०५४

• देवता - वास्तोष्पतिः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वा᳓स्तोष् पते प्र᳓ति जानीहि अस्मा᳓न्
सुआवेशो᳓ अनमीवो᳓ भवा नः
य᳓त् त्वे᳓महे प्र᳓ति त᳓न् नो जुषस्व
शं᳓ नो भव द्विप᳓दे शं᳓ च᳓तुष्पदे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

jānīhi ← √jñā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pate ← páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

práti ← práti (invariable)

vā́stoḥ ← vā́stu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

anamīváḥ ← anamīvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

svāveśáḥ ← svāveśá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ī́mahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

práti ← práti (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

cátuṣpade ← cátuṣpad- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

dvipáde ← dvipád- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śám ← śám (invariable)

śám ← śám (invariable)

वास्तोः॑ । प॒ते॒ । प्रति॑ । जा॒नी॒हि॒ । अ॒स्मान् । सु॒ऽआ॒वे॒शः । अ॒न॒मी॒वः । भ॒व॒ । नः॒ ।
यत् । त्वा॒ । ईम॑हे । प्रति॑ । तत् । नः॒ । जु॒ष॒स्व॒ । शम् । नः॒ । भ॒व॒ । द्वि॒ऽपदे॑ । शम् । चतुः॑ऽपदे ॥

• vāstoṣpate ← vāstoṣpati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Vāstoṣpati; Indra; vāstoṣpati [word].”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• jānīhy ← jānīhi ← jñā
• [verb], singular, Present imperative
• “know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

• asmān ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• svāveśo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svāveśo ← āveśaḥ ← āveśa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “possession; craze; entrance.”

• anamīvo ← anamīvaḥ ← anamīva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “healthy; comfortable; beneficial.”

• bhavā ← bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• tvemahe ← tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• tvemahe ← īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• śaṃ ← śam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “luck; well-being; fortune.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• dvipade ← dvipad
• [noun], dative, singular, masculine
• “biped.”

• śaṃ ← śam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “luck; well-being; fortune.”

• catuṣpade ← catuṣpada
• [noun], dative, singular, masculine
• “quadrupedal.”

हे वास्तोष्पते गृहस्य पालयितर्देव त्वम् अस्मान् त्वदीयान् स्तोतॄनिति प्रति जानीहि प्रबुध्यस्व । तदनन्तरं नः अस्माकं स्वावेशः शोभननिवेशः अनमीवः अरोगकृच्च भव । किंच वयं त्वा त्वां यत् धनम् ईमहे याचामहे त्वमपि तत् धनं नः अस्मभ्यं प्रति जुषस्व प्रयच्छ । अपि च नः अस्माकं द्विपदे पुत्रपौत्रादिजनाय शं सुखकरः भव । चतुष्पदे अस्मदीयाय गवाश्वादिवर्गाय च शं सुखकरो भव ॥

English translation:

“Protector of the dwelling, recognize us; be to us an excellent abode the non-inflicter of disease;whatever we ask of you, be plural ased to grant; be the bestower of happiness on our bipeds and quadrupedṣ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Protector: vastoṣpati: pati, lord or protector of the Vastu, the foundation of a house, put for the house itself; cf.Colebrooke, Asiatic Researches, Vol. VIII, p. 390

O Lord of the Dwelling Place, greet us. Become easy to enter and without affliction for us.
When we entreat you, favor us in return: become weal for our
two-footed, weal for our four-footed.

On práti √jñā see comm. ad III.45.4.

ACKNOWLEDGE us, O Guardian of the Homestead: bring no disease, and give us happy entrance.
Whate’er we ask of thee, be pleased to grant it, and prosper thou quadrupeds and bipeds.

Herr der Wohnstatt! Heiße uns willkommen! Der Eingang bei dir sei glückbringend; sei du uns frei von Krankheit! Worum wir dich bitten , das tu uns zu Gefallen; sei unseren Zweifüßlern zum Glück und den Vierfüßlern zum Glück!

O Wohnungsherr, erkenn uns als die deinen, schaff guten Eingang uns, entfern die Leiden; Was wir dich bitten, das gewähr uns huldreich, zum Heil sei Menschen und zum Heil den Thieren.

О Вастошпати, признай нас!
Будь дарующим нам счастливый вход (в дом), отсутствие болезней!
О чем мы тебя просим, обрадуй нас этим!
Да будет счастье нашим двуногим, счастье четвероногим!

• वास्तोष्पतिः
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब तीन ऋचावाले चौवनवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में मनुष्य घर बना कर उस में क्या करते हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वास्तोः) निवास करानेवाले घर के (पते) स्वामी गृहस्थ जन ! आप (अस्मान्) हम लोगों के (प्रति, जानीहि) प्रतिज्ञा से जानो आप (नः) हमारे घर में (स्वावेशः) सुख में हैं सब ओर से प्रवेश जिनको ऐसे और (अनमीवः) नीरोग (भव) हूजिये (यत्) जहाँ हम लोग (त्वा) आपको (ईमहे) प्राप्त हों (तत्) उसको (नः) हमारे (प्रति, जुषस्व) प्रति सेवो आप (नः) हम लोगों के (द्विपदे) मनुष्य आदि जीव (शम्) सुख करनेवाले और (चतुष्पदे) गौ आदि पशु के लिये (शम्) सुख करनेवाले (भव) हूजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सब ओर द्वार और बहुत अवकाशवाले घर को बना कर उस में वसते और रोगरहित होकर अपने तथा औरों के लिये सुख देते हैं, वे सबको मङ्गल देनेवाले होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे वास्तोष्पते गृहस्थ ! त्वमस्मान् प्रति जानीहि त्वमत्र नो गृहे स्वावेशोऽनमीवो भव यद्यत्र वयं त्वेमहे तन्नः प्रति जुषस्व त्वन्नो द्विपदे शं चतुष्पदे शं भव ॥१॥

मनुष्या गृहं निर्माय तत्र किं कुर्वन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वास्तोः) वासहेतोर्गृहस्य (पते) स्वामिन् (प्रति) (जानीहि) (अस्मान्) (स्वावेशः) स्वः आवेशो यस्य सः (अनमीवः) रोगरहितः (भव) अत्र द्व्यचो० इति दीर्घः। (नः) अस्माकम् (यत्) यत्र (त्वा) त्वाम् (ईमहे) प्राप्नुयाम (प्रति) (तत्) सह (नः) अस्मान् (जुषस्व) सेवस्व (शम्) सुखकारी (नः) अस्माकम् (भव) (द्विपदे) मनुष्याद्याय (शम्) (चतुष्पदे) गवाद्याय ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्यास्सर्वतोद्वारं पुष्कलावकाशं गृहं निर्माय तत्र वसन्ति रोगरहिता भूत्वा स्वेभ्यश्चान्येभ्यश्च सुखं प्रयच्छन्ति ते सर्वेषां मङ्गलप्रदा भवन्ति ॥१॥

या सूक्तात गृहस्थाचे गुण-कर्म यांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जी माणसे सगळीकडे दारे असलेली प्रशस्त घरे निर्माण करून तेथे निवास करतात ती रोगरहित बनून आपल्याला व इतरांना सुख देतात व ती सर्वांचे मंगल करणारी असतात. ॥ १ ॥

• देवता - वास्तोष्पतिः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वा᳓स्तोष् पते प्रत᳓रणो न एधि
गयस्फा᳓नो गो᳓भिर् अ᳓श्वेभिर् इन्दो
अज᳓रासस् ते सखिये᳓ सियाम
पिते᳓व पुत्रा᳓न् प्र᳓ति नो जुषस्व

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
edhi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pate ← páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pratáraṇaḥ ← pratáraṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́stoḥ ← vā́stu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

áśvebhiḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

gayasphā́naḥ ← gayasphā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

indo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ajárāsaḥ ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sakhyé ← sakhyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

iva ← iva (invariable)

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

práti ← práti (invariable)

putrā́n ← putrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

वास्तोः॑ । प॒ते॒ । प्र॒ऽतर॑णः । नः॒ । ए॒धि॒ । ग॒य॒ऽस्फानः॑ । गोभिः॑ । अश्वे॑भिः । इ॒न्दो॒ इति॑ ।
अ॒जरा॑सः । ते॒ । स॒ख्ये । स्या॒म॒ । पि॒ताऽइ॑व । पु॒त्रान् । प्रति॑ । नः॒ । जु॒ष॒स्व॒ ॥

• vāstoṣpate ← vāstoṣpati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Vāstoṣpati; Indra; vāstoṣpati [word].”

• prataraṇo ← prataraṇaḥ ← prataraṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “prolonging; beneficial.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• edhi ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• gayasphāno ← gaya
• [noun], masculine
• “house; Gaya; family; Gaya; property; Gaya; wealth; livestock.”

• gayasphāno ← sphānaḥ ← sphāna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “promotive.”

• gobhir ← gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• aśvebhir ← aśvebhiḥ ← aśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• ajarāsas ← ajarāsaḥ ← ajara
• [noun], nominative, plural, masculine
• “undecaying; ageless.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sakhye ← sakhya
• [noun], locative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• piteva ← pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• piteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• putrān ← putra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

हे वास्तोष्पते गृहस्य पालयितर्देव त्वं नः अस्माकं प्रतरणः प्रवर्धकः गयस्फानः गयस्य अस्मदीयस्य धनस्य स्फाययिता प्रवर्धकः एधि भव । हे इन्दो सोमवदाह्लादक ते त्वया सह सख्ये सति वयं गोभिः पशुभिः अश्वेभिः अश्वैश्च सहिताः अजरासः जरारहिताः स्याम भवेम । विनाशरहिता इत्यर्थः । पितेव पुत्रान् यथा पिता पुत्रान् रक्षकत्वेन सेवते तथा त्वमपि नः अस्मान् प्रति जुषस्व सेवस्व ॥

English translation:

“Protector of the dwelling, be our preserver and the augmenter of our wealth; possessed of catle andhorses, Indra, may we, through your friendship, be exempt from decay; be favourable to us, like a father to hissons.”

O Lord of the Dwelling Place, be one who furthers us, fattening the livestock with cows, with horses, o drop.
In your companionship might we be unaging. Like a father his sons, favor us in return.

The voc. indo ‘o drop’ in b is incongruous in this context, and as Geldner points out, the 1st hemistich seems to have been adapted from a Soma hymn, where ‘drop’ would be appropriate. He adduces I.91.19 (c: gayasphā́naḥ pratáraṇaḥ …) and 12, whose 1st pāda also contains gayasphā́naḥ, though the matches are not exact and neither of the cited pādas contains indo. However, gayasphā́na- is found only in those two passages and in our vs. 78

Protector of the Home, be our promoter: increase our wealth in kine and steeds, O Indu.
May we be ever-youthful in thy friendship: be pleased in us as in his sons a father.

Herr der Wohnstatt! Sei uns das Leben verlängernd, den Hausstand an Rindern und Rossen mehrend, o Soma! In deiner Freundschaft seien wir nicht alternd; sei uns zu Gefallen wie ein Vater seinen Söhnen!

O Wohnungsherr, sei hülfreich uns und schenke dem Haus Gedeihn an Rind und Ross, o Indu, In deiner Freundschaft lass uns nicht ermatten, und sei uns liebreich wie dem Sohn der Vater.

О Вастошпати, будь нам продлевателем (срока жизни),
Коровами (и) конями приводя хозяйство к процветанию, о капля!
Да будем мы нестареющими в дружбе с тобой!
Радуй нас, как отец сыновей!

• वास्तोष्पतिः
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर गृहस्थ क्या करके किनको किसके समान रक्खे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्दो) आनन्द के देनेवाले (वास्तोष्पते) घर के रक्षक ! आप (गोभिः) गौ आदि से (अश्वेभिः) घोड़े आदि से (गयस्फानः) घर की वृद्धि करने (प्रतरणः) उत्तमता से दुःख से तारने और (नः) हमारे सुख करनेवाले (एधि) हूजिये जिन (ते) आप के (सख्ये) मित्रपन में हम लोग (अजरासः) शरीर जीर्ण करनेवाली वृद्धावस्था से रहित (स्याम) हों सो आप (नः) हम लोगों को (पुत्रान्) पुत्रों को जैसे (पितेव) पिता वैसे (प्रति, जुषस्व) प्रतीति से सेवो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । मनुष्य उत्तम घर बना कर गो आदि पशुओं से शोभित कर शुद्ध कर प्रजा के बढ़ानेवाले होकर अक्षय मित्रपन सब में अच्छे प्रकार प्रसिद्ध कराय जैसे पिता पुत्रों की रक्षा करता है, वैसे ही सब की रक्षा करें ॥२॥

अन्वय: हे इन्दो वास्तोष्पते ! त्वं गोभिरश्वेभिर्गयस्फानः प्रतरणो नोऽस्माकं सुखकार्येधि यस्य ते सख्ये अजरासः वयं स्याम स त्वं नोऽस्मान् पुत्रान् पितेव प्रति जुषस्व ॥२॥

पुनर्गृहस्थः किं कृत्वा कान् के इव रक्षेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वास्तोः) गृहस्य (पते) पालक (प्रतरणः) प्रकर्षेण दुःखात्तारकः (नः) अस्माकम् (एधि) भव (गयस्फानः) गृहस्य वर्धकः (गोभिः) गवादिभिः (अश्वेभिः) तुरङ्गादिभिः (इन्दो) आनन्दप्रद (अजरासः) जरारोगरहिताः (ते) तव (सख्ये) मित्रत्वे (स्याम) (पितेव) (पुत्रान्) (प्रति) (नः) अस्मान् (जुषस्व) ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । मनुष्या उत्तमं गृहं निर्माय गवादिभिः पशुभिरलंकृत्य शोधयित्वा प्रजाया वर्धका भूत्वाऽक्षयं मित्रत्वं सर्वेषु संभाव्य यथा पिता पुत्रान् रक्षति तथैव सर्वान् रक्षन्तु ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. माणसांनी उत्तम घरे बांधून गाई इत्यादी पशूंनी शोभित करून, शुद्ध करून प्रजा वाढवावी. सर्वांशी चांगली मैत्री करून प्रसिद्ध होऊन पिता जसे पुत्रांचे संरक्षण करतो तसे सर्वांचे संरक्षण करावे. ॥ २ ॥

• देवता - वास्तोष्पतिः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वा᳓स्तोष् पते शग्म᳓या संस᳓दा ते
सक्षीम᳓हि रण्व᳓या गातुम᳓त्या
पाहि᳓ क्षे᳓म उत᳓ यो᳓गे व᳓रं नो
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
pate ← páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śagmáyā ← śagmá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

saṁsádā ← saṁsád- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vā́stoḥ ← vā́stu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

gātumátyā ← gātumánt- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

raṇváyā ← raṇvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sakṣīmáhi ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

kṣéme ← kṣéma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāhí ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)

váram ← vára- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yóge ← yóga- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

वास्तोः॑ । प॒ते॒ । श॒ग्मया॑ । स॒म्ऽसदा॑ । ते॒ । स॒क्षी॒महि॑ । र॒ण्वया॑ । गा॒तु॒ऽमत्या॑ ।
पा॒हि । क्षेमे॑ । उ॒त । योगे॑ । वर॑म् । नः॒ । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥

• vāstoṣpate ← vāstoṣpati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Vāstoṣpati; Indra; vāstoṣpati [word].”

• śagmayā ← śagma
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “powerful; reliable; competent.”

• saṃsadā ← saṃsad
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “assembly; court; company.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sakṣīmahi ← sac
• [verb], plural, Aorist optative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• raṇvayā ← raṇva
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “agreeable; happy; delightful; gay.”

• gātumatyā ← gātumat
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “promotive.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• kṣema ← kṣeme ← kṣema
• [noun], locative, singular, neuter
• “ease; happiness; peace; tranquillity; kṣema [word]; respite; rest.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• yoge ← yoga
• [noun], locative, singular, masculine
• “method; application; yoga; remedy; mix; treatment; mixture; procedure; contact; use; yogin; connection; application; union; magic trick; formulation; fraud; relation; sense; connection; war; therapy; enterprise; addition; undertaking; performance; marriage; yoke; yoga [word]; art; combination; assortment; confluence; constellation; relationship; connection; agent; means.”

• varaṃ ← varam ← vara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gift; favor; wish; privilege; varac; wages.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• pāta ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; govern.”

• svastibhiḥ ← svasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

हे वास्तोष्पते देव शग्मया सुखकर्या रण्वया रमणीयया गातुमत्या धनवत्या ते त्वया देयया संसदा स्थानेन सक्षीमहि वयं संगच्छेमहि । त्वमपि क्षेमे प्राप्तस्य रक्षणे उत अपि च योगे अप्राप्तस्य प्रापणे वरं वरणीयं नः अस्मदीयं धनं पाहि रक्ष । हे वास्तोष्पते यूयं त्वं नः अस्मान् सर्वदा कल्याणैः पात पाहि ॥ ॥ २१ ॥

English translation:

“Protector of the dwelling, may we be possessed of a comfortable, delightful, opulent abode, bestowedby you; protect our wealth, whether in possession or expectaion; and do you, (gods), ever cherish us withblessings.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Opulent: gatumatya = melodious; from ga, to sing; or, dhanavatī, having wealth; and do you god:yuyam = tvam, do you Vāstoṣpati etc.

O Lord of the Dwelling Place, might we be accompanied by your capable fellowship, joy-bringing, providing the way.
Protect us at will in peace and war. – Do you protect us always with your blessings.

Through thy dear fellowship that bringeth welfare, may we be victors, Guardian of the Dwelling!
Protect our happiness in rest and labour. Preserve us evermore, ye Gods, with blessings.

Herr der Wohnstatt! Wir möchten deiner bewährten, erfreulichen, fördernden Gesellschaft teilhaft sein. Schütze uns im Frieden und auf der Kriegsfahrt aufs beste!-Behütet uns immerdar mit eurem Segen!

Lass Wohnungsherr uns deiner Huld Gemeinschaft, der starken, lieben, segnenden geniessen, Schütz unser Gut in Arbeit und in Ruhe, ihr Götter, schützt uns stets mit eurem Segen.

О Вастошпати, пусть будем мы одарены твоим (все)могущим
Обществом, доставляющим наслаждение, открывающим (все) выходы!
Храни нас в мире и в походе лучше всего!
Защищайте вы нас всегда (своими) милостями!

• वास्तोष्पतिः
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे घर में रहनेवाले क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वास्तोष्पते) घर की रक्षा करनेवाले जिन (ते) आप के (शग्मया) सुख रूप (संसदा) जिस में अच्छे प्रकार स्थिर हों उस (रण्वया) रमणीय (गातुमत्या) प्रशंसित वाणी वा भूमि से युक्त सभा के साथ (सक्षीमहि) सम्बन्ध करें वह आप (योगे) न ग्रहण किये हुए पदार्थ के ग्रहण लक्षण विषय में (उत) और (क्षेमे) रक्षा में (नः) हम लोगों की (वरम्) उत्तमता जैसे हो, वैसे (पाहि) रक्षा करो (यूयम्) तुम (स्वस्तिभिः) सुखादिकों से (नः) हम लोगों की (सदा) सदैव (पातः) रक्षा करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो गृहस्थ सज्जनों का सत्कार कर उनकी रक्षा करते हैं, वे उन के योग-क्षेम की उन्नति कर निरन्तर उनकी पालना करते हैं ॥३॥ इस सूक्त में वास्तोष्पति के गुण और कृत्यों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह चौपनवाँ सूक्त और इक्कीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे वास्तोष्पते ! यस्य ते तव शग्मया संसदा रण्वया गातुमत्या सह सक्षीमहि स त्वं योग उत क्षेमे नोऽस्मान् वरं पाहि यूयं स्वस्तिभिर्नस्सदा पात ॥३॥

पुनस्ते गृहस्थः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वास्तोः) गृहस्य (पते) पालक (शग्मया) सुखरूपया (संसदा) सम्यक् सीदन्ति यस्यां तया (ते) तव (सक्षीमहि) सम्बध्नीयाम (रण्वया) रमणीयया (गातुमत्या) प्रशस्तवाग्भूमियुक्तया (पाहि) (क्षेमे) रक्षणे (उत) (योगे) अनुपात्तस्योपात्तलक्षणे (वरम्) (नः) अस्मान् (यूयम्) (पात) (स्वस्तिभिः) सुखादिभिः (सदा) (नः) ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये गृहस्थाः सज्जनान् सत्कृत्य रक्षन्ति ते तेषां योगक्षेमावुन्नीय सततं तान् पालयन्तीति ॥३॥ अत्र वास्तोष्पतिगुणकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति चतुष्पञ्चाशत्तमं सूक्तमेकविंशतितमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे लोक सज्जनांचा सत्कार करून त्यांचे रक्षण करतात ते त्यांचा योगक्षेम चालवून निरंतर त्यांचे पालन करतात. ॥ ३ ॥