षावृणीत
सू᳓रो दुहिता᳓ प᳓रितक्मियायाम्
य᳓द् देवय᳓न्तम् अ᳓वथः श᳓चीभिः
प᳓रि घ्रंस᳓म् ओम᳓ना वां व᳓यो गात्

मूलम् ...{Loading}...

यु॒वोः श्रियं॒ परि॒ योषा॑वृणीत॒ सूरो॑ दुहि॒ता परि॑तक्म्यायाम् ।
यद्दे॑व॒यन्त॒मव॑थः॒ शची॑भिः॒ परि॑ घ्रं॒समो॒मना॑ वां॒ वयो॑ गात् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अश्विनौ
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
avr̥ṇīta ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

pári ← pári (invariable)

śríyam ← śrī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yóṣā ← yóṣā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yuvóḥ ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:DU}

duhitā́ ← duhitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

páritakmyāyām ← páritakmya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

sū́raḥ ← svàr- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ávathaḥ ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

devayántam ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śácībhiḥ ← śácī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ghraṁsám ← ghraṁsá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ománā ← omán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

यु॒वोः । श्रिय॑म् । परि॑ । योषा॑ । अ॒वृ॒णी॒त॒ । सूरः॑ । दु॒हि॒ता । परि॑ऽतक्म्यायाम् ।
यत् । दे॒व॒ऽयन्त॑म् । अव॑थः । शची॑भिः । परि॑ । घ्रं॒सम् । ओ॒मना॑ । वा॒म् । वयः॑ । गा॒त् ॥

Hellwig Grammar

yuvoḥ ← tvad
[noun], genitive, dual
“you.”

śriyam ← śrī
[noun], accusative, singular, feminine
“mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

pari
[adverb]
“from; about; around.”

yoṣāvṛṇīta ← yoṣā
[noun], nominative, singular, feminine
“woman; puppet; daughter.”

yoṣāvṛṇīta ← vṛṇīta ← vṛ
[verb], singular, Present optative
“choose; ask.”

sūro ← sūraḥ ← svar
[adverb]
“sun; sky; sunlight.”

duhitā ← duhitṛ
[noun], nominative, singular, feminine
“daughter; duhitṛ [word].”

paritakmyāyām ← paritakmyā
[noun], locative, singular, feminine

yad ← yat
[adverb]
“once [when]; because; that; if; how.”

devayantam ← devay
[verb noun], accusative, singular
“solicit.”

avathaḥ ← av
[verb], dual, Present indikative
“support; help; prefer; prefer; like.”

śacībhiḥ ← śacī
[noun], instrumental, plural, feminine
“Śacī; power; dexterity; ability; aid.”

pari
[adverb]
“from; about; around.”

ghraṃsam ← ghraṃsa
[noun], accusative, singular, masculine

omanā ← oman
[noun], instrumental, singular, masculine
“relief; aid.”

vāṃ ← vām ← tvad
[noun], genitive, dual
“you.”

vayo ← vayaḥ ← vayas
[noun], nominative, singular, neuter
“age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

gāt ← gā
[verb], singular, Aorist inj. (proh.)
“go; enter (a state); arrive.”

सायण-भाष्यम्

युवोः युवयोः श्रियम् । श्रयत इति श्री रथः । तं सेवामेव वा योषा सर्वदा मिश्रयन्ती योषित् सूरः सूर्यस्य दुहिता परि अवृणीत । कदा। परितक्म्यायां रात्रौ परितस्तकनवति संग्रामे यज्ञे वा गन्तव्ये । किंच यत् यदा देवयन्तं देवकामं यजमानं यज्ञं वा शचीभिः युवयोर्गमनादिलक्षणैः कर्मभिः अवथः रक्षथः तदानीं घ्रंसं दीप्तं वयः अन्नं सोमादिलक्षणम् ओमना अवनेन रक्षणेन निमित्तेन वां परि गात् पर्यगात् ॥

Wilson

English translation:

“The daughter of Sūrya made choice of your chariot at the approach of night; you defend the devoutworshipper by your deeds, when the resplendent (sacrificial) food proceeds to you to secure your protection.”

Jamison Brereton

The young woman—the daughter of the Sun—chose your glory at the decisive turn.
When by your abilities you help him [=Atri], serving the gods, his vital force evades the heat by your relief.

Griffith

When night was turning to the grey of morning the Maiden, Surya’s Daughter, chose your splendour.
When with your power and might ye aid the pious he comes through heat to life by your assistance.

Geldner

Eure Schönheit erkürte die Maid, die Tochter des Surya, in der Entscheidungsstunde. Wenn ihr dem Gottergebenen mit euren Künsten helft, so entgeht durch eure Schutzmittel seine Lebenskraft der Glut.

Grassmann

Die junge Maid erwählte eure Schönheit, der Sonne Tochter, in des Morgens Dunkel; Wenn ihr dem Frommen helft mit Wunderkräften, entgeht der Glut er, kommt durch euch zur Labung.

Elizarenkova

Вашу красоту выбрала себе женщина,
Дочь Солнца, в решающую минуту.
Когда вы помогаете преданному богам (своими) помощами,
То вашей милостью птицы избегают зноя.

अधिमन्त्रम् (VC)

अश्विनौ
वसिष्ठः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (युवोः) हे युवावस्था को प्राप्त राजपुरुषो ! (सूरः, दुहिता) शूरवीरों कीकन्यायें (परितक्म्यायां) वेदियों के स्वयंवरों में (योषा) स्त्रियें बनकर तुम्हारी (श्रियं) शोभा को (परि, अवृणीत) भले प्रकारबढ़ावें और (यत्) जो तुम (शचीभिः) अपने शुभ कर्मों द्वारा (देवयन्तं) क्षात्रधर्मरूप यज्ञ की (अवथः) रक्षा करते हो, इसलिए (वां) तुमको (घ्रंसं, ओमना, वयः) दीप्तिवाला धनादि ऐश्वर्य्य (परि, गात्) सब ओर से प्राप्त हो॥४॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे क्षात्रधर्म को प्राप्त राजपुरुषों ! तुम ब्रह्मचर्य्यादि नियमों का पालन करते हुए युवावस्था को प्राप्त होकर इस सर्वोपरि क्षात्रधर्म का पालन करो, जिससे सुरक्षित हुए सब यज्ञ निर्विघ्न समाप्त होते हैं। यदि तुम अपने जीवन से क्षात्रधर्म को उच्च मान कर इसकी भले प्रकार रक्षा करोगे, तो दिव्यगुणसम्पन्न देवियाँ तुम्हें स्वयंवरों में वरेंगीं और तुम्हें धनरूप ऐश्वर्य्य प्राप्त होगा ॥४॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (युवोः) हे युवानो राजपुरुषाः ! (सूरः, दुहिता) शौर्ययुक्तानां कुमार्य्यः, (परितक्म्यायाम्) वेद्यां स्वयंवरेषु (योषा) भार्य्या भूत्वा भवतां (श्रियम्) शोभां (परि, अवृणीत) सर्वतो विस्तारयन्तु, अन्यच्च (यत्) यूयं (शचीभिः) स्वकीयशोभनकर्मभिः (देवयन्तम्) क्षात्रधर्मात्मकं यज्ञं (अवथः) रक्षत, अत एव (वाम्) युष्मान् (घ्रंसम्, ओमना, वयः) दीप्तिवद्धनाद्यैश्वर्य्यं (परि, गात्) सर्वतः प्राप्नोतु ॥४॥

05 यो ह - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यो᳓ ह स्य᳓ वां रथिरा व᳓स्त उस्रा᳓
र᳓थो युजानः᳓ परिया᳓ति वर्तिः᳓
ते᳓न नः शं᳓ यो᳓र् उष᳓सो वि᳓उष्टौ
नि᳓ अश्विना वहतं यज्ञे᳓ अस्मि᳓न्

मूलम् ...{Loading}...

यो ह॒ स्य वां॑ रथिरा॒ वस्त॑ उ॒स्रा रथो॑ युजा॒नः प॑रि॒याति॑ व॒र्तिः ।
तेन॑ नः॒ शं योरु॒षसो॒ व्यु॑ष्टौ॒ न्य॑श्विना वहतं य॒ज्ञे अ॒स्मिन् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अश्विनौ
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ha ← ha (invariable)

rathirā ← rathirá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

syá ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

usrā́ḥ ← usrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vásto ← vástu- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pariyā́ti ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vartíḥ ← vartís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yujānáḥ ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śám ← śám (invariable)

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

vyùṣṭau ← vyùṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

yós ← yós (invariable)

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ní ← ní (invariable)

vahatam ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yajñé ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

यः । ह॒ । स्यः । वा॒म् । र॒थि॒रा॒ । वस्ते॑ । उ॒स्राः । रथः॑ । यु॒जा॒नः । प॒रि॒ऽयाति॑ । व॒र्तिः ।
तेन॑ । नः॒ । शम् । योः । उ॒षसः॑ । विऽउ॑ष्टौ । नि । अ॒श्वि॒ना॒ । व॒ह॒त॒म् । य॒ज्ञे । अ॒स्मिन् ॥

Hellwig Grammar

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

ha
[adverb]
“indeed; ha [word].”

sya ← tya
[noun], nominative, singular, masculine
“that.”

vāṃ ← vām ← tvad
[noun], genitive, dual
“you.”

rathirā ← rathira
[noun], vocative, dual, masculine

vasta ← _ ← √_
[?]
“_”

usrā ← usra
[noun], vocative, dual, masculine
“beam; Asvins.”

ratho ← rathaḥ ← ratha
[noun], nominative, singular, masculine
“chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

yujānaḥ ← yuj
[verb noun], nominative, singular
“mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

pariyāti ← pariyā ← √yā
[verb], singular, Present indikative

vartiḥ ← vartis
[noun], accusative, singular, neuter
“tour.”

tena ← tad
[noun], instrumental, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

naḥ ← mad
[noun], dative, plural
“I; mine.”

śaṃ ← śam
[adverb]
“śam [word].”

yor ← yoḥ ← yos
[noun], accusative, singular, neuter
“fortune.”

uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
[noun], genitive, singular, feminine
“Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

vyuṣṭau ← vyuṣṭi
[noun], locative, singular, feminine
“dawn; happiness; consequence.”

ny ← ni
[adverb]
“back; down.”

aśvinā ← aśvin
[noun], vocative, dual, masculine
“Asvins; two.”

vahataṃ ← vahatam ← vah
[verb], dual, Present imperative
“transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

yajñe ← yajña
[noun], locative, singular, masculine
“yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

asmin ← idam
[noun], locative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

सायण-भाष्यम्

यः रथः । ह इति पूरणः । स्यः स प्रसिद्धो रथो हे रथिरा रथिनौ । मत्वर्थीयो रः। उस्राः तेजांसि वस्ते आच्छादयति । यश्च रथः युजानः अश्वैर्युक्तः सन् वर्तिः मार्गं यजमानगृहं वा परियाति परिगच्छति । तेन रथेन हे अश्विना अश्विनौ नः अस्माकम् अस्मिन् यज्ञे उषसो व्युष्टौ प्रातःकाले शं शमनाय पापानां योः मिश्रणाय च सुखानां नि वहतं नितरां प्राप्नुतम् ॥

Wilson

English translation:

“Riders in the chariot, Aśvin, come for our participation and welfare to this our sacrifice, at the dawn ofday, with that chariot which is clothed in radiance, and which, when harnessed, traverses its (appointed) road.”

Jamison Brereton

O charioteers, this your chariot, which, having been harnessed at the dawning of the ruddy light, journeys around its course—
by it convey to us luck and life at the breaking of dawn, at this sacrifice, Aśvins.

Griffith

O Chariot-borne, this car of yours invested with rays of light comes harnessed to our dwelling.
Herewith, O Asvins, while the dawn is breaking, to this our sacrifice bring peace and blessing.

Geldner

Wenn dieser euer Wagen, ihr Wagenfahrer, im Frühlicht angeschirrt seine Umfahrt vollendet, so bringet uns auf diesem bei Anbruch des Morgens Glück und Segen zu diesem Opfer, o Asvin!

Grassmann

Wenn euer Wagen sich in Frühroth kleidet, und wohlgeschirrt, das Haus umfährt, ihr Lenker, So bringt mit ihm, o Ritter, Heil und Glück uns, bei diesem Opfer, bei des Morgens Anbruch.

Elizarenkova

Та ваша колесница, которая на восходе утренних зорь, о два колесничих,
Запряженная, совершает (свой) обьезд, –
На ней привезите нам счастье (и) благо,
О Ашвины, на это жертвоприношение, когда зажигается Ушас!

अधिमन्त्रम् (VC)

अश्विनौ
वसिष्ठः
विराट्त्रिष्टुप्
धैवतः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे शूरवीर राजपुरुषो ! (वां) तुम (ह) निश्चय करके (अस्मिन्, यज्ञे) इस यज्ञ में (नि) निरन्तर (शंयोः) सुख को (वहतं) प्राप्त होओ (तेन) उस यज्ञ से (नः) हमको (उसषः, व्युष्टौ) प्रातःकाल उद्बोधन करो और (यः) जो (रथिरा) रथी=आत्मा रथ से (वस्ते) आच्छादित है, (स्यः) वह (रथः, युजानः) रथ के साथ जुड़ा हुआ (उस्रा) तेजस्वी बन कर (वर्तिः, परियाति) तुम्हारे मार्गों को सुगम करे॥५॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में परमात्मा आज्ञा देते हैं कि हे शूरवीर राजपुरुषो ! तुम क्षात्रधर्मरूप यज्ञ को भले प्रकार पालन करते हुए सुख को प्राप्त होओ अर्थात् अपने उस रथीरूप आत्मा को, जिसका वर्णन पीछे कर आये हैं, यम नियमादि द्वारा तेजस्वी बनाओ और सब प्रजा को उद्बोधन करो कि वे प्रातः उषाकाल में उठकर अपने कर्तव्य का पालन करें। यदि तुम इस प्रकार संस्कृत आत्मा द्वारा संसार की यात्रा करोगे, तो तुम्हारे लिए सब मार्ग सुगम हो जावेंगे, जिससे तुम द्युलोक के अन्त तक पहुँच कर मुझे प्राप्त होगे ॥५॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे बलिनो राजपुरुषाः ! (वाम्) यूयं (ह) निश्चयेन (अस्मिन्, यज्ञे) अत्र क्षात्रधर्म्मात्मके यज्ञे (नि) निरन्तरं (शंयोः) कल्याणं (वहतम्) प्राप्नुत, (तेन) यज्ञेन (नः) अस्मान् (उषसः, व्युष्टौ) उषःकाले प्रबोधयत, अन्यच्च (यः) यः (रथिरा) रथवानात्मा रथेन (वस्ते) आच्छादितोऽस्ति (स्यः) सः (रथः, युजानः) रथेन युक्तः (उस्रा) तेजस्वी (वर्तिः, परियाति) भवन्मार्गं सुगमं कुर्यात् ॥५॥

06 नरा गौरेव - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

न᳓रा गौरे᳓व विद्यु᳓तं तृषाणा᳓
अस्मा᳓कम् अद्य᳓ स᳓वनो᳓प यातम्
पुरुत्रा᳓ हि᳓ वाम् मति᳓भिर् ह᳓वन्ते
मा᳓ वाम् अन्ये᳓ नि᳓ यमन् देवय᳓न्तः

मूलम् ...{Loading}...

नरा॑ गौ॒रेव॑ वि॒द्युतं॑ तृषा॒णास्माक॑म॒द्य सव॒नोप॑ यातम् ।
पु॒रु॒त्रा हि वां॑ म॒तिभि॒र्हव॑न्ते॒ मा वा॑म॒न्ये नि य॑मन्देव॒यन्तः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अश्विनौ
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
gaurā́ ← gaurá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

iva ← iva (invariable)

nárā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

tr̥ṣāṇā́ ← √tr̥ṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:AOR, voice:MED}

vidyútam ← vidyút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

sávanā ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hávante ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

hí ← hí (invariable)

matíbhiḥ ← matí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

purutrā́ ← purutrā́ (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

anyé ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devayántaḥ ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)

ní ← ní (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yaman ← √yam- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

पद-पाठः

नरा॑ । गौ॒राऽइ॑व । वि॒ऽद्युत॑म् । तृ॒षा॒णा । अ॒स्माक॑म् । अ॒द्य । सव॑ना । उप॑ । या॒त॒म् ।
पु॒रु॒ऽत्रा । हि । वा॒म् । म॒तिऽभिः॑ । हव॑न्ते । मा । वा॒म् । अ॒न्ये । नि । य॒म॒न् । दे॒व॒ऽयन्तः॑ ॥

Hellwig Grammar

narā ← nṛ
[noun], vocative, dual, masculine
“man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

gaureva ← gaurā ← gaura
[noun], nominative, dual, masculine
“Gaura; Gaura; downy grislee; Gaura.”

gaureva ← iva
[adverb]
“like; as it were; somehow; just so.”

vidyutaṃ ← vidyutam ← vidyut
[noun], accusative, singular, feminine
“lightning; Vidyut; thunderbolt.”

tṛṣāṇāsmākam ← tṛṣāṇā ← tṛṣ
[verb noun], nominative, dual
“thirst.”

tṛṣāṇāsmākam ← asmākam ← mad
[noun], genitive, plural
“I; mine.”

adya
[adverb]
“now; today; then; nowadays; adya [word].”

savanopa ← savanā ← savana
[noun], accusative, plural, neuter
“yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

savanopa ← upa
[adverb]
“towards; on; next.”

yātam ← yā
[verb], dual, Present imperative
“go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

purutrā
[adverb]
“distributively.”

hi
[adverb]
“because; indeed; for; therefore; hi [word].”

vām ← tvad
[noun], accusative, dual
“you.”

matibhir ← matibhiḥ ← mati
[noun], instrumental, plural, feminine
“intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

havante ← hvā
[verb], plural, Present indikative
“raise; call on; call; summon.”

mā
[adverb]
“not.”

vām ← tvad
[noun], accusative, dual
“you.”

anye ← anya
[noun], nominative, plural, masculine
“other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

ni
[adverb]
“back; down.”

yaman ← yam
[verb], plural, Aorist conj./subj.
“concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

devayantaḥ ← devay
[verb noun], nominative, plural
“solicit.”

सायण-भाष्यम्

हे नरा नेतारावश्विनौ गौरिव गौरा मृगीव विद्युतं विशेषेण दीप्यमानं सोमं प्रति तृषाणा तृष्णायुक्तौ अद्य अस्माकं सवना सवनानि उप यातम् उपागच्छतम् । पुरुत्रा बहुषु यज्ञेषु वां युवां यजमानाः मतिभिः स्तुतिभिः हवन्ते हि स्तुवन्ति । अतः वां युवाम् अन्ये यष्टारः देवयन्तः देवौ कामयमाना वां युवां मा नि यमन् मा नियच्छन्तु ॥ ।

Wilson

English translation:

“Leaders of rites, like (thirsty) cattle, thirsting for the radiant (Soma), hasten today to our sacrifice; inmany ceremonies do the pious propitiate you with praises; let not other devout worshippers detain you.”

Jamison Brereton

O you two fine men, like two thirsting buffaloes toward lightning, journey today toward our pressings,
for in many places (people) call upon you two with their thoughts. Let not the others seeking the gods [=rival sacrificers] hold you down.

Griffith

Like the wild cattle thirsty for the lightning, Heroes, come nigh this day to our libations.
Men call on you with hymns in many places, but let not other worshippers detain you.

Geldner

Ihr Herren, kommet heute zu unseren Somaspenden wie durstige Büffel nach dem Blitz laufen. Denn vielerorts rufen sie euch mit Gebeten. Nicht sollen euch andere Gottergebene anhalten.

Grassmann

Wie Büffel lechzend nach dem Wasserspiegel, o Männer kommt zu unsern Tränken heute; Wol rufen viele flehend überall euch, doch lasst euch nicht von andern frommen halten.

Elizarenkova

О два мужа, как буйволы, мучимые жаждой, (мчатся) вслед за молнией,
(Так) сегодня приезжайте на наше выжимание (сомы)!
Ведь во многих местах призывают вас двоих молитвами.
Да не удержат вас другие почитатели богов!

अधिमन्त्रम् (VC)

अश्विनौ
वसिष्ठः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (नरा) हे शूरवीर राजपुरुषो ! तुम (विद्युतं) विद्युत् के आकर्षण से आकर्षित हुई (गौरा, इव) पृथिवी के समान (तृषाणा) आकर्षित हुए (अद्य) आज (अस्माकं) हमारे (सवना, उप, यातं) इस यज्ञ को आकर प्राप्त हो, (हि) क्योंकि (वां) तुमको (पुरुत्रा) कई स्थानों में (मतिभिः, हवन्ते) बुद्धि द्वारा बोधन किया जाता है। (वाम्) तुम लोग (नि) निश्चय करके (अन्ये) किसी अन्य मार्ग में (देवयन्तः) दीन होकर (मा, यमन्) मत चलो॥६॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे राजपुरुषो ! जिस प्रकार विद्युदादि शक्ति से आकर्षित हुआ पृथिवीमण्डल सूर्य्य की ओर खिंचा चला आता है, इसी प्रकार तुम लोग क्षात्रधर्म रूपी यज्ञ की ओर आकर्षित होकर आओ, यद्यपि तुम्हारी वासनायें तुम्हें दीन बनाने के लिए दूसरी ओर ले जाती हैं, परन्तु तुम उनसे सर्वथा पृथक् रह कर इस क्षात्र धर्म रूप यज्ञ में ही दृढ़ रहो, क्योंकि शूरवीर क्षत्रिय ही इस यज्ञ का होता बन सकता है, अन्य भीरु तथा कातर पुरुष इस यज्ञ में आहुति देने का अधिकारी नहीं ॥६॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (नरा) हे शौर्यवन्तो राजपुरुषाः ! यूयं (विद्युतम्) विद्युता आकृष्टा (गौरा, इव) पृथिवी इव (तृषाणा) आकृष्टाः (अद्य) इदानीम् (अस्माकम्) अस्माकं (सवना) यज्ञं (उपयातम्) आगच्छत (हि) यतः (वाम्) युष्मान् (पुरुत्रा) सर्वत्र स्थले (मतिभिः, हवन्ते) बुद्धिभिर्जुह्वति (वाम्) यूयं (नि) निश्चयेन (अन्ये) अन्यस्मिन् मार्गे (देवयन्तः) अकिञ्चनाः सन्ताः (मा यमन्) मा गच्छत ॥६॥

07 युवं भुज्युमवविद्धम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

युव᳓म् भुज्यु᳓म् अ᳓वविद्धं समुद्र᳓
उ᳓द् ऊहथुर् अ᳓र्णसो अ᳓स्रिधानैः
पतत्रि᳓भिर् अश्रमइ᳓र् अव्यथि᳓भिर्
दंस᳓नाभिर् अश्विना पार᳓यन्ता

मूलम् ...{Loading}...

यु॒वं भु॒ज्युमव॑विद्धं समु॒द्र उदू॑हथु॒रर्ण॑सो॒ अस्रि॑धानैः ।
प॒त॒त्रिभि॑रश्र॒मैर॑व्य॒थिभि॑र्दं॒सना॑भिरश्विना पा॒रय॑न्ता ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अश्विनौ
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ávaviddham ← √vyadh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

bhujyúm ← bhujyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

samudré ← samudrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

árṇasaḥ ← árṇas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ásridhānaiḥ ← ásridhāna- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ūhathuḥ ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

út ← út (invariable)

aśramaíḥ ← aśramá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

avyathíbhiḥ ← avyathí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

patatríbhiḥ ← patatrín- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

daṁsánābhiḥ ← daṁsánā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

pāráyantā ← √pr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

पद-पाठः

यु॒वम् । भु॒ज्युम् । अव॑ऽविद्धम् । स॒मु॒द्रे । उत् । ऊ॒ह॒थुः॒ । अर्ण॑सः । अस्रि॑धानैः ।
प॒त॒त्रिऽभिः॑ । अ॒श्र॒मैः । अ॒व्य॒थिऽभिः॑ । दं॒सना॑भिः । अ॒श्वि॒ना॒ । पा॒रय॑न्ता ॥

Hellwig Grammar

yuvam ← tvad
[noun], nominative, dual
“you.”

bhujyum ← bhujyu
[noun], accusative, singular, masculine
“Bhujyu.”

avaviddhaṃ ← avaviddham ← avavyadh ← √vyadh
[verb noun], accusative, singular
“throw.”

samudra ← samudre ← samudra
[noun], locative, singular, masculine
“ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

ud
[adverb]
“up.”

ūhathur ← ūhathuḥ ← vah
[verb], dual, Perfect indicative
“transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

arṇaso ← arṇasaḥ ← arṇas
[noun], ablative, singular, neuter
“body of water; water.”

asridhānaiḥ ← a
[adverb]
“not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

asridhānaiḥ ← sridhānaiḥ ← sridh
[verb noun], instrumental, plural

patatribhir ← patatribhiḥ ← patatrin
[noun], instrumental, plural, masculine
“flying; winged.”

aśramair ← aśramaiḥ ← aśrama
[noun], instrumental, plural, masculine

avyathibhir ← avyathibhiḥ ← avyathi
[noun], instrumental, plural, masculine
“surefooted.”

daṃsanābhir ← daṃsanābhiḥ ← daṃsanā
[noun], instrumental, plural, feminine
“wonder; power.”

aśvinā ← aśvin
[noun], vocative, dual, masculine
“Asvins; two.”

pārayantā ← pāray ← √pṛ
[verb noun], nominative, dual
“rescue; keep alive; satisfy; save; resist; endure.”

सायण-भाष्यम्

हे अश्विना अश्विनौ युवं भुज्युम् एतन्नामकम् अवविद्धं विक्षिप्तं सखिभिः समुद्रे तन्मध्ये निमग्नम् अर्णसः उदकात् उदूहथुः । किं कुर्वन्ताविति तदुच्यते । अस्रिधानैः अक्षीयमाणैः अश्रमैः अव्यथिभिः च पतत्रिभिः पतनवद्भिर्गमनवद्भी रथे नियुक्तैरश्वैः दंसनाभिः शारीरैः कर्मभिश्च पारयन्ता पारयन्तौ समुद्रमर्णस उदूहथुरिति । ‘नासत्या भुज्युमूहथुः पतङ्गैः । (ऋ. सं. १. ११६. ४) इति ह्युक्तम् ॥

Wilson

English translation:

“You bore up Bhujyu, Aśvins, from the waters, when cast into the sea, bearing him to shore by yourexertions with your undecaying, unwearied, unharassed horses.”

Jamison Brereton

You two brought Bhujyu, struck down into the sea, up from the flood by your unfailing
winged ones, which neither tire nor falter, when you were rescuing him by your wondrous powers, Aśvins.

Griffith

Bhujyu, abandoned in the midst of ocean, ye raised from out the water with your horses,
Uninjured, winged, flagging not, undaunted, with deeds of wonder saving him, O Asvins.

Geldner

Ihr holtet den ins Meer gestoßenen Bhujyu aus der Flut mit euren Flügelrossen, den nie fehlgehenden, unermüdlichen, nie sich verirrenden, ihn durch eure Künste errettend, o Asvin.

Grassmann

Den Bhudschju fuhrt ihr, den ins Meer gestossnen, aus Flut empor mit euren Flügelrossen, Die fehl nicht gehn, nicht wanken, noch ermüden, ihn übersetzend wunderbar, o Ritter.

Elizarenkova

Бхуджью, сброшенного в море, вы двое
Вывезли из пучины на (своих) крылатых (конях),
Не сбивающихся с пути, неутомимых, незаблуждающихся,
(Вы,) спасающие (своими) чудесными силами, о Ашвины.

अधिमन्त्रम् (VC)

अश्विनौ
वसिष्ठः
त्रिष्टुप्
धैवतः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे शूरवीर राजपुरुषो ! (समुद्रे,अवविद्धम्) समुद्र में गिरे हुए (युवं,भुज्युम्) अपने युवा सम्राट् को (अस्रिधानैः, पतत्रिभिः) न डूबनेवाले जहाजों (उत) और (अव्यथिभिः, दंसनाभिः, अश्रमैः) अपने अनथक शारीरिक परिश्रमों द्वारा (अर्णासः) जलप्रवाहों से (ऊहथुः) निकालकर (पारयन्ता) पार करो॥७॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे शूरवीर राजपुरुषो ! तुम्हारी राज्यरूप श्री का भुज्यु=भोक्ता सम्राट् समुद्र में स्थित है अर्थात् “समुद्द्रवन्त्यस्मादापः स समुद्रः”=जिसमें भले प्रकार जल भरे हुए हों अथवा जो जलों का धारण करनेवाला हो, उसको “समुद्र” कहते हैं। इस व्युत्पत्ति से सागर तथा आकाश दोनों अर्थों में समुद्र शब्द प्रयुक्त होता है, जिसके अर्थ ये हैं कि हे शूरवीर राजपुरुषो ! तुम्हारे राज्य की श्री जो युवावस्था को प्राप्त अर्थात् चमकती हुई दोनों समुद्रों के मध्य विराजमान है, तुम लोग उसको जल की यात्रा करनेवाले जहाजों द्वारा अथवा आकाश की यात्रा करनेवाले विमानों द्वारा निकालो। तात्पर्य्य यह है कि उत्तम यन्त्रों द्वारा जलीय समुद्र की भली-भाँति यात्रा करनेवाले अथवा आकाशरूप समुद्र में गति करनेवाले योद्धा पुरुष ही उस श्री को समुद्र से निकालकर ऐश्वर्य्यसम्पन्न हुए सुख भोग करते हैं, अन्य नहीं। वास्तव में भुज्यु के अर्थ सांसारिक श्रीभोक्ता सम्राट् के हैं, जिसके भाव को अल्पदर्शी टीकाकारों ने न समझकर ये अर्थ किये हैं कि कोई भुज्यु नामक पुरुष समुद्र में गिर गया था, उसके निकालने के लिए अश्विनीकुमारों से प्रार्थना की कि हे अश्विनीकुमारो ! तुम इसको किसी प्रकार निकालो। यह अर्थ वेदाशय से सर्वथा विरुद्ध है, जिसका समाधान पीछे भी कर आये हैं, क्योंकि यहाँ न किसी भुज्यु नामक पुरुष का वर्णन है और नाहीं किसी इतिहास में भुज्यु नाम के पुरुष का लेख है। यह भुज्यु गुणप्रधान नाम है, व्यक्तिप्रधान नहीं, जैसा कि इस सूक्त के उपक्रम और उपसंहार से प्रतीत होता है ॥७॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्विना) हे शौर्यशालिनो राजपुरुषाः ! (समुद्रे) उदधौ (अवविद्धम्) मग्नं (युवम्) युष्माकं (भुज्युम्) राजानं (अस्रिधानैः, पतत्रिभिः) अनुन्मग्नैर्जलयानैः (अव्यथिभिः, दंसनाभिः, अश्रमैः) स्वकीयापूर्वशारीरिकपरिश्रमैः (उत) च (अर्णासः) जलप्रवाहात् (ऊहथुः) समुत्थाप्य (पारयन्ता) सन्तारयत ॥७॥

08 नू मे - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

नू᳓ मे ह᳓वम् आ᳓ शृणुतं युवाना
यासिष्टं᳓ वर्ति᳓र् अश्विनाव् इ᳓रावत्
धत्तं᳓ र᳓त्नानि ज᳓रतं च सूरी᳓न्
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः

मूलम् ...{Loading}...

नू मे॒ हव॒मा शृ॑णुतं युवाना यासि॒ष्टं व॒र्तिर॑श्विना॒विरा॑वत् ।
ध॒त्तं रत्ना॑नि॒ जर॑तं च सू॒रीन्यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभिः॒ सदा॑ नः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - अश्विनौ
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

nú ← nú (invariable)

śr̥ṇutam ← √śru- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yuvānā ← yúvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

aśvinau ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

írāvat ← írāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vartíḥ ← vartís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yāsiṣṭám ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

dhattám ← √dhā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

járatam ← √jr̥̄- ~ jūr- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rátnāni ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sūrī́n ← sūrí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

पद-पाठः

नु । मे॒ । हव॑म् । आ । शृ॒णु॒त॒म् । यु॒वा॒ना॒ । या॒सि॒ष्टम् । व॒र्तिः । अ॒श्वि॒नौ॒ । इरा॑ऽवत् ।
ध॒त्तम् । रत्ना॑नि । जर॑तम् । च॒ । सू॒रीन् । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥

Hellwig Grammar

nū ← nu
[adverb]
“now; already.”

me ← mad
[noun], genitive, singular
“I; mine.”

havam ← hava
[noun], accusative, singular, masculine
“invocation.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

śṛṇutaṃ ← śṛṇutam ← śru
[verb], dual, Present imperative
“listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

yuvānā ← yuvan
[noun], vocative, dual, masculine
“young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

yāsiṣṭaṃ ← yāsiṣṭam ← yā
[verb], dual, Aorist inj. (proh.)
“go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

vartir ← vartiḥ ← vartis
[noun], accusative, singular, neuter
“tour.”

aśvināv ← aśvinau ← aśvin
[noun], vocative, dual, masculine
“Asvins; two.”

irāvat
[noun], accusative, singular, neuter
“enjoyable.”

dhattaṃ ← dhattam ← dhā
[verb], dual, Present imperative
“put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

ratnāni ← ratna
[noun], accusative, plural, neuter
“jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

jarataṃ ← jaratam ← jṛ
[verb], dual, Present imperative
“jṛ; digest; age; cook; boil down; decay; decay; ripen.”

ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

sūrīn ← sūri
[noun], accusative, plural, masculine
“patron.”

yūyam ← tvad
[noun], nominative, plural
“you.”

pāta ← pā
[verb], plural, Present imperative
“protect; govern.”

svastibhiḥ ← svasti
[noun], instrumental, plural, feminine
“prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

sadā
[adverb]
“always; continually; always; perpetually.”

naḥ ← mad
[noun], accusative, plural
“I; mine.”

सायण-भाष्यम्

नूमेहवमित्यष्टमी सिद्धा ॥ ८ ॥आविश्ववारेति सप्तर्चं पञ्चदशं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभं आश्विनं अनुक्रम्यतेच-आविश्ववारासप्तेति प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रे च विनियोगउक्तः आद्यस्तृचस्तृतीयेछन्दोमे प्रउगशस्त्रे विनियुक्तः । आविश्ववाराश्विनागतन्नोयंसोमइन्द्रेति सूत्रितत्वात् ।

Wilson

English translation:

“Ever youthful Aśvins, hear today this my invocation; come, Aśvins, to the dwelling where the oblation isprepared, grant wealth (to the offerer), elevate the worshipper, and do you ever cherish us with blessings.”

Jamison Brereton

Now, hear my call, youthful ones. Journey the course that brings
refreshment, Aśvins.
Grant riches and awaken our patrons! – Do you protect us always with your blessings.

Griffith

Now hear, O Youthful Twain, mine invocation: come, Asvins, to the home where food aboundeth.
Vouchsafe us wealth, do honour to our nobles. Preserve us evermore, ye Gods, with blessings.

Geldner

Nun erhöret meinen Ruf, ihr Jünglinge; fahret eure erlabende Rundfahrt, Asvin! Bringet die Kleinode und lasset die freigebigen Herren alt werden!-Behütet ihr uns immerdar mit eurem Segen!

Grassmann

So hört nun meinen Ruf, o junge Ritter, und kommt mit Segen her zur Opferstätte, Den Fürsten schenket Gut und langes Leben; ihr Götter, schützt uns stets mit eurem Segen.

Elizarenkova

Прислушайтесь же к моему зову, о два юноши!
Отправляйтесь, о Ашвины, в (ваш) подкрепляющий (нас) обьезд!
Даруйте сокровища и дайте дожить до старости (нашим) покровителям!
Защищайте вы нас всегда (своими) милостями!

अधिमन्त्रम् (VC)

अश्विनौ
वसिष्ठः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (युवाना, अश्विनौ) हे युवावस्था को प्राप्त राजपुरुषो ! (नु) निश्चय करके (मे) मेरे (हवं) इस उपदेश को (आ) भली-भाँति (शृणुतं) सुनो (इरावत् वर्तिः, यासिष्टं) तुम लोग ऐश्वर्य्यशाली देशों के मार्गों को जाओ और वहाँ (सूरीन् जरतं) शूरवीरों को उपलब्ध करके (रत्नानि, धत्तं) रत्नों को धारण करो (च) और परमात्मा से प्रार्थना करो कि (यूयं) आप (नः) हमको (स्वस्तिभिः) कल्याणदायक उपदेशों से (सदा) सदैव (पात) पवित्र करें॥८॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे युवा शूरवीर योद्धाओ ! तुम धन-धान्य से पूरित ऐश्वर्य्यशाली देशों की ओर जाओ और वहाँ के शूरवीरों को विजय करके विविध प्रकार के धनों को लाभ करो और विजय के साथ ही परमात्मा से प्रार्थना करो कि हे भगवन् ! आप अपने सदुपदेशों से हमें सदा पवित्र करें, ताकि हम से कोई अनिष्ट कर्म न हो और आप हमारी इस विजय में सदा सहायक हों ॥८॥ यह ६९ वाँ सूक्त और १६ वाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (युवाना, अश्विनौ) हे यौवनावस्थां प्राप्ता राजपुरुषाः, यूयं (नु) निश्चयेन (मे) मम (हवम्) इममुपदेशं (आ) सम्यक् (शृणुतम्) शृणुत, अन्यच्च यूयं (इरावत्) ऐश्वर्य्यशालिनः (वर्तिः) देशान् (यासिष्टम्) प्रयात, तथा च (सूरीन्) बलिनो रिपून् (जरतम्) उपालभत (रत्नानि) रत्नानि माणिक्यादीनि (च) च (धत्तम्) धत्त, परमात्मानं प्रार्थयत च यत् (यूयम्) भवन्तः (स्वस्तिभिः) कल्याणदातृभि-रुपदेशैः (नः) अस्मान् (सदा) सर्वदा (पात) रक्षन्तु ॥८॥ इत्येकोनसप्ततितमं सूक्तं षोडशो वर्गश्च समाप्तः ॥