०५९

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - बृहती

यं᳓ त्रा᳓यध्व इद᳓म्-इदं
दे᳓वासो यं᳓ च न᳓यथ
त᳓स्मा अग्ने व᳓रुण मि᳓त्र अ᳓र्यमन्
म᳓रुतः श᳓र्म यछत

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
idám-idam ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

trā́yadhve ← √trā- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

dévāsaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

náyatha ← √nī- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

áryaman ← áryaman- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mítra ← mitrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

váruṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

márutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yachata ← √yam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

यम् । त्राय॑ध्वे । इ॒दम्ऽइ॑दम् । देवा॑सः । यम् । च॒ । नय॑थ ।
तस्मै॑ । अ॒ग्ने॒ । वरु॑ण । मित्र॑ । अर्य॑मन् । मरु॑तः । शर्म॑ । य॒च्छ॒त॒ ॥

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• trāyadhva ← trāyadhve ← trā
• [verb], plural, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “protect; help.”

• idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• idaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• devāso ← devāsaḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• nayatha ← nī
• [verb], plural, Present indikative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• tasmā ← tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitrāryaman ← mitra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• mitrāryaman ← aryaman
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• yacchata ← yam
• [verb], plural, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

हे देवासः देवाः इदमिदम् इतो भयहेतोः यं स्तोतारं त्रायध्वे पालयध्वे । यं च स्तोतारं नयथ सन्मार्गं प्रापयथ। हे अग्ने वरुण मित्र अर्यमन् हे मरुतः एवंभूता हे देवाः तस्मै स्तोत्रे शर्म सुखं यच्छत दत्त ॥

English translation:

“Agni, Varuṇa, Mitra, Maruts, grant happiness, gods, to him whom you preserve from (the perils of) this(world), whom you guide here (to the paths of virtue).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

From this world: yam trāyadhvam idam idam yam canayatha: idam = itas, from this, bhayahetoḥ, cause of peril;

Idam = sanmārgam, road of virtue

Whom you safeguard, o gods, and whom you lead right up here, to him—o Agni, Varuṇa, Mitra, Aryaman, Maruts—extend shelter.

The āmreḍita idám-idam in pāda a must go with the clause in b. The ca that connects the two clauses is slightly displaced: we might expect it to occur after the first element of its clause, namely idám-idam. But the pāda boundary and the intrusion of a pāda-initial voc. dévāsaḥ have clearly interfered with the placement, and the sequence yám … yáṃ ca makes the syntax perspicuous.

The sequence of vocc. in cd is puzzling because the first is unaccented, while the rest are accented, including those that follow the first in the same pāda: tásmā agne váruṇa mítrā́ryaman, márutaḥ … We would, I think, expect either all accented (*ágne váruṇa mítrā́ryaman) or all unaccented (agne *varuṇa mitrāryaman). Oldenberg suggests that a new “Ansatz” begins after tásmā agne, and it is of course true that the caesura follows agne – but also of course true that vocatives are not ordinarily accented in that position. He also points out that the three vocc. in the 2nd part of the pāda are the names of the three principal Ādityas, which occur together and as accented vocc. elsewhere (V.67.1, VIII.19.35). In the latter passage the three vocc.

are found pāda-internal post-caesura as here (see comm. ad loc.) Both of the factors adduced by Oldenberg no doubt contributed to the accentual behavior of this pāda, but it is a fine reminder that the rules of voc. accent, which we think of as fairly mechanical, are in part rhetorically driven.

WHOMSO ye rescue here and there, whomso ye guide, O Deities,
To him give shelter, Agni, Mitra, Varuna, ye Maruts, and thou Aryaman.

Wen ihr in Schutz nehmet und wen ihr Götter hierhin und dorthin führet, dem gewähret euren Schirm, Agni, Varuna, Mitra, Aryaman, ihr Marut!

Wen ihr begünstigt hier und dort, und wem ihr Götter Führer seid; Dem reichet Schutz, o Agni, Mitra-Varuna, o Arjaman, o Marutschar.

Кого вы охраняете, о боги,
И кого ведете туда (или) сюда,
Тому, о Агни, Варуна, Митра-Арьяман,
О Маруты, даруйте (ваше) укрытие!

• मरुतः
• वसिष्ठः
• निचृद्बृहती
• मध्यमः

अब बारह ऋचावाले उनसठवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में फिर विद्वानों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) प्राणों के सदृश अग्रणी (देवासः) विद्वान् ! आप लोग (इदमिदम्) इस-इस वचन को सुनाय के वा कर्म करके (यम्) जिसको (नयथ) प्राप्त कराइये (यम्, च) और जिस मनुष्य की (त्रायध्वे) रक्षा करें (तस्मै) उसके लिये (शर्म) सुख वा गृह (यच्छत) दीजिये और हे (अग्ने) अग्नि के समान तेजस्वी (वरुण) श्रेष्ठ (मित्र) मित्र (अर्यमन्) न्यायकारी ! आप इन्हीं की सदा सेवा करिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वान् जनो ! आप लोग सत्य उपदेश, उत्तम शिक्षा और विद्या दान से सब मनुष्यों की उत्तम प्रकार रक्षा करके वृद्धि करिये, जिससे सब सुखी होवें ॥१॥

अन्वय: हे मरुतो देवासो ! यूयमिदमिदं यन्नयथ यं च त्रायध्ये तस्मै शर्म यच्छत, हे अग्ने वरुण मित्रार्यमँस्त्वमेतानेव सदा सेवस्व ॥१॥

पुनर्विद्वद्भिः किं कर्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यम्) (त्रायध्वे) रक्षथ (इदमिदम्) वचनं श्रावयिता कर्म कृत्वा वा (देवासः) प्राणा इव विद्वांसः (यम्) नरम् (च) (नयथ) प्रापयथ (तस्मै) (अग्ने) (वरुण) श्रेष्ठ (मित्र) सखे (अर्यमन्) न्यायकारिन् (मरुतः) प्राण इव नेतारः (शर्म) सुखं गृहं वा (यच्छत) दत्त ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! भवन्तस्सत्योपदेशसुशिक्षाविद्यादानेन सर्वान् मनुष्यान् सम्यग्रक्षित्वा वर्धन्तु येन सर्वे सुखिनः स्युः ॥१॥

या सूक्तात वायूच्या दृष्टान्ताने विद्वान व ईश्वराच्या गुण व कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो ! तुम्ही सत्य उपदेश, उत्तम शिक्षण व विद्यादानाने सर्व माणसांचे उत्तम प्रकारे रक्षण करून उन्नती करा. ज्यामुळे सर्व सुखी व्हावेत. ॥ १ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - सतो बृहती

युष्मा᳓कं देवा अ᳓वसा᳓हनि प्रिय᳓
ईजान᳓स् तरति द्वि᳓षः
प्र᳓ स᳓ क्ष᳓यं तिरते वि᳓ मही᳓र् इ᳓षो
यो᳓ वो व᳓राय दा᳓शति

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M
genre M

Morph
áhani ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

priyé ← priyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yuṣmā́kam ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

dvíṣaḥ ← dvíṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ījānáḥ ← √yaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

tarati ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

kṣáyam ← kṣáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mahī́ḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tirate ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ví ← ví (invariable)

dā́śati ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

várāya ← vára- 1 (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यु॒ष्माक॑म् । दे॒वाः॒ । अव॑सा । अह॑नि । प्रि॒ये । ई॒जा॒नः । त॒र॒ति॒ । द्विषः॑ ।
प्र । सः । क्षय॑म् । ति॒र॒ते॒ । वि । म॒हीः । इषः॑ । यः । वः॒ । वरा॑य । दाश॑ति ॥

• yuṣmākaṃ ← yuṣmākam ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• avasāhani ← avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• avasāhani ← ahani ← ahar
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• priya ← priye ← priya
• [noun], locative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• ījānas ← ījānaḥ ← yaj
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• tarati ← tṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• dviṣaḥ ← dviṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hate; dviṣ; hostility; hostility.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• kṣayaṃ ← kṣayam ← kṣaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• tirate ← tṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• mahīr ← mahīḥ ← mahi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “great; firm.”

• iṣo ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• varāya ← vara
• [noun], dative, singular, masculine
• “gift; favor; wish; privilege; varac; wages.”

• dāśati ← dāś
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; give.”

हे देवाः युष्माकं युष्मदीयेन अवसा रक्षणेन प्रिये अहनि सर्वेषां देवानां प्रियभूते सुत्याभिधाने दिवसे ईजानः इष्टवान् जनः द्विषः शत्रून् तरति आक्रामति । सः यजमानः क्षयं स्वकीयं निवासं प्र तिरते प्रवर्धयति । यः यजमानः वः युष्मभ्यं महीः महान्ति इषः हविर्लक्षणान्यन्नानि वराय निवारणाय यूयं नान्यत्र गच्छत अस्मदीयान्येव हवींषि स्वीकुरुतेति निरोधनं कर्तुं वि दाशति विशेषेण ददाति । अत एव स स्वकीयं निवासं वर्धयतीत्यर्थः ॥

English translation:

“Through your protection, gods, the man who worships on an auspicious day overcomes hisadversaries; he who offers abundant (sacrificial) food to you to detain you (at his rite) enlarges his habitation.”

With the help of you, o gods, on a favorable day the one who has sacrificed crosses over hatreds.
He furthers his dwelling place, ex(tends) his great refreshments, who does ritual service to your liking.

yuṣmā́kam … ávasā is a variant of the cmpd. yuṣmóta- (i.e., yuṣmā́-ūta-) found three times in the preceding hymn in VII.58.4.

The vs. contains two, or implicitly three, 3rd sg. act. present forms of the root √tṝ, tarati in b, prá / ví tirati in c. For the same pairing of preverbs, see comm. ad

Through your kind favour, Gods, on some auspicious day, the worshipper subdues his foes.
That man increases home and strengthening ample food who brings you offerings as ye list.

Mit eurer Gunst, ihr Götter, überwindet die Anfeindungen, wer an einem genehmen Tag geopfert hat; der vergrößert sein Haus, vermehrt seine großen Speisevorräte, wer eurem Wunsch entspricht.

Durch eure Hülfe, Götter, am erwünschten Tag besiegt der Opferer den Feind; Der mehrt sein Gut, erlanget reiche Labungen, wer euch in Liebe huldiget.

С вашей помощью, о боги, в благоприятный день
(Тот,) кто принес для себя жертву, пресекает враждебность;
Он увеличивает (свое) жилище, у(множает) великие жертвенные услады,
(Тот,) кто почитает (вас) по вашему желанию.

• मरुतः
• वसिष्ठः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर विद्वान् मनुष्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देवाः) विद्वान् जनो ! (यः) जो (ईजानः) यजमान (अवसा) रक्षण आदि से (द्विषः) द्वेष करनेवालों का (तरति) उल्लङ्घन करता है और (प्रिये) प्रीति करनेवाले (अहनि) दिन में (युष्माकम्) आप लोगों के प्रिय को सिद्ध करता है और जो (महीः) भूमियों का उत्तम प्रकार शिक्षित वाणियों वा (इषः) अन्नादिकों (वः) आप लोगों के अर्थ (वराय) श्रेष्ठत्व के लिये (प्र, दाशति) देता है (सः) वह (क्षयम्) निवास को (प्र,वि, तिरते) बढ़ाता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो दुष्टता के दूर करनेवाले, सब की रक्षा करनेवाले, विद्या आदि ऐश्वर्य्य के देनेवाले और सुख से सर्वदा वसानेवाले विद्वान् हों, उन्हीं की सेवा और मेल कर के विद्याओं को प्राप्त हूजिये ॥२॥

अन्वय: हे देवा ! य ईजानोऽवसा द्विषस्तरति प्रियेऽहनि युष्माकं प्रियं साध्नोति यो महीरिषो वो वराय प्र दाशति स क्षयं प्र वि तिरते ॥२॥

पुनर्विद्वांसः किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (युष्माकम्) (देवाः) विद्वांसः (अवसा) रक्षणादिना (अहनि) दिने (प्रिये) कमनीये प्रीतिकरे (ईजानः) (तरति) उल्लङ्घते (द्विषः) द्वेष्टॄन् (प्र) (सः) (क्षयम्) निवासम् (तिरते) वर्धयति (वि) (महीः) भूमीः सुशिक्षिता वाचो वा (इषः) अन्नाद्याः (यः) (वः) युष्मान् (वराय) श्रेष्ठत्वाय (दाशति) ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये दुष्टतानिवारकास्सर्वेषां रक्षका विद्याद्यैश्वर्यप्रदाः सुखेन सर्वदा वासयितारो विद्वांसः स्युस्तानेव सेवयित्वा सङ्गत्य प्राप्नुत ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे दुष्टांचे निवारक, सर्व रक्षक, विद्या ऐश्वर्यप्रद, सुखाने वसविणारे विद्वान असतील तर त्यांची सेवा व संग करून विद्या प्राप्त करा. ॥ २ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - बृहती

नहि᳓ वश् चरमं᳓ चन᳓
व᳓सिष्ठः परिमं᳓सते
अस्मा᳓कम् अद्य᳓ मरुतः सुते᳓ स᳓चा
वि᳓श्वे पिबत कामि᳓नः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
caná ← caná (invariable)

caramám ← caramá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nahí ← nahí (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

parimáṁsate ← √man- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

vásiṣṭhaḥ ← vásiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sácā ← sácā (invariable)

suté ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

kāmínaḥ ← kāmín- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

pibata ← √pā- 2 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

न॒हि । वः॒ । च॒र॒मम् । च॒न । वसि॑ष्ठः । प॒रि॒ऽमंस॑ते ।
अ॒स्माक॑म् । अ॒द्य । म॒रु॒तः॒ । सु॒ते । सचा॑ । विश्वे॑ । पि॒ब॒त॒ । का॒मिनः॑ ॥

• nahi
• [adverb]

• vaś ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• caramaṃ ← caramam ← carama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “last; ultimate.”

• cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• vasiṣṭhaḥ ← vasiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vasiṣṭha; vasiṣṭha [word].”

• parimaṃsate ← pariman ← √man
• [verb], singular, Aorist conj./subj.

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• sute ← suta
• [noun], locative, singular, masculine
• “Soma.”

• sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• pibata ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• kāminaḥ ← kāmin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “desirous; aroused; loving.”

वसिष्ठः ऋषिः वः युप्माकं मध्ये चरमं चन अवरमपि नहि परिमंसते वर्जयित्वा न स्तौति । किंतु सर्वानेव युष्मान् स्तौतीत्यर्थः । अद्य अस्मिन् दिने अस्माकम् अस्मदीये सुते सोमेऽभिषुते सति हे मरुतः कामिनः सोमं कामयमानाः विश्वे यूयं सचा संगत्य पिबत पानं कुरुत ॥

English translation:

“Vasiṣṭha overlooks not the very lowest among you; Maruts, who are desirous (of the libation), do youall drink together today of our effused Soma.”

Vasiṣṭha will certainly not neglect even the last of you:
when our (soma) is pressed today, o Maruts, drink it avidly, all of you.

This vs. plays on the common contrast, also found earlier in this Marut cycle, between the Maruts as individuals – here “the last” (caramá-) of them – and as a collective (víśve).

On sácā as loc. absol. marker, see comm. ad IV.31.5.

I have rendered the nom. pl. kāmínaḥ as an adverb (avidly) to avoid the somewhat heavy ‘having desire (for it)’.

Vasistha will not overlook the lowliest one among you all.
O Maruts, of our Soma juice effused to-day drink all of you with eager haste.

Denn auch den letzten unter euch wird Vasistha nicht verachten. Bei unserer Somapressung trinket heute alle mit Lust, ihr Marut!

Denn auch den letzten unter euch versäumet ja Vasischtha nicht, O Maruts trinket heut von unserm Somasaft, ihr alle recht nach Herzenslust;

Нет, даже последним из вас
Не пренебрежет Васиштха!
У нас сегодня, о Маруты, при выжимании (сомы)
Пейте все, у кого есть желание!

• मरुतः
• वसिष्ठः
• बृहती
• मध्यमः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो (कामिनः) कामना करनेवाले (विश्वे) सम्पूर्ण (मरुतः) मनुष्य ! आप लोग (सचा) सम्बन्ध से (अद्य) इस समय (अस्माकम्) हम लोगों के (सुते) उत्पन्न हुए बड़ी ओषिधियों के रस में रस को (पिबत) पीवें जिससे (वः) आप लोगों के (चरमम्) अन्तवाले को (चन) भी (वसिष्ठः) अतिशय वसानेवाला (नहि) नहीं (परिमंसते) त्यागने योग्य वा विरुद्ध परिणाम को प्राप्त होता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो आप लोग इच्छा की सिद्धि करने की इच्छा करें तो योग्य आहार और विहार जिसमें उस ब्रह्मचर्य्य को करिये ॥३॥

अन्वय: हे विद्वांसः कामिनो विश्वे मरुतो ! यूयं सचाद्यास्माकं सुते रसं पिबत यतो वश्चरमं चन वसिष्ठो नहि परिमंसते ॥३॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नहि) निषेधे (वः) युष्माकम् (चरमम्) अन्तिमम् (चन) अपि (वसिष्ठः) अतिशयेन वासयिता (परिमंसते) वर्जनीयं विरुद्धं वा परिणमति (अस्माकम्) (अद्य) (मरुतः) मनुष्याः (सुते) निष्पन्ने महौषधिरसे (सचा) सम्बन्धेन (विश्वे) सर्वे (पिबत) (कामिनः) कामयितारः ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यदि यूयमिच्छासिद्धिं चिकीर्षेयुस्तर्हि युक्ताहारविहारं ब्रह्मचर्यं कुरुत ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जर तुम्हाला इच्छा सिद्धी व्हावी असे वाटत असेल तर योग्य आहार, विहार, ब्रह्मचर्यपालन करा. ॥ ३ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - सतो बृहती

नहि᳓ व ऊतिः᳓ पृ᳓तनासु म᳓र्धति
य᳓स्मा अ᳓राधुवं नरः
अभि᳓ व आ᳓वर्त् सुमति᳓र् न᳓वीयसी
तू᳓यं यात पिपीषवः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
márdhati ← √mr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

nahí ← nahí (invariable)

pŕ̥tanāsu ← pŕ̥tanā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ūtíḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

árādhvam ← √rā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

naraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yásmai ← yá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

abhí ← abhí (invariable)

avart ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

návīyasī ← návīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sumatíḥ ← sumatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pipīṣavaḥ ← pipīṣu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL, mood:DES}

tū́yam ← tū́ya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yāta ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

न॒हि । वः॒ । ऊ॒तिः । पृत॑नासु । मर्ध॑ति । यस्मै॑ । अरा॑ध्वम् । न॒रः॒ ।
अ॒भि । वः॒ । आ । अ॒व॒र्त् । सु॒ऽम॒तिः । नवी॑यसी । तूय॑म् । या॒त॒ । पि॒पी॒ष॒वः॒ ॥

• nahi
• [adverb]

• va ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• ūtiḥ ← ūti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• pṛtanāsu ← pṛtanā
• [noun], locative, plural, feminine
• “army; battle; pṛtanā [word]; pṛtanā.”

• mardhati ← mṛdh
• [verb], singular, Present indikative
• “neglect.”

• yasmā ← yasmai ← yad
• [noun], dative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• arādhvaṃ ← arādhvam ← rā
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “give; impart.”

• naraḥ ← nṛ
• [noun], vocative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• va ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• āvart ← āvṛt ← √vṛt
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “melt; return; melt; to be reborn; turn; turn; revolve; roll.”

• sumatir ← sumatiḥ ← sumati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• navīyasī ← navīyas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “new; fresh; up-to-the-minute.”

• tūyaṃ ← tūyam ← tūya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “quick; fast; potent.”

• yāta ← yā
• [verb], plural, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• pipīṣavaḥ ← pipīṣu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “bibulous.”

हे मरुतः वः युष्मदीया ऊतिः रक्षा पृतनासु युद्धेषु नहि मर्धति न खलु हिनस्ति । शत्रुभिः कृतां हिंसां न सहत इत्यर्थः । हे नरः नेतारः यूयं यस्मै जनाय अराध्वं कामानदध्वं तं जनं न हिनस्तीति संबन्धः । नवीयसी नवतरा वः युष्मदीया सुमतिः अनुग्रहबुद्धिः अभि आवर्त् अस्मानभ्यावर्तताम् । तथा हे पिपीषवः सोमपानकामाः यूयमपि तूयं क्षिप्रं यात आगच्छत ॥

English translation:

“Your protection, leaders (of rites), yields no detriment to him whom you defend in battles; may yourlatest favour return to us; come quickly, eager to drink the Soma.”

Your help in battles certainly does not desert him to whom you have granted it, o men.
Your favor has turned here anew. Drive straightaway, you who desire to drink. ᳓

Your succour in the battle injures not the man to whom ye, Heroes, grant your gifts.
May your most recent favour turn to us again. Come quickly, ye who fain would drink.

Denn eure Hilfe läßt im Kampf nicht im Stich, wem ihr sie gewährt habt, ihr Herren. Eure Gunst hat aufs neue zu uns eingelenkt; kommet schnell, ihr Trinklustigen!

Denn eure Hülfe bleibt in Schlachten nimmer fern dem, welchem hold ihr Männer seid; Aufs neue wandte eure Gunst sich wieder her, kommt eilend, Trunkbegierige.

Не прекращается ваша помощь в сражениях,
Кому вы даровали (её), о мужи.
Снова повернулась (к нам) ваша благосклонность.
Быстро приезжайте, о вы, желающие пить!

• मरुतः
• वसिष्ठः
• निचृत्पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पिपीषवः) पान करने की इच्छा करनेवाले (नरः) अग्रणी जनो ! जिन (वः) आप लोगों की (ऊतिः) रक्षा आदि क्रिया (पृतनासु) मनुष्यों की सेनाओं में (नहि) नहीं (मर्धति) हिंसा करती है और (यस्मै) जिस के लिये आप लोग (अराध्वम्) आराधना करते हैं वह (वः) आप लोगों के (अभि, आ, अवर्त्) समीप सब प्रकार से वर्त्तमान होता है और जिनकी (नवीयसी) अतिशय नवीन (सुमतिः) उत्तम बुद्धि है वे आप लोग विद्या को (तूयम्) शीघ्र (यात) प्राप्त हूजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोग इस प्रकार से प्रयत्न करिये, जिससे आप लोगों की न्याय से रक्षा सेना की बढ़ती और उत्तम बुद्धि कभी न न्यून हो ॥४॥

अन्वय: हे पिपीषवो नरो ! येषां व ऊतिः पूतनासु नहि मर्धति यस्मै यूयमराध्वं स वोऽभ्यावर्त् येषां नवीयसी सुमतिरस्ति ते यूयं विद्यां तूयं यात ॥४॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नहि) निषेधे (वः) युष्माकम् (ऊतिः) रक्षाद्या क्रिया (पृतनासु) मनुष्यसेनासु (मर्धति) हिंसति (यस्मै) (अराध्वम्) स्मर्धयन्ति (नरः) नायकाः (अभि) (वः) युष्माकम् (आ) (अवर्त्) आवर्तते (सुमतिः) शोभना प्रज्ञा (नवीयसी) अतिशयेन नवीना (तूयम्) तूर्णम्। तूयमिति क्षिप्रनाम। (निघं०२.१५)। (यात) प्राप्नुत (पिपीषवः) पातुमिच्छवः ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्याः ! भवन्त एवं प्रयतन्तां येन युष्माकं न्यायेन रक्षा सेनाः समृद्धिरुत्तमा प्रज्ञा कदाचिन्न ह्रस्येत ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! तुम्ही असा प्रयत्न करा की, ज्यामुळे तुमच्या न्यायामुळे, रक्षण, सेनेची वाढ व उत्तम बुद्धी कधी न्यून होता कामा नये. ॥ ४ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - बृहती

õ᳓ षु᳓ घृष्विराधसो
यात᳓ना᳓न्धांसि पीत᳓ये
इमा᳓ वो हव्या᳓ मरुतो ररे᳓ हि᳓ कम्
मो᳓ षु᳓ अन्य᳓त्र गन्तन

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ghr̥ṣvirādhasaḥ ← ghr̥ṣvirādhas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

ándhāṁsi ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

yātána ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

hí ← hí (invariable)

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

kam ← kam (invariable)

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

raré ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

anyátra ← anyátra (invariable)

gantana ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

ओ इति॑ । सु । घृ॒ष्वि॒ऽरा॒ध॒सः॒ । या॒तन॑ । अन्धां॑सि । पी॒तये॑ ।
इ॒मा । वः॒ । ह॒व्या । म॒रु॒तः॒ । र॒रे । हि । क॒म् । मो इति॑ । सु । अ॒न्यत्र॑ । ग॒न्त॒न॒ ॥

• o ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• o ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• ghṛṣvirādhaso ← ghṛṣvi
• [noun]
• “anticipated; electrifying.”

• ghṛṣvirādhaso ← rādhasaḥ ← rādhas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• yātanāndhāṃsi ← yātana ← yā
• [verb], plural, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• yātanāndhāṃsi ← andhāṃsi ← andhas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• pītaye ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• imā ← idam
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• rare ← rā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “give; impart.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• kam ← kaṃ
• [adverb]
• “kaṃ [word].”

• mo ← mā
• [adverb]
• “not.”

• mo ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣv ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• anyatra
• [adverb]
• “elsewhere; except for; below; otherwise; without; differently; excluding.”

• gantana ← gam
• [verb], plural, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे घृष्विराधसः परस्परघृष्टानि सुसंहतानि राधांसि येषां ते हे मरुतः यूयम् अन्धांसि सोमलक्षणानि हवींषि पीतये भक्षणार्थं सु सुष्ठु ओ यातन आयात । हि यस्मात् कारणात् हे मरुतः वः युष्मभ्यम् इमा इमानि हव्या हव्यानि हवींषि ररे अहं ददामि अतः कारणात् यूयम् अन्यत्र मो षु गन्तन मा गच्छत ॥'

English translation:

“Do you whose riches are connected together come to partake of the (sacrificial) viands, for Maruts, Ioffer to you these oblations, therefore go not away to any other (sacrifice).”

You of ardent generosity, drive here to drink the stalks.
Here are the oblations for you, o Maruts. Because I have bestowed
them, don’t go somewhere else.

Both Geldner and Renou take c as a single clause (e.g., “Car je vous ai donné ces offrandes”), but the position of hí suggests that a new clause begins with preceding 95 raré, and imā́vo havyā́is a fine nominal clause announcing the oblations present right here on the ritual ground.

Come hitherward to drink the juice, O ye whose bounties give you joy.
These offerings are for you, these, Maruts, I present. Go not to any place but this.

Kommet fein her, um die Somasäfte zu trinken, ihr, deren Freigebigkeit zu schenken begierig ist, denn euch, Marut, habe ich diese Opfer gespendet. Geht fein nicht anderswohin!

Ihr, deren Gaben uns erfreun, kommt her zum Trunk des Somakrauts, O Maruts, diese Opfer hab’ ich euch geweiht, so geht denn nicht wo anders hin.

Приезжайте же прекрасно (к нам),
О (боги) с потрясающими дарами, для питья соков (сомы)!
Эти возлияния, о Маруты, я ведь поднес вам.
Только не отправляйтесь в другое место!

• मरुतः
• वसिष्ठः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर स्वामी जन नौकरों के प्रति कैसा आचरण करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) हे (घृष्विराधसः) इकट्ठे लिये हुए धनोंवाले (मरुतः) मनुष्यो ! जिन (इमा) इन (हव्या) देने और ग्रहण करने योग्य (अन्धांसि) अन्नपान आदिकों को (वः) आप लोगों के अर्थ (पीतये) पान करने के लिये मैं (ररे) देता हूँ उनसे (हि) ही आप लोग (कम्) सुख को (सु, यातन) अच्छे प्रकार प्राप्त हूजिये (अन्यत्र) अन्य स्थान में (मो) नहीं (सु) अच्छे प्रकार (गन्तन) जाइये ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे धार्मिक विद्वानो ! मैं आप लोगों का पूर्ण सत्कार करता हूँ, आप लोग अन्यत्र की इच्छा को न करिये, यहाँ ही करने योग्य कर्मों को यथावत् करके पूर्ण अभीष्ट सुख को यहाँ ही प्राप्त हूजिये ॥५॥

अन्वय: ओ घृष्विराधसो मरुतो ! यानीमा हव्यान्धांसि वः पीतयेऽहं ररे तैर्हि यूयं कं सुयातनान्यत्र मो सु गन्तन ॥५॥

पुनः स्वामिनो भृत्यान् प्रति कथमाचरेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ओ) सम्बोधने (सु) (घृष्विराधसः) घृष्वीनि सम्बद्धानि राधांसि येषां ते (यातन) प्राप्नुत (अन्धांसि) अन्नपानादीनि (पीतये) पानाय (इमा) इमानि (वः) युष्मभ्यम् (हव्या) दातुमादातुमर्हाणि (मरुतः) मनुष्याः (ररे) ददामि (हि) (कम्) सुखम् (मो) निषेधे (सु) (अन्यत्र) (गन्तन) गच्छत ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे धार्मिका विद्वांसोऽहं युष्माकं पूर्णं सत्कारं करोमि यूयमन्यत्रेच्छां मा कुरुतात्रैव कर्तव्यानि कर्माणि यथावत् कृत्वा पूर्णमभीष्टं सुखमत्रैव प्राप्नुत ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे धार्मिक विद्वानांनो ! मी तुमचा पूर्ण सत्कार करतो. तुम्ही इतर कोणतीही इच्छा धरू नका. कर्तव्य कर्म यथायोग्य करून पूर्ण अभीष्ट सुख प्राप्त करा. ॥ ५ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - सतो बृहती

आ᳓ च नो बर्हिः᳓ स᳓दताविता᳓ च न
स्पार्हा᳓णि दा᳓तवे व᳓सु
अ᳓स्रेधन्तो मरुतः सोमिये᳓ म᳓धौ
स्वा᳓हेह᳓ मादयाधुवै

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; line affected by realignment
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sádata ← √sad- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

vitá ← √vī- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dā́tave ← √dā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

spārhā́ṇi ← spārhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ásredhantaḥ ← ásredhant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

mádhau ← mádhu- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

somyé ← somyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

mādayādhvai ← √mad- (root)
{number:PL, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

svā́hā ← svā́hā (invariable)

आ । च॒ । नः॒ । ब॒र्हिः । सद॑त । अ॒वि॒त । च॒ । नः॒ । स्पा॒र्हाणि॑ । दात॑वे । वसु॑ ।
अस्रे॑धन्तः । म॒रु॒तः॒ । सो॒म्ये । मधौ॑ । स्वाहा॑ । इ॒ह । मा॒द॒या॒ध्वे॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• sadatāvitā ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• spārhāṇi ← spārha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “desirable.”

• dātave ← dā
• [verb noun]
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• vasu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• asredhanto ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• asredhanto ← sredhantaḥ ← sridh
• [verb noun], vocative, plural

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• somye ← somya
• [noun], locative, singular, neuter
• “saumya.”

• madhau ← madhu
• [noun], locative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• svāheha ← svāhā
• [adverb]
• “hail.”

• svāheha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• mādayādhvai ← māday ← √mad
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “delight; enjoy; intoxicate.”

हे मरुतः यूयं नः अस्मदीये बर्हिः कुशमये बर्हिषि आ सदत च उपविशत । स्पार्हाणि स्पृहणीयानि वसु वसूनि धनानि दातवे अस्मभ्यं दातुं नः अस्मान् अवित च आगच्छत च । हे मरुतः अस्रेधन्तः अहिंसन्तो यूयम् इह अस्मिन् यज्ञे मधौ मदकरे सोम्ये सोमात्मके हविषि स्वाहा स्वाहाकारेण मादयाध्वै मादयध्वं माद्यत ॥ ॥ २९ ॥

English translation:

“Sit down on our sacred grass; come to bestow upon us desirable riches; doing no harm, Maruts delightin the sweet Soma libation presented at this season.”

Sit here on our ritual grass and undertake to give us coveted goods. O unfailing Maruts, you will exhilarate yourselves here on the somian honey—Hail!

The sequence sádatāvitā́is analyzed by the Pp. as sádata avitá, with the latter form generally taken as a 2nd pl. impv. to √av ‘help’. But this interpr. is problematic on grounds of both form and meaning. There is no stem avi- to √av; the best that can be done is to classify it with the -iṣ-aor. ávīt, etc., but, in addition to -irather than -iṣ-, the accent is wrong, since the -iṣ-aorist has root accent. Moreover, a form of ‘help’ fits badly in the passage, where the main verb should provide syntactic support for the infinitive phrase spārhā́ṇi dā́tave vásu “to give coveted goods.” These difficulties are treated in detail by Narten (Sig. aor. 87-88), who suggests an appealing and convincing solution, to read sádatā vitā́, with the latter the 2nd pl. impv.

to the root pres. of √vī ‘pursue’, a solution that does not require emending the Saṃhitā text. As Narten points out, this pres. appears elsewhere with an infinitive.

Although we ideally would expect a long root vowel (*vītā́), she adduces the 2nd sg.

impv. vihí (3x), beside more common vīhí, as a model. This solution is accepted by Lubotsky, though it is rejected by Baum (Impv. in RV 93, although he hesitates p. 167); Klein (DGRV I.166, 167; II.39) implicitly accepts the Pp. reading, but he does not cite the following pāda containing the infinitive phrase.

The accent on the 2nd pl. impv. sádatā presumably results from its juxtaposition and contrast with adjacent vitā́.

ásredhantaḥ at the beg. of c can be either a voc. or a nom. pl.; nothing hangs on the exact identification.

Sit on our sacred grass, be graciously inclined to give the wealth for which we long,
To take delight, ye Maruts, Friends of all, with Svaha, in sweet Soma juice.

Setzet euch auf unser Barhis und geruhet, uns begehrenswerte Güter zu schenken! Ohne Verzug möget ihr Marut euch bei dem somischen Süßtrank hier unter Svaharuf ergötzen.

Und setzt euch hin auf unsre Streu und seid uns hold, zu schenken uns begehrtes Gut; Berauscht euch friedlich an dem süssen Somatrank, o Maruts hier, es sei euch Heil.

И садитесь вы на нашу солому, и будьте милостивы к нам,
Давая желанные блага.
О Маруты, не допускающие ошибок,
Опьяняетесь здесь сладостью сомы (под возглас): Свага!

• मरुतः
• वसिष्ठः
• स्वराड्बृहती
• मध्यमः

फिर विद्वानों को क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वसु) द्रव्य का (अस्रेधन्तः) नहीं नाश करते हुए (मरुतः) मनुष्यो ! आप लोग (नः) हम लोगों के (स्पार्हाणि) कामना करने योग्य पदार्थों को (च) निश्चित (दातवे) देने के लिये हम लोगों के (बर्हिः) उत्तम बड़े गृह में (आ, सदत) बैठिये (नः, च) और हम लोगों की (अवित) रक्षा कीजिये (इह) इस लोक में (स्वाहा) सत्य क्रिया से (सोम्ये) सोमलता के सदृश आनन्द करनेवाले (मधौ) मधुर रस में (मादयाध्वै) आनन्द कीजिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! आप लोग सब मनुष्यों के लिये विद्या देने को प्रवृत्त हूजिये, विद्या ही से इनकी रक्षा कीजिये और ऐश्वर्य्य सब के लिये बढ़ाइये ॥६॥

अन्वय: हे वस्वस्रेधन्तो मरुतो ! यूयं नो स्पार्हाणि च दातवेऽस्माकं बर्हिरा सदत नोऽस्माँश्चावितेह स्वाहा सोम्ये मधौ मादयाध्वै ॥६॥

पुनर्विद्वद्भिः किं कर्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (च) अथार्थे (नः) अस्माकम् (बर्हिः) उत्तमं बृहद्गृहम् (सदत) उपविशत (अविता) प्रविशत रक्षत। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (च) (नः) अस्मभ्यम् (स्पार्हाणि) स्पृहणीयानि कमनीयानि (दातवे) दातुं (वसु) द्रव्यम् (अस्रेधन्तः) अहिंसन्तः (मरुतः) मनुष्याः (सोम्ये) सोम इवानन्दकरे (मधौ) मधुरे (स्वाहा) सत्यया क्रियया (इह) अस्मिन् लोके (मादयाध्वै) ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! यूयं सर्वेभ्यो मनुष्येभ्यो विद्यां दातुं प्रवर्त्तध्वं विद्ययैवैषां रक्षां विधत्तैश्वर्यं सर्वार्थं वर्धयत ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो! तुम्ही लोक सर्व माणसांना विद्या देण्यास प्रवृत्त व्हा. विद्येने त्यांचे रक्षण करा व सर्वांसाठी ऐश्वर्य वाढवा. ॥ ६ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सस्व᳓श् चिद् धि᳓ तनु᳓वः शु᳓म्भमाना
आ᳓ हंसा᳓सो नी᳓लपृष्ठा अपप्तन्
वि᳓श्वं श᳓र्धो अभि᳓तो मा नि᳓ षेद
न᳓रो न᳓ रण्वाः᳓ स᳓वने म᳓दन्तः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

hí ← hí (invariable)

sasvár ← sasvár (invariable)

śúmbhamānāḥ ← √śubh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

tanvàḥ ← tanū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

apaptan ← √pat- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

haṁsā́saḥ ← haṁsá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nī́lapr̥ṣṭhāḥ ← nī́lapr̥ṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

abhítas ← abhítas (invariable)

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ní ← ní (invariable)

śárdhaḥ ← śárdhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

seda ← √sad- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mádantaḥ ← √mad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

raṇvā́ḥ ← raṇvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sávane ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

स॒स्वरिति॑ । चि॒त् । हि । त॒न्वः॑ । शुम्भ॑मानाः । आ । हं॒सासः॑ । नील॑ऽपृष्ठाः । अ॒प॒प्त॒न् ।
विश्व॑म् । शर्धः॑ । अ॒भितः॑ । मा॒ । नि । से॒द॒ । नरः॑ । न । र॒ण्वाः । सव॑ने । मद॑न्तः ॥

• sasvaś ← sasvar
• [adverb]
• “secretly.”

• ciddhi ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ciddhi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• tanvaḥ ← tanū
• [noun], accusative, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• śumbhamānā ← śumbhamānāḥ ← śubh
• [verb noun], nominative, plural
• “look; shine; beautify.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• haṃsāso ← haṃsāsaḥ ← haṃsa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “goose; Vishnu; sun.”

• nīlapṛṣṭhā ← nīla
• [noun]
• “blue; black; black; nīla [word]; green.”

• nīlapṛṣṭhā ← pṛṣṭhāḥ ← pṛṣṭha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• apaptan ← pat
• [verb], plural, Redupl. Aorist (Ind.)
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• viśvaṃ ← viśvam ← viśva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• śardho ← śardhaḥ ← śardhas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “troop.”

• abhito ← abhitas
• [adverb]
• “about; around; regarding; about.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣeda ← seda ← sad
• [verb], plural, Perfect indicative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• raṇvāḥ ← raṇva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “agreeable; happy; delightful; gay.”

• savane ← savana
• [noun], locative, singular, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• madantaḥ ← mad
• [verb noun], nominative, plural
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

सस्वः अन्तर्हिता मरुतः तन्वः स्वकीयान्यङ्गानि शुम्भमानाः अलंकरणैः शोभयन्तो मरुतः नीलपृष्ठाः असितवर्णाः हंसासः हंसा इव अपप्तन् आपतन्तु आगच्छन्तु । विश्वं शर्धः व्याप्तो मरुद्गणः मा माम् अभितः समन्तात् नि षेद निषीदतु । तत्र दृष्टान्तः। सवने अस्मदीये यज्ञे मदन्तः हृष्यन्तः रण्वाः रमणीयाः नरो न मनुष्या इव तद्वत् ॥

English translation:

“May the Maruts yet unrevealed, decorating their person ns, descend like black-backed swans; let theentire company gather round me like happy men rejoicing together at a solemn rite.”

Surely even in secret they keep preening their bodies. The dark-backed geese have flown here.
As a whole troop you have sat down all around me, like battle-lusty
men, becoming exhilarated on the pressing.

I take pāda a as a nominal clause separate from b, with predicated pres. part.

śúmbhamānāḥ. The hemistich cannot form a single clause because apaptan in b is unaccented despite the hí in pāda a. I take the sense of the first pāda to be that storms come out of nowhere, fully beautified as it were, so the beautification must have been done “in secret” (sasvár). The dark-backed geese of b are the storm clouds. The next hymn, dedicated to Mitra and Varuṇa, has a similarly structured vs., VII.60.10 sasváś cid dhí sámṛtis tveṣy èṣām apīcyèna sáhasā sáhante “Because their fiery attack is even in secret and they are strong with hidden strength …” (JPB tr.). In that vs. the finite verb in b, sáhante, is accented and therefore falls under the domain of hí in pāda a.

Decking the beauty of their forms in secret the Swans with purple backs have flown down hither.
Around me all the Company hath settled, like joyous Heroes glad in our libation.

Denn gar heimlich machten sie ihre Leiber schön und sind wie Schwäne mit schwarzblauen Rücken hergeflogen. Ihr habt euch, die ganze Schar, rings um mich niedergesetzt wie fröhliche Männer am Trankopfer sich berauschend.

Denn im Verborgnen ihre Leiber schmückend, mit schwarzem Rücken flogen her die Schwäne, als ganze Schar liesst ihr vor mir euch nieder, wie lust’ge Männer, trunken bei dem Safte.

Ведь это тайно, украшая (свои) тела,
Прилетели они, словно гуси черноспинные!
Уселась вокруг меня вся стая,
Опьяняясь на выжимании (сомы), словно радостные мужи.

• मरुतः
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य किसके सदृश किसको जानें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् जनो ! जैसे (शुम्भमानाः) शोभते हुए (हि) ही (हंसासः) हंसों के समान गमन करनेवाले (नीलपृष्ठाः) शुद्ध कारण जिनके वे (सस्वः) छिपे हुए (चित्) निश्चित (तन्वः) विस्तारयुक्त प्राण देह आदि में (आ) सब ओर से (अपप्तन्) गिरते हैं, वैसे (सवने) ऐश्वर्य्य में (मदन्तः) आनन्द करते हुए (रण्वाः) सुन्दर (नरः) अग्रणी जनों के (न) समान (मा) मुझ को (अमितः) सब ओर से आप लोग (नि, सेद) बैठाइये और (विश्वम्) सम्पूर्ण (शर्धः) बल को प्राप्त कराइये ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे हंस पक्षी शीघ्र चलते हैं, वैसे देह से प्राण निकलते हैं और जैसे उत्तम मनुष्य सब के प्रिय होते हैं, वैसे ही विद्वान् जन सब के प्रिय होते हैं ॥७॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यथा शुम्भमाना हि हंसासो नीलपृष्ठाः सस्वश्चित्तन्वः प्राणा देहादिष्वापप्तन् तथा सवने मदन्तो रण्वा नरो न मामभितो यूयं नि षेद विश्वं शर्धः प्रापयत ॥७॥

पुनर्मनुष्याः किंवत् किं जानीयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सस्वः) अन्तर्हिताः (चित्) अपि (हि) यतः (तन्वः) विस्तीर्णाः (शुम्भमानाः) शोभायुक्ताः (आ) (हंसासः) हंसा इव गमनकर्तारः (नीलपृष्ठाः) नीलं शुद्धं पृष्ठमन्तावयवं कारणं येषां ते (अपप्तन्) पतन्ति (विश्वम्) अखिलम् (शर्धः) बलम् (अभितः) सर्वतः (मा) माम् (नि, सेद) निषादयत (नरः) नायकाः (न) इव (रण्वाः) रमणीयाः (सवने) ऐश्वर्ये (मदन्तः) आनन्दन्तः ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्याः ! यथा हंसा पक्षिणस्सद्यो गच्छन्ति तथा देहात्प्राणा निर्गच्छन्ति यथा रमणीया नरा सर्वेषां हृद्या भवन्ति तथैव विद्वांसः सर्वेषां प्रिया जायन्ते ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जसे हंसपक्षी शीघ्र उडतात तसे देहातून प्राण जातात. जशी उत्तम माणसे सर्वांना प्रिय असतात तसेच विद्वान लोक सर्वांचे प्रिय असतात. ॥ ७ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यो᳓ नो मरुतो अभि᳓ दुर्हृणायु᳓स्
तिर᳓श् चित्ता᳓नि वसवो जि᳓घांसति
द्रुहः᳓ पा᳓शान् प्र᳓ति स᳓ मुचीष्ट
त᳓पिष्ठेन ह᳓न्मना हन्तना त᳓म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

durhr̥ṇāyúḥ ← durhr̥ṇāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cittā́ni ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

jíghāṁsati ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

tirás ← tirás (invariable)

vasavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

druháḥ ← drúh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

mucīṣṭa ← √muc- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED, mood:PREC}

pā́śān ← pā́śa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

práti ← práti (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hánmanā ← hánman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

hantana ← √han- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tápiṣṭhena ← tápiṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

यः । नः॒ । म॒रु॒तः॒ । अ॒भि । दुः॒ऽहृ॒णा॒युः । ति॒रः । चि॒त्तानि॑ । व॒स॒वः॒ । जिघां॑सति ।
द्रु॒हः । पाशा॑न् । प्रति॑ । सः । मु॒ची॒ष्ट॒ । तपि॑ष्ठेन । हन्म॑ना । ह॒न्त॒न॒ । तम् ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• durhṛṇāyus ← durhṛṇāyuḥ ← durhṛṇāyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “begrudging.”

• tiraś ← tiras
• [adverb]
• “tiras [word]; away; secretly.”

• cittāni ← citta
• [noun], accusative, plural, neuter
• “mind; attention; idea; thinking; fondness; purpose.”

• vasavo ← vasavaḥ ← vasu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• jighāṃsati ← jighāṃs ← √han
• [verb], singular, Present indikative
• “kill.”

• druhaḥ ← druh
• [noun], genitive, singular, feminine
• “deception; druh; misrepresentation; fraudulence; offense; injury.”

• pāśān ← pāśa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “noose; shackle; eye; pāśa [word]; fetter.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mucīṣṭa ← muc
• [verb], singular, Prekativ
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• tapiṣṭhena ← tapiṣṭha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “burning; ablaze(p).”

• hanmanā ← hanman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “weapon; blow.”

• hantanā ← hantana ← han
• [verb], plural, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

हे वसवः प्रशस्या हे मरुतः नः अस्मदीयानि चित्तानि दुर्हृणायुः अशोभनं क्रुध्यन् तिरः सर्वैस्तिरस्कृतः यः जनः अभि जिघांसति आभिमुख्येन हन्तुमिच्छति सः जनः द्रुहः पापानां द्रोग्धुर्वरुणस्य पाशान् अस्मासु प्रति स मुचीष्ट बध्नीयात् । यूयं तं जनं तपिष्ठेन तप्तृतमेन हन्मना हननसाधनेनायुधेन हन्तन हत हिंस्त ॥

English translation:

“The man, Maruts, who wounds our feelings, he who, rebuked by all, yet seeks, Vasus, to kill us, hewoudl bind us in the wounds of (Varuṇa), the avenger (of iniquity), such a man do you destroy with a consumingfatal weapon.”

O Maruts, whoever, being evilly angry at us and at cross-purposes, seeks to strike us, you good ones,
may he be fastened to the fetters of deceit. With your most scorching stroke strike him.

tiráś cittā́ni is a striking expression, without obvious parallels. In interpreting it, we can begin by noting that tiráś cid is a reasonably frequent pāda opening (IV.29.1, V.75.7, VIII.33.14, 51.9, 66.12), including in the next hymn, VII.60.6. Although I toyed with the possibility of reading tiráś cit tā́ni here, with the neut. pl. prn., this does not seem to be productive. However, the fact that tiráś cid is a formulaic expression may help account for the fact that our tiráś cittā́ni seems to be only loosely connected syntactically to the rest of the clause. Geldner takes the expression as meaning “against/contrary to expectation” (wider Erwartung), but I’m not at all sure that tiráḥ can mean ‘against’ (though see X.171.4 devā́nāṃ cit tiró váśam “even 96 athwart the will of the gods”). And in any case we would surely want to punish someone who tried to kill us, whether we expected him to or not. Renou’s “en croisant (nos) pensées” is better; I have adapted an English idiom “cross-purposes,” which is practically a calque on the Skt. phrase. Here it reflects the hostility between the would-be attacker and “us.”

Maruts, the man whose wrath is hard to master, he who would slay us ere we think, O Vasus,
May he be tangled in the toils of mischief; smite ye him down with your most flaming weapon.

Wenn uns ein Mißgünstiger wider erwarten vernichten will, ihr Marut, ihr Götter, so soll der sich die Schlingen des Trugs selbst umlegen. Ihn tötet mit glühendster Waffe!

Wer grimmig zürnend uns zu schlagen trachtet, o gute Maruts, ehe wir’s nur dachten, der sei verstrickt in des Verderbens Schlingen, den schlagt hinab mit glühend heisser Keule.

Кто, Маруты, против нас злобно возбужден,
Кто хочет (нас) убить, пресекая (наши) мысли, о Васу,
Да оденется он в петли зла!
Убейте его раскаленнейшим ударом!

• मरुतः
• वसिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर धार्मिक विद्वान् क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वसवः) वास करानेवाले (मरुतः) मनुष्यो ! (यः) जो (दुर्हृणायुः) दुष्ट विचारवाला (नः) हम लोगों के (चित्तानि) अन्तःकरणों को (अभि) सम्मुख (जिघांसति) मारने की इच्छा करता है (सः) वह (द्रुहः) द्रोह करनेवाले (पाशान्) बन्धनों को प्राप्त कराता है (तम्) उसको हम लोगों के (प्रति) प्रति (मुचीष्ट) छोड़िये (तपिष्ठेन) और अत्यन्त तप्त (हन्मना) हनन से उसको (तिरः, हन्तन) तिरछा मारिये ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे धार्मिक विद्वानो ! आप लोग दुष्ट मनुष्यों को श्रेष्ठों से दूर करके मोह आदि बन्धनों को निवृत्त कर के उनके दोषों का नाश करके उन को शुद्ध करिये ॥८॥

अन्वय: हे वसवो मरुतो ! यो दुर्हृणायुर्नश्चित्तान्यभि जिघांसति स द्रुहः पाशान् प्रापयति तमस्मान् प्रति मुचीष्ट तपिष्ठेन हन्मना तं तिरो हन्तन ॥८॥

पुनर्धार्मिका विद्वांसः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (नः) अस्मान् (मरुतः) मनुष्याः (अभि) आभिमुख्ये (दुर्हृणायुः) दुष्टहृदयः (तिरः) तिरस्करणे (चित्तानि) अन्तःकरणानि (वसवः) वासयितारः (जिघांसति) हन्तुमिच्छति (द्रुहः) द्रोग्धीन् (पाशान्) बन्धकान् (प्रति) (सः) (मुचीष्ट) मुञ्चत (तपिष्ठेन) अतिशयेन तप्तेन (हन्मना) हननेन (हन्तना) अत्र संहितायामिति दीर्घः (तम्) ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे धार्मिका विद्वांसो ! यूयं दुष्टान् मनुष्यान् श्रेष्ठेभ्यो दूरीकृत्य मोहादि बन्धनानि निवार्य तेषां दोषान् हत्वैतान् शुद्धान् सम्पादयत ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे धार्मिक विद्वानांनो ! तुम्ही दुष्टांना श्रेष्ठांपासून दूर करा. मोह इत्यादी बंधने दूर करून त्यांचे दोष नष्ट करून त्यांना शुद्ध करा. ॥ ८ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

सां᳓तपना इदं᳓ हवि᳓र्
म᳓रुतस् त᳓ज् जुजुष्टन
युष्मा᳓कोती᳓ रिशादसः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sā́ṁtapanāḥ ← sā́ṁtapana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jujuṣṭana ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

márutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

riśādasaḥ ← riśā́das- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yuṣmā́ka ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

सान्ऽत॑पनाः । इ॒दम् । ह॒विः । मरु॑तः । तत् । जु॒जु॒ष्ट॒न॒ ।
यु॒ष्माक॑ । ऊ॒ती । रि॒शा॒द॒सः॒ ॥

• sāṃtapanā ← sāṃtapanāḥ ← sāṃtapana
• [noun], nominative, plural, masculine

• idaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• havir ← haviḥ ← havis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• marutas ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• taj ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• jujuṣṭana ← juṣ
• [verb], plural, Perfect imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• yuṣmākotī ← yuṣmākā ← yuṣmāka
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “your(a); yuṣmāka [word].”

• yuṣmākotī ← ūtī ← ūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• riśādasaḥ ← riśādas
• [noun], vocative, plural, masculine
• “superior; superior; proud.”

सांतपनाः शत्रूणां संतापका हे मरुतः इदं प्रत्यक्षेणोपलभ्यमानं हविः युष्मभ्यं कल्पितमिति शेषः । हे रिशादसः रिशतां हिंसतामसितारो रिशानामत्तारो वा यूयं युष्माक युष्माकम् ऊती ऊत्या रक्षया तत् तादृशं हविः जुजुष्टन सेवध्वम् ॥ ‘गृहमेधासः’ इति गृहमेधीयस्य हविषोऽनुवाक्या । सूत्रितं च – ‘गृहमेधास आगत प्र बुध्न्या व ईरते महांसि’ (आश्व. श्रौ. २. १८) इति ॥

English translation:

“Maruts, desroyers of foes, this oblaion is designed for you; do you, who are the devourers of enemies,(coming) with your protections, graciously accept it.”

You descendants of the scorcher, Maruts, enjoy this oblation here. (Come here) with your help, you who care for the stranger.

With the standard tr., I supply “come” in c, anticipating ā́gata in 10a.

O Maruts, ye consuming Gods, enjoy this offering brought for you,
To help us, ye who slay the foe.

Ihr Söhne der Glut, ihr Marut, diese Opferspende, die laßt euch munden; kommt mit eurer Gnade, ihr Überlegenen!

O Maruts, diesen Opferguss geniesset, die ihr Warmes liebt, Feindtilger ihr, nach eurer Lust.

О происходящие здесь от жара Маруты,
Наслаждайтесь этим возлиянием!
(Приходите) с вашей поддержкой, о заботящиеся о чужом!

• मरुतः
• वसिष्ठः
• गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो (सान्तपनाः) उत्तम प्रकार तपन में हुए (मरुतः) मनुष्यो ! आप (तत्) उस (इदम्) इस (हविः) देने योग्य अन्न आदि पदार्थ की (जुजुष्टन) सेवा करिये, हे (रिशादसः) हिंसा करनेवालों के हिंसक ! (युष्माक) आप लोगों की (ऊती) जो रक्षण आदि क्रिया उससे आप सेवन करें अर्थात् परोपकार करें ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! आप लोग सबका रक्षण करके ग्रहण करने योग्य को ग्रहण कराइये ॥९॥

अन्वय: हे विद्वांसस्सान्तपना मरुतो ! यूयं तदिदं हविर्जुजुष्टन, हे रिशादसः ! युष्माकोती जुजुष्टन ॥९॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सान्तपनाः) सन्तपने भवाः शत्रूणां सन्तापकराः (इदम्) (हविः) दातुमर्हमन्नादिकम् (मरुतः) मानवाः (तत्) (जुजुष्टन) सेवध्वम् (युष्माक) अत्र वा छन्दसीति मलोपः। (ऊती) ऊत्या रक्षणाद्यया क्रियया (रिशादसः) हिंसकानां हिंसकाः ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! भवन्तः सर्वेषां रक्षणं विधाय ग्रहीतव्यं ग्राहयन्तु ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो! तुम्ही सर्वांचे रक्षण करून स्वीकारण्यायोग्य गोष्टींचा स्वीकार करवा. ॥ ९ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

गृ᳓हमेधास आ᳓ गत
म᳓रुतो मा᳓प भूतन
युष्मा᳓कोती᳓ सुदानवः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

gata ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

gŕ̥hamedhāsaḥ ← gr̥hamedha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ápa ← ápa (invariable)

bhūtana ← √bhū- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)

márutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sudānavaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yuṣmā́ka ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

गृह॑ऽमेधासः । आ । ग॒त॒ । मरु॑तः । मा । अप॑ । भू॒त॒न॒ ।
यु॒ष्माक॑ । ऊ॒ती । सु॒ऽदा॒न॒वः॒ ॥

• gṛhamedhāsa ← gṛha
• [noun], neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• gṛhamedhāsa ← medhāsaḥ ← medha
• [noun], vocative, plural, masculine
• “yajña; juice.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gata ← gam
• [verb], plural, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• māpa ← mā
• [adverb]
• “not.”

• māpa ← apa
• [adverb]
• “away.”

• bhūtana ← bhū
• [verb], plural, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• yuṣmākotī ← yuṣmākā ← yuṣmāka
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “your(a); yuṣmāka [word].”

• yuṣmākotī ← ūtī ← ūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “big; lavish.”

गृहमेधासः गृहे क्रियमाणो यज्ञो येषां ते सुदानवः शोभनदाना हे मरुतः यूयं युष्माक युष्माकम् ऊती ऊत्या रक्षया युक्ताः आ गत अस्मदीयं यज्ञं प्रत्यागच्छत । हे मरुतः माप भूतन अपगता मा भवत । ‘भू प्राप्तौ ’ इति धातुः ॥

English translation:

“Objects of domestic worship, munificent Maruts, come with your protections; go not away.”

Come here, you sharers of the House-offering—Maruts, don’t
stay away—
with your help, you of good drops. ᳓

Sharers of household sacrifice, come, Maruts, stay not far away,
That ye may help us, Bounteous Ones.

Ihr Empfänger der Hausopfer, kommet her, ihr Marut, bleibt nicht weg, kommt mit eurer Gnade, ihr Gabenschönen!

Hausopfer nehmend kommt herbei, o Maruts, nimmer bleibet fern, Schöngebende, nach eurer Lust.

Участники домашнего обряда, приходите!
О Маруты, не оставайтесь в стороне!
(Приходите) с вашей поддержкой, о прекрасные дарители!

• मरुतः
• वसिष्ठः
• गायत्री
• षड्जः

फिर गृहस्थ कैसे होवें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (गृहमेधासः) गृह में बुद्धि जिन की ऐसे (मरुतः) उत्तम मनुष्यो ! आप लोग यहाँ (आ, गत) आइये और (सुदानवः) अच्छे दानवाले (भूतन) हूजिये और (युष्माक) आप लोगों की (ऊती) रक्षण आदि क्रिया के सहित आप लोग (मा) नहीं (अप) विरुद्ध हूजिये ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे गृहस्थ जनो ! आप लोग विद्या आदि श्रेष्ठ गुणों के देनेवाले होकर धर्म्म और पुरुषार्थ के विरुद्ध मत होओ ॥१०॥

अन्वय: हे गृहमेधासो मरुतो ! यूयमत्रागत सुदानवो भूतन युष्माकोती सहिता यूयं माप भूतन ॥१०॥

पुनर्गृहस्थाः कीदृशा भवेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (गृहमेधासः) गृहे मेधा प्रज्ञा येषां ते (आ) (गत) आगच्छत (मरुतः) उत्तमा मनुष्याः (मा) निषेधे (अप) (भूतन) विरुद्धा भवत (युष्माक) युष्माकम् (ऊती) ऊत्या रक्षणाद्यया क्रियया (सुदानवः) सुष्ठु दानाः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे गृहस्था ! यूयं विद्यादिशुभगुणदातारो भूत्वा धर्मपुरुषार्थविरुद्धा मा भवत ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे गृहस्थांनो ! तुम्ही विद्या इत्यादी श्रेष्ठ गुणांचे दाते व्हा. धर्म व पुरुषार्थाविरुद्ध वागू नका. ॥ १० ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

इहे᳓ह वः स्वतवसः
क᳓वयः सू᳓रियत्वचः
यज्ञ᳓म् मरुत आ᳓ वृणे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ihéha ← ihá (invariable)

svatavasaḥ ← svátavas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

kávayaḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sū́ryatvacaḥ ← sū́ryatvac- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vr̥ṇe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इ॒हऽइ॑ह । वः॒ । स्व॒ऽत॒व॒सः॒ । कव॑यः । सूर्य॑ऽत्वचः ।
य॒ज्ञम् । म॒रु॒तः॒ । आ । वृ॒णे॒ ॥

• iheha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• iheha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• svatavasaḥ ← svatavas
• [noun], vocative, plural, masculine
• “svatavas [word]; powerful.”

• kavayaḥ ← kavi
• [noun], vocative, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• sūryatvacaḥ ← sūrya
• [noun], masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• sūryatvacaḥ ← tvacaḥ ← tvac
• [noun], vocative, plural, masculine
• “skin; bark; peel; hide; complexion; hide; Rasa; rind.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• maruta ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vṛṇe ← vṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “choose; ask.”

हे स्वतवसः स्वायत्तबलाः स्वयं प्रवृद्धा वा हे कवयः क्रान्तदर्शिनः सूर्यत्वचः सूर्यवर्णा एवंभूता हे मरुतः यूयम् इहेह इहैवास्मदीयं यज्ञम् आ वृणे आभजामि कल्पयामि ॥

English translation:

“Maruts, of independent strength, who are far-seeing, glorious as the sun, come hither, come hither, Iinvoke you to the sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Glorious as the sun: sūrya vacas = sun-skinned

Here, just here—you self-strong, sun-skinned poets—
I will you (to come) here to (my) sacrifice, o Maruts.

The āmreḍita ihéha echoes that in vs. 1, idám-idam, forming a superficial ring. Given the apparent composite nature of the hymn, this apparent ring is presumbly not a sign of a hymn conceived originally as a unity, but perhaps a hasty adjustment to try to integrate the separate pieces.

Pāda c appears to mean “I choose the/your sacrifice” (yajñám … ā́vṛṇe), as in Renou’s “je choisis votre sacrifice.” But this doesn’t make a lot of sense in its baldest form. Although ā́√vṛ normally just means ‘choose’, in this passage the ā́appears to be used as it is with √yaj: ā́√yaj means ‘attract through sacrifice’ (sim. ā́√pū ‘attract through purification’), hence my “I will you (to come) here to (my) sacrifice,” that is, I attract you to it by the force of my will.

[VII.60-74 JPB]

Here, Self-strong Maruts, yea, even here. ye Sages with your sunbright skins
I dedicate your sacrifice.

Überall bevorzuge ich euer Opfer, ihr Selbststarken, ihr Seher mit der sonnengleichen Haut, ihr Marut.

Hier, hier, o selbstgewaltige, o Seher, sonnenglänzende, Besorg ich Opfer, Maruts, euch.

Сюда-сюда, о сильные собою,
О солнечнокожие поэты –
Я выбираю вашу жертву, о Маруты!

• मरुतः
• वसिष्ठः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर विद्वान् क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सूर्यत्वचः) सूर्य्य के समान प्रकाशमान त्वचा जिन की ऐसे (स्वतवसः) अपने बलवाले हे (कवयः) विद्वान् (मरुतः) मनुष्यो ! (इहेह) इसी संसार में (वः) आप लोगों के (यज्ञम्) सङ्गतिस्वरूप यज्ञ को मैं (आ, वृणे) स्वीकार करता हूँ ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! आप लोग विद्या आदि के प्रचार नामक कर्म्म की सदा उन्नति करिये ॥११॥

अन्वय: हे सूर्यत्वचस्स्वतवसः कवयो मरुत ! इहेह वो यज्ञमहमा वृणे ॥११॥

पुनर्विद्वांसः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इहेह) अस्मिन् संसारे (वः) युष्माकम् (स्वतवसः) स्वकीयबलाः (कवयः) विद्वांसः (सूर्यत्वचः) सूर्य इव प्रकाशमाना त्वग्येषां ते (यज्ञम्) सङ्गतिमयम् (मरुतः) मनुष्याः (आ) समन्तात् (वृणे) स्वीकरोमि ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! भवन्तो विद्यादिप्रचाराख्यं कर्म सदोन्नयत ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो ! तुम्ही विद्या वगैरेचा प्रचार करून उन्नती करा. ॥ ११ ॥

• देवता - रुद्रः (मृत्युविमोचिनी ऋक्)
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - अनुष्टुप्

त्रि᳓यम्बकं यजामहे
सुग᳓न्धिम् पुष्टिव᳓र्धनम्
उर्वारुक᳓म् ऽव° ब᳓न्धनान्
मृत्यो᳓र् मुक्षीय मा᳓मृ᳓तात्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
tryàmbakam ← tryàmbaka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajāmahe ← √yaj- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

puṣṭivárdhanam ← puṣṭivárdhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sugándhim ← sugándhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bándhanāt ← bándhana- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

urvārukám ← urvāruká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

amŕ̥tāt ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

mr̥tyóḥ ← mr̥tyú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

mukṣīya ← √muc- (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

त्र्य॑म्बकम् । य॒जा॒म॒हे॒ । सु॒गन्धि॑म् । पु॒ष्टि॒ऽवर्ध॑नम् ।
उ॒र्वा॒रु॒कम्ऽइ॑व । बन्ध॑नात् । मृ॒त्योः । मु॒क्षी॒य॒ । मा । अ॒मृता॑त् ॥

• tryambakaṃ ← tryambakam ← tryambaka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Shiva; Tryambaka.”

• yajāmahe ← yaj
• [verb], plural, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• sugandhim ← sugandhi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fragrant.”

• puṣṭivardhanam ← puṣṭi
• [noun], feminine
• “prosperity; growth; increase; puṣṭi; luxury; wealth; comfort; increase; corpulence.”

• puṣṭivardhanam ← vardhanam ← vardhana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “increasing; fortifying; promotive; prolonging.”

• urvārukam ← urvāruka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pumpkin.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• bandhanān ← bandhanāt ← bandhana
• [noun], ablative, singular, neuter
• “bandhana; dressing; saṃdhilepa; attachment; fetter; paralysis; enclosure; imprisonment; cord; spell; fastening; tying; shutting; joining; tendon; binding; stalk; hardening; bondage; captivity; constipation; kapha; bandhana; ligament.”

• mṛtyor ← mṛtyoḥ ← mṛtyu
• [noun], ablative, singular, masculine
• “death; Yama; māraṇa; Mṛtyu.”

• mukṣīya ← muc
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• māmṛtāt ← mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• māmṛtāt ← amṛtāt ← amṛta
• [noun], ablative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

अत्र शौनकः – त्रिरात्रं नियतोपोष्य श्रपयेत्पायसं चरुम् । तेनाहुतिशतं पूर्णं जुहुयाच्छंसितव्रतः ॥ समुद्दिश्य महादेवं त्र्यम्बकं त्र्यम्बकेत्यृचा । एतत्पर्वशतं कृत्वा जीवेद्वर्षशतं सुखी’ (ऋग्वि. २. ३१४-१५)॥ [ त्रयाणां ब्रह्मविष्णुरुद्राणामम्बकं पितरं यजामहे इति शिष्यसमाहितो वसिष्ठो ब्रवीति । किंविशिष्टमित्यत आह। सुगन्धिं प्रसारितपुण्यकीर्तिम् । पुनः किंविशिष्टम्। पुष्टिवर्धनं जगद्बीजम् । उरुशक्तिमित्यर्थः। उपासकस्य वर्धनम् । अणिमादिशक्तिवर्धनम् । अतस्त्वत्प्रसादादेव मृत्योः मरणात् संसाराद्वा मुक्षीय मोचय । यथा बन्धनादुर्वारुकं कर्कटीफलं मुच्यते तद्वन्मरणात् संसाराद्वा मोचय । किं मर्यादीकृत्य । आमृतात् । सायुज्यतामोक्षपर्यन्तमित्यर्थः । अथ तैत्तिरीयभाष्ये( तै. सं. १ .८. ६. २) – शोभनः शरीरगन्धः पुण्पगन्धो वा यस्यासौ सुगन्धिः। यथा वृक्षस्य संपुष्पितस्य दूराद्गन्धो वात्येवं पुण्यस्य कर्मणो दूराद्गन्धो वाति’ (तै. आ. १०. ९) इति श्रुतेः । पुष्टिं शरीरधनादिविषयां वर्धयतीति पुष्टिवर्धनः । तादृशं त्र्यम्बकं यजामहे पूजयामः । लोके यथोर्वारुकफलानि बन्धनाद्वृन्तात् स्वयमेव मुच्यन्ते तद्वदहं त्र्यम्बकप्रसादेन मृत्योर्मुक्षीय मोचनयुक्तो भूयासम् । अमृताच्चिरजीवितात् स्वर्गादेवर्वा मा मुक्षीय । चतुर्थपादार्थे मन्त्रस्य तात्पर्यातिशयं दर्शयति - त्र्यम्बकं यजामह इत्याह मृत्योर्मुक्षीय मामृतादिति वावैतदाह ’ (तै.ब्रा. १.६.१०.५) इति ॥] ॥३०॥

अनुष्टुबेषा ॥ इदानीं मृत्युञ्जयम् आशास्ते । त्र्यम्बकं व्याख्यातम् ।

(त्र्यम्बकम् इति त्रीणि अम्बकानि लोचनानि यस्य ।
यद्वा - अबि शब्दे, अम्बका वेदाः त्र्यम्बकः वेदत्रयीप्रतिपाद्यः ।
अथ वा - अम गत्यादिषु, अमनहेतवोम्बाः द्यौरापः पृथिवी चेति, तदाराधनीयत्वात् । त्रयो वा अग्नयः तिस्रो वा गतयः त्रीणि वा ज्योतींषि । छान्दस इयङादेशः ।)

सुगन्धिं नित्यशोभनं यशोगन्धिं, सर्वसुकृतमयत्वात् । ‘गन्धस्येत्वे तदेकान्तग्रहणम्’ इतीत्वम् ।
पुष्टिवर्धनं गोभूमिवित्तविद्यादिपुष्टिहेतुं ईदृशं देवं यजामहे ।
किमर्थम् ? यथा उर्वारुकं फलं बन्धनात् प्रसवबन्धनात् पक्वं स्वयं मुच्यते एवमहमपि मृत्योर् अनेन मुक्षीय मुक्तो भूयासं,
मामृतान् मुक्षीय** अमरणो भूयासम् ।
मुचेराशिषि लिङि सीयुटि ‘लिङ्सिचावात्मनेपदेषु’ इति कित्त्वम् । बहुव्रीहौ ‘नञो जरमर’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्, भावप्रधानो द्रष्टव्यः । त्रपुसमुर्वारुकमिति केचित् । हिममित्यन्ये ।

अन्य आहुः -
पुरुषेण वाह्यात् काष्ठादिभारात् यद् भारातिरिक्तं तद् उर्वारुकम् इति,
तद्यथा बन्धनव्यवसायान् मुच्यते न वाहक-वशं भवति
एवमहं मृत्योर्मुक्षीय मृत्युवशं मा गां मां मृत्युर्मा गात् इति ।
उरोर् भाराद् वारणीयम् उर्वारुकम् इति ॥

English translation:

“We worship Tryambaka, whose fame is fragrant, the augmenter of increase; may I be liberated fromdeath, and, like the urvāruka from its stalk, but not to immortality; let us worship Trayambaka, whose fame isfragrant, the augmenter of increase; may I be liberated from death like the urvāruka from its stalk, but not untoimmortality.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tryambaka: the father, ambuka of the three deities, Brahma, Viṣṇu and Rudra; also identified withmahatva (Ṛgvidhāna); whose fame is fragrant: sugandhim = prasāritapuṇya kīrtim, whose fame of virtue isspread; in like manner as the fragrance of a tree full in flower sheds sweetness, so spreads the fragrance of holyactions; the augmenter of increase: puṣṭi vardhanam, the augmenter of nutrition, jagad-vījam, the seed of theworld; or, the multiplier of good things subservient to objects of bodily enjoyment, wealh,śarīradhanādiviṣayān vardhayati yaḥ; may I be liberated: mṛtyor makṣiya = may I be liberated from theworld, or the revolutions of life and death; may I attain mokṣa;

Urvāruka = karkaṭi, a species of cucumber; or,karkandhu, which, when ripe falls of itself from its stalk; but not to immortality: māmṛtāt mā ā amṛta, not toor until the immortal or immortality; either the long life of the gods or svarga paradise;

Tryambaka =nātratrayopetām rudram, the triocular rudra;

Sugandhim = divya gandhopetam, of celestial fragrance (yathāvṛkṣasya sampuṣpitasya dūrādgandho vātyevam puṇyasya kṛrmaṇo dūrādgandho vāti: TaittirīyaĀraṇyaka)

We sacrifice to Tryambaka the fragrant, increaser of prosperity.
Like a cucumber from its stem, might I be freed from death, not from deathlessness. ᳓

Tryambaka we worship, sweet augmenter of prosperity.
As from its stem the cucumber, so may I be released from death, not reft of immortality.

To Tryambaka we make offering,
The fragrant, increaser of prosperity;
Like a cucumber from its stem,
From death may I be loosened, not from immortality.

Wir opfern dem Tryambaka, dem duftenden, den Wohlstand mehrenden. Wie ein Kürbis vom Stiel, so möchte ich mich vom Tod, nicht vom Nichtsterben losmachen.

Den Triambaka verehren wir, den schönduftenden, Nahrung mehrenden. Wie eine Kürbissfrucht vom Stiele, so löse mich vom Tod unsterblicher [māmṙta zu lesen].

Мы приносим жертву Триямбаке
Благоухающему, усиливающему процветание.
Как тыква от (своей) ножки,
Я хотел бы избавиться от смерти – не от бессмертия!

• रुद्रः
• वसिष्ठः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर मनुष्यों को किसकी उपासना करनी चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस (सुगन्धिम्) अच्छे प्रकार पुण्यरूपय यशयुक्त (पुष्टिवर्धनम्) पुष्टि बढ़ानेवाले (त्र्यम्बकम्) तीनों कालों में रक्षण करने वा तीन अर्थात् जीव, कारण और कार्य्यों की रक्षा करनेवाले परमेश्वर को हम लोग (यजामहे) उत्तम प्रकार प्राप्त होवें उसकी आप लोग भी उपासना करिये और जैसे मैं (बन्धनात्) बन्धन से (उर्वारुकमिव) ककड़ी के फल के सदृश (मृत्योः) मरण से (मुक्षीय) छूटूँ, वैसे आप लोग भी छूटिये जैसे मैं मुक्ति से न छूटूँ, वैसे आप भी (अमृतात्) मुक्ति की प्राप्ति से विरक्त (मा, आ) मत हूजिये ॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! हम सब लोगों का उपास्य जगदीश्वर ही है, जिसकी उपासना से पुष्टि, वृद्धि, उत्तम यश और मोक्ष प्राप्त होता है, मृत्यु सम्बन्धि भय नष्ट होता है, उस का त्याग कर के अन्य की उपासना हम लोग कभी न करें ॥१२॥ इस सूक्त में वायु के दृष्टान्त से विद्वान् और ईश्वर के गुण और कृत्य के वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह ऋग्वेद में पाँचवे अष्टक में चौथा अध्याय तीसवाँ वर्ग तथा सप्तम मण्डल में उनसठवाँ सूक्त समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यं सुगन्धिं पुष्टिवर्धनं त्र्यम्बकं वयं यजामहे तं यूयमपि यजध्वं यथाऽहं बन्धनादुर्वारुकमिव मृत्योर्मुक्षीय तथा यूयं मुच्यध्वं यथाऽहममृतादा मा मुक्षीय तथा यूयमपि मुक्तिप्राप्तेर्विरक्ता मा भवत ॥१२॥

पुनर्मनुष्यैः क उपासनीय इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्र्यम्बकम्) त्रिष्वम्बकं रक्षणं यस्य रुद्रस्य परमेश्वरस्य यद्वा त्रयाणां जीवकारणकार्याणां रक्षकस्तं परमेश्वरम् (यजामहे) सङ्गच्छेमहि (सुगन्धिम्) सुविस्तृतपुण्यकीर्तिम् (पुष्टिवर्धनम्) यः पुष्टिं वर्धयति तम् (उर्वारुकमिव) यथोर्वारुकफलम् (बन्धनात्) (मृत्योः) मरणात् (मुक्षीय) मुक्तो भवेयम् (मा) निषेधे (आ) मर्यादाम् (अमृतात्) मोक्षप्राप्तेः ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! अस्माकं सर्वेषां जगदीश्वर एवोपास्योऽस्ति यस्योपासनात् पुष्टिर्वृद्धिः शुद्धकीर्तिर्मोक्षश्च प्राप्नोति मृत्युभयं नश्यति तं विहायान्यस्योपासनां वयं कदापि न कुर्यामेति ॥१२॥ अत्र वायुदृष्टान्तेन विद्वदीश्वरगुणकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्यृग्वेदे पञ्चमाष्टके चतुर्थोऽध्यायस्त्रिंशो वर्गः सप्तमे मण्डले एकोनषष्टितमं सूक्तं च समाप्तम् ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! आम्हा सर्व लोकांचे उपास्य जगदीश्वरच आहे. ज्याच्या उपासनेने पुष्टी, वृद्धी, उत्तम यश व मोक्ष प्राप्त होतो. मृत्यूसंबंधी भय नष्ट होते. त्याचा त्याग करून इतराची उपासना करू नये. ॥ १२ ॥