सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्
‘दिवि क्षयन्ता ’ इति पञ्चर्चं नवमं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं मैत्रावरुणम्। ‘दिवि पञ्च’ इत्यनुक्रमणिका। तृतीये छन्दोमे प्रउगशस्त्र आद्यस्तृचो मैत्रावरुणस्य । सूत्रितं च - दिवि क्षयन्ता रजसः पृथिव्यामा विश्ववाराश्विना गतं नः’ (आश्व. श्रौ. ८. ११) इति ।।
Jamison Brereton
64 (580)
Mitra and Varuṇa
Vasiṣṭha Maitrāvaruṇi
5 verses: triṣṭubh
This hymn is a prayer to the Ādityas for rain, as the poet makes explicit in verse 2cd. Geldner rightly sees the likelihood of a double reading of verse 1. The “cloaks of ghee” are butter offerings given to Mitra and Varuṇa, but at the same time they are rain that the Ādityas send in response to these offerings. So also in verse 4, the “ghee” that Mitra and Varuṇa should sprinkle on the composer of this hymn is rain. As a result of the rain, the dwellings of the sacrificers will prosper (4cd, 5c).
As often, the middle verse of the hymn is more cryptic than the others. Mitra and Varuṇa are addressed, as is the devó aryáḥ, translated here the “civilizing god” and referring to Aryaman. The point of mentioning Aryaman in such an indirect way is to create a verbal connection between the devó aryáḥ and the arí, the “stranger” in pāda c. An arí is an outsider, but one who belongs to the Vedic peoples and fol
lows the customs of the Āryas. The point is that such a stranger will recognize the sacrificers as those who prosper because they follow the Ādityas and the ways of the Āryas and will honor them as sudā́saḥ “good givers,” generous people. But Sudās is also the Bharata king who figures very prominently in the Vasiṣṭha hymns, and, inescapably, this designation must recall him. That is to say, even one who belongs to another Vedic tribe will see that the sacrificers are “Sudāses” or like Sudās, the great king, in their prosperity and generosity.
In verse 4, the “chariot seat” is the seat of honor here at the sacrifice, which is implicitly imagined as a chariot, as often elsewhere.
01 दिवि क्षयन्ता - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
दिवि᳓ क्ष᳓यन्ता र᳓जसः पृथिव्या᳓म्
प्र᳓ वां घृत᳓स्य निर्णि᳓जो ददीरन्
हव्यं᳓ नो मित्रो᳓ अर्यमा᳓ सु᳓जातो
रा᳓जा सुक्षत्रो᳓ व᳓रुणो जुषन्त
मूलम् ...{Loading}...
दि॒वि क्षय॑न्ता॒ रज॑सः पृथि॒व्यां प्र वां॑ घृ॒तस्य॑ नि॒र्णिजो॑ ददीरन् ।
ह॒व्यं नो॑ मि॒त्रो अ॑र्य॒मा सुजा॑तो॒ राजा॑ सुक्ष॒त्रो वरु॑णो जुषन्त ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मित्रावरुणौ
- ऋषिः - वसिष्ठः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
दिवि᳓ क्ष᳓यन्ता र᳓जसः पृथिव्या᳓म्
प्र᳓ वां घृत᳓स्य निर्णि᳓जो ददीरन्
हव्यं᳓ नो मित्रो᳓ अर्यमा᳓ सु᳓जातो
रा᳓जा सुक्षत्रो᳓ व᳓रुणो जुषन्त
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
Morph
diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}
kṣáyantā ← √kṣā- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}
pr̥thivyā́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}
rájasaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}
dadīran ← √dā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED}
ghr̥tásya ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}
nirṇíjaḥ ← nirṇíj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}
prá ← prá (invariable)
vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}
aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
havyám ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
sújātaḥ ← sújāta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
juṣanta ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}
rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
sukṣatráḥ ← sukṣatrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
पद-पाठः
दि॒वि । क्षय॑न्ता । रज॑सः । पृ॒थि॒व्याम् । प्र । वा॒म् । घृ॒तस्य॑ । निः॒ऽनिजः॑ । द॒दी॒र॒न् ।
ह॒व्यम् । नः॒ । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा । सुऽजा॑तः । राजा॑ । सु॒ऽक्ष॒त्रः । वरु॑णः । जु॒ष॒न्त॒ ॥
Hellwig Grammar
- divi ← div
- [noun], locative, singular, masculine
- “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”
- kṣayantā ← kṣi
- [verb noun], nominative, dual
- “decrease; emaciate; vanish; kill; wane; destroy; run down; elapse; lose; lose; gasify; decline; decay; corrupt.”
- rajasaḥ ← rajas
- [noun], genitive, singular, neuter
- “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”
- pṛthivyām ← pṛthivī
- [noun], locative, singular, feminine
- “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”
- pra
- [adverb]
- “towards; ahead.”
- vāṃ ← vām ← tvad
- [noun], dative, dual
- “you.”
- ghṛtasya ← ghṛta
- [noun], genitive, singular, neuter
- “ghee; fat.”
- nirṇijo ← nirṇijaḥ ← nirṇij
- [noun], accusative, plural, feminine
- “attire; garment.”
- dadīran ← dā
- [verb], plural, Present optative
- “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”
- havyaṃ ← havyam ← havya
- [noun], accusative, singular, neuter
- “Havya; offering; havya [word].”
- no ← naḥ ← mad
- [noun], genitive, plural
- “I; mine.”
- mitro ← mitraḥ ← mitra
- [noun], nominative, singular, masculine
- “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”
- aryamā ← aryaman
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Aryaman; aryaman [word]; sun.”
- sujāto ← su
- [adverb]
- “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”
- sujāto ← jātaḥ ← jan
- [verb noun], nominative, singular
- “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”
- rājā ← rājan
- [noun], nominative, singular, masculine
- “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”
- sukṣatro ← su
- [adverb]
- “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”
- sukṣatro ← kṣatraḥ ← kṣatra
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Kshatriya; dominion; Kshatriya; kṣatra [word]; power.”
- varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”
- juṣanta ← juṣ
- [verb], plural, Present injunctive
- “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”
सायण-भाष्यम्
दिवि द्युलोकेऽन्तरिक्षे पृथिव्यां च वर्तमानस्य रजसः उदकस्य क्षयन्ता। क्षयतिरैश्वर्यकर्मा। स्वामिनौ भवथः । हे मित्रावरुणौ वां युवाभ्यां प्रेरिता मेघाः घृतस्य निर्णिजः उदकस्य रूपाणि ददीरन् ददते प्रयच्छन्ति । अथवा वां युवाभ्यां घृतस्य निर्णिजो रूपाणि । घृतानीत्यर्थः । तानि ददीरन् दीयन्ते । नः अस्माकं संबन्धि हव्यं मित्रः सुजातः सुष्ठु प्रादुर्भूतः अर्यमा राजा सर्वस्य स्वामी सुक्षत्रः शोभनबलः वरुणः चैते जुषन्त सेवन्ताम् ॥
Wilson
English translation:
“Ruling over the water that are in heaven and earth, impelled by you, (the clouds) assume the form ofrain may the auspiciously manifested Mitra, the royal Aryaman, the powerul Varuṇa, accept our oblatioṇ”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Impelled by you the clouds: pra vām ghṛtasya nirṇijo dadīran = yuvābhyām preritā meghā udakasyarūpāṇi prayacchanti, impelled by you the clouds give the forms of water; or, ghṛta keeps its ordinary sense,the forms of butter, i.e., oblations, are given to you
Jamison Brereton
You two who are masters of space in heaven and on earth—to you they should give cloaks of ghee.
Mitra, well-born Aryaman, and King Varuṇa of strong rule enjoy our oblation.
Griffith
YE Twain who rule, in heaven and earth, the region, clothed be your clouds in robes of oil and fatness.
May the imperial Varuna, and Mitra, and high-born Aryaman accept our presents.
Geldner
Die beiden, die im Himmel und auf Erden den Umkreis beherrschen-euch beiden sollen sie den Aufputz von Schmalz darbringen. An unseren Opfern sollen Mitra, Aryaman, der Edelgeborene, und König Varuna, der gute Herrscher, Gefallen finden.
Grassmann
Euch, die ihr herrscht in Himmel, Luft und Erde, euch sei geweiht der Opferbutter Prachtkleid; Dies Opfer nehme Arjaman, der edle, und Mitra an und Varuna, der Herrscher.
Elizarenkova
Вы оба, владеющие пространством на небе (и) на земле -
Пусть подарят вам праздничный наряд из жира!
Пусть Митра, Арьяман прекраснорожденный,
Царь Варуна с прекрасной властью наслаждаются нашей жертвой!
अधिमन्त्रम् (VC)
- मित्रावरुणौ
- वसिष्ठः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
आर्यमुनि - विषयः
अब राजसूययज्ञ का निरूपण करते हैं।
आर्यमुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (दिवि, क्षयन्ता) द्युलोक में क्षमता रखनेवाले (पृथिव्याम्) पृथिवीलोक में क्षमता रखनेवाले (रजसः) राजस भावों के जाननेवाले अध्यापक तथा उपदेशक राजा तथा प्रजा को सदुपदेशों द्वारा सुशिक्षित करें और (प्र, वां) उन अध्यापक तथा उपदेशकों के लिए प्रजा तथा राजा लोग (घृतस्य, निर्णिजः) प्रेमभाव का (ददीरन्) दान दें और (नः) हमारे (हव्यम्) राजसूय यज्ञ को (मित्रः) सब के मित्र (अर्य्यमा) न्यायशील (सुजातः) कुलीन (सुक्षत्रः) क्षात्रधर्म के जाननेवाले (वरुणः) सब को आश्रयण करने योग्य राजा लोग (जुषन्त) सेवन करें॥१॥
आर्यमुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे मनुष्यो ! तुम द्युलोक तथा पृथिवीलोक की विद्या जाननेवाले अध्यापक तथा उपदेशकों में प्रेमभाव धारण करो और राजसूय यज्ञ के रचयिता जो क्षत्रिय लोग हैं, उनका प्रीति से सेवन करो, ताकि तुम्हारे राजा का पृथिवी तथा द्युलोक के मध्य में सर्वत्र ऐश्वर्य विस्तृत हो, जिससे तुम सांसारिक अभ्युदय को प्राप्त होकर सुखपूर्वक जीवन व्यतीत करो अर्थात् जो सब का मित्र न्यायकारी कुलीन और जो डाकू चोर तथा अन्यायकारियों के दुःखों से छुड़ानेवाला हो, ऐसे राजा की प्रेमलता को अपने स्नेह से सिञ्चन करो ॥१॥
आर्यमुनि (सं) - विषयः
अधुना राजसूययज्ञो निरूप्यते।
आर्यमुनि (सं)- पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - परमात्मोपदिशति हे अध्यापकोपदेशकौ (दिवि क्षयन्ता) द्युलोकस्य स्वामिनौ भवन्तौ (पृथिव्याम्) पृथिवीलोके (रजसः) पदार्थविद्याया वेत्तारौ भवन्तौ (प्र, वां) युवाभ्यां प्रेरिता राजानः (घृतस्य) प्रेमभावस्य (निर्णिजः) स्नेहं (ददीरन्) प्रजाभ्यः प्रयच्छन्तु, अन्यच्च (नः) अस्माकं (हव्यम्) राजसूयाख्यं यज्ञं (मित्रः) सर्वप्रियः (अर्य्यमा) न्यायकारी (सुजातः) कुलीनः (राजा) दीप्तिमान् (सुक्षत्रः) क्षात्रधर्मवित् (वरुणः) वरणीयः एवंविधा राजानः राजसूयाख्यं यज्ञं (जुषन्त) सेवन्ताम् ॥१॥
02 आ राजाना - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आ᳓ राजाना मह ऋतस्य गोपा
सि᳓न्धुपती क्षत्रिया यातम् अर्वा᳓क्
इ᳓ळां नो मित्रावरुणोत᳓ वृष्टि᳓म्
अ᳓व दिव᳓ इन्वतं जीरदानू
मूलम् ...{Loading}...
आ रा॑जाना मह ऋतस्य गोपा॒ सिन्धु॑पती क्षत्रिया यातम॒र्वाक् ।
इळां॑ नो मित्रावरुणो॒त वृ॒ष्टिमव॑ दि॒व इ॑न्वतं जीरदानू ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मित्रावरुणौ
- ऋषिः - वसिष्ठः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
आ᳓ राजाना मह ऋतस्य गोपा
सि᳓न्धुपती क्षत्रिया यातम् अर्वा᳓क्
इ᳓ळां नो मित्रावरुणोत᳓ वृष्टि᳓म्
अ᳓व दिव᳓ इन्वतं जीरदानू
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
gopā ← gopā́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}
mahaḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}
rājānā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}
r̥tasya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}
arvā́k ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
kṣatriyā ← kṣatríya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}
síndhupatī ← sindhupati- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}
yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
íḷām ← íḷā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}
mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
utá ← utá (invariable)
vr̥ṣṭím ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}
áva ← áva (invariable)
diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}
invatam ← √i- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
jīradānū ← jīrádānu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}
पद-पाठः
आ । रा॒जा॒ना॒ । म॒हः॒ । ऋ॒त॒स्य॒ । गो॒पा॒ । सिन्धु॑पती॒ इति॒ सिन्धु॑ऽपती । क्ष॒त्रि॒या॒ । या॒त॒म् । अ॒र्वाक् ।
इळा॑म् । नः॒ । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । उ॒त । वृ॒ष्टिम् । अव॑ । दि॒वः । इ॒न्व॒त॒म् । जी॒र॒दा॒नू॒ इति॑ जीरऽदानू ॥
Hellwig Grammar
- ā
- [adverb]
- “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
- rājānā ← rājan
- [noun], vocative, dual, masculine
- “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”
- maha ← mahaḥ ← mah
- [noun], genitive, singular, neuter
- “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”
- ṛtasya ← ṛta
- [noun], genitive, singular, neuter
- “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”
- gopā
- [noun], vocative, dual, masculine
- “herder; defender.”
- sindhupatī ← sindhu
- [noun], masculine
- “river; Indus; sindhu [word].”
- sindhupatī ← patī ← pati
- [noun], vocative, dual, masculine
- “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”
- kṣatriyā ← kṣatriya
- [noun], vocative, dual, masculine
- “Kshatriya.”
- yātam ← yā
- [verb], dual, Present imperative
- “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”
- arvāk
- [adverb]
- “here.”
- iᄆāṃ ← iᄆām ← iḍā
- [noun], accusative, singular, feminine
- “refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”
- no ← naḥ ← mad
- [noun], dative, plural
- “I; mine.”
- mitrāvaruṇota ← mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
- [noun], vocative, dual, masculine
- “Varuna; Mitra.”
- mitrāvaruṇota ← uta
- [adverb]
- “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”
- vṛṣṭim ← vṛṣṭi
- [noun], accusative, singular, feminine
- “rain; shower; rainy season.”
- ava ← av
- [verb], singular, Present imperative
- “support; help; prefer; prefer; like.”
- diva ← divaḥ ← div
- [noun], ablative, singular, masculine
- “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”
- invataṃ ← invatam ← inv
- [verb], dual, Present imperative
- “bring; drive.”
- jīradānū ← jīra
- [noun]
- “agile; quick; fast.”
- jīradānū ← dānū ← dānu
- [noun], vocative, dual, masculine
- “Dānu; dew; drop.”
सायण-भाष्यम्
हे राजाना सर्वस्य स्वामिनौ हे महः महतः ऋतस्य उदकस्य यज्ञस्य वा गोपा गोपायतारौ। ‘सुबामन्त्रिते पराङ्गवत्स्वरे ’ इति पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्य निघातत्वम् । हे सिन्धुपती नद्याः पालयितारौ हे क्षत्रिया बलवन्तौ युवाम् अर्वाक् अस्मदभिमुखम् आ यातम् आगच्छतम् । किंच हे मित्रावरुणा मित्रावरुणौ हे जीरदानू क्षिप्रदानौ युवां नः अस्मभ्यम् इळाम् अन्नम् उत अपि च पुष्टिं तत्साधिकां वृष्टिं च दिवः अन्तरिक्षात् अव अवस्तात् इन्वतं प्रेरयतम् ॥
Wilson
English translation:
“Sovereigns, mighty preservers of water, powerful lords of rivers, come to our presence; send down tous munificent Mitra and Varuṇa, from the firmament, sustenance and rain.”
Jamison Brereton
O you two kings, herdsmen of great truth, lords of the rivers, and rulers—travel here to this place.
Send down refreshment to us and rain from heaven, o Mitra and Varuṇa, you of lively drops.
Griffith
Kings, guards of rrtighty everlasting Order, come hitherward, ye Princes, Lords of Rivers.
Send us from heaven, O Varuna and Mitra, rain and sweet food, ye who pour down your bounties.
Geldner
Kommet heran, ihr Könige, ihr Hüter des großen Gesetzes, ihr Herren der Flüsse, ihr Fürstliche! Sendet uns vom Himmel herab Segen und Regen, Mitra und Varuna, ihr Raschgebende!
Grassmann
Ihr Könige, des hohen Rechtes Hüter, o kommt herbei, gewalt’ge Stromgebieter; Lasst Trunk und Regen uns vom Himmel strömen, o Varuna und Mitra, tropfenreiche.
Elizarenkova
О два царя – хранители великого закона,
О повелители рек, два владыки! Приходите в наши края!
Жертвенную усладу, а также дождь, о Митра-Варуна,
Ниспошлите нам с неба, о вы, быстродарящие!
अधिमन्त्रम् (VC)
- मित्रावरुणौ
- वसिष्ठः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
आर्यमुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (राजाना) हे राजा लोगो ! तुम (महः, ऋतस्य, गोपा) बड़े सत्य के रक्षक (सिन्धुपती) सम्पूर्ण सागरप्रदेशों के पति (आ) और (क्षत्रिया) सब प्रजा को दुःखों से बचानेवाले हो (अर्वाक्, यातं) तुम शीघ्र उद्यत होकर (नः) अपने (मित्रावरुणा) अध्यापक तथा उपदेशकों की (इळां वृष्टिं) अन्नधन के द्वारा (अव) रक्षा करो (उत) और (जीरदानू) शीघ्र ही (दिवः) अपने ऐश्वर्य से (इन्वतं) इनको प्रसन्नकरो॥२॥
आर्यमुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे राजा लोगो ! तुम सदा सत्य का पालन करो और एकमात्र सत्य पर ही अपने राज्य का निर्भर रक्खो, सब प्रजावर्ग को दुःखों से बचाने का प्रयत्न करो और अपने देश में विद्याप्रचार तथा धर्मप्रचार करनेवाले विद्वानों का धनादि से सत्कार करो, ताकि तुम्हारा ऐश्वर्य प्रतिदिन वृद्धि को प्राप्त हो ॥२॥
आर्यमुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (राजाना) हे प्रजापालकजना भवन्तः (महः, ऋतस्य) महतः सत्यस्य (गोपा) रक्षकाः (सिन्धुपती) सर्वसिन्धुप्रदेशानां पतयः (क्षत्रियाः) प्रजारक्षकाः (अर्वाक्, यातं) शीघ्रमागत्य (नः) अस्माकं (मित्रावरुणा) अध्यापकोपदेशकयोः (इळां, वृष्टिं) अन्यसाधनस्य च पुष्टिद्वारेण (अव) रक्षन्तु भवन्तः, अन्यच्च (जीरदानू) शीघ्रमेव (दिवः) द्युलोकस्य ऐश्वर्य्येण (इन्वतं) वर्धयन्तु ॥२॥
03 मित्रस्तन्नो वरुणो - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
मित्र᳓स् त᳓न् नो व᳓रुणो देवो᳓ अर्यः᳓
प्र᳓ सा᳓धिष्ठेभिः पथि᳓भिर् नयन्तु
ब्र᳓वद् य᳓था न आ᳓द् अरिः᳓ सुदा᳓स
इषा᳓ मदेम सह᳓ देव᳓गोपाः
मूलम् ...{Loading}...
मि॒त्रस्तन्नो॒ वरु॑णो दे॒वो अ॒र्यः प्र साधि॑ष्ठेभिः प॒थिभि॑र्नयन्तु ।
ब्रव॒द्यथा॑ न॒ आद॒रिः सु॒दास॑ इ॒षा म॑देम स॒ह दे॒वगो॑पाः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मित्रावरुणौ
- ऋषिः - वसिष्ठः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
मित्र᳓स् त᳓न् नो व᳓रुणो देवो᳓ अर्यः᳓
प्र᳓ सा᳓धिष्ठेभिः पथि᳓भिर् नयन्तु
ब्र᳓वद् य᳓था न आ᳓द् अरिः᳓ सुदा᳓स
इषा᳓ मदेम सह᳓ देव᳓गोपाः
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
Morph
aryáḥ ← aryá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
nayantu ← √nī- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
pathíbhiḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}
prá ← prá (invariable)
sā́dhiṣṭhebhiḥ ← sā́dhiṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}
aríḥ ← arí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
ā́t ← ā́t (invariable)
brávat ← √brū- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
sudā́se ← sudā́s- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}
yáthā ← yáthā (invariable)
devágopāḥ ← devágopā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
iṣā́ ← íṣ- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}
madema ← √mad- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}
sahá ← sahá (invariable)
पद-पाठः
मि॒त्रः । तत् । नः॒ । वरु॑णः । दे॒वः । अ॒र्यः । प्र । साधि॑ष्ठेभिः । प॒थिऽभिः॑ । न॒य॒न्तु॒ ।
ब्रव॑त् । यथा॑ । नः॒ । आत् । अ॒रिः । सु॒ऽदासे॑ । इ॒षा । म॒दे॒म॒ । स॒ह । दे॒वऽगो॑पाः ॥
Hellwig Grammar
- mitras ← mitraḥ ← mitra
- [noun], nominative, singular, masculine
- “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”
- tan ← tat ← tad
- [noun], accusative, singular, neuter
- “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
- no ← naḥ ← mad
- [noun], accusative, plural
- “I; mine.”
- varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”
- devo ← devaḥ ← deva
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
- aryaḥ ← arya
- [noun], nominative, singular, masculine
- pra
- [adverb]
- “towards; ahead.”
- sādhiṣṭhebhiḥ ← sādhiṣṭha
- [noun], instrumental, plural, masculine
- pathibhir ← pathibhiḥ ← pathin
- [noun], instrumental, plural, masculine
- “way; road; path [word]; journey; method.”
- nayantu ← nī
- [verb], plural, Present imperative
- “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”
- bravad ← bravat ← brū
- [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
- “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”
- yathā
- [adverb]
- “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”
- na ← naḥ ← mad
- [noun], accusative, plural
- “I; mine.”
- ād ← āt
- [adverb]
- “then.”
- ariḥ ← ari
- [noun], nominative, singular, masculine
- sudāsa ← sudāse ← sudās
- [noun], dative, singular, masculine
- “Sudās.”
- iṣā ← iṣ
- [noun], instrumental, singular, feminine
- “refreshment; enjoyment; stores.”
- madema ← mad
- [verb], plural, Present optative
- “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”
- saha
- [adverb]
- “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”
- devagopāḥ ← deva
- [noun], masculine
- “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
- devagopāḥ ← gopāḥ ← gopā
- [noun], nominative, plural, masculine
- “herder; defender.”
सायण-भाष्यम्
मित्रः वरुणः देवः अर्यः अर्यमा चैते त्रयोऽपि नः अस्मान् तत् तदा यदास्माकमपेक्षितं तदा साधिष्ठेभिः साधकतमैः पथिभिः मार्गेः ‘“नयन्तु प्रापयन्तु। किंच नः अस्मान् सुदासे शोभनदानाय जनाय अरिः अर्यमा यथा ब्रवत् असावनुकम्प्य इति ब्रूयात्तथा कुर्वन्तु । अर्यम्णः पुनरभिधानमादरार्थम् । देवगोपाः देवा यूयं गोपायितारो येषामस्माकं ते वयम् इषा युष्माभिर्दातव्येनान्नेन सह पुत्रादिसहिताः मदेम हृष्येम ॥
Wilson
English translation:
“May Mitra, Varuṇa, the divine Aryaman, conduct us by the most practicable paths, then, (when wedesire their guidance), accordingly as Aryaman promises to the liberal donor (of oblations), may we, enjoying theprotection of the gods, rejoice in abundance, together with posterity.”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Rejoice: iśa madema saha, with foodrejoice, together with posterity, putrādibhiḥ
Jamison Brereton
Then let Mitra, Varuṇa, and the civilizing god [=Aryaman] lead us forth by the most successful paths,
so that a (civilized) stranger will thereby speak of us as “good givers.” With gods as our herdsmen, might we find exhilaration by your
refreshment!
Griffith
May the dear God, and Varuna and Mitra conduct us by the most effective pathways,
That foes may say unto Sudas our chieftain, May, we, too, joy in food with Gods to guard us.
Geldner
Dahin mögen Mitra, Gott Varuna, der Herr, uns auf den richtigsten Wegen führen, daß dann der hohe Herr uns dem freigebigen Sudas empfehlen möge. Wir möchten unter dem Schutze der Götter mit im Genuß schwelgen.
Grassmann
Das geb uns Mitra, Varuna, der treue, auf gradsten Pfaden mögen sie uns leiten, Dass unsre treuen zu dem Sudas sprechen: »lasst gottbeschützt des Glücks vereint uns freuen.«
Elizarenkova
Так пусть нас Митра, Варуна, бог Арья(манн)
Поведут вперед самыми прямыми путями,
Чтобы, преданный, он рассказал о нас затем щедро дающему,
Пусть опьяняемся мы жертвенным подкреплением (все) вместе, хранимые богами!
अधिमन्त्रम् (VC)
- मित्रावरुणौ
- वसिष्ठः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
आर्यमुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे राजा तथा प्रजाजनो ! तुमको (तत्) वह (मित्रः) अध्यापक (वरुणः) उपदेशक (अर्यः) न्यायाधीश (देवः) विद्वान् (प्र, साधिष्ठेभिः पथिभिः) भले प्रकार शुभ साधनोंवाले मार्गों से (नयन्तु) ले जायें, ताकि (सह, देवगोपाः) राजा तथा प्रजाजन साथ-साथ (इषा, मदेम) ऐश्वर्य का सुखलाभ करें, (सुदासे) उत्तम दान के लिए (अरिः) न्यायकारी परमात्मा (नः) हमको (यथा) जिस प्रकार (आत्) सदैव (ब्रवत्) उत्तम उपदेश करते हैं, उसी प्रकार आप (नः) हमको उपदेश करें॥३॥
आर्यमुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे राजा तथा प्रजाजनो ! तुम उस सर्वोपरि न्यायकारी परमात्मा की आज्ञा का यथावत् पालन करो, जिससे तुम मनुष्यजन्म के फलचतुष्टय को प्राप्त कर सको, तुमको तुम्हारे अध्यापक, उपदेष्टा तथा न्यायाधीश सदैव उत्तम मार्गों से चलायें, जिससे तुम्हारा ऐश्वर्य प्रतिदिन वृद्धि को प्राप्त हो ॥३॥
आर्यमुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - हे राजानः भवन्तः (तत्) सः (मित्रः) अध्यापकः (वरुणः) उपदेशकश्च (अर्यः) न्यायाधीशः (देवः) विद्वान् इमे सर्वे (प्र, साधिष्ठेभिः) शुभसाधनवद्भिः (पथिभिः) मार्गैः (नयन्तु) गमयन्तु, अन्यच्च (देवगोपाः) राजजनैः तथा प्रजाजनैः (सह) परस्परं मिलित्वा (इषा) ऐश्वर्येण (मदेम) हृष्येम, अन्यच्च (सुदासे) उत्तमदानाय (अरिः) अर्ति गच्छति यथातत्त्वं न्यायं करोतीति न्यायकारी परमात्मा (नः) अस्मान्प्रति (यथा) येन प्रकारेण (आत्) सदैव (ब्रवत्) उपदिशति एवं भवन्तः (नः) अस्मान्प्रति उपदिशन्तु ॥३॥
04 यो वाम् - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यो᳓ वां ग᳓र्तम् म᳓नसा त᳓क्षद् एत᳓म्
ऊर्ध्वां᳓ धीतिं᳓ कृण᳓वद् धार᳓यच् च
उक्षे᳓थाम् मित्रावरुणा घृते᳓न
ता᳓ राजाना सुक्षिती᳓स् तर्पयेथाम्
मूलम् ...{Loading}...
यो वां॒ गर्तं॒ मन॑सा॒ तक्ष॑दे॒तमू॒र्ध्वां धी॒तिं कृ॒णव॑द्धा॒रय॑च्च ।
उ॒क्षेथां॑ मित्रावरुणा घृ॒तेन॒ ता रा॑जाना सुक्षि॒तीस्त॑र्पयेथाम् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मित्रावरुणौ
- ऋषिः - वसिष्ठः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
यो᳓ वां ग᳓र्तम् म᳓नसा त᳓क्षद् एत᳓म्
ऊर्ध्वां᳓ धीतिं᳓ कृण᳓वद् धार᳓यच् च
उक्षे᳓थाम् मित्रावरुणा घृते᳓न
ता᳓ राजाना सुक्षिती᳓स् तर्पयेथाम्
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
Morph
etám ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
gártam ← gárta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}
tákṣat ← √takṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}
vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}
yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
ca ← ca (invariable)
dhāráyat ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}
dhītím ← dhītí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}
kr̥ṇávat ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}
ūrdhvā́m ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}
ghr̥téna ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}
mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}
ukṣéthām ← √ukṣ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}
rājānā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}
sukṣitī́ḥ ← sukṣití- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}
tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}
tarpayethām ← √tr̥p- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}
पद-पाठः
यः । वा॒म् । गर्त॑म् । मन॑सा । तक्ष॑त् । ए॒तम् । ऊ॒र्ध्वाम् । धी॒तिम् । कृ॒णव॑त् । धा॒रय॑त् । च॒ ।
उ॒क्षेथा॑म् । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । घृ॒तेन॑ । ता । रा॒जा॒ना॒ । सु॒ऽक्षि॒तीः । त॒र्प॒ये॒था॒म् ॥
Hellwig Grammar
- yo ← yaḥ ← yad
- [noun], nominative, singular, masculine
- “who; which; yat [pronoun].”
- vāṃ ← vām ← tvad
- [noun], dative, dual
- “you.”
- gartam ← garta
- [noun], accusative, singular, masculine
- manasā ← manas
- [noun], instrumental, singular, neuter
- “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”
- takṣad ← takṣat ← takṣ
- [verb], singular, Present injunctive
- “produce; shape; fashion; chisel; invent.”
- etam ← etad
- [noun], accusative, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”
- ūrdhvāṃ ← ūrdhvām ← ūrdhva
- [noun], accusative, singular, feminine
- “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”
- dhītiṃ ← dhītim ← dhīti
- [noun], accusative, singular, feminine
- “thinking; prayer; understanding.”
- kṛṇavad ← kṛṇavat ← kṛ
- [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
- “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”
- dhārayac ← dhārayat ← dhāray ← √dhṛ
- [verb], singular, Present injunctive
- “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”
- ca
- [adverb]
- “and; besides; then; now; even.”
- ukṣethām ← ukṣ
- [verb], dual, Present imperative
- “sprinkle; wet.”
- mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
- [noun], vocative, dual, masculine
- “Varuna; Mitra.”
- ghṛtena ← ghṛta
- [noun], instrumental, singular, neuter
- “ghee; fat.”
- tā ← tāḥ ← tad
- [noun], accusative, plural, feminine
- “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
- rājānā ← rājan
- [noun], vocative, dual, masculine
- “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”
- sukṣitīs ← su
- [adverb]
- “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”
- sukṣitīs ← kṣitīḥ ← kṣiti
- [noun], accusative, plural, feminine
- “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”
- tarpayethām ← tarpay ← √tṛp
- [verb], dual, Present imperative
- “nourish; offer; nutrify; satisfy; gladden; replenish; fill.”
सायण-भाष्यम्
हे मित्रावरुणौ यः वां युवयोः एतं गर्तं रथं मनसा तक्षत् स्तोमेन संकल्पयेत् तथा कृत्वा ऊर्ध्वाम् उन्नतां धीतिं कर्म स्तुतिरूपं कृणवत् कुर्यात् उच्चैः स्तुयात् एवं कृत्वा धारयच्च यागे धारयेत् हे राजाना स्वामिनौ मित्रावरुणा मित्रावरुणौ ता तौ युवां जनं घृतेन उदकेन उक्षेथां सिञ्चतम् । तस्मै सुक्षितीः शोभननिवासाः प्रजाः तर्पयेथाम् । यथा सुक्षितयो भवन्ति तथा तर्पयेथामिति ॥
Wilson
English translation:
“Mitra and Varuṇa, bedew with water him who fabricates your chariot in his mind, offering high praise,the people well affected towards him.”
Jamison Brereton
Who will fashion for you two this chariot seat by his thought and who will make and sustain a high vision—
sprinkle him with ghee, Mitra and Varuṇa. Bring satisfaction to our good dwellings, o kings.
Griffith
Him who hath wrought for you this car in spirit, who makes the song rise upward and sustains it,
Bedew with fatness, Varuna nd Mitra ye Kings, make glad the pleasant dwelling-places.
Geldner
Wer euch im Geiste diesen Hochsitz zimmert, wer das Gedicht emporrichten und festmachen wird, den besprenget mit Schmalz und tränket die schönen Fluren, ihr Könige Mitra und Varuna!
Grassmann
Wer euch im Herzen diesen Thron bereitet, die Andacht aufwärts richtet und bewahret, Den netzt mit Fett, o Varuna und Mitra; erquickt, o Herrscher, uns die sicher wohnen.
Elizarenkova
Кто мыслью вытешет вам этот трон,
Создаст устремленное вверх произведение и удержит (его),
Окропите (того) жиром, о Митра-Варуна!
Насыпьте (дождем) прекрасные земли, о два царя!
अधिमन्त्रम् (VC)
- मित्रावरुणौ
- वसिष्ठः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
आर्यमुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (राजाना) राजा लोग (मित्रावरुणा) अध्यापक तथा उपदेशकों को (घृतेन) स्नेह से (उक्षेथां) सिञ्चन करते हैं, (ताः) वे (सुक्षितीः) सम्पूर्ण प्रजा को (तर्पयेथां) तृप्त करते हैं (च) और जो (वां) अध्यापक तथा उपदेशकों के (गर्तं) गूढाशयों का (मनसा) मन से (तक्षत्) विचार कर (एवं) उन (ऊर्ध्वां, धीतिम्) उन्नत कर्मों को (धारयत्) धारण करके (कृणवत्) करते हैं, वे सदैव उत्रत होते हैं॥४॥
आर्यमुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि जो राजा लोग अपनी प्रजा में विद्या तथा धार्मिक भावों के प्रचारार्थ अध्यापक और बड़े-बड़े विद्वान् धार्मिक उपदेशकों का अपने स्नेह से पालन-पोषण करते हैं, वे अपनी प्रजा को उन्नत करते हैं और जो प्रजाजन उन महात्माओं के उपदेशों को मन से विचार कर अनुष्ठान करते हैं, वे कभी अवनति को प्राप्त नहीं होते, प्रत्युत सद उन्नति की ओर जाते हैं ॥४॥
आर्यमुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यः) ये राजानः (मित्रावरुणा) अध्यापकोपदेशकयोः (घृतेन) स्नेहेन (उक्षेथां) सिञ्चन्ति (ता) ते (सुक्षितीः) सम्पूर्णप्राणिनः (तर्पयेथाम्) तर्पयन्ति, अपरं च ये (वां) अध्यापकोपदेशकयोः (गर्तं) गूढाशयं (मनसा) चित्तवृत्त्या (तक्षत्) विचारयन्ति ते (एतं) पूर्वोक्तम् (ऊर्ध्वां, धीतिम्) उन्नतकर्मरक्षां (धारयत्) धारणं कृत्वा (कृणवत्) कुर्वन्ति ते सदैव उन्नतिपथं प्राप्नुवन्ति ॥४॥
05 एष स्तोमो - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
एष᳓ स्तो᳓मो वरुण मित्र तु᳓भ्यं
सो᳓मः शुक्रो᳓ न᳓ वाय᳓वे अयामि
अविष्टं᳓ धि᳓यो जिगृत᳓म् पु᳓रंधीर्
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः
मूलम् ...{Loading}...
ए॒ष स्तोमो॑ वरुण मित्र॒ तुभ्यं॒ सोमः॑ शु॒क्रो न वा॒यवे॑ऽयामि ।
अ॒वि॒ष्टं धियो॑ जिगृ॒तं पुरं॑धीर्यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभिः॒ सदा॑ नः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - मित्रावरुणौ
- ऋषिः - वसिष्ठः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
एष᳓ स्तो᳓मो वरुण मित्र तु᳓भ्यं
सो᳓मः शुक्रो᳓ न᳓ वाय᳓वे अयामि
अविष्टं᳓ धि᳓यो जिगृत᳓म् पु᳓रंधीर्
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः
Vedaweb annotation
Strata
Strophic
Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
Morph
eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
mitra ← mitrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}
varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
ayāmi ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}
ná ← ná (invariable)
sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
śukráḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
vāyáve ← vāyú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}
aviṣṭám ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}
dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}
jigr̥tám ← √gr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}
púraṁdhīḥ ← púraṁdhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
sádā ← sádā (invariable)
svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}
yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}
पद-पाठः
ए॒षः । स्तोमः॑ । व॒रु॒ण॒ । मि॒त्र॒ । तुभ्य॑म् । सोमः॑ । शु॒क्रः । न । वा॒यवे॑ । अ॒या॒मि॒ ।
अ॒वि॒ष्टम् । धियः॑ । जि॒गृ॒तम् । पुर॑म्ऽधीः । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥
Hellwig Grammar
- eṣa ← etad
- [noun], nominative, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”
- stomo ← stomaḥ ← stoma
- [noun], nominative, singular, masculine
- “hymn; Stoma; stoma [word].”
- varuṇa
- [noun], vocative, singular, masculine
- “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”
- mitra
- [noun], vocative, singular, masculine
- “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”
- tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
- [noun], dative, singular
- “you.”
- somaḥ ← soma
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Soma; moon; soma [word]; Candra.”
- śukro ← śukraḥ ← śukra
- [noun], nominative, singular, masculine
- “bright; clear; white; light; pure.”
- na
- [adverb]
- “not; like; no; na [word].”
- vāyave ← vāyu
- [noun], dative, singular, masculine
- “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”
- ‘yāmi ← ayāmi ← yam
- [verb], singular, Aorist passive
- “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”
- aviṣṭaṃ ← aviṣṭam ← av
- [verb], dual, Aorist imperative
- “support; help; prefer; prefer; like.”
- dhiyo ← dhiyaḥ ← dhī
- [noun], accusative, plural, feminine
- “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”
- jigṛtam ← jāgṛ
- [verb], dual, Aorist imperative
- “wake; watch; awaken; wake up; oversee.”
- purandhīr ← purandhīḥ ← puraṃdhi
- [noun], accusative, plural, feminine
- “liberality; Puraṃdhi; munificence.”
- yūyam ← tvad
- [noun], nominative, plural
- “you.”
- pāta ← pā
- [verb], plural, Present imperative
- “protect; govern.”
- svastibhiḥ ← svasti
- [noun], instrumental, plural, feminine
- “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”
- sadā
- [adverb]
- “always; continually; always; perpetually.”
- naḥ ← mad
- [noun], accusative, plural
- “I; mine.”
सायण-भाष्यम्
अनया स्तुतिमुपसंहरति । हे वरुण हे मित्र तुभ्यं युवयोः वायवे । वायुर्गन्तादित्यः । स एवार्यमा । तस्मै च एष स्तोमः स्तवः अयामि अकारि । किमिव । शुक्रः दीप्तः सोमः न युष्मभ्यं प्रीतिकरः सोमो यथा दीयते तद्वत् । धियः कर्माण्यस्मदीयानि अविष्टं रक्षतम्। पुरंधीः स्तुतीः जिगृतं प्रबुध्यतम् । अन्यद्गतम् ॥ ॥ ६ ॥
Wilson
English translation:
“Varuṇa and Mitra, this praise, pure as the Soma libation, has been offered to you, and also, Aryaman,(to you); protect our rites; be awake to our praises; and do you ever cherish us with blessings.”
Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
To Aryamaṅvāyave = Aryaman
Jamison Brereton
This praise song, o Varuṇa, o Mitra, has been offered to each of you, like the gleaming soma to Vāyu.
Give help to our insights. Awaken the ways to plenty. – Do you protect us always with your blessings.
Griffith
To you this laud, O Varuna and Mitra is offered like bright Soma juice to Vayu.
Favour our songs of praise, wake thought and spirit. Preserve us evermore, ye Gods, with blessings.
Geldner
Dieses Loblied ist dir, Mitra und dir, Varuna dargebracht wie der klare Soma dem Vayu. Begünstiget die Gebete, erwecket die Freigebigkeit!-Behütet ihr uns immerdar mit eurem Segen!
Grassmann
Dies Loblied ist euch, Varuna und Mitra, gereicht, wie reiner Somatrunk dem Vaju, Seid hold den Liedern und erweckt uns Reichthum. Ihr Götter, schützt uns stets mit eurem Segen.
Elizarenkova
Это восхваление, о Варуна, о Митра, для тебя
Было принесено в жертву, как чистый сома – для Ваю.
Поддержите поэтические мысли, пробудите силы вдохновения!
Защищайте вы нас всегда (своими) милостями!
अधिमन्त्रम् (VC)
- मित्रावरुणौ
- वसिष्ठः
- विराट्त्रिष्टुप्
- धैवतः
आर्यमुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (मित्र, वरुण) हे अध्यापक तथा उपदेशको ! (तुभ्यम्) तुम्हारे लिये (एषः, स्तोमः) यह विद्यारूपी यज्ञ (सोमः, शुक्रः) शील तथा बल के देनेवाला हो और तुम्हें (वायवे, न, अयामि) आदित्य के समान प्रकाशित करे, (धियः) तुम्हारी बुद्धि (अविष्टं) श्रेष्ठ कर्मों में (जिगृतं) सदावरते,जिससे तुम (पुरन्धीः) ऐश्वर्यशाली होओ, (यूयं) तुम लोग (सदा) सर्वदा (स्वस्तिभिः) स्वस्तिवाचनादि वाणियों से (नः) हमको (पात) पवित्र करो, ऐसा कथन किया करें॥५॥
आर्यमुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे विद्वानो ! यह विद्यारूपी यज्ञ तुम्हारे लिए बल तथा प्रकाश देनेवाला हो और यह यज्ञ तुम्हारे सम्पूर्ण कर्मों को सफल करे, तुम्हारी बुद्धियें सदा उत्तम कर्मों में प्रवृत्त रहें, तुम इस यज्ञ की पूर्णाहुति में सदा यहाँ प्रार्थना किया करो कि परमात्मा मङ्गलमय भावों से सदैव हमको पवित्र करे ॥५॥ ६४ वाँ सूक्त और छठवाँ वर्ग समाप्त हुआ।
आर्यमुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (वरुण, मित्र) हे अध्यापकोपदेशकौ ! (तुभ्यम्) भवदर्थम् (एषः, स्तोमः) अयं ब्रह्मयज्ञः (सोमः) साधुस्वभावस्य (शुक्रः) बलस्य च दाता भवतु अन्यच्च (वायवे, न) आदित्य इव (अयामि) प्रार्थये (धियः) भवद्बुद्धयः (अविष्टं) श्रेष्ठकर्मणि (जिगृतम्) सदैव वर्तेरन् अन्यच्च भवन्तः (पुरन्धीः) ऐश्वर्य्यं प्राप्नुयुः (यूयं) भवन्तः (नः) अस्मान्प्रति (सदा) सर्वदैव (स्वस्तिभिः) स्वस्तिवाचनादिवाग्भिः (पात) रक्षन्तु ॥५॥ इति चतुष्षष्टितमं सूक्तं षष्ठो वर्गश्च समाप्तः।