ऋग्वेदे विश्वासटिप्पन्यः

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

सायण-भाष्यम्

‘प्र मित्रयोः’ इत्येकोनविंशत्यृचमेकादशं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षम् । अत्रेयमनुक्रमणिका – प्र मित्रयोरेकोना गायत्रं दशम्याद्यास्त्रयः प्रगाथाः पुरउष्णिक् चतुर्थ्याद्या दशादित्यास्तिस्रः सौर्यः । इति । दशमी बृहत्येकादशी सतोबृहती द्वादशी बृहती त्रयोदशी सतोबृहती चतुर्दशी बृहती पञ्चदशी सतोबृहती षोडशी पुरउणिक् शिष्टा गायत्र्यः । चतुर्थ्याद्यास्त्रयोदश्यन्ता आदित्यदेवताः चतुर्दश्याद्यास्तिस्रः सूर्यदेवत्याः। आद्यन्त्यौ तृचौ पूर्ववन्मैत्रावरुणौ । अग्निष्टोमे माध्यंदिनसवने मैश्रावरुणशस्त्र आदितो नवर्चः शस्याः। प्र मित्रयोर्वरुणयोरिति नव’ (आश्व. श्रौ. ५. १०) इति सूत्रितत्वात् । पृष्ठ्याभिप्लवषडहयोः स्तोमवृद्धिनिमित्तमावापार्था आद्याः षडृचः । सूत्रितं च – ‘ प्र मित्रयोर्वरुणयोरिति षट् ’ ( आश्व. श्रौ. ७. ५) इति ॥

Jamison Brereton

66 (582)
Mitra and Varuṇa (1–3, 17–19), Ādityas (4–13), Sūrya (14–16)
Vasiṣṭha Maitrāvaruṇi
19 verses: gāyatrī 1–9, 17–19, arranged in trcas; br ̥ hat ̥ ī alternating with satobr̥hatī 10–15, arranged in pragāthas; puraüṣṇih 16
This hymn consists of eight metrical units of various meters. The first three are three gāyatrī tr̥cas, followed by three br̥hatī/satobr̥hatī strophes and one more gāyatrī tr̥ca. The hymn then concludes with a final, single puraüṣṇih verse. Despite its metrical complexity, the hymn sustains its basic themes throughout. Once again this is a hymn recited at sunrise, and indeed the phrase “at the rising of the sun” occurs at the beginning of three of its seven strophes (vss. 4, 7, 12). Also the beginning of fourth strophe (vs. 14) contains a variant of the phrase, the final tr̥ca starts (vs. 16) with a reference to the rising of the sun, and the pragātha beginning at verse 10 opens with a mention of the sun. Therefore of the hymn’s eight units, only the first tr̥ca (vss. 1–3), which establishes Mitra and Varuṇa as the dedicands of the hymn, and the final summary invitation to Mitra and Varuṇa lack a reference to the rising sun in its first verse. This repeated mention of the rising sun is a structuring device that unifies the hymn despite the diversity of its meter. Thematically, the rise and movement of the Sun across the heavens becomes the representation of the Ādityas’ lordship extending across the world.
The actions of the Ādityas are also linked with the words and action of the ritual. This theme is introduced at the outset, when they are described as sudákṣa “of good skill” and the children of Dakṣa, the embodiment of skill and specifically sacrificial skill (vs. 2). The gods sustain “the three divisions” (vs. 10), a phrase that likely refers both to the divisions of the world (earth, midspace, and heaven), and to the divisions of the ritual (the three soma-pressings). They also sustain the divi sions of time (vs. 11): the year, month, and day, but also the sacrifice and the night, a division that could refer to the sacrificial rites by day and the continuation of the rites across the night. The Ādityas “impel” (√sū)—a word connected with Savitar, of course, and therefore with the Ādityas—the sacrificers and thereby bring their rituals success and take their worshipers “across difficult straits” (vss. 4–5).964 VII.66

01 प्र मित्रयोर्वरुणयो - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्र᳓ मित्र᳓योर् व᳓रुणयो
स्तो᳓मो न एतु शूषि᳓यः
न᳓मस्वान् तुविजात᳓योः

मूलम् ...{Loading}...

प्र मि॒त्रयो॒र्वरु॑णयोः॒ स्तोमो॑ न एतु शू॒ष्यः॑ ।
नम॑स्वान्तुविजा॒तयोः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - मित्रावरुणौ
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

प्र᳓ मित्र᳓योर् व᳓रुणयो
स्तो᳓मो न एतु शूषि᳓यः
न᳓मस्वान् तुविजात᳓योः

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
mitráyoḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

prá ← prá (invariable)

váruṇayoḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śūṣyàḥ ← śūṣyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

námasvān ← námasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tuvijātáyoḥ ← tuvijātá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

पद-पाठः

प्र । मि॒त्रयोः॑ । वरु॑णयोः । स्तोमः॑ । नः॒ । ए॒तु॒ । शू॒ष्यः॑ ।
नम॑स्वान् । तु॒वि॒ऽजा॒तयोः॑ ॥

Hellwig Grammar

pra
[adverb]
“towards; ahead.”

mitrayor ← mitrayoḥ ← mitra
[noun], genitive, dual, masculine
“friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

varuṇayo ← varuṇayoḥ ← varuṇa
[noun], genitive, dual, masculine
“Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

stomo ← stomaḥ ← stoma
[noun], nominative, singular, masculine
“hymn; Stoma; stoma [word].”

na ← naḥ ← mad
[noun], genitive, plural
“I; mine.”

etu ← i
[verb], singular, Present imperative
“go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

śūṣyaḥ ← śūṣya
[noun], nominative, singular, masculine
“encouraging.”

namasvān ← namasvat
[noun], nominative, singular, masculine
“respectful.”

tuvijātayoḥ ← tuvi
[noun]
“mighty; very; diverse; much(a); many.”

tuvijātayoḥ ← jātayoḥ ← jan
[verb noun], genitive, dual
“become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

सायण-भाष्यम्

मित्रयोर्वरुणयोः। मित्रावरुणयोरित्यर्थः । उभयत्र प्रतियोगापेक्षया द्विवचनत्वम्। तुविजातयोः बहुप्रादुर्भावयोर्दैवयोः नः अस्मदीयः शूष्यः सुखकरः नमस्वान् अन्नवान् हविर्भिर्युक्तः स्तोमः स्तोत्रं प्र एतु गच्छतु। ‘अहोरात्रे वै मित्रावरुणौ ’ (तै. सं. २. ४. १०. १) इति श्रुतिः। अनयोरहोरात्रापेक्षत्वात्तयोः पुनःपुनरागमनादनयोस्तुविजातत्वम् । अथवा बहूनामुपकारायानयोः प्रादुर्भावात्तुविजातत्वम् ॥

Wilson

English translation:

“May this our propitiatory praise, accompanied by oblations, proceed to you, Mitra and Varuṇa, ofreiterated manifestations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tuvijātayoḥ, repeatedly born, as presiding over day and night they may be said to bemanifest repeatedly in daily succession

Jamison Brereton

Let our thunderous praise song go forth with our reverence to Mitra and Varuṇa,
the two powerfully born,

Griffith

LET our strong hymn of praise go forth, the laud of Mitra-Varuna,
With homage to that high-born Pair;

Geldner

Unser aufmunterndes Loblied auf Mitra und Varuna, die Vielartigen, soll hinausgehen, von Verbeugungen begleitet;

Grassmann

Es dringe unser kräft’ges Lob zu Varuna und Mitra vor, Voll Ehrfurcht zu den mächtigen.

Elizarenkova

Пусть направится к Митре, к Варуне
Наше вдохновляющее восхваление,
Сопровождаемое поклонением, (к ним), мощнорожденным!

अधिमन्त्रम् (VC)

मित्रावरुणौ
वसिष्ठः
निचृद्गायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - विषयः

अब पूर्वोक्त विज्ञानयज्ञ को प्रकारान्तर से वर्णन करते हैं।

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्रयोः,वरुणयोः) हे प्रेममय सर्वाधार परमात्मन् ! (नः) हमारा (प्र,स्तोमः) यह विस्तृत विज्ञानयज्ञ (शुष्यः) सब प्रकार की वृद्धि करनेवाला (एतु) हो (तु) और (विजातयोः) हे जन्म-मरण से रहित भगवन् ! यह (नमस्वान्) बृहदन्न से सम्पन्न हो॥१॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - “विगतम् जातम् यस्मात्स विजात:”=जिससे जन्म विगत हो, उसको“विजात”कहते हैं,अर्थात् विजात के अर्थ यहाँ आकृतिरहित के हैं अथवा“जननं जातम्”=उत्पन्न होनेवाले को“जात”और इससे विपरीत जन्मरहित को“अजात”कहते हैं।इस मन्त्र में जन्म तथा मृत्यु से रहित मित्रावरुण नामक परमात्मा से यह प्रार्थना की गई है कि हे भगवन् ! आप ऐसी कृपा करें, जिससे हमारा यह विज्ञानरूपी यज्ञ सब प्रकार के सुखों का देनेवाला और प्रभूत अन्न से समृद्ध हो॥ यदि यह कहा जाय कि“विजातयो:”द्विवचन होने से यहाँ मित्र और वरुण दो देवताओं का ही ग्रहण हो सकता है, एक ईश्वर का नहीं?इसका उत्तर यह है कि“मित्रयो:” “वरुणयो:”यहाँ भी एक शब्द में द्विवचन है, परन्तु अर्थ एक के ही किये जाते हैं।जिसका कारण यह समझना चाहिये कि वेद में वचन,विभक्ति तथा लिङ्ग का नियम नहीं, अर्थात्“बहुलं छन्दसि” अष्टा० २।४।७३॥इस पाणिनिकृत सूत्र के अनुसार छन्द=वेद में सब बातों का व्यत्यय हो जाता है,इसलिये कोई दोष नहीं॥ और जो लोग“नमः”शब्द का अर्थ अन्न नहीं मानते, उनको ध्यान रखना चाहिए कि उपर्युक्त मन्त्र में“नम:”शब्द अन्न का वाचक है,जैसा कि अर्थ से स्पष्ट है,किसी अन्य पदार्थ का नहीं॥१॥

आर्यमुनि (सं) - विषयः

अथ विज्ञानमयो यज्ञः प्रकारान्तरेण वर्ण्यते।

आर्यमुनि (सं)- पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्रयोः, वरुणयोः) हे प्रेममय सर्वाधार परमात्मन् ! (नः) अस्माकम् (प्र, स्तोमः) एष विस्तृतो यज्ञः (शूष्यः) विविधसुखकरः (एतु) भवतु (तु) अथ च (विजातयोः) हे जन्ममरणरहित भगवन्, अयं यज्ञः (नमस्वान्) अन्नबाहुल्ययुक्तः स्यात् ॥१॥

02 या धारयन्त - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

या᳓ +++(मित्रावरुणौ)+++ धार᳓यन्त देवाः᳓
सुद᳓क्षा द᳓क्ष-पितरा +++(मित्रावरुणौ)+++।
असुर्या᳙य+++(=असुर-सम्बन्धे)+++ प्र᳓महसा ॥

मूलम् ...{Loading}...

या धा॒रय॑न्त दे॒वाः सु॒दक्षा॒ दक्ष॑पितरा ।
अ॒सु॒र्या॑य॒ प्रम॑हसा ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - मित्रावरुणौ
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

या᳓ धार᳓यन्त देवाः᳓
सुद᳓क्षा द᳓क्षपितरा
असुर्या᳡य प्र᳓महसा

मूलम्

या धा॒रय॑न्त दे॒वा सु॒दक्षा॒ दक्ष॑पितारा । अ॒सु॒र्या॑य॒ प्रम॑हसा ।

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Morph
devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhāráyanta ← √dhr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

dákṣapitarā ← dákṣapitar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sudákṣā ← sudákṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

asuryā̀ya ← asuryà- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

prámahasā ← prámahas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

पद-पाठः

या । धा॒रय॑न्त । दे॒वाः । सु॒ऽदक्षा॑ । दक्ष॑ऽपितरा ।
अ॒सु॒र्या॑य । प्रऽम॑हसा ॥

Hellwig Grammar

yā ← yad
[noun], accusative, dual, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

dhārayanta ← dhāray ← √dhṛ
[verb], plural, Present injunctive
“keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

devāḥ ← deva
[noun], nominative, plural, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

sudakṣā ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

sudakṣā ← dakṣā ← dakṣa
[noun], accusative, dual, masculine
“deft; right; intelligent; expert.”

dakṣapitarā ← dakṣa
[noun], masculine
“Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

dakṣapitarā ← pitarā ← pitṛ
[noun], accusative, dual, masculine
“father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

asuryāya ← asurya
[noun], dative, singular, neuter
“dignity.”

pramahasā ← pramahas
[noun], accusative, dual, masculine

सायण-भाष्यम्

या यौ युवां धारयन्त । क। देवाः आदिकर्तारः असुर्याय बलकरणाय । कीदृशौ युवाम् । सुदक्षा शोभनबलौ दक्षपितरा बलस्य पालकौ स्वामिनौ वा । बलप्रदावित्यर्थः । प्रमहसा प्रकृष्टतेजस्कौ । तौ साधयतमित्युत्तरत्रान्वयः ॥

11अथैकदशीमाह - देवा सर्वे ऽपीन्द्रादयो देवाः
सुदक्षा सुष्ठु दक्षौ कुशलौ दक्षपितारा दक्षस्य कर्मणः पालकौ यौ मित्रावरुणौ प्रमहसा प्रकृष्टेन तेजसा असुर्याय असुरसंबन्धिने विनाशाय अधारयन्त चित्ते धृतवन्तो मित्रावरुणाव् एवासुरान् विनाशयत इत्येवं निश्चितवन्तः ।

Wilson

English translation:

“You whom the gods uphold for their invigoration, both mighty, masters of strength and of diffusiveradiance.”

Jamison Brereton

Whom the gods uphold, the two of good skill whose father is Skill, whose greatness (goes) forward to lordship.

Griffith

The Two exceeding wise, the Sons of Daksa, whom the gods ordained
For lordship, excellently great.

Geldner

Die Wohlverständigen, deren Vater Daksa, der Verstand, ist, die die Götter für die Asurawürde bestimmten, die Erhabenen.

Grassmann

Die weisen, die der Weisheit Hort, die grossen, die zur Geistesmacht Die Götterschar sich ausersah.

Elizarenkova

(Те двое,) кого боги определили
Для асурской силы, (их) очень великих,
С прекрасной силой действия, сыновей Дакши,

अधिमन्त्रम् (VC)

मित्रावरुणौ
वसिष्ठः
निचृद्गायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे ज्ञानस्वरूप प्रभो ! आपको (देवाः) विद्वान् लोग (धारयन्त) धारण करते हैं (या) जो आप (सुदक्षा) विज्ञानी हो (दक्षपितरा) विज्ञानियों की रक्षा करनेवाले हो (प्रमहसा) प्रकृष्ट तेजवाले आप (असुर्याय) हमारे बल के लिए सहायक हों॥२॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में भी द्विवचन अविवक्षित है अर्थात्“या”से“यौ”के अर्थों का ग्रहण नहीं, किन्तु यह अर्थ है कि हे परमात्मन् ! आपको विद्वान् लोग धारण करते हैं, आप सर्वोपरि दक्ष और दक्षोंके भी रक्षक हैं, आप हमारे इस विज्ञानयज्ञ में अपनी दक्षता से सहायक हों ॥ तात्पर्य्ययह है कि कलाकौशलप्रधान यज्ञ को“विज्ञानयज्ञ”कहते हैं और यह यज्ञ कुशलता के बिना कदापि नहीं आ सकता, इसलिए सर्वोपरि कुशल=दक्ष परमात्मा केसाहाय्य की इस मन्त्र में प्रार्थना की है। स्मरण रहे कि दक्ष, कुशल, चतुर तथा निपुण, ये सब पर्यायवाची शब्द हैं ॥२॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे ज्ञानस्वरूप परमात्मन् ! भवन्तं (देवाः) विद्वांसः हृदि (धारयन्त) धारयन्ति (या) यो भवान् (सुदक्षा) सर्वज्ञः (दक्षपितरा) विदुषां रक्षिता (प्रमहसा) तेजस्वी भवान् (असुर्याय) अस्मभ्यं बलदानार्थं सहायको भवतु ॥२॥

03 ता न - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ता᳓ न स्तिपा᳓ तनूपा᳐᳓
व᳓रुण जरितॄणा᳐᳓म्
मि᳓त्र साध᳓यतं धि᳓यः

मूलम् ...{Loading}...

ता नः॑ स्ति॒पा त॑नू॒पा वरु॑ण जरितॄ॒णाम् ।
मित्र॑ सा॒धय॑तं॒ धियः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - मित्रावरुणौ
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

ता᳓ न स्तिपा᳓ तनूपा᳐᳓
व᳓रुण जरितॄणा᳐᳓म्
मि᳓त्र साध᳓यतं धि᳓यः

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

stipā́ ← stipā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tanūpā́ ← tanūpā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

jaritr̥̄ṇā́m ← jaritár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

váruṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

mítra ← mitrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sādháyatam ← √sādh- ~ sidh- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

पद-पाठः

ता । नः॒ । स्ति॒ऽपा । त॒नू॒ऽपा । वरु॑ण । ज॒रि॒तॄ॒णाम् ।
मित्र॑ । सा॒धय॑तम् । धियः॑ ॥

Hellwig Grammar

tā ← tad
[noun], nominative, dual, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

na ← naḥ ← mad
[noun], genitive, plural
“I; mine.”

stipā
[noun], nominative, dual, masculine

tanūpā ← tanū
[noun], feminine
“body; self; own(a); person; form.”

tanūpā ← pā
[noun], nominative, dual, masculine
“protecting.”

varuṇa
[noun], vocative, singular, masculine
“Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

jaritṝṇām ← jaritṛ
[noun], genitive, plural, masculine
“singer.”

mitra
[noun], vocative, singular, masculine
“friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

sādhayataṃ ← sādhayatam ← sādhay ← √sādh
[verb], dual, Present imperative
“prepare; cure; prepare; perform; produce; compound; treat; treat; overpower; achieve; use; cover; prove; prove; process.”

dhiyaḥ ← dhī
[noun], accusative, plural, feminine
“intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

सायण-भाष्यम्

ता तौ स्तिपा। स्त्यायन्त इति स्तयो गृहाः। तान् पात इति स्तिपौ। तनूपा तन्वः पातारौ हे वरुण हे मित्र उक्तलक्षणौ युवां जरितॄणां नः अस्माकं धियः कर्माणि स्तुतिरूपाणि साधयतं फलवन्ति कुरुतम् ॥

Wilson

English translation:

“Protectors of our dwellings, protectors of our person ns, Mitra and Varuṇa, perfect the rites of youradorers.”

Jamison Brereton

You two, protectors of our dependents and of our bodies, o Varuṇa— bring the insights of (us) singers to success, o Mitra.

Griffith

Such, Guardians of our homes and us, O Mitra-Varuna, fulfil
The thoughts of those who sing your praise.

Geldner

Seid Schützer der Angehörigen und der eigenen Person von uns Sängern, Varuna, und lasset unsere Gebete in Erfüllung gehen, Mitra!

Grassmann

Des Leibes und des Hauses Schutz und unsrer Sänger, Varuna Und Mitra, segnet das Gebet.

Elizarenkova

Они, охраняющие родню, охраняющие нас самих,
О Варуна, певцов,
О Митра, – приведите к успеху (наши) поэтические мысли!

अधिमन्त्रम् (VC)

मित्रावरुणौ
वसिष्ठः
विराड्गायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्र) हे मित्र परमात्मन् ! आप (जरितॄणां) क्षणभङ्गुर शरीरवाले मनुष्यों की (धियः) बुद्धि को (साधयतं) साधनसम्पन्न करें। (वरुण) हे वरणीय परमात्मन् ! आप (नः) हमारे (स्तिपा) घरों को पवित्र करें,क्योंकि (ता) उक्त गुणोंवाले आप (तनूपा) सब प्रकार के शरीरों को पवित्र करनेवाले हैं॥३॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में“तनूपा”परमात्मासे सब प्रकार की पवित्रता के लिए प्रार्थना की गई है किहे भगवन् ! आप हमको सब प्रकार से पवित्र करें अथवा स्तिपा, तनूपा आदि सब परमात्मा के नाम हैं, जो गृहादि स्थनोंको पवित्रे करे, उसका नाम“स्तिपा”और जो शरीरों को पवित्र करे, उसको“तनूपा”कहते हैं, इत्यादि नामयुक्त परमात्मा से पवित्रता की प्रार्थना करके पश्चात् विज्ञानयज्ञ में क्रियाकौशल की सिद्धि के लिए बुद्धि को साधनसम्पन्न करने की प्रार्थना की गई है ॥३॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्र) हे सर्वप्रिय परमात्मन् ! भवान् (जरितॄणाम्) क्षणभङ्गुरशरीरवतां पुंसां (धियः) बुद्धीः (साधयतं) साधनवतीः करोतु। (वरुण) हे सर्ववरणीय परमात्मन् ! भवान् (नः) अस्माकं (स्तिपाः) गृहाणि पवित्रीकरोतु यतश्च (ता) उक्तगुणवान्भवान् (तनूपा) प्राणिमात्रस्योद्धारकोऽस्ति, अतो भवताहमप्युद्धरणीयः ॥३॥

04 यदद्य सूर - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

य᳓द् अद्य᳓ सू᳓र उ᳓दिते
अ᳓नागा मित्रो᳓ अर्यमा᳓
सुवा᳓ति सविता᳓ भ᳓गः

मूलम् ...{Loading}...

यद॒द्य सूर॒ उदि॒तेऽना॑गा मि॒त्रो अ॑र्य॒मा ।
सु॒वाति॑ सवि॒ता भगः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - आदित्याः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

य᳓द् अद्य᳓ सू᳓र उ᳓दिते
अ᳓नागा मित्रो᳓ अर्यमा᳓
सुवा᳓ति सविता᳓ भ᳓गः

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Morph
adyá ← adyá (invariable)

sū́re ← sū́ra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

údite ← √i- 1 (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánāgāḥ ← ánāgas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvā́ti ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

पद-पाठः

यत् । अ॒द्य । सूरे॑ । उत्ऽइ॑ते । अना॑गाः । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा ।
सु॒वाति॑ । स॒वि॒ता । भगः॑ ॥

Hellwig Grammar

yad ← yat
[adverb]
“once [when]; because; that; if; how.”

adya
[adverb]
“now; today; then; nowadays; adya [word].”

sūra ← sūre ← sūra
[noun], locative, singular, masculine
“sun.”

udite ← udi ← √i
[verb noun], locative, singular
“rise; originate; rise; increase.”

’nāgā ← anāgāḥ ← anāgas
[noun], nominative, singular, masculine
“blameless; impeccant.”

mitro ← mitraḥ ← mitra
[noun], nominative, singular, masculine
“friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

aryamā ← aryaman
[noun], nominative, singular, masculine
“Aryaman; aryaman [word]; sun.”

suvāti ← sū
[verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
“give birth; urge; bestow; cause.”

savitā ← savitṛ
[noun], nominative, singular, masculine
“Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

bhagaḥ ← bhaga
[noun], nominative, singular, masculine
“Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

सायण-भाष्यम्

यत् धनमस्माकमपेक्षितं तत् अद्य अस्मिन् काले सूर उदिते सति प्रातःसवने अनागाः पापहन्ता मित्रोऽर्यमा सविता भगः चैते प्रत्येकं सुवाति प्रेरयेत् । अथवा । अनागा मित्रोऽर्यमा दाता भवतु । तदीप्सितं धनं भगो भजनीयः सविता सुवाति प्रेरयतु ॥

Wilson

English translation:

“May Mitra, the destroyer of sin, Aryaman, Savitā, Bhaga, bestow (upon us), today at sun-rise what (wepray for).”

Jamison Brereton

If today, at the rising of the sun, the one free of offense [=the Sun], Mitra, Aryaman,
Savitar, and Bhaga will each impel (us),

Griffith

So when the Sun hath risen to-day, may sinless Mitra, Aryaman,
Bhaga, and Savitar sendus forth.

Geldner

Wenn heute bei Sonnenaufgang Mitra, Aryaman, Savitri, Bhaga die Schuldlosen bestimmen werden,

Grassmann

Was bei der Sonne Aufgang heut der heil’ge Mitra, Arjaman, Bhaga und Savitar verleihn,

Elizarenkova

Если сегодня на восходе солнца
Митра, Арьяман (провозгласят нас) безгрешными,
(А) Савитар (нас) побудит (к этому, как и) Бхага,

अधिमन्त्रम् (VC)

आदित्याः
वसिष्ठः
निचृद्गायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो धन (अद्य) आज (सूरे, उदिते) सूर्य्य के उदय होने पर आता है, वह सब (अनागाः) निष्पाप (मित्रः) सबके प्रिय (अर्यमा) न्यायकारी (सुवाति) सर्वव्यापक (सविता) सर्वोत्पादक (भगः) ऐश्वर्य्यसम्पन्न इत्यादि गुणोंवालेपरमेश्वरकी कृपा से आता है॥४॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को जो प्रतिदिन धन तथाऐश्वर्य्यप्राप्त होता है, वह सब परमेश्वर की कृपा से मिलता है,मानो वहसत्कर्मियोंको अपने हाथ से बाँटता है और दुष्कर्मी हाथ मलते हुए देखते रहते हैं, इसलिए भग=सर्वऐश्वर्य्यसम्पन्न परमात्मा से सत्कर्मोंद्वारा उसऐश्वर्य्यकी प्रार्थना कथन की गई है कि आप कृपा करके हमें भी प्रतिदिन वहऐश्वर्य्यप्रदान करें ॥ “भग”नाम मुख्यतया परमात्मा का और गौणीवृत्ति सेऐश्वर्य्यकाभीनाम“भग”है, इसलिएऐश्वर्य्यसम्पन्न पुरुषों और आध्यात्मिकऐश्वर्य्यसम्पन्न ऋषि-मुनियों को भी भगवान् कहा जाता है, अन्य अर्यमादि सब नाम परमात्मा के हैं, जैसा कि पीछे भी“शं नो मित्र: शं वरुण: शन्नो भवत्वर्यमा”इत्यादिमन्त्रोंसे सिद्ध कर आये हैं और सब स्पष्ट है ॥४॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यद्धनम् (अद्य) अस्मिन्दिवसे (सूरे उदिते) सूर्योदयसमये आगच्छति तत् (अनागाः) निष्पापाय भवतु (मित्रः) सर्वप्रियः (अर्यमा) न्यायकारी (सुवाति) सर्वव्यापकः भवति (सविता) सर्वोत्पादकः (भगः) ऐश्वर्यसम्पन्नः, एवंविधगुणाकरस्य परमात्मनः कृपया न्यायेन द्रव्यप्राप्तिर्भवतीति भावः ॥४॥

05 सुप्रावीरस्तु स - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सुप्रावी᳓र् अस्तु स᳓ क्ष᳓यः
प्र᳓ नु᳓ या᳓मन् सुदानवः
ये᳓ नो अं᳓हो ऽतिपि᳓प्रति

मूलम् ...{Loading}...

सु॒प्रा॒वीर॑स्तु॒ स क्षयः॒ प्र नु याम॑न्त्सुदानवः ।
ये नो॒ अंहो॑ऽति॒पिप्र॑ति ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - आदित्याः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Morph
astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

kṣáyaḥ ← kṣáya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suprāvī́ḥ ← suprāvī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

prá ← prá (invariable)

sudānavaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yā́man ← yā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

áṁhaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

atipíprati ← √pr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

पद-पाठः

सु॒प्र॒ऽअ॒वीः । अ॒स्तु॒ । सः । क्षयः॑ । प्र । नु । याम॑न् । सु॒ऽदा॒न॒वः॒ ।
ये । नः॒ । अंहः॑ । अ॒ति॒ऽपिप्र॑ति ॥

Hellwig Grammar

suprāvīr ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

suprāvīr ← prāvīḥ ← prāvī
[noun], nominative, singular, masculine

astu ← as
[verb], singular, Present imperative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

kṣayaḥ ← kṣaya
[noun], nominative, singular, masculine
“dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

pra
[adverb]
“towards; ahead.”

nu
[adverb]
“now; already.”

yāman
[noun], locative, singular, neuter
“expedition; path; expedition; arrival.”

sudānavaḥ ← sudānu
[noun], vocative, plural, masculine
“big; lavish.”

ye ← yad
[noun], nominative, plural, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

no ← naḥ ← mad
[noun], accusative, plural
“I; mine.”

aṃho ← aṃhaḥ ← aṃhas
[noun], accusative, singular, neuter
“trouble; sin.”

’tipiprati ← atipiprati ← atipṛ ← √pṛ
[verb], plural, Present indikative

सायण-भाष्यम्

सः क्षयः स निवासः सुप्रावीरस्तु सुष्ठु प्रकर्षेण रक्षितास्तु । प्रशब्द आदरार्थः । प्रकर्षेण नु क्षिप्रं भवन्त्विति शेषः । कदेति उच्यते । हे सुदानवः सुदानाः युष्माकं यामन् यामनि गमने सति । कीदृशानां गमने। ये यूयमागत्य नः अस्माकम् अहः पापम् अतिपिप्रति अतिपारयथ तेषां गमन इति ॥ ॥ ८ ॥

Wilson

English translation:

“May this our dwelling be well protected, liberal deities, on your departure, you who purify us from sin.”

Jamison Brereton

Let this dwelling be one that ritually pursues (the gods) well. Now, o you bringing good drops, (let those go) forth on their course
who take us across difficult straits.

Griffith

May this our home be guarded well forward, ye Bounteous, on the way,
Who bear us safely o’er distress.

Geldner

So soll dieses Haus einladend sein. Auf der Fahrt mögen nun die voran sein, ihr Gabenschöne, die uns über die Not hinweghelfen.

Grassmann

Das sei erfreuender Besitz; gebt Führer uns, o gütige, Die sicher leiten durch Gefahr.

Elizarenkova

(То) пусть будет привлекательным это место для жилья!
Пусть же (будут) в пути (те) впереди, о прекраснодарящие,
Кто переправляет нас через беду!

अधिमन्त्रम् (VC)

आदित्याः
वसिष्ठः
आर्षीगायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सुदानवः) हे यजमान लोगों ! तुम्हारे (यामन्) मार्ग (सः) वह परमात्मा (क्षयः) विघ्नरहित करे (नु) और (सुप्रावीः, अस्तु) रक्षायुक्त हो। तुम लोग यह प्रार्थना करो कि (ये) जो (नः) हमारे (अंहः) पाप हैं, उनको आप (अतिपिप्रति) हम से दूर करें॥५॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि दानी तथा यज्ञशील यजमानों के मार्ग सदा निर्विघ्न होते और उनके पापों का सदैव क्षय होता है। अर्थात् जब वे अपने शुद्ध हृदय द्वारा परमात्मा से प्रार्थना करते हैं कि हे भगवन् ! आप हमारे पापों का क्षय करें, तब उनको इस कर्म का फल अवश्य शुभ होता है। यद्यपि वैदिक मत में केवल प्रार्थना का फल मनोऽभिलषित पदार्थोंकी प्राप्ति नहीं हो सकता, तथापि प्रार्थना द्वारा अपने हृदय की न्यूनताओं को अनुभव करने से उद्योग का भाव उत्पन्न होता है, जिसका फल परमात्मा अवश्य देते हैं, या यों कहों कि अपनी न्यूनताओं को पूर्ण करते हुए जो प्रार्थना की जाती है, वह सफल होती है ॥५॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सुदानवः) हे यजमानाः ! भवतां (यामन्) मार्गं (सः) पूर्वोक्तः परमात्मा (क्षयः) विघ्नरहितं करोतु (नु) अपरञ्च स मार्गः (सुप्रावीः) रक्षायुक्तः (अस्तु) भवतु अन्यच्च (ये) यानि (नः) अस्माकं (अंहः) पापानि (अतिपिप्रति) दूरीकरोतु भवानिति शेषः ॥५॥

06 उत स्वराजो - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उत᳓ स्वरा᳓जो अ᳓दितिर्
अ᳓दब्धस्य व्रत᳓स्य ये᳓
महो᳓ रा᳓जान ईशते

मूलम् ...{Loading}...

उ॒त स्व॒राजो॒ अदि॑ति॒रद॑ब्धस्य व्र॒तस्य॒ ये ।
म॒हो राजा॑न ईशते ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - आदित्याः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

उत᳓ स्वरा᳓जो अ᳓दितिर्
अ᳓दब्धस्य व्रत᳓स्य ये᳓
महो᳓ रा᳓जान ईशते

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Morph
áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

svarā́jaḥ ← svarā́j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)

ádabdhasya ← ádabdha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vratásya ← vratá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)

īśate ← √īś- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

rā́jānaḥ ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

पद-पाठः

उ॒त । स्व॒ऽराजः॑ । अदि॑तिः । अद॑ब्धस्य । व्र॒तस्य॑ । ये ।
म॒हः । राजा॑नः । ई॒श॒ते॒ ॥

Hellwig Grammar

uta
[adverb]
“and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

svarājo ← sva
[noun]
“own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

svarājo ← rājaḥ ← rāj
[noun], nominative, plural, masculine
“king; best; rāj; rāj [word].”

aditir ← aditiḥ ← aditi
[noun], nominative, singular, feminine
“Aditi; aditi [word].”

adabdhasya ← adabdha
[noun], genitive, singular, neuter
“unfailing; unimpaired.”

vratasya ← vrata
[noun], genitive, singular, neuter
“vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

ye ← yad
[noun], nominative, plural, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

maho ← mahaḥ ← mah
[noun], genitive, singular, masculine
“great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

rājāna ← rājānaḥ ← rājan
[noun], nominative, plural, masculine
“king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

īśate ← īś
[verb], plural, Present indikative
“govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

सायण-भाष्यम्

उत अपि च ये मित्रादयस्त्रयः स्वराजः सर्वस्य स्वामिनः अदितिः तेषां माता च सन्ति अदब्धस्य अहिंसितस्य महः महतः व्रतस्य अस्य कर्मणः राजानः स्वामिनः ते ईशते समर्था भवन्ति । अभिमतं दातुमिति शेषः । अथवैवं योज्यम्। ये मित्रादयोऽदितिश्चादब्धस्य व्रतस्य स्वराज ईश्वराः ते महो महतोऽस्मदभिमतधनस्य राजानः स्वामिनः सन्त ईशतेऽस्मभ्यं तद्दातुम् ॥

Wilson

English translation:

“And who are sovereign over all, and, with Aditi, preside over this unobstructed and great ceremony.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Utasvarājo aditiradabdhasya vratasya ye maho rājāna iśate: aditis teṣām mātā, of them Aditi is the mother,or mitrādayo aditiśca = Mitra and the rest and Aditi

Jamison Brereton

And the sovereign kings and Aditi, who (are masters) of the undeceivable command,
as kings are masters of (all that is) great.

Griffith

And those Self-reigning, Aditi, whose statute is inviolate,
The Kings who rule a vast domain.

Geldner

Auch die Selbstherrscher und Aditi, die die Hüter des unantastbaren Gesetzes sind: als Könige verfügen sie über große Macht.

Grassmann

Denn die Aditja’s, deren Recht niemand versehrt, die mächtigen, Sind Herrscher über grosses Gut.

Elizarenkova

А также (эти) самодержцы (и) Адити,
Которые (хранители) обета, не поддающегося обману,
(Эти) цари имеют огромную (власть).

अधिमन्त्रम् (VC)

आदित्याः
वसिष्ठः
आर्षीगायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) जो (राजानः) राजा लोग (अदब्धस्य, महः, व्रतस्य) अखण्डित महाव्रत को (ईशते) करते हैं, वे (स्वराजः) सब के स्वामी (उत) और (अदितिः) सूर्य्य के समान प्रकाशवाले होते हैं॥६॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - न्यायपूर्वक प्रजाओं का पालन करना राजाओंका “अखण्डितमहाव्रत” है। जो राजा इस व्रत का पालन करता है अर्थात् किसी पक्षपात से न्याय कोभङ्गनहीं करता, वह स्वराज्य=अपनी स्वतन्त्र सत्ता से सदा विराजमान होता है। इसकी व्युत्पत्ति इस प्रकार है कि“स्वयं राजते इति स्वराट्”=जो स्वतन्त्र सत्ता से विराजमान हो, उसका नाम“स्वराट्”और“स्वयं राजते इति स्वराज:”=जो स्वयं विराजमान हो, उसको“स्वराज”कहते हैंऔर यह बहुवचन में बनता है। यहाँ“स्वराज”शब्द“राजान:”का विशेषण है। अर्थात्वे ही राजा लोग स्वराज का लाभ करते हैं, जो न्याय-नियम से प्रजापालक होते हैं, अन्य नहीं ॥ कई एक मन्त्रों में“स्वराज”शब्द ईश्वर के लिए भी आता है, क्योंकि वह वास्तव में अपनी सत्ता से विराजमान है और अन्य सब राजा प्रजा किसी न किसी प्रकार से परतन्त्र ही रहते हैं, सर्वथा स्वतन्त्र कदापि नहीं हो सकते ॥ और जहाँ“स्वाराज्य”शब्द आता है, वहाँयह अर्थ होते हैं कि“स्वर् राज्यं स्वाराज्यं”=जो देवताओं का राज्य हो,वह“स्वाराज्य” कहलाता है। इस पद में“स्वर”तथा“राज”दो शब्द हैं,“स्वर”शब्द के रकार का लोप होकर पूर्वपद को दीर्घ हो जाने से“स्वाराज”बनता और इसी के भाव को“स्वराज्य”कहते हैं, इस प्रकार कहीं“स्वराज्य” और कहीं“स्वराज”ये दोनों शब्द वेदों के अनेक मन्त्रों में आते हैं, जो कहीं ईश्वर के अर्थ देते और कहीं देवताओं के राज्य के अर्थ देते हैं, इनसे भिन्न अर्थ में इनका व्यवहार नहीं देखा जाता ॥ और जो आजकल कई एक लोग परराज्यकी अपेक्षा से अपने राज्य के लिए“स्वराज्य”शब्द का व्यवहार करते हैं, वह वेद तथा शास्त्रों में कहीं नहीं पाया जाता, क्योंकि वैदिक सिद्धान्त में जो उत्तम गुणों से सम्पन्न हो, वह देवता और जो उक्त गुणों से रहित हो, उसको असुर कहते हैं, इस परिभाषा के अनुसार जो देवता है, वह अपना और असुर पराया है, यही मर्यादा सदा से चली आई है ॥६॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) ये (राजानः) सम्राजः (अदब्धस्य, व्रतस्य, महः) महतो व्रतस्य (स्वराजः) स्वामिनो भवन्ति (उत) अन्यच्च ते (ईशते) ऐश्वर्ययुक्ता भवन्तीत्यर्थः, तथा (अदितिः) सूर्यवत् प्रकाशका भवन्ति ॥६॥

07 प्रति वाम् - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्र᳓ति वां सू᳓र उ᳓दिते
मित्रं᳓ गृणीषे व᳓रुणम्
अर्यम᳓णं रिशा᳓दसम्

मूलम् ...{Loading}...

प्रति॑ वां॒ सूर॒ उदि॑ते मि॒त्रं गृ॑णीषे॒ वरु॑णम् ।
अ॒र्य॒मणं॑ रि॒शाद॑सम् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - आदित्याः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

प्र᳓ति वां सू᳓र उ᳓दिते
मित्रं᳓ गृणीषे व᳓रुणम्
अर्यम᳓णं रिशा᳓दसम्

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Morph
práti ← práti (invariable)

sū́re ← sū́ra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

údite ← √i- 1 (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

gr̥ṇīṣe ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mitrám ← mitrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váruṇam ← váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aryamáṇam ← áryaman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

riśā́dasam ← riśā́das- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

प्रति॑ । वा॒म् । सूरे॑ । उत्ऽइ॑ते । मि॒त्रम् । गृ॒णी॒षे॒ । वरु॑णम् ।
अ॒र्य॒मण॑म् । रि॒शाद॑सम् ॥

Hellwig Grammar

prati
[adverb]
“towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

vāṃ ← vām ← tvad
[noun], accusative, dual
“you.”

sūra ← sūre ← sūra
[noun], locative, singular, masculine
“sun.”

udite ← udi ← √i
[verb noun], locative, singular
“rise; originate; rise; increase.”

mitraṃ ← mitram ← mitra
[noun], accusative, singular, masculine
“friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

gṛṇīṣe ← gṛ
[verb], singular, Present indikative
“praise.”

varuṇam ← varuṇa
[noun], accusative, singular, masculine
“Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

aryamaṇaṃ ← aryamaṇam ← aryaman
[noun], accusative, singular, masculine
“Aryaman; aryaman [word]; sun.”

riśādasam ← riśādas
[noun], accusative, singular, masculine
“superior; superior; proud.”

सायण-भाष्यम्

हे मित्रावरुणौ मित्रं त्वां वरुणं च युवां रिशादसं शत्रूणामत्तारम् अर्यमणं च प्रति प्रत्येकं गृणीषे स्तुवे । कदेति उच्यते । सूरे सूर्ये देवे उदिते सति । प्रातरित्यर्थः ॥

Wilson

English translation:

“I glorify you, Mitra and Varuṇa, and Aryaman, the consumer of enemies when the sun has risen.”

Jamison Brereton

At the rising of the sun I will sing to you two, to Mitra and Varuṇa, to Aryaman, who cares for the stranger.

Griffith

Soon as the Sun hath risen, to you, to Mitra-Varuna, I sing,
And Aryaman who slays the foe.

Geldner

Ich rufe bei Sonnenaufgang euch beide wieder, den Mitra und Varuna, und den überlegenen Aryaman.

Grassmann

Bei Sonnenaufgang preise ich o Mitra euch und Varuna, Den Feindverzehrer Arjaman.

Elizarenkova

На восходе солнца я воспеваю
Вас двоих: Митру (и) Варуну.
(А также) Арьямана, заботящегося о чужом (?).

अधिमन्त्रम् (VC)

आदित्याः
वसिष्ठः
आर्षीगायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (वां) हे राजा तथा प्रजाजनों ! तुममें से (सूरे, उदिते) सूर्योदयकाल में (प्रति) प्रत्येक मनुष्य (मित्रं) सर्वप्रिय (वरुणं) सब के उपासनीय परमात्मा की (गृणीषे) उपासना करे, जो (अर्यमणं) न्यायकारी और (रिशादसं) अज्ञान का नाशक है॥७॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे राजा तथा प्रजा के लोगो ! तुम्हारा सबका यह कर्त्तव्य है कि तुम प्रात:काल उठकर पूजनीय परमात्मा की उपासना करो, जो किसी का पक्षपात नहीं करता और वह स्वकर्मानुसार सबको शुभाशुभ फल देता है। ऐसे न्यायाधीश को लक्ष्य रखकर उपासना करने से मनुष्य स्वयं भी न्यायकारी और धर्मात्मा बन जाता है ॥७॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजानः (सूरे, उदिते) सूर्योदयसमये (प्रति) प्रत्येकमनुष्येण (वां) शक्तिद्वयसंयुक्तं ब्रह्मोपासनीयम्। कीदृशं तद्ब्रह्म (मित्रम्) सर्वप्रियं (वरुणम्) वरीतुं योग्यं वरेण्यमित्यर्थः (अर्यमणं) न्यायकारिणम् (रिशादसं) अज्ञानस्य हन्तारं तदेव ब्रह्म (गृणीषे) उपासका यूयं स्तुवीत इत्यर्थः ॥ प्रतिदिनं सूर उदिते न्यायादिगुणसम्पन्नं ब्रह्म उपासकैरुपासनीयमिति भावः ॥७॥

08 राया हिरण्यया - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

राया᳓ हिरण्यया᳓ मति᳓र्
इय᳓म् अवृका᳓य श᳓वसे
इयं᳓ वि᳓प्रा मेध᳓सातये

मूलम् ...{Loading}...

रा॒या हि॑रण्य॒या म॒तिरि॒यम॑वृ॒काय॒ शव॑से ।
इ॒यं विप्रा॑ मे॒धसा॑तये ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - आदित्याः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

राया᳓ हिरण्यया᳓ मति᳓र्
इय᳓म् अवृका᳓य श᳓वसे
इयं᳓ वि᳓प्रा मेध᳓सातये

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Morph
hiraṇyayā́ ← hiraṇyayā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

matíḥ ← matí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rāyā́ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

avr̥kā́ya ← avr̥ká- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śávase ← śávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

medhásātaye ← medhásāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

víprā ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

रा॒या । हि॒र॒ण्य॒ऽया । म॒तिः । इ॒यम् । अ॒वृ॒काय॑ । शव॑से ।
इ॒यम् । विप्रा॑ । मे॒धऽसा॑तये ॥

Hellwig Grammar

rāyā ← rai
[noun], instrumental, singular, masculine
“wealth; possession; rai [word]; gold.”

hiraṇyayā
[noun], instrumental, singular, feminine

matir ← matiḥ ← mati
[noun], nominative, singular, feminine
“intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

iyam ← idam
[noun], nominative, singular, feminine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

avṛkāya ← avṛka
[noun], dative, singular, neuter
“protective; safe.”

śavase ← śavas
[noun], dative, singular, neuter
“strength; power; superiority.”

iyaṃ ← iyam ← idam
[noun], nominative, singular, feminine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

viprā ← vipra
[noun], nominative, singular, feminine
“eloquent; stimulated; divine.”

medhasātaye ← medha
[noun], masculine
“yajña; juice.”

medhasātaye ← sātaye ← sāti
[noun], dative, singular, feminine
“victory; acquisition; contest.”

सायण-भाष्यम्

हिरण्यया हितरमणीयेन राया धनेन सहिताय अवृकाय अहिंस्याय शवसे अस्माकं बलाय इयम् इदानीं क्रियमाणा मतिः स्तुतिर्भवत्विति शेषः ॥ हिरण्ययेत्यत्र ‘सुपां सुलुक् । इति तृतीयैकवचनस्य याजादेशः ॥ किंच हे विप्राः प्राज्ञाः इयम् एव स्तुतिः मेधसातये यज्ञलाभाय च भवतु ॥

Wilson

English translation:

“May this praise (be effective) for unimpeached strength, alone with golden treasure; may it (beeffective), sages, for the fulfilment of (the objects of) the sacrifice.”

Jamison Brereton

With longing for wealth and gold, this thought is for power that knows no wolf;
this inspired (thought) is for winning wisdom.

Griffith

With wealth of gold may this my song bring unmolested power and might,
And, Brahmans, gain the sacrifice.

Geldner

Aus Verlangen nach Reichtum, nach Gold gedichtet, soll dies Lied zur Stärke, die vor Räubern sichert, dies beredte Lied zum Gewinn des Opfers verhelfen.

Grassmann

Durch goldnen Reichthum sei dies Lied ein Quell der unversehrten Kraft Und, weise ihr, der Geistesmacht.

Elizarenkova

(Эта) молитва (создана) из желания богатство, золота,
Она – для силы, защищающей от волка,
Она, вдохновенная, для приобретения мудрости.

अधिमन्त्रम् (VC)

आदित्याः
वसिष्ठः
स्वराड्गायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (विप्रा) हे विद्वान् लोगो ! तुम्हारी (इयं) यह (मतिः) बुद्धि (अवृकाय) अहिंसाप्रधान हो और (इयं) यह मति (शवसे) बल की वृद्धि, (मेधसातये) यज्ञ की निर्विघ्न समाप्ति तथा (हिरण्यया, राया) ऐश्वर्य्यको बढ़ानेवाली हो॥८॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं किहे मनुष्यों ! तुम ऐसी बुद्धि उत्पन्न करो, जिससे किसी की हिंसा न हो और जो बुद्धि ज्ञानयज्ञ, योगयज्ञ, तथा कर्मयज्ञ आदि सब यज्ञों को सिद्ध करनेवाली हो, इस प्रकार की बुद्धि धारण करने से तुम बलवान् तथाऐश्वर्य्यसम्पन्नहोगे,इसलिएतुमको “धियो यो नः प्रचोदयात्”इस गायत्री तथा अन्य मन्त्रों द्वारा सदैव शुभमति की प्रार्थना करनी चाहिए ॥८॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (विप्रा) विविधानर्थानस्य प्राप्तुं धातीति विप्रः“विप्र इति मेधाविनामसु पठितम्”॥ निरु० ३।१९।२॥ हे मेधाविनः ! भवतां (मतिरियं) इयं बुद्धिः (अवृकाय, शवसे) अहिंसकबलाय भवतु तथा (इयम्) मतिः (मेधसातये) यज्ञस्य निर्विघ्नसमाप्त्यर्थं भवतु अन्यच्च (हिरण्यया, राया) ऐश्वर्याय भवतु इत्यर्थः ॥८॥

09 ते स्याम - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ते᳓ स्याम देव वरुण
ते᳓ मित्र सूरि᳓भिः सह᳓
इ᳓षं सु᳓वश् च धीमहि

मूलम् ...{Loading}...

ते स्या॑म देव वरुण॒ ते मि॑त्र सू॒रिभिः॑ स॒ह ।
इषं॒ स्व॑श्च धीमहि ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - आदित्याः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

ते᳓ स्याम देव वरुण
ते᳓ मित्र सूरि᳓भिः सह᳓
इ᳓षं सु᳓वश् च धीमहि

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Morph
deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mitra ← mitrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sahá ← sahá (invariable)

sūríbhiḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

dhīmahi ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

ते । स्या॒म॒ । दे॒व॒ । व॒रु॒ण॒ । ते । मि॒त्र॒ । सू॒रिऽभिः॑ । स॒ह ।
इष॑म् । स्व१॒॑रिति॑ स्वः॑ । च॒ । धी॒म॒हि॒ ॥

Hellwig Grammar

te ← tad
[noun], nominative, plural, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

syāma ← as
[verb], plural, Present optative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

deva
[noun], vocative, singular, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

varuṇa
[noun], vocative, singular, masculine
“Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

te ← tad
[noun], nominative, plural, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

mitra
[noun], vocative, singular, masculine
“friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

sūribhiḥ ← sūri
[noun], instrumental, plural, masculine
“patron.”

saha
[adverb]
“together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

iṣaṃ ← iṣam ← iṣ
[noun], accusative, singular, feminine
“refreshment; enjoyment; stores.”

svaś ← svar
[adverb]
“sun; sky; sunlight.”

ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

dhīmahi ← dhā
[verb], plural, Aorist inj. (proh.)
“put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

सायण-भाष्यम्

हे देव वरुण ते वयं तव स्तोतारः स्याम समृद्धा भवेम । न केवलं वयमेव यजमानाः किंतु सूरिभिः स्तोतृभिर्ऋत्विग्भिः सह । तथा हे मित्र देव ते वयं सूरिभिः सह स्याम भवेम । किंच इषम् अन्नं स्वः उदकं च धीमहि धारयामहे ॥

Wilson

English translation:

“May we be thine, divine Varuṇa; may we, along with pious worshippers, be, Mitra, thine; may we obtainfood and water.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Iṣam svas ca dhīmahi = annam udakam ca dhārayāmahe, may we retain food and water;the tṛca, i.e. this and the two preceding ṛca’s are repeated at the morning sacrifice

Jamison Brereton

Together with our patrons, might we be these, o god Varuṇa, o Mitra: might we receive refreshment and the sun.

Griffith

May we be thine, God Varuna, and with our princes, Mitra, thine.
Food and Heaven’s light will we obtain.

Geldner

Wir wollen es sein, Gott Varuna, Mitra mit den Lohnherren zusammen; wir wollen Labsal und das Sonnenlicht empfangen.

Grassmann

Wir seien die, Gott Varuna, und Mitra, mit der Fürsten Schar, Die Labung wir und Glanz empfahn.

Elizarenkova

Такими мы хотим бог, о Варуна,
Такими, о Митра, вместе с (нашими) покровителями!
Да получим мы жертвенную усладу и солнечный свет!

अधिमन्त्रम् (VC)

आदित्याः
वसिष्ठः
निचृद्गायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (वरुण) हे सब के पूजनीय (मित्र) परमप्रिय (देव) दिव्यस्वरूप भगवन् ! (ते) तुम्हारे उपासक (स्याम) ऐश्वर्य्ययुक्त हों, न केवलहम ऐश्वर्य्ययुक्त हों, किन्तु (ते) तुम्हारे (सूरिभिः) तेजस्वी विद्वानों के (सह) साथ (इषं) ऐश्वर्य्य (स्वश्च) और सुख को (धीमहि) धारण करें॥९॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कियजमान लोगों ! तुम इस प्रकार प्रार्थना करो किहे परमात्मदेव ! हम लोग सब प्रकार केऐश्वर्य्यको प्राप्त हों, न केवल हम किन्तु ऋत्विगादि सब विद्वानों के साथ हम आनन्दलाभ करें ॥ इस मन्त्र मेंऐश्वर्य्यतथा आनन्द इन दो पदार्थों की प्रार्थना है, परन्तु कई एक टीकाकारों ने इन उच्चभावोंसे भरे हुए अर्थों को छोड़कर“इष”के अर्थ अन्न“स्व”के अर्थ जल किये हैं, जिसका भाव यह है कि हे ईश्वर ! तू हमें अन्न जलदे। हमारे विचार में इन टीकाकारोंने वेद के उच्चभाव को नीचा कर दिया है।“स्व:”शब्द सर्वत्र आनन्द के अर्थों में आता है, उसके अर्थ यहाँकेवल जल करना वेद के विस्तृतभाव को संकुचित करना है, अस्तु, भाव यह है कि इस मन्त्र में परमात्मा से सब प्रकार केऐश्वर्य्यऔर आध्यात्मिक आनन्द की प्रार्थना की गई है, जो सर्वथासङ्गतहै ॥९॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (वरुण) हे सर्वभजनीय (देव) दिव्यशक्तिमन् परमात्मन् ! (मित्र) हे सर्वप्रिय ! (ते) तवोपासका वयम् (स्याम) ऐश्वर्ययुक्ता भवेम। न केवलं वयमेव ऐश्वर्ययुक्ता भवेम किन्तु (ते) तव (सूरिभिः) तेजस्विविद्वद्भिः सह (इषं) ऐश्वर्यं (स्वश्च) सुखञ्च (धीमहि) धारयाम ॥९॥

10 बहवः सूरचक्षसोऽग्निजिह्वा - बृहती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

बह᳓वः सू᳓रचक्षसो
अग्निजिह्वा᳓ ऋतावृ᳓धः
त्री᳓णि ये᳓ येमु᳓र् विद᳓थानि धीति᳓भिर्
वि᳓श्वानि प᳓रिभूतिभिः

मूलम् ...{Loading}...

ब॒हवः॒ सूर॑चक्षसोऽग्निजि॒ह्वा ऋ॑ता॒वृधः॑ ।
त्रीणि॒ ये ये॒मुर्वि॒दथा॑नि धी॒तिभि॒र्विश्वा॑नि॒ परि॑भूतिभिः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - आदित्याः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - बृहती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
bahávaḥ ← bahú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sū́racakṣasaḥ ← sū́racakṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

agnijihvā́ḥ ← agnijihvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tāvŕ̥dhaḥ ← r̥tāvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhītíbhiḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

trī́ṇi ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vidáthāni ← vidátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

yemúḥ ← √yam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

páribhūtibhiḥ ← páribhūti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

पद-पाठः

ब॒हवः॑ । सूर॑ऽचक्षसः । अ॒ग्नि॒ऽजि॒ह्वाः । ऋ॒त॒ऽवृधः॑ ।
त्रीणि॑ । ये । ये॒मुः । वि॒दथा॑नि । धी॒तिऽभिः॑ । विश्वा॑नि । परि॑भूतिऽभिः ॥

Hellwig Grammar

bahavaḥ ← bahu
[noun], nominative, plural, masculine
“many; much(a); bahu [word]; abundant; long; large; abounding in(p); perennial.”

sūracakṣaso ← sūra
[noun], masculine
“sun.”

sūracakṣaso ← cakṣasaḥ ← cakṣas
[noun], nominative, plural, masculine
“eye; look; radiance.”

‘gnijihvā ← agni
[noun], masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

‘gnijihvā ← jihvāḥ ← jihvā
[noun], nominative, plural, masculine
“tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

ṛtāvṛdhaḥ ← ṛtāvṛdh
[noun], nominative, plural, masculine
“sincere.”

trīṇi ← tri
[noun], accusative, plural, neuter
“three; tri/tisṛ [word].”

ye ← yad
[noun], nominative, plural, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

yemur ← yemuḥ ← yam
[verb], plural, Perfect indicative
“concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

vidathāni ← vidatha
[noun], accusative, plural, neuter
“meeting; wisdom; council.”

dhītibhir ← dhītibhiḥ ← dhīti
[noun], instrumental, plural, feminine
“thinking; prayer; understanding.”

viśvāni ← viśva
[noun], accusative, plural, neuter
“all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

paribhūtibhiḥ ← paribhūti
[noun], instrumental, plural, feminine

सायण-भाष्यम्

बहवः महान्तः सूरचक्षसः सूर्यसदृशप्रकाशाः । सूरः प्रकाशको येषामिति वा । अग्निजिह्वाः। अग्निरेव जिह्वादनसाधनो येषां तादृशाः। ऋतावृधः यज्ञस्य वर्धयितारो मित्रादयः । किंच ये त्रीणि विश्वानि व्याप्तानि विदथानि क्षित्यादिस्थानानि क्षित्यादीनि परिभूतिभिः परिभावुकैः धीतिभिः कर्मभिः येमुः प्रयच्छन्ति ते क्षत्रमाशतेत्युत्तरत्र संबन्धनीयम् । अथवात्रैव ये त्रीणि स्थानानि प्रयच्छन्ति ते बहुत्वादिगुणोपेता आगच्छन्त्वित्यध्याहार्यम् ॥ ॥ ९ ॥

Wilson

English translation:

“Manifold radiant as the sun, Agni-tongued augmenters of sacrifice, you who have limited the threeuniversal sacrifices with comprehensive rites.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Limited: trīṇi ye yemuḥ vidathāni dhītibhiḥ viśvāniparibhūtibhiḥ = ye trīṇi vyāptāni kṣityādisthānāni paribhāvukaiḥ karmaiḥ prayacchanti, who give thethree spread plural ces, earth and the rest, with overcoming acts; Mitra and the rest are worshipped as the objectsof three rites, with definite ceremonies or at definite seasons

Jamison Brereton

Many are they whose eye is the Sun, whose tongue is Agni, who strengthen through the truth,
who sustain the three divisions by their insights, all (the divisions) by their encompassing powers.

Griffith

Many are they who strengthen Law, Sun-eyed, with Agni for their tongue,
They who direct the three great gatherings with their thoughts, yea, all things with surpassing might.

Geldner

Viele sind die Götter, die das Sonnenauge und die Agnizunge haben, die Wahrheitsmehrer. Die, welche durch ihre Einsicht die drei Erkenntnisse, durch ihr Übergewicht alle Erkenntnisse lenken;

Grassmann

Viel sind’s, die mit der Sonne Blick mit Agni’s Zung’ des Werks sich freun, Und die drei Opferwerke leiten weisheitsvoll, und alles liebevoll umfahn.

Elizarenkova

Много (есть богов), чей глаз – солнце,
Чей язык – Агни, усиливающихся от закона,
Которые с помощью молитв управляли тремя жертвенными раздачами,
Всеми (раздачами) с помощью превосходящих сил.

अधिमन्त्रम् (VC)

आदित्याः
वसिष्ठः
निचृद्बृहती
मध्यमः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सूरचक्षसः) सूर्य्यसदृश प्रकाशवाले (अग्निजिह्वाः) अग्निसमान वाणीवाले (ऋतावृधः) सत्यरूप यज्ञ के बढ़ानेवाले (ये) जो (परिभूतिभिः, धीतिभिः) शुभ कर्मों द्वारा (विदथानि) कर्मभूमि को बढ़ाते हैं, वे (त्रीणि) कर्म, उपासना तथा ज्ञान को प्राप्त हुए (बहवः) अनेक विद्वान् (विश्वानि) सम्पूर्ण फलों को (येमुः) प्राप्त होते हैं॥१०॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् पुरुष अपने शुभकर्मों द्वारा कर्मक्षेत्र को विस्तृत करते हैं, वे ही सब प्रकार केफलोंको प्राप्त होते और कर्म,उपासना तथा ज्ञान द्वारा मनुष्य जन्म के धर्म, अर्थ,काम तथा मोक्षरूप फलचतुष्टयको प्राप्त होते हैं। इस प्रकार के विद्वान् सूर्य्यसमान प्रकाश को लाभ करते हैं और अग्नि के सदृश उनकी वाणी असत्यरूप समिधाओं को जलाकर सदैव सत्यरूपी यज्ञ करती है। अर्थात् सत्कर्मी, अनुष्ठानी तथा विज्ञानी विद्वानों का ही काम है कि वे परस्पर मिलकर कर्मभूमि को विस्तृत करें, या यों कहो कि कर्मयोग के क्षेत्र में कटिबद्ध हों ॥१०॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सूरचक्षसः) सूर्यसदृशप्रकाशमानाः (अग्निजिह्वाः) अग्निसदृशतेजस्विगिरावन्तः (ऋतावृधः) सत्यरूपयज्ञस्य वर्द्धकाः (ये) ये जनाः (परिभूतिभिः, धीतिभिः) सत्कर्मभिः (विदथानि) कर्मस्थानानि वर्द्धयन्ति ते (त्रीणि) कर्मोपासनाज्ञानानि (येमुः) प्राप्नुवन्ति एवं कृत्वा (बहवः) महान्तः (विश्वानि) सम्पूर्णफलानि प्राप्नुवन्तीत्यर्थः ॥१०॥

11 वि ये - सतो बृहती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वि᳓ ये᳓ दधुः᳓ शर᳓दम् मा᳓सम् आ᳓द् अ᳓हर्
यज्ञ᳓म् अक्तुं᳓ च आ᳓द् ऋ᳓चम्
अनापियं᳓ व᳓रुणो मित्रो᳓ अर्यमा᳓
क्षत्रं᳓ रा᳓जान आशत

मूलम् ...{Loading}...

वि ये द॒धुः श॒रदं॒ मास॒मादह॑र्य॒ज्ञम॒क्तुं चादृच॑म् ।
अ॒ना॒प्यं वरु॑णो मि॒त्रो अ॑र्य॒मा क्ष॒त्रं राजा॑न आशत ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - आदित्याः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - सतो बृहती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áhar ~ áhaḥ ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ā́t ← ā́t (invariable)

dadhúḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mā́sam ← mā́s- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śarádam ← śarád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

yé ← yá- (pronoun)

aktúm ← aktú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́t ← ā́t (invariable)

ca ← ca (invariable)

ŕ̥cam ← ŕ̥c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

anāpyám ← anāpyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āśata ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

kṣatrám ← kṣatrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rā́jānaḥ ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

पद-पाठः

वि । ये । द॒धुः । श॒रद॑म् । मास॑म् । आत् । अहः॑ । य॒ज्ञम् । अ॒क्तुम् । च॒ । आत् । ऋच॑म् ।
अ॒ना॒प्यम् । वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा । क्ष॒त्रम् । राजा॑नः । आ॒श॒त॒ ॥

Hellwig Grammar

vi
[adverb]
“apart; away; away.”

ye ← yad
[noun], nominative, plural, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

dadhuḥ ← dhā
[verb], plural, Perfect indicative
“put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

śaradam ← śarad
[noun], accusative, singular, feminine
“fall; year; śarad [word].”

māsam ← māsa
[noun], accusative, singular, masculine
“month; lunar month; māsa [word].”

ād ← āt
[adverb]
“then.”

ahar
[noun], accusative, singular, neuter
“day; day; ahar [word]; day; day.”

yajñam ← yajña
[noun], accusative, singular, masculine
“yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

aktuṃ ← aktum ← aktu
[noun], accusative, singular, masculine
“night; dark; beam.”

cād ← ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

cād ← āt
[adverb]
“then.”

ṛcam ← ṛc
[noun], accusative, singular, feminine
“Rig-Veda; Mantra; verse; ṛc [word]; ṛc.”

anāpyaṃ ← anāpyam ← anāpya
[noun], accusative, singular, neuter
“unachievable.”

varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
[noun], nominative, singular, masculine
“Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

mitro ← mitraḥ ← mitra
[noun], nominative, singular, masculine
“friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

aryamā ← aryaman
[noun], nominative, singular, masculine
“Aryaman; aryaman [word]; sun.”

kṣatraṃ ← kṣatram ← kṣatra
[noun], accusative, singular, neuter
“Kshatriya; dominion; Kshatriya; kṣatra [word]; power.”

rājāna ← rājānaḥ ← rājan
[noun], nominative, plural, masculine
“king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

āśata ← aś
[verb], plural, Root aorist (Ind.)
“get; reach; enter (a state).”

सायण-भाष्यम्

ये मित्रादयः शरदं संवत्सरं वि दधुः अकुर्वन् आत् अनन्तरमेव मासम् अनन्तरम् अहः अनन्तरमहःसाध्यं यज्ञम् आत् अनन्तरम् अक्तुं रात्रिं च ऋचं मन्त्रांश्च । यद्वा सर्वत्र आत् इत्ययम् अपीत्यर्थे वर्तते । तथा सति क्रमोऽविवक्षितः । ते वरुणः मित्रः अर्यमा च त्रयः अनाप्यम् अन्यैरप्राप्तं क्षत्रं बलं राजानः राजमानाः आशत व्याप्तवन्तः ॥

Wilson

English translation:

“Who have established the year, and then the month and the day, the sacrifice, the night, and the holytext, they, the royal deities, Varuṇa, Mitra, Aryaman, enjoy unrivalled might.”

Jamison Brereton

They who divided the year, the month, then the day; the sacrifice and the night, then the verse—
as kings, Varuṇa, Mitra, and Aryaman have attained an
unobtainable rule.

Griffith

They who have stablished year and month and then the day, night, sacrifice and holy verse,
Varuna, Mitra, Aryaman, the Kings, have won dominion which none else may gain.

Geldner

Die den Herbst, den Monat und den Tag, das Opfer und die Nacht und die Strophe festgesetzt haben; diese Könige Varuna, Mitra und Aryaman haben die unerreichbare Herrschaft erlangt.

Grassmann

Die ordneten der Jahre, Monde, Tage Lauf, die Nacht, das Opfer, den Gesang; Varuna, Mitra, Arjaman, die Könige, erlangten unerreichte Macht.

Elizarenkova

Кто установил осень, месяц и день,
Жертву, ночь и гимн,
(Эти) Варуна, Митра, Арьяман – Цари достигли недоступной власти.

अधिमन्त्रम् (VC)

आदित्याः
वसिष्ठः
स्वराड्बृहती
मध्यमः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) जो विद्वान् (शरदं, मासं) शरद् मास के प्रारम्भिक (अहः, अक्तुं, यज्ञं) दिन-रात के यज्ञ को (ऋचं) ऋग्वेद की ऋचाओं से (वि, दधुः) भले प्रकार करते हैं, वे (अनाप्यं) इस दुर्लभ यज्ञ को करके (वरुणः) सबके पूजनीय (मित्रः) सर्वप्रिय (अर्यमा) न्यायशील तथा (राजानः) दीप्तिमान् होकर (क्षत्रं) क्षात्र धर्म को (आशत) लाभ करते हैं॥११॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - शरद् ऋतु के प्रारम्भ में जो यज्ञ किया जाता है, उसकानाम “शारद”यज्ञ है। यह यज्ञ रात्रि-दिन अनवरत किया जाता है। जो विद्वान् अनुष्ठानपरायण होकर इस वार्षिक यज्ञ को पूर्ण करते हैं, वे दीप्तिमान्होकर सत्कारार्ह होते हैं ॥ ज्ञात होता है कि जिसका नाम वार्षिक उत्सव है, वह वैदिक समय में शरद् ऋतु के प्रारम्भ में होता था और उस समय सब आर्य्य पुरुष अपने-अपने कर्मों की जाँच पड़ताल किया करते थे। जिस प्रकार नये संवत् के चढ़ने पर अनुष्ठानी तथा सुकर्मी उन्नतिशील पुरुषों को अत्यन्त हर्ष होता है, इसी प्रकार उस समय उत्सव मनाया जाता था और हर्षित हुए आर्य्यपुरुष परमात्मा से प्रार्थना करते थे कि“पश्येम शरद: शतं जीवेम शरद: शतं०”=हे परमात्मन् ! हम सौ वर्ष तक जीवें और कृपा करके आप हमें यावदायुष देखनेतथासुनने की शक्ति प्रदान करें, इत्यादि यह कर्मयोगप्रधान“शारद”यज्ञ अब भी आर्यावर्त्त में“शरत् पूर्णिमादि”उत्सवों द्वारा मनाया जाता है ॥११॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) विद्वांसः (शरदं मासम्) शरदृतुमासभवम् (अहः) आह्निकं (अक्तुं, च) सायन्तनं च (यज्ञं) यज्ञम् (आत्, ऋचं) अथ ऋग्वेदीयमन्त्रांश्च (विदधुः) धृतवन्तस्ते (अनाप्यं) पूर्वोक्तं दुर्लभं यज्ञं कृत्वा (आत्) अतः परं (वरुणः) सर्वपूजनीयाः (मित्रः) सर्वप्रियाः (अर्यमा) न्यायकारिणः (राजानः) दीप्तिमन्तः (क्षत्रं) क्षात्रं धर्मं (आशत) लभन्त इत्यर्थः ॥११॥

12 तद्वो अद्य - बृहती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त᳓द् वो अद्य᳓ मनामहे
सुउक्तइः᳓ सू᳓र उ᳓दिते
य᳓द् ओ᳓हते व᳓रुणो मित्रो᳓ अर्यमा᳓
यूय᳓म् ऋत᳓स्य रथियः

मूलम् ...{Loading}...

तद्वो॑ अ॒द्य म॑नामहे सू॒क्तैः सूर॒ उदि॑ते ।
यदोह॑ते॒ वरु॑णो मि॒त्रो अ॑र्य॒मा यू॒यमृ॒तस्य॑ रथ्यः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - आदित्याः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - बृहती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

manāmahe ← √man- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sūktaíḥ ← sūktá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

sū́re ← sū́ra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

údite ← √i- 1 (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

óhate ← √uh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rathyaḥ ← rathī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

पद-पाठः

तत् । वः॒ । अ॒द्य । म॒ना॒म॒हे॒ । सु॒ऽउ॒क्तैः । सूरे॑ । उत्ऽइ॑ते ।
यत् । ओह॑ते । वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा । यू॒यम् । ऋ॒तस्य॑ । र॒थ्यः॒ ॥

Hellwig Grammar

tad ← tat ← tad
[noun], accusative, singular, neuter
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

vo ← vaḥ ← tvad
[noun], dative, plural
“you.”

adya
[adverb]
“now; today; then; nowadays; adya [word].”

manāmahe ← man
[verb], plural, Aorist conj./subj.
“think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

sūktaiḥ ← sūkta
[noun], instrumental, plural, neuter
“Mantra; hymn.”

sūra ← sūre ← sūra
[noun], locative, singular, masculine
“sun.”

udite ← udi ← √i
[verb noun], locative, singular
“rise; originate; rise; increase.”

yad ← yat ← yad
[noun], accusative, singular, neuter
“who; which; yat [pronoun].”

ohate ← ūh
[verb], plural, Present indikative
“diagnose.”

varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
[noun], nominative, singular, masculine
“Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

mitro ← mitraḥ ← mitra
[noun], nominative, singular, masculine
“friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

aryamā ← aryaman
[noun], nominative, singular, masculine
“Aryaman; aryaman [word]; sun.”

yūyam ← tvad
[noun], nominative, plural
“you.”

ṛtasya ← ṛta
[noun], genitive, singular, neuter
“truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

rathyaḥ ← rathī
[noun], nominative, plural, masculine

सायण-भाष्यम्

तत् प्रसिद्धम् अद्य अस्मिन् यागकाले वः युष्मान् मनामहे याचामहे । कैः साधनैः । सूक्तैः । कस्मिन् काले। सूर उदिते । प्रातःकाल इत्यर्थः । यत् धनं हे ऋतस्य उदकस्य रथ्यः नेतारः यूयं वरुणादयः ओहते। यूयमित्यनेन सामानाधिकरण्यात् ओहत इत्यत्र पुरुषव्यत्ययः । ओहध्व इत्यर्थः । तद्धनं मनामह इति ॥

Wilson

English translation:

“Therefore today at sunrise we solicit you with hymns for (wealth), which Varuṇa, Mitra, Aryaman,bearers of water, you convey.”

Jamison Brereton

Today for you, at the rising of the sun, with our hymns we will conceive what Varuṇa, Mitra, and Aryaman solemnly declare. You are
charioteers of truth!

Griffith

So at the rising of the Sun we think of you with hymns to-day,
Even as Varuna, Mitra, Aryaman deserve: ye are the charioteers of Law.

Geldner

Das ersinnen wir für euch in wohlgesetzten Worten heute bei Sonnenaufgang, was Varuna, Mitra, Aryaman löblich finden. Ihr seid die Lenker der wahrhaften Rede.

Grassmann

Bei Sonnenaufgang denken wir, an das, was heute euch erfreut, Mit Liedern, Mitra, Varuna und Arjaman, des Opfers Lenker seid ihr ja.

Elizarenkova

Это мы сегодня сочиняем для вас
В гимнах на восходе солнца:
(То,) что одобряет Варуна, Митра, Арьяман.
Вы колесничие закона.

अधिमन्त्रम् (VC)

आदित्याः
वसिष्ठः
आर्चीस्वराड्बृहती
मध्यमः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) वह परमात्मा उपदेश करता है किहे मनुष्यों ! तुम उन विद्वानों का (अद्य) आज (सूरे, उदिते) सूर्योदयकाल में (सूक्तैः) सुन्दर वाणियों द्वारा (मनामहे) आवाहन करो, (यत्) जो (ओहते) सुमार्ग दिखलानेवाले हैं और उनसे प्रार्थना करो कि (वरुणः) हे सर्वपूज्य (मित्रः) सर्वप्रिय (अर्यमा) न्यायपूर्वक वर्तनेवाले (रथ्यः) सन्मार्गके नेता लोगों ! (यूयं) आप ही (ऋतस्य) सन्मार्गमें प्रवृत्त करानेवाले हैं॥१२॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में यह उपदेश है कि हे जिज्ञासु जनों ! तुम अपने प्रात:स्मणीय विद्वानों को सूर्योदयसमय सत्कारपूर्वक आह्वान=बुलाओ और उनसे प्रार्थना करो किआप न्यायादिगुणसम्पन्न होने से हमारे पूज्य हैं। कृपा करके हमें भी सन्मार्ग का उपदेश करें, क्योंकि स्वयं अनुष्ठानी तथा सदाचारी विद्वान् ही अपने सदुपदेशों द्वारा सन्मार्ग को दर्शा सकते हैं।सो आप हमें भी कल्याणकारक उपदेशों द्वारा कृतकृत्य करें ॥ कई एक पोराणिक लोग“आह्वान”के अर्थ किसी असम्भव देवताविशेष को बुलाने के लिएकिया करते हैं, वह ठीकनहीं, “आह्वान”के अर्थविद्यमानविद्वानों के सत्कार के ही हैं ॥१२॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) ब्रह्मोपदिशति भो विद्वांसः ! भवद्भिरेवं विधेयं यत् वयं (वः) युष्मान् (अद्य) अस्मिन्दिवसे (सूर, उदिते) सूर्योदयसमये (सूक्तैः) सुन्दरवाग्भिः (मनामहे) प्रार्थयामहे। ये विद्वांसः (ओहते) सुमार्गप्रदर्शकास्तेभ्य इयं प्रार्थना कार्य्या (वरुणः) सर्वपूज्यः (मित्रः) सर्वप्रियः (अर्यमा) न्यायकारी (रथ्यः) सन्मार्गभवः, एते सर्वे (यूयं) भवन्तः (ऋतस्य) सन्मार्गस्य प्रवर्तका अतोऽस्मान्सर्वे सन्मार्गं प्रवर्तयन्तु, इति भावः ॥१२॥

13 ऋतावान ऋतजाता - सतो बृहती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ऋता᳓वान ऋत᳓जाता ऋतावृ᳓धो
घोरा᳓सो अनृतद्वि᳓षः
ते᳓षां वः सुम्ने᳓ सुछर्दि᳓ष्टमे नरः
सिया᳓म ये᳓ च सूर᳓यः

मूलम् ...{Loading}...

ऋ॒तावा॑न ऋ॒तजा॑ता ऋता॒वृधो॑ घो॒रासो॑ अनृत॒द्विषः॑ ।
तेषां॑ वः सु॒म्ने सु॑च्छ॒र्दिष्ट॑मे नरः॒ स्याम॒ ये च॑ सू॒रयः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - आदित्याः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - सतो बृहती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
r̥tájātāḥ ← r̥tájāta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tā́vānaḥ ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tāvŕ̥dhaḥ ← r̥tāvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

anr̥tadvíṣaḥ ← anr̥tadvíṣ- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ghorā́saḥ ← ghorá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

suchardíṣṭame ← suchardíṣṭama- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sumné ← sumná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

téṣām ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ca ← ca (invariable)

sūráyaḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

syā́ma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

yé ← yá- (pronoun)

पद-पाठः

ऋ॒तऽवा॑नः । ऋ॒तऽजा॑ताः । ऋ॒त॒ऽवृधः॑ । घो॒रासः॑ । अ॒नृ॒त॒ऽद्विषः॑ ।
तेषा॑म् । वः॒ । सु॒म्ने । सु॒च्छ॒र्दिःऽत॑मे । न॒रः॒ । स्याम॑ । ये । च॒ । सू॒रयः॑ ॥

Hellwig Grammar

ṛtāvāna ← ṛtāvānaḥ ← ṛtāvan
[noun], nominative, plural, masculine
“law-abiding; faithful; righteous.”

ṛtajātā ← ṛta
[noun], neuter
“truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

ṛtajātā ← jātāḥ ← jan
[verb noun], nominative, plural
“become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

ṛtāvṛdho ← ṛtāvṛdhaḥ ← ṛtāvṛdh
[noun], nominative, plural, masculine
“sincere.”

ghorāso ← ghorāsaḥ ← ghora
[noun], nominative, plural, masculine
“awful; dangerous; terrific; intense; dreadful.”

anṛtadviṣaḥ ← anṛta
[noun], neuter
“falsehood; lying; lie; cheat.”

anṛtadviṣaḥ ← dviṣaḥ ← dviṣ
[noun], nominative, plural, masculine
“hostile; hating.”

teṣāṃ ← teṣām ← tad
[noun], genitive, plural, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

vaḥ ← tvad
[noun], genitive, plural
“you.”

sumne ← sumna
[noun], locative, singular, neuter
“favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

succhardiṣṭame ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

succhardiṣṭame ← chardiṣṭame ← chardiṣṭama
[noun], locative, singular, neuter

naraḥ ← nṛ
[noun], vocative, plural, masculine
“man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

syāma ← as
[verb], plural, Present optative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

ye ← yad
[noun], nominative, plural, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

sūrayaḥ ← sūri
[noun], nominative, plural, masculine
“patron.”

सायण-भाष्यम्

हे यूयम् ऋतावानः ऋतवन्तो यज्ञवन्त उदकवन्तो वा ऋतजाताः। उक्त ऋतशब्दार्थः । तदर्थमुत्पन्नाः । अथवा ऋतात् प्रजापतेः सकाशादुत्पन्नाः । ऋतावृधः उक्तार्थस्य ऋतस्य वर्धयितारः घोरासः घोराः अनृतद्विषः अयष्टृद्वेष्टारः तेषां वः युष्माकं सुच्छर्दिष्टमे सुखतमे सुम्ने धने अत्यन्तरमणीयगृहयुक्ते सुखे वा ये वयं ये च अन्ये सूरयः स्तोतारस्ते सर्वे स्याम भवेम ॥

Wilson

English translation:

“Accepters of rites, genitive rated for rites, augmenters of rites, fierce enemies of the neglecter of rites, maywe, as well as those men who are your adorers, be in (the enjoyment of) the highest felicity, all confirmed by you.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Those men who are: teṣām vaḥ sumne succharidiṣṭame = of those of you in the most blissful opulence, or inhappiness, united with a most delightful dwelling, sukhatame dhane atyantaramaṇīya gṛhayukte sukhe vā

Jamison Brereton

(You) possessing the truth, born of the truth, and strengthening through the truth, (you) terrifying haters of untruth—
might we be in the most protective favor of you, o men, and might also our patrons.

Griffith

True to Law, born in Law the strengtheners of Law, terrible, haters of the false,
In their felicity which gives the best defence may we men and our princes dwell.

Geldner

Die Wahrhaftigen, aus der Wahrheit Geborenen, die Wahrheit Mehrenden, gefürchteten, die Unwahrheit Hassenden-in deren schützendster Gunst von euch, ihr Herren, möchten wir sein und die Lohngeber.

Grassmann

Gerechte ihr, im Recht geboren und erstarkt, erhabne, Unrecht fassende, In eurem Schirm, o Männer, der am besten schützt, lasst uns sein und die Fürstenschar.

Elizarenkova

Преданные закону, рожденные законом, усиливающиеся от закона,
Грозные, ненавидящие беззаконие –
У вас таких в милости, самой надежной, о мужи,
Пусть будем мы и (те,) кто (наши) покровители!

अधिमन्त्रम् (VC)

आदित्याः
वसिष्ठः
भुरिगार्षीबृहती
मध्यमः

आर्यमुनि - विषयः

अब उपर्युक्त विद्वानों के गुण वर्णन करते हैं।

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतवानः) सत्यपरायण, (ऋतजाताः) सत्य की शिक्षाप्राप्ति किये हुए, (ऋतावृधः) सत्यरूप यज्ञ की वृद्धि करनेवाले (घोरासः, अनृतद्विषः) और असन्मार्ग के अत्यन्त द्वेषीविद्वानोंके (सुच्छर्दिष्टमे) सुखतम (सुम्ने) मार्ग में (वः) तुम लोग चलो (च) और (तेषां) उन विद्वानों से (ये) जो अपने गुणगौरव द्वारा (सूरयः) तेजस्वी हैं (नरः) तुम लोग प्रार्थना करो कि हम भी (स्याम) उक्तगुणसम्पन्न हों॥१३॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं किहे मनुष्यों !तुम अनृत से द्वेष करनेवाले तथा सत्य से प्यार करनेवाले सत्पुरुषों का सत्सङ्ग करो और उनसे नम्रतापूर्वकवर्तते हुए प्रार्थना करो किहे महाराज ! हमें भी सन्मार्ग का उपदेश करो, ताकि हम भी उत्तमगुणसम्पन्न हों ॥१३॥

आर्यमुनि (सं) - विषयः

अथ प्रागुक्तविदुषां गुणा वर्ण्यन्ते।

आर्यमुनि (सं)- पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतावानः) सत्यव्रतरताः (ऋतजाताः) सत्यजन्मानः (ऋतावृधः) सद्यज्ञवर्द्धकाः (घोरासः) रौद्राः (अनृतद्विषः) मिथ्यामतद्वेषिणः (वः) युष्माकं मध्ये ये (सूरयः) विद्वांसः। (नरः) हे जनाः ! भवद्भिरेवंविधा प्रार्थना कार्य्या यत् वयमपि (तेषां) उक्तगुणवतां विदुषां (सुच्छर्दिष्टमे) सुखतमे (सुम्ने) पथि (स्याम) भवेम ॥१३॥

14 उदु त्यद्दर्शतम् - बृहती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उ᳓द् उ त्य᳓द् दर्शतं᳓ व᳓पुर्
दिव᳓ एति प्रतिह्वरे᳓
य᳓द् ईम् आशु᳓र् व᳓हति देव᳓ ए᳓तशो
वि᳓श्वस्मै च᳓क्षसे अ᳓रम्

मूलम् ...{Loading}...

उदु॒ त्यद्द॑र्श॒तं वपु॑र्दि॒व ए॑ति प्रतिह्व॒रे ।
यदी॑मा॒शुर्वह॑ति दे॒व एत॑शो॒ विश्व॑स्मै॒ चक्ष॑से॒ अर॑म् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - सूर्यः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - बृहती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
darśatám ← darśatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tyát ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

u ← u (invariable)

út ← út (invariable)

vápuḥ ← vápus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pratihvaré ← pratihvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

āśúḥ ← āśú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

étaśaḥ ← étaśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īm ← īm (invariable)

váhati ← √vah- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áram ← áram (invariable)

cákṣase ← cákṣas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

víśvasmai ← víśva- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

उत् । ऊं॒ इति॑ । त्यत् । द॒र्श॒तम् । वपुः॑ । दि॒वः । ए॒ति॒ । प्र॒ति॒ऽह्व॒रे ।
यत् । ई॒म् । आ॒शुः । वह॑ति । दे॒वः । एत॑शः । विश्व॑स्मै । चक्ष॑से । अर॑म् ॥

Hellwig Grammar

ud
[adverb]
“up.”

u
[adverb]
“ukāra; besides; now; indeed; u.”

tyad ← tya
[noun], nominative, singular, neuter
“that.”

darśataṃ ← darśatam ← darśata
[noun], nominative, singular, neuter
“beautiful; visible; beautiful.”

vapur ← vapuḥ ← vapus
[noun], nominative, singular, neuter
“body; form; miracle; human body; beauty; look; spectacle; figure; embodiment.”

diva ← divaḥ ← div
[noun], genitive, singular, masculine
“sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

eti ← i
[verb], singular, Present indikative
“go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

pratihvare ← pratihvara
[noun], locative, singular, masculine

yad ← yat
[adverb]
“once [when]; because; that; if; how.”

īm ← īṃ
[adverb]

āśur ← āśuḥ ← āśu
[noun], nominative, singular, masculine
“quick; fast; immediate; agile.”

vahati ← vah
[verb], singular, Present indikative
“transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

deva ← devaḥ ← deva
[noun], nominative, singular, masculine
“divine.”

etaśo ← etaśaḥ ← etaśa
[noun], nominative, singular, masculine
“Etaśa; horse.”

viśvasmai ← viśva
[noun], dative, singular, masculine
“all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

cakṣase ← cakṣ
[verb noun]
“watch; look.”

aram
[adverb]

सायण-भाष्यम्

त्यत् तत् दर्शतं दर्शनीयं वपुः मण्डलं दिवः अन्तरिक्षस्य प्रतिह्वरे समीपे उदु एति उदेति । उ इति पूरणः। यदीं यदेतन्मण्डलम् आशुः शीघ्रगामी एतशः एतदवर्णोऽश्वो वहति धारयति । किमर्थम् । विश्वस्मै सर्वस्मै अरं चक्षसे सम्यक् सर्वलोकदर्शनाय ॥

Wilson

English translation:

“That beautiful orb (of the sun) rises on the near margin of the sky as the swift, divine, white-coloured(steed) bears it along for the beholding of all men.”

Jamison Brereton

This lovely marvel [=the Sun] arises on the curve of heaven, when the swift god Etaśa conveys him, right for everyone to gaze upon.

Griffith

Uprises, on the slope of heaven, that marvel that attracts die sight
As swift celestial Etasa bears it away, prepared for every eye to see.

Geldner

Dort geht jenes sehenswerte Schauspiel am Rande des Himmels auf, wenn ihn der Renner zieht, der göttliche Etasa, pünktlich zu schauen für jedermann.

Grassmann

Schon steigt empor die Glanzgestalt dort an des Himmels Niederhang, Vom Gott gezogen, von dem schnellen Sonnenross, zu schauen jedem offenbar.

Elizarenkova

Вот поднимается это прекрасное на вид
Чудо на склоне (?) неба,
Когда везет его быстрый божественный Эташа,
Чтобы каждый мог (его) увидеть.

अधिमन्त्रम् (VC)

सूर्यः
वसिष्ठः
आर्षीविराड्बृहती
मध्यमः

आर्यमुनि - विषयः

अब उपर्युक्त विद्वानों के सत्सङ्ग से शुद्ध हुए अन्त:करण द्वारा परमात्मा की प्राप्ति कथन करते हैं।

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्यत्, दर्शतं, वपुः, उत्) उस अमृत पुरुष का दर्शनीय स्वरूप (यत्) जो (दिवः, प्रतिह्वरे) प्रकाशमान अन्त:करण में (एति) प्रकाशित होता है, उस (विश्वस्मै, चक्षसे) सम्पूर्ण संसार के द्रष्टा (देवः) देव को (एतशः, यत्, ईम्) ये गमनशील अन्त:करण की वृत्तियें (आशुः, वहति) शीघ्र ही प्राप्त कराने में (अरं) समर्थ होती हैं। मन्त्रमें“उ”पादपूर्ति के लिए है॥१४॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में यह उपदेश किया है कि अनृत से द्वेष तथा सत्य से प्यार करनेवाले सत्पुरुषों के सत्सङ्ग से शुद्धान्त:करणपुरुष उस परमात्मदेवको प्राप्त करते हैं। अर्थात् उनके अन्त:करण की वृत्तियाँ उस सर्वद्रष्टा देव को प्राप्त करने के लिए शीघ्र ही समर्थ होती हैं और उन्हीं के द्वारा वह देव प्रकाशित होता है, मलिनान्त:करण पुरुष उनको प्राप्त करने में सर्वथा असमर्थ होते हैं, इसलिए हे सांसारिक जनों ! तुम सत्सङ्ग द्वारा उस अमृतस्वरूप को प्राप्त करो, जो तुम्हारा एकमात्र आधार है ॥१४॥

आर्यमुनि (सं) - विषयः

अथ विद्वत्संसर्गेण शुद्धान्तःकरणानां परमात्मप्राप्तिः कथ्यते।

आर्यमुनि (सं)- पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्यत्, दर्शतं, वपुः) पूर्वोक्तं ब्रह्मणः स्वरूपं (दिवः, प्रतिह्वरे) प्रकाशमानान्तःकरणे (एति) प्रकाशितं भवति। (विश्वस्मै, चक्षसे) तस्मै सर्वद्रष्टे (देवः) परमात्मने (एतशः) गमनशीलाः (यदीं) याः चित्तवृत्तयः (आशुः) शीघ्रं यथा तथा (वहति) जीवात्मानं प्राप्नुवन्ति ताः (अरं) अलं भवन्ति ॥१४॥

15 शीर्ष्णःशीर्ष्णो जगतस्तस्थुषस्पतिम् - सतो बृहती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

शीर्ष्णः᳓-शीर्ष्णो ज᳓गतस् तस्थु᳓षस् प᳓तिं
सम᳓या वि᳓श्वम् आ᳓ र᳓जः
सप्त᳓ स्व᳓सारः सुविता᳓य सू᳓रियं
व᳓हन्ति हरि᳓तो र᳓थे

मूलम् ...{Loading}...

शी॒र्ष्णःशी॑र्ष्णो॒ जग॑तस्त॒स्थुष॒स्पतिं॑ स॒मया॒ विश्व॒मा रजः॑ ।
स॒प्त स्वसा॑रः सुवि॒ताय॒ सूर्यं॒ वह॑न्ति ह॒रितो॒ रथे॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - सूर्यः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - सतो बृहती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
jágataḥ ← jágat- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śīrṣṇáḥ-śīrṣṇaḥ ← śíras- ~ śīrṣán- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

tasthúṣaḥ ← √sthā- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

rájaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

samáyā ← samá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suvitā́ya ← suvitá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

svásāraḥ ← svásar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

harítaḥ ← harít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ráthe ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

váhanti ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

पद-पाठः

शी॒र्ष्णःऽशी॑र्ष्णः । जग॑तः । त॒स्थुषः॑ । पति॑म् । स॒मया॑ । विश्व॑म् । आ । रजः॑ ।
स॒प्त । स्वसा॑रः । सु॒वि॒ताय॑ । सूर्य॑म् । वह॑न्ति । ह॒रितः॑ । रथे॑ ॥

Hellwig Grammar

śīrṣṇaḥ ← śīrṣan
[noun], genitive, singular, neuter
“head; śīrṣan [word].”

śīrṣṇo ← śīrṣṇaḥ ← śīrṣan
[noun], genitive, singular, neuter
“head; śīrṣan [word].”

jagatas ← jagataḥ ← jagat
[noun], genitive, singular, masculine
“movable; Jagatī; moving.”

tasthuṣas ← tasthuṣaḥ ← sthā
[verb noun], genitive, singular
“stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

patiṃ ← patim ← pati
[noun], accusative, singular, masculine
“husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

samayā
[adverb]
“near.”

viśvam ← viśva
[noun], accusative, singular, neuter
“all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

rajaḥ ← rajas
[noun], accusative, singular, neuter
“powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

sapta ← saptan
[noun], nominative, singular, neuter
“seven; seventh.”

svasāraḥ ← svasṛ
[noun], nominative, plural, feminine
“sister; svasṛ [word].”

suvitāya ← suvita
[noun], dative, singular, neuter
“prosperity; well-being.”

sūryaṃ ← sūryam ← sūrya
[noun], accusative, singular, masculine
“sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

vahanti ← vah
[verb], plural, Present indikative
“transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

harito ← haritaḥ ← harit
[noun], nominative, plural, feminine
“mare; quarter.”

rathe ← ratha
[noun], locative, singular, masculine
“chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

सायण-भाष्यम्

शीर्ष्णःशीर्ष्णः सर्वस्यापि शिरसः। तृतीयार्थे पञ्चमी । स्वस्वशिरसेत्यर्थ: । सूर्यं वहन्तीत्यनेन संबध्यते । अथवा शिरःशब्देन तद्वान् पदार्थो लक्ष्यते । वीप्सया तस्य कार्त्स्न्यमुच्यते। सर्वस्य श्रेष्ठमित्यर्थः। जगतः जङ्गमस्य तस्थुषः: स्थावरस्य पतिं रथे वर्तमानं सूर्यं सुविताय कल्याणाय विश्वं रजः समया सर्वलोकस्य समीपे। अभितः परितःसमया (पा. म. २. ३. २. १ ) इत्यादिना समयाशब्दयोगात् द्वितीया । सप्त सप्तसंख्याकाः स्वसारः अन्यनिरपेक्षेण स्वयमेव सरन्त्यः हरितः हरितवर्णा अश्वाः वहन्ति ॥ ॥ १० ॥

Wilson

English translation:

“The seven gliding steeds convey the sun, the lord of every individual moving or stationary thing,traversing the whole world in his chariot for the good (of all).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The lord: śīrṣṇaḥ śīrṣṇo jagatastasthuṣaspatim. the lord of stationary and moveable head by head; śiras is connected with the horses of thesun: śirasa svasvaśira sa vahanti sūryam, they bear the sun by his own head;

Head = a being with a head,śiraḥ śabdena tad van padārthaḥ, that is to say, the whole of such objects, tasya kartsnyam, or the best of all,sarvasya śreṣṭham; it thus implies only each or individual

Jamison Brereton

For his easy passage, the seven sisters—the antelopes on his chariot— convey the Sun—
the lord of each one, head by head, and of the moving and the
standing—through the whole dusky realm altogether.

Griffith

Lord of each single head, of fixt and moving things, equally through the whole expanse,
The Seven sister Bays bear Surya on his car, to bring us wealth and happiness.

Geldner

Den Herrn alles Lebenden-Haupt zum Haupt-und des Unbeweglichen, den Surya ziehen mitten durch den ganzen Luftkreis die sieben Schwestern, die Falbinnen am Wagen zu guter Fahrt.

Grassmann

Den Herrn jedweden Wesens, was da geht und steht, ihn ziehn im Nu durch allen Raum, Den Sonnengott die sieben Stuten, Schwestern sie, im Wagen hin zu hohem Glanz.

Elizarenkova

Господина каждой головы, живого (мира и) неподвижного,
Посредине через все пространство
Везут Сурью семь сестер –
Буланые кобылицы (, запряженные) в колесницу – (везут) для прекрасного путешествия.

अधिमन्त्रम् (VC)

सूर्यः
वसिष्ठः
भुरिगार्षीबृहती
मध्यमः

आर्यमुनि - विषयः

अब परमात्मप्राप्ति के लिये और साधन कथन करते हैं।

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (रथे) योगीजनों के मार्ग में विचरनेवाली (हरितः) अन्त:करण की वृत्तियें (सूर्यं) उस प्रकाशस्वरूप परमात्मा को (वहन्ति) प्राप्त कराती हैं, जो (सुविताय) इस ब्रह्माण्ड को उत्पन्न करके (जगतः, तस्थुषः, पतिं) जङ्गम तथा स्थावर का पति है (आ) और जो (रजः, विश्वं) परमाणुओं से लेकर सम्पूर्ण संसार को (समया) अनादि काल से रचता है। उसकी प्राप्ति का हेतु (शीर्ष्णः, शीर्ष्णः) प्रत्येक मनुष्य के मस्तिष्क में (स्वसारः, सप्त) निरन्तरस्वयं चलनेवाली सप्त इन्द्रियों की वृत्तियें हैं॥१५॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उस परमात्मा की प्राप्ति का उपाय कथन किया है, जो स्थावर तथा जङ्गमरूप इस ब्रह्माण्ड का एकमात्र पति है। उसी परमात्मदेव को यहाँ“सूर्य्य”कथन किया गया है, जो उस भौतिक सूर्य्य का वाचक नहीं, किन्तु उस स्वत:प्रकाश परमात्मा का बोधक है। जो इस सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड को उत्पन्न करनेवाला है, उसकी प्राप्ति का साधन मस्तिष्क में सप्त इन्द्रियों की वृत्तियाँ हैं अर्थात् दो आँख, दो कान, दो नासिका के छिद्र और एक मुख, इस प्रकार ये सप्त इन्द्रियों की वृत्तियें हैं।“स्वयं सरन्तीति स्वसार:”=जो स्वयं गमन करें, उनको“स्वसा”कहते हैं। जब ये वृत्तियें सदसद्विवेचन करनेवाली हो जाती हैं, तब उस ज्ञानगम्य परमात्मा की प्राप्ति होती है। अथवा पाँच ज्ञानेन्द्रिय, छठा मन और सातवीं बुद्धि, इन सातों द्वारा चराचर ब्रह्माण्ड के प्रतिपरमात्माकी रचना को ज्ञानगम्य करके मनुष्य उस प्रकाशस्वरूप को प्राप्त होता है, जहाँ“न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकम्”=न सूर्य्य का प्रकाश पहुँच सकताऔर न चन्द्र तथा तारागण अपना प्रकाश पहुँचा सकते हैं। इस भाव से यहाँ वृत्तियों का वर्णन किया है अर्थात् योगी पुरुषों के अन्त:करण की वृत्तियें ही उस परज्योति को प्राप्त करने में समर्थ होती हैं।यहाँ सूर्य्य की सात किरणों का कोई प्रकरण नहीं, क्योंकि मन्त्र में“सूर्य्य”शब्द उस जगत्पति परमात्मा का विशेषण है, जो प्रकाशस्वरूप परमात्मा को ग्रहण कराता है, इस भौतिक सूर्य्य का नहीं। तीसरे सूक्त के दूसरे मन्त्र में स्पष्ट वर्णन किया गया है कि प्रकाशस्वरूप परमात्मा इस सूर्य्य का पति है और उसी से यह उत्पन्न होता है ॥१५॥१०॥

आर्यमुनि (सं) - विषयः

अथेश्वरप्राप्तये साधनान्तराणि कथ्यन्ते।

आर्यमुनि (सं)- पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (रथे) योगिनां मार्गे भवन्त्यः (हरितः) मनोवृत्तयः (सूर्यं) प्रकाशरूपं परमात्मानम् (वहन्ति) अधिगच्छन्ति यः (सुविताय) कल्याणाय इदं ब्रह्माण्डगोलकमुत्पाद्य अत्रस्थस्य (जगतः, तस्थुषः, पतिम्) चराचरस्य पतिरस्ति, अथ च (आ, रजः, विश्वं) परमाणोरारभ्य समस्तं भुवनम् (समया) अनादिकालाद् विद्यते। तत्प्राप्तये (शीर्ष्णः, शीर्ष्णः) सर्वेषां जनानां मस्तकेषु (सप्त, स्वसारः) सप्तधा इन्द्रियवृत्तयः सन्ति ॥१५॥

16 तच्चक्षुर्देवहितं शुक्रमुच्चरत् - पुरउष्णिक्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त᳓च् च᳓क्षुर् देव᳓हितं शुक्र᳓म् उच्च᳓रत्
प᳓श्येम शर᳓दः शतं᳓
जी᳓वेम शर᳓दः शत᳓म्

मूलम् ...{Loading}...

तच्चक्षु॑र्दे॒वहि॑तं शु॒क्रमु॒च्चर॑त् ।
पश्ये॑म श॒रदः॑ श॒तं जीवे॑म श॒रदः॑ श॒तम् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - सूर्यः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - पुरउष्णिक्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular

Morph
cákṣuḥ ← cákṣus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

deváhitam ← deváhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śukrám ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

uccárat ← √carⁱ- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

páśyema ← √paś- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

śarádaḥ ← śarád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jī́vema ← √jīv- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

śarádaḥ ← śarád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

तत् । चक्षुः॑ । दे॒वऽहि॑तम् । शु॒क्रम् । उ॒त्ऽचर॑त् ।
पश्ये॑म । श॒रदः॑ । श॒तम् । जीवे॑म । श॒रदः॑ । श॒तम् ॥

Hellwig Grammar

tac ← tat ← tad
[noun], accusative, singular, neuter
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

cakṣur ← cakṣuḥ ← cakṣus
[noun], accusative, singular, neuter
“eye; look; visual perception; cakṣus [word]; sight.”

devahitaṃ ← deva
[noun], masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

devahitaṃ ← hitam ← dhā
[verb noun], accusative, singular
“put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

śukram ← śukra
[noun], accusative, singular, neuter
“bright; clear; white; light; pure.”

uccarat ← uccar ← √car
[verb noun], accusative, singular
“rise.”

paśyema ← paś
[verb], plural, Present optative
“see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

śaradaḥ ← śarad
[noun], accusative, plural, feminine
“fall; year; śarad [word].”

śataṃ ← śatam ← śata
[noun], accusative, singular, neuter
“hundred; one-hundredth; śata [word].”

jīvema ← jīv
[verb], plural, Present optative
“survive; be; exist; live on; dwell.”

śaradaḥ ← śarad
[noun], accusative, plural, feminine
“fall; year; śarad [word].”

śatam ← śata
[noun], accusative, singular, neuter
“hundred; one-hundredth; śata [word].”

सायण-भाष्यम्

तत् प्रसिद्धं चक्षुः सर्वस्य प्रकाशकं देवहितं देवानां हितम् । तेषां हविःस्वीकारस्यैतदधीनत्वात् । अथवा देवेन हितं शुक्रं निर्मलं सूर्यमण्डलम् उच्चरत् उद्गच्छति । तत् शरदः शतं शतसंवत्सरं पश्येम । जीवेम शरदः शतम् । पुनःश्रुतिरादरार्था ॥

Wilson

English translation:

“That pure eye (of the universe), beneficial of the gods, rises; may we behold it for a hundred years; maywe live a hundred years.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 36.24 adds: śṛṇuyāma śaradaḥ śatam, prabravāma śaradaḥ śatam,adīnaḥ syāma śaradaḥ śatam, bhūyāśca śaradaḥ śatam, may we hear, may we speak, may we beindependent, for a hundred years or more

Jamison Brereton

That eye, fixed in place by the gods, blazing as it ascends,
might we see for a hundred autumns. Might we live for a hundred
autumns!

Griffith

A hundred autumns may we see that bright Eye, God-ordained, arise
A hundred autumns may we live.

Geldner

Wir möchten das von den Göttern eingesetzte lichte Auge hundert Herbste aufgehen sehen; wir möchten hundert Herbste erleben.

Grassmann

Mögen wir dies helle von den Göttern eingesetzte Auge [die Sonne], welches leuchtend aufgeht noch hundert Jahre lang sehen, hundert Jahre noch leben.

Elizarenkova

Этот глаз, установленный богами, чистый, восходящий,
Мы хотели бы видеть сто осеней!
Да проживем мы сто осеней!

अधिमन्त्रम् (VC)

सूर्यः
वसिष्ठः
पुरउष्णिक्
ऋषभः

आर्यमुनि - विषयः

अब उस सर्वद्रष्टा परमात्मा से प्रार्थना करने का प्रकार कथन करते हैं।

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) वह परमात्मा जो (चक्षुः) सर्वद्रष्टा (देवहितं) विद्वानों का हितैषी (शुक्रं) बलवान् (उच्चरत्) सर्वोपरि विराजमान है, उनकी कृपा से हम (जीवेम, शरदः, शतं) सौ वर्ष पर्य्यन्त प्राणधारण करें और (पश्येम, शरदः, शतं) , सौ वर्ष पर्य्यन्त उसकी महिमा को देखें अर्थात् उसकी उपासना में प्रवृत्त रहें॥१६॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सर्वप्रकाशक, सबका हितकारी तथा बलस्वरूप परमात्मा ऐसी कृपा करे किहम सौ वर्ष जीवित रहें और सौ वर्ष तक उसको देखें। यहाँ“पश्येम”के अर्थ आँखों से देखने के नहीं, किन्तु ध्यान द्वारा ज्ञानगोचर करने के हैं, जैसा कि“दृश्यते त्वग्र्या बुद्ध्या” कठ० ३।१२॥ इस वाक्य में“दृश्यते”के अर्थ बुद्धि से देखने के हैं अथवा उसकी इस रचनारूप महिमा को देखते हुए उसकी महत्ता का अनुभव करके उपासन में प्रवृत्त हों, यह आशय है ॥ यहाँ विचारणीय यह है कियही मन्त्र यजुर्वेद में इस प्रकार है कि “तच्चक्षुर्देवहितं पुरस्ताच्छुक्रमुच्चरत्। पश्येम शरद: शतं, जीवेम शरद: शतं शृणुयाम शरद: शतं, प्रब्रवाम शरद: शतमदीना: स्याम शरद: शतं भूयश्च शरदः शतात्॥” अर्थात् उपर्युक्त ऋग्मन्त्र में लिखे−“पश्येम शरद: शतं, जीवेम शरद: शतं”तक ही नहीं, किन्तु“शृणुयाम शरद: शतं, प्रब्रवाम शरद: शतमदीना: स्याम शरद: शतं०”इत्यादि प्रकार से भिन्न है, जो लोग वेदों पर पुनरुक्त होने का दोष लगाते हैं, उनको इस भेद की ओर ध्यान करना चाहिए कि भिन्नार्थप्रतिपादन में वाक्य कदापि पुनरुक्त नहीं होते, किन्तु भिन्नार्थ के प्रतिपादक प्रकरणभेद वा आकारभेद से होते हैं, जैसा कि“तच्चक्षुर्देवहितं शुक्रमुच्चरत्”यह पाठ ऋग्का है, जिसके अर्थ ऊपर किये गये हैं और “तच्चक्षुर्देवहितं पुरस्ताच्छुक्रमुच्चरत्”यह पाठ यजुर्वेद का है, जिसका भाव यह है कि हम ऋषि-मुनियों के समान ज्ञानी विज्ञानी होकर देखें, सुनें औरजीवें, प्राकृत लोगों के समान नहीं, इस प्रकार वेदों में आकारभेद वा प्रकरणभेद से जो मन्त्र पुन:-पुन: आते हैं, वे पुनरुक्त नहीं हो सकते, इसी प्रकार“सहस्रशीर्षादि”मन्त्र भी पुनरुक्त नहीं ॥१६॥

आर्यमुनि (सं) - विषयः

अथ सर्वद्रष्टुः परमात्मनः प्रार्थनाप्रकारः कथ्यते।

आर्यमुनि (सं)- पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) ब्रह्म (चक्षुः) सर्वस्य द्रष्टा (देवहितं) देवानां हितकारकं (शुक्रम्) बलस्वरूपं (उच्चरत्) सर्वोपरिविराजमानम्, तत्कृपया वयं (शरदः, शतं, जीवेम) शतवर्षपर्यन्तं जीवेम (शरदः, शतं, पश्येम) तथा शतवर्षपर्यन्तं तन्महिमानमनुभवाम ॥१६॥

17 काव्येभिरदाभ्या यातम् - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

का᳓वियेभिर् अदाभिया
आ᳓ यातं वरुण द्युम᳓त्
मित्र᳓श् च सो᳓मपीतये

मूलम् ...{Loading}...

काव्ये॑भिरदा॒भ्या या॑तं वरुण द्यु॒मत् ।
मि॒त्रश्च॒ सोम॑पीतये ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - मित्रावरुणौ
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

का᳓वियेभिर् अदाभिया
आ᳓ यातं वरुण द्युम᳓त्
मित्र᳓श् च सो᳓मपीतये

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
adābhyā ← ádābhya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

kā́vyebhiḥ ← kā́vya- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

dyumát ← dyumánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

काव्ये॑भिः । अ॒दा॒भ्या॒ । आ । या॒त॒म् । व॒रु॒ण॒ । द्यु॒ऽमत् ।
मि॒त्रः । च॒ । सोम॑ऽपीतये ॥

Hellwig Grammar

kāvyebhir ← kāvyebhiḥ ← kāvya
[noun], instrumental, plural, neuter
“Uśanas; poem; Kāvya; wisdom.”

adābhyā ← adābhya
[noun], nominative, dual, masculine
“trustworthy; disabused(p).”

yātaṃ ← yātam ← yā
[verb], dual, Present imperative
“go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

varuṇa
[noun], vocative, singular, masculine
“Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

dyumat
[noun], accusative, singular, neuter
“bright; brilliant; brilliant; loud.”

mitraś ← mitraḥ ← mitra
[noun], nominative, singular, masculine
“friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

somapītaye ← soma
[noun], masculine
“Soma; moon; soma [word]; Candra.”

somapītaye ← pītaye ← pīti
[noun], dative, singular, feminine
“drinking; haritāla.”

सायण-भाष्यम्

हे अदाभ्या अदम्भनीयौ हे वरुण त्वं मित्रश्च द्युमत् द्युतिमन्तौ युवां काव्येभिः अस्मत्कृतैः स्तोत्रैः आ यातम् । किमर्थम् । सोमपीतये सोमपानाय ॥

Wilson

English translation:

“Unconquerable, resplendent Varuṇa and Mitra, (induced) by our praises, come to drink the Soma.”

Jamison Brereton

With your poetic arts, o undeceivable ones, travel here in brilliance, o Varuṇa
and Mitra, in order to drink the soma.

Griffith

Infallible through your wisdom, come hither, resplendent Varuna,
And Mitra, to the Soma draught.

Geldner

Mit eurer Weisheit kommet, ihr untrügbaren Mitra und Varuna, glanzvoll her, um Soma zu trinken!

Grassmann

Mit Seherkraft, untrügliche, kommt leuchtend her, o Varuna Und Mitra, zu dem Somatrunk.

Elizarenkova

С (вашими) силами прозорливцев, о вы, не поддающиеся обману,
Приезжайте, о Варуна, блистательно,
О Митра, на питье сомы!

अधिमन्त्रम् (VC)

मित्रावरुणौ
वसिष्ठः
पादनिचृद्गायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - विषयः

अब यज्ञ में सोमादि सात्त्विक पदार्थों द्वारादेव=विद्वानों का सत्कार कथन करते हैं।

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (वरुण) हे सर्वपूज्य (मित्रः) सर्वप्रिय (अदाभ्या) संयमी (च) तथा (दयुमत्) तेजस्वी विद्वानों ! आप लोग (सोमपीतये) सोमपान करने के लिये (काव्येभिः) यानों द्वारा (आ, यातं) भले प्रकार आयें॥१७॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में परमात्मा ने शिष्टाचार का उपदेश किया है कि हे प्रजाजनों ! तुम सर्वपूज्य, विद्वान्,जितेन्द्रिय तथा वेदोक्त कर्मकर्त्ता विद्वानों को सुशोभित यानों द्वारा सत्कारपूर्वक अपने घर वा यज्ञमण्डप में बुलाओ और सोमादि उत्तमोत्तम पेय तथा खाद्य पदार्थों द्वारा उनकासत्कारकरते हुए उनसे सदुपदेश श्रवण करो ॥ यहाँ यह भी ज्ञात रहे कि“सोम”के अर्थ चित्त कोआह्लादित करने तथा सात्त्विक स्वभाव बनानेवाले रस के हैं, किसी मादक द्रव्य के नहीं, क्योंकि वेदवेत्ता विद्वान् लोग जो सूक्ष्म बुद्धि द्वारा उस परमात्मा को प्राप्त होने का यत्न करते हैं, वे मादक द्रव्यों का कदापि सेवन नहीं करते, क्योंकि सब मादक द्रव्य बुद्धिनाशक होते हैं और सोम के मादक द्रव्य न होने में एक बड़ा प्रमाण यह है कि“ऋत्सु पीतासो युध्यन्ते दुर्मदासो न सुरायाम्” ८।२।१२॥ इस मन्त्र में“न सुरायां”पद दिया है, जिसका अर्थ यह है किसोम सुरा के समान मादक द्रव्य नहीं, इससे सिद्ध है कि बुद्धिवर्धक सात्त्विक पदार्थ का नाम सोम है ॥१७॥

आर्यमुनि (सं) - विषयः

अथ यज्ञेषु सोमादिसात्त्विकपदार्थैः विदुषः सत्कारो वर्ण्यते।

आर्यमुनि (सं)- पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (वरुण) हे सर्वपूज्य (मित्रः) सर्वमित्र (अदाभ्या) अवञ्चनीय (द्युमत्) तेजस्विन् विद्वन् ! भवन्तः सर्वे (सोमपीतये) सोमपानार्थम् (काव्येभिः) आकाशयानैः (आ, यातं) आगच्छन्तु ॥१७॥

18 दिवो धामभिर्वरुण - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

दिवो᳓ धा᳓मभिर् वरुण
मित्र᳓श् चा᳓ यातम् अद्रु᳓हा
पि᳓बतं सो᳓मम् आतुजी᳓

मूलम् ...{Loading}...

दि॒वो धाम॑भिर्वरुण मि॒त्रश्चा या॑तम॒द्रुहा॑ ।
पिब॑तं॒ सोम॑मातु॒जी ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - मित्रावरुणौ
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

दिवो᳓ धा᳓मभिर् वरुण
मित्र᳓श् चा᳓ यातम् अद्रु᳓हा
पि᳓बतं सो᳓मम् आतुजी᳓

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dhā́mabhiḥ ← dhā́man- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

adrúhā ← adrúh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ca ← ca (invariable)

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ātujī́ ← ātují- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

píbatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

दि॒वः । धाम॑ऽभिः । व॒रु॒ण॒ । मि॒त्रः । च॒ । आ । या॒त॒म् । अ॒द्रुहा॑ ।
पिब॑तम् । सोम॑म् । आ॒तु॒जी इत्या॑ऽतु॒जी ॥

Hellwig Grammar

divo ← divaḥ ← div
[noun], ablative, singular, masculine
“sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

dhāmabhir ← dhāmabhiḥ ← dhāman
[noun], instrumental, plural, neuter
“domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

varuṇa
[noun], vocative, singular, masculine
“Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

mitraś ← mitraḥ ← mitra
[noun], nominative, singular, masculine
“friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

cā ← ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

cā ← ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

yātam ← yā
[verb], dual, Present imperative
“go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

adruhā ← adruh
[noun], nominative, dual, masculine
“friendly; benign.”

pibataṃ ← pibatam ← pā
[verb], dual, Present imperative
“drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

somam ← soma
[noun], accusative, singular, masculine
“Soma; moon; soma [word]; Candra.”

ātujī ← ātuji
[noun], nominative, dual, masculine

सायण-भाष्यम्

हे वरुण त्वं मित्रश्च अद्रुहा अद्रोग्धारौ युवां दिवः द्युलोकसंबन्धिभ्यः धामभिः धामभ्यः स्थानेभ्यः । पञ्चम्यर्थे तृतीया । अथवा धामभिस्तेजोभिर्विभूतिभिः सार्धम् आ यातम् अस्मद्यज्ञमागच्छतम् । आगत्य च आतुजी शत्रूणां सर्वतो हिंसकावादातारौ वा धनानामेवंरूपौ सन्तौ सोमं पिबतम् । “ तुजि पिजि हिंसाबलादाननिकेतनेषु’ । अत्र हिंसायामादाने वा वर्तते ।

Wilson

English translation:

“genitive le Mitra and Varuṇa, destroyers of foes, come from heaven with your glories, and drink the Soma.”

Jamison Brereton

From heaven through your domains, o Varuṇa and Mitra, you who are without deception—travel here.
Drink the soma, thrusting yourselves toward it.

Griffith

Come as the laws of Heaven ordain, Varuna, Mitra, void of guile:
Press near and drink the Soma juice.

Geldner

Kommet in Person vom Himmel, Varuna und du Mitra, ohne Arg! Trinket den Soma, spendierend!

Grassmann

Mit Himmels Scharen kommt herbei ihr holden, Mitra, Varuna, Kommt eilend, trinkt den Somasaft.

Elizarenkova

С неба с (вашими) установлениями, о Варуна,
О Митра, приезжайте невраждебные!
Пейте сому, о вы, подталкивающие (к нам блага)!

अधिमन्त्रम् (VC)

मित्रावरुणौ
वसिष्ठः
आर्षीगायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (वरुणः, मित्रः) हे पूजनीय तथा परमप्रिय विद्वान् पुरुषों ! आप लोग (अद्रुहा) राग-द्वेष को त्याग कर (दिवः, धामभिः) ज्ञान से प्रकाशित हुए मार्गों से (आ, यातं) उत्साहपूर्वक आओ (च) और (आतुजी, सोमं) शान्तिप्रदान करनेवाले सोमरस को (पिबतं) पीओ॥१८॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे ज्ञान के प्रकाश से सदा तेजस्वी तथा रागद्वेषादि भावों से रहित विद्वान् पुरुषो ! तुम यजमानों से निमन्त्रित हुए उनके पवित्र घरों में आओ और सोमादि सात्त्विक पदार्थों का सेवन करते हुए उनको पवित्र धर्म का उपदेश करो, ताकि वे गृहस्थाश्रम के नियमपालन में विचल न हों ॥१८॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (वरुणः, मित्रः) हे पूजनीयास्तथा परमप्रिया विद्वांसः, भवन्तः (अद्रुहा) द्वेषरहिताः सन्तः (दिवः, धामभिः) ज्ञानद्वारेण प्रकाशितैर्मार्गैः (आ, यातं) आगच्छन्तु (च) किञ्च (आतुजी, सोमम्) शान्तिप्रदं सोमं (पिबतं) पिबन्तु, अत्र द्विवचनं मित्रवरुणशक्तिद्वयप्राधान्यसूचनार्थं वस्तुतः सर्वे विद्वांसः सोमरसं पिबन्त्वित्यर्थः ॥१८॥

19 आ यातम् - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आ᳓ यातम् मित्रावरुणा
जुषाणा᳓व् आ᳓हुतिं नरा
पातं᳓ सो᳓मम् ऋतावृधा

मूलम् ...{Loading}...

आ या॑तं मित्रावरुणा जुषा॒णावाहु॑तिं नरा ।
पा॒तं सोम॑मृतावृधा ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - मित्रावरुणौ
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

आ᳓ यातम् मित्रावरुणा
जुषाणा᳓व् आ᳓हुतिं नरा
पातं᳓ सो᳓मम् ऋतावृधा

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́hutim ← ā́huti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

juṣāṇaú ← √juṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:AOR, voice:MED}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

pātám ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

r̥tāvr̥dhā ← r̥tāvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

आ । या॒त॒म् । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । जु॒षा॒णौ । आऽहु॑तिम् । न॒रा॒ ।
पा॒तम् । सोम॑म् । ऋ॒त॒ऽवृ॒धा॒ ॥

Hellwig Grammar

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

yātam ← yā
[verb], dual, Present imperative
“go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
[noun], vocative, dual, masculine
“Varuna; Mitra.”

juṣāṇāv ← juṣāṇau ← juṣ
[verb noun], nominative, dual
“enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

āhutiṃ ← āhutim ← āhuti
[noun], accusative, singular, feminine
“āhuti; offering.”

narā ← nṛ
[noun], vocative, dual, masculine
“man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

pātaṃ ← pātam ← pā
[verb], dual, Aorist imperative
“drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

somam ← soma
[noun], accusative, singular, masculine
“Soma; moon; soma [word]; Candra.”

ṛtāvṛdhā ← ṛtāvṛdh
[noun], nominative, dual, masculine
“sincere.”

सायण-भाष्यम्

हे मित्रावरुणा मित्रावरुणौ हे नरा यागनेतारौ आहुतिं सोमलक्षणां जुषाणौ प्रीयमाणौ सन्तौ आ यातम् आगच्छतं यज्ञम् । आगत्य च हे ऋतावृधा यज्ञस्य वर्धकौ युवां सोमं पातं पिबतम् ॥ ॥ १३ ॥

Wilson

English translation:

“Come, Mitra and Varuṇa, leaders of rites, propitiated by the oblation, and drink the Soma, augmentersof the sacred rite.”

Jamison Brereton

Travel here, Mitra and Varuṇa, enjoying our offering, o noble men. Drink the soma, o you who strengthen through the truth.

Griffith

Come, Mitra, Varuna, accept, Heroes, our sacrificial gift:
Drink Soma, ye who strengthen Law.

Geldner

Kommet, Mitra und Varuna, und genießet die Opfergabe, ihr Herren! Trinket den Soma, ihr Wahrheitsmehrer!

Grassmann

Kommt her, o Mitra-Varuna, o Männer, nehmt das Opfer an, Und trinkt den Soma, Opfers froh.

Elizarenkova

Приезжайте, о Митра-Варуна,
О два мужа, наслаждающиеся возлиянием!
Пейте сому, о усиливающиеся от закона!

अधिमन्त्रम् (VC)

मित्रावरुणौ
वसिष्ठः
आर्षीगायत्री
षड्जः

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतावृधा) हे ज्ञानयज्ञ, योगयज्ञ, कर्मयज्ञ आदि यज्ञों के बढ़ानेवाले (मित्रावरुणा, नरा) मित्र वरुण विद्वान्लोगों ! तुम (आ, यातं) सत्कारपूर्वक आओ और हमारी इस शान्ति की (आहुतिं) आहुति को (जुषाणौ) सेवन करते हुए (सोमं, पातं) पवित्र सोमकापान करो॥१९॥

आर्यमुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा आज्ञा देते हैं किहे ज्ञानादि यज्ञों के अनुष्ठानी विद्वानों ! तुम लोग सत्कारपूर्वक अपने यजमानों को प्राप्त होओ और सोमपान करते हुए उनके हृदय को शान्तिधाम बनाओ अर्थात् अपने अनुष्ठानरूप ज्ञान से उनको ज्ञानयज्ञ, योगयज्ञ, तथा कर्मयज्ञादि वैदिक कर्मों का अनुष्ठानी बनाकर पवित्र करो और शान्ति की आहुति देते हुए संसार भर में शान्ति फैलाओ, जो तुम्हारा कर्त्तव्य है ॥१९॥११॥ यह ६६ वाँ सूक्तऔर ११ वाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

आर्यमुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतावृधा) हे ज्ञानयज्ञयोगयज्ञकर्मयज्ञादियज्ञानां वर्द्धयितारो मित्रावरुणौ, (नरा) नरौ ! युवाम् (आ, यातं) आगच्छतं (आहुतिम्) मम सत्कारम् (जुषाणौ) अभिलष्यन्तौ (सोमम्, पातं) सोमं पिबतमित्यर्थः, अत्रापि द्विवचनं ज्ञानविज्ञानशक्तिद्वयसूचनार्थम् ॥१९॥ इति षट्षष्टितमं सूक्तम् एकादशो वर्गश्च समाप्तः ॥