०४७

• देवता - आपः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ꣡पो यं꣡ वः प्रथमं꣡ देवय꣡न्त
इन्द्रपा꣡नम् ऊर्मि꣡म् अ꣡कृण्वतेळः꣡
तं꣡ वो वयं꣡ शु꣡चिम् अरिप्र꣡म् अद्य꣡
घृतप्रु꣡षम् म꣡धुमन्तं वनेम

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

devayántaḥ ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ákr̥ṇvata ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

iḷáḥ ← íḍ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

indrapā́nam ← indrapā́na- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūrmím ← ūrmí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)
{}

ariprám ← ariprá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śúcim ← śúci- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ghr̥taprúṣam ← ghr̥taprúṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mádhumantam ← mádhumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vanema ← √vanⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

आपः॑ । यम् । वः॒ । प्र॒थ॒मम् । दे॒व॒ऽयन्तः॑ । इ॒न्द्र॒ऽपान॑म् । ऊ॒र्मिम् । अकृ॑ण्वत । इ॒ळः ।
तम् । वः॒ । व॒यम् । शुचि॑म् । अ॒रि॒प्रम् । अ॒द्य । घृ॒त॒ऽप्रुष॑म् । मधु॑ऽमन्तम् । व॒ने॒म॒ ॥

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], vocative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• prathamaṃ ← prathamam ← prathama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• devayanta ← devayantaḥ ← devay
• [verb noun], nominative, plural
• “solicit.”

• indrapānam ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrapānam ← pānam ← pāna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beverage; drinking; alcohol; drink; draft; drinking vessel; pāna [word]; vagina; well; cup; inhalation.”

• ūrmim ← ūrmi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wave; billow.”

• akṛṇvateﾱaḥ ← akṛṇvata ← kṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• akṛṇvateﾱaḥ ← iḍaḥ ← iḍ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “refreshment; libation.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• śucim ← śuci
• [noun], accusative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• aripram ← aripra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “immaculate; pure; pure; blameless; clear.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• ghṛtapruṣam ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtapruṣam ← pruṣam ← pruṣ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dropping.”

• madhumantaṃ ← madhumantam ← madhumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• vanema ← van
• [verb], plural, Present optative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

देवयन्तः देवानिच्छन्तोऽध्वर्यवः हे आपः हे अब्देवताः वः युष्माकं कार्यभूतम् इन्द्रपानम् इन्द्रेण पातव्यम् इळः इळायाः भूम्याः संभूतं यम् ऊर्मिं सोमाख्यं यं रसं प्रथम पुरा अकृण्वत अभिषवणपवनादिभिः समस्कुर्वत अद्य इदानीं वयम् अपि वः युष्मदीयं तम् ऊर्मिं वनेम संभजेमहि । कीदृशम् । शुचिं शुद्धम् अरिप्रं पापरहितं घृतप्रुषं वृष्टिलक्षणमुदकं सिञ्चन्तं मधुमन्तं मधुररसोपेतम् । एवंभूतं तं वनेमेति संबन्धः ॥

English translation:

“We solicit from you, Waters, today, that pure, faultless, rain- shedding, sweet essence of the earth,which devout have first consecrated as the Soma for Indra.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sweet essence: prathamam ūrmimakṛṇvata iḷaḥ:ūrmi is said to imply the Soma, bhūmyāḥ saṃbhūtam, produced from the earth

O Waters, your wave of refreshments that those devoted to the gods made Indra’s first drink—
it, gleaming and unbesmirched, showering ghee and filled with honey, might we win today.

MAY we obtain this day from you, O Waters, that wave of pure refreshment, which the pious
Made erst the special beverage of Indra, bright, stainless, rich in sweets and dropping fatness.

Ihr Gewässer, eure Woge, die zuerst die Gottergebenen für Indra zu einem Trank der Labe machten, diese reine, lautere, schmalztriefende, süße, möchten wir heute von euch gewinnen.

O Wasser, welche Welle euch die Frommen zum Labetrunk zuerst dem Indra machten, Die reine lautre lasst uns heut verehren, die honigsüsse Welle, die von Fett trieft.

О воды, (та) ваша волна, которую первой (люди,) преданные богам,
Сделали пригодной Индре для питья, (волна) жертвенного возлияния,
Ее чистую, беспорочную, брызжущую жиром, пропитанную сладостью,
Сегодня мы хотим у вас добыть.

• आपः
• वसिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सैंतालीसवाँ सूक्त का आरम्भ है, इसके प्रथम मन्त्र में फिर मनुष्य प्रथम अवस्था में विद्या ग्रहण करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (देवयन्तः) कामना करते हुए जन (वः) तुम्हारी (इळः) वाणी को (प्रथमम्) और प्रथम भाग जो कि (इन्द्रपानम्) जीव को प्राप्त होने योग्य उसको (आपः) तथा बहुत जलों के समान वा (ऊर्मिम्) तरंग के समान (यम्) जिसको (अकृण्वत) सिद्ध करें (तम्) उस (शुचिम्) पवित्र (अरिप्रम्) निष्पाप निर्दोष (घृतप्रुषम्) उदक वा घी से सिंचे (मधुमन्तम्) बहुत मधुरादिगुणयुक्त पदार्थ को (वः) तुम्हारे लिए (वयम्) हम लोग (अद्य) आज (वनेम) विशेषता से भजें ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जो विद्वान् जन पहिली अवस्था में विद्या ग्रहण करते और युक्त आहार-विहार से शरीर को नीरोग करते हैं, उन्हीं की सब सेवा करें ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! देवयन्तो व इळः प्रथममिन्द्रपानमापऊर्मिमिव च यमकृण्वत तं शुचिमरिप्रं घृतप्रुषं मधुमन्तं वो वयमद्य वनेम ॥१॥

पुनर्मनुष्याः प्रथमे वयसि विद्यां गृह्णीयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आपः) जलानीव विद्वांसः (यम्) (वः) युष्माकम् (प्रथमम्) (देवयन्तः) कामयमानाः (इन्द्रपानम्) इन्द्रस्य जीवस्य पातुमर्हम् (ऊर्मिम्) तरङ्गमिवोच्छतम् (अकृण्वत) कुर्वन्तु (इळः) वाचः। इळेति वाङ्नाम। (निघं०१.११)। (तम्) (वः) युष्मभ्यम् (वयम्) (शुचिम्) पवित्रम् (अरिप्रम्) निष्पापं निर्दोषम् (अद्य) इदानीम् (घृतप्रुषम्) घृतेनोदकेनाज्येन वा सिक्तम् (मधुमन्तम्) बहुमधुरादिगुणयुक्तम् (वनेम) विभजेम ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये विद्वांसः प्रथमे वयसि विद्यां गृह्णन्ति युक्ताहारविहारेण शरीरमरोगं कुर्वन्ति तानेव सर्वे सेवन्ताम् ॥१॥

या सूक्तात विद्वान स्त्री - पुरुषांच्या गुणांचे असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे विद्वान प्रथमावस्थेत विद्या ग्रहण करतात व युक्त आहार-विहाराने शरीर निरोगी करतात त्यांचीच सेवा सर्वांनी करावी. ॥ १ ॥

• देवता - आपः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त꣡म् ऊर्मि꣡म् आपो म꣡धुमत्तमं वो
अपां꣡ न꣡पाद् अवतु आशुहे꣡मा
य꣡स्मिन्न् इ꣡न्द्रो व꣡सुभिर् माद꣡याते
त꣡म् अश्याम देवय꣡न्तो वो अद्य꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āpaḥ ← áp- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

mádhumattamam ← mádhumattama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūrmím ← ūrmí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

āśuhémā ← āśuhéman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

avatu ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

nápāt ← nápat- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mādáyāte ← √mad- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

vásubhiḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yásmin ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)
{}

aśyāma ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

devayántaḥ ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

तम् । ऊ॒र्मिम् । आ॒पः॒ । मधु॑मत्ऽतमम् । वः॒ । अ॒पाम् । नपा॑त् । अ॒व॒तु॒ । आ॒शु॒ऽहेमा॑ ।
यस्मि॑न् । इन्द्रः॑ । वसु॑ऽभिः । मा॒दया॑ते । तम् । अ॒श्या॒म॒ । दे॒व॒ऽयन्तः॑ । वः॒ । अ॒द्य ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ūrmim ← ūrmi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wave; billow.”

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], vocative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• madhumattamaṃ ← madhumattamam ← madhumattama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sweetest.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• ‘pāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• napād ← napāt
• [noun], nominative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• avatv ← avatu ← av
• [verb], singular, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• āśuhemā ← āśu
• [noun]
• “quick; fast; immediate; agile.”

• āśuhemā ← hemā ← heman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “momentum.”

• yasminn ← yasmin ← yad
• [noun], locative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vasubhir ← vasubhiḥ ← vasu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• mādayāte ← māday ← √mad
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “delight; enjoy; intoxicate.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• aśyāma ← aś
• [verb], plural, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• devayanto ← devayantaḥ ← devay
• [verb noun], nominative, plural
• “solicit.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

हे आपः एतत्संज्ञका देवाः वः युष्मदीयं मधुमत्तमं रसवत्तमं तमूर्मिं प्रसिद्धं सोमाख्यं रसम् आशुहेमा शीघ्रगतिः अपां नपात् एतदाख्यो देवः अवतु पालयतु । इन्द्रः यस्मिन् ऊर्मौ वसुभिः वासकैर्देवैः सह मादयाते माद्येत् अद्य अस्मिन् दिने देवयन्तः देवकामा वयं वः युष्मदीयं तम् ऊर्मिम् अश्याम प्राप्नुयाम ॥

English translation:

“May the swift-moving grandson of the Waters protect, Waters, your most sweet essence, wherewiḥ mayIndra and the Vasus be delighted; and may we, devoted to the gods, partake (of it).”

That wave of yours, o Waters, most filled with honey—let the Child of the Waters who impels swift (horses) help it.
That on which Indra, along with the Vasus, will bring himself to
exhilaration, that one of yours might we, seeking the gods, attain today.

May the Floods’ Offspring, he whose course is rapid, protect that wave most rich in sweets, O Waters,
That shall make Indra and the Vasus joyful. This may we gain from you to-day, we pious.

Diese eure süßeste Woge, ihr Gewässer, soll Apam Napat, der Rossetreiber betreuen, an der sich Indra mit den Vasu´s gütlich tun möge, diese möchten wir Gottergebenen heute von euch erlangen.

O Wasser, eure honigreichste Welle beschütz der Wasser Sohn, der Rossetreiber, An der mit Vasu’s Indra sich berausche, die mögen wir, die frommen, heut erlangen.

К этой волне, о воды, самой сладостной у вас,
Пусть благоволит Апам Напат, погонщик быстрых коней!
(Волна,) которой Индра опьяняется вместе с Васу,
Ее мы хотим получить у вас сегодня, (мы,) преданные богам.

• आपः
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (यस्मिन्) जिसमें (आशुहेमा) शीघ्र बढ़ने वा जानेवाला (इन्द्रः) बिजुली के समान राजा (वसुभिः) धनों के साथ (वः) तुमको (मादयाते) हर्षित करे (तम्) उसको (आपः) जल (उर्मिम्) तरङ्गों को जैसे वैसे (मधुमत्तमम्) अतीव मधुरादिगुणयुक्त पदार्थ को (अपांनपात्) जो जलों के बीच नहीं गिरता है वह बिजुली के समान राजा जैसे (अवतु) रक्खे, वैसे हम लोग (तम्) उसको रक्खें और (वः) तुम लोगों की (देवयन्तः) कामना करते हुए हम लोग (अद्य) आज (अश्याम) प्राप्त होवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जैसे वायु जल को तरङ्गों को उछालता है, वैसे जो राजा धनादिकों से प्रजाजनों की रक्षा करे, उसी को हम लोग राजा होने की सम्मति देवें ॥२॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यस्मिन्नाशुहेमेन्द्रो वसुभिस्सह वो युष्मान् मादयाते तमाप ऊर्मिमिव मधुमत्तममपांनपादिन्द्रो यथाऽवतु तथा वयं तं रक्षेम वो देवयन्तो वयमद्याश्याम ॥२॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (ऊर्मिम्) तरङ्गम् (आपः) जलानीव (मधुमत्तमम्) अतिशयेन मधुरादिगुणयुक्तम् (वः) युष्मान् (अपाम्) जलानाम् (नपात्) यो न पतति (अवतु) रक्षतु (आशुहेमा) शीघ्रं वर्धको गन्ता वा (यस्मिन्) (इन्द्रः) विद्युदिव राजा (वसुभिः) धनैः (मादयाते) मादयेः हर्षयेत् (तम्) (अश्याम) प्राप्नुयाम (देवयन्तः) कामयमानाः (वः) युष्माकम् (अद्य) इदानीम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा वायुरपान्तरङ्गानुच्छयति तथा यो राजा धनादिभिः प्रजाजनान् रक्षेत् तस्यैव वयं राजत्वाय सम्मतिं दद्याम ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा वायू जलाच्या तरंगामध्ये हालचाल उत्पन्न करतो तसे जो राजा धन इत्यादींनी प्रजेचे रक्षण करतो त्यालाच आम्ही राजा या नात्याने मान्य करावे. ॥ २ ॥

• देवता - आपः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शत꣡पवित्राः स्वध꣡या म꣡दन्तीर्
देवी꣡र् देवा꣡नाम् अ꣡पि यन्ति पा꣡थः
ता꣡ इ꣡न्द्रस्य न꣡ मिनन्ति व्रता꣡नि
सि꣡न्धुभ्यो हव्यं꣡ घृत꣡वज् जुहोत

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mádantīḥ ← √mad- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

śatápavitrāḥ ← śatápavitra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

svadháyā ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ápi ← ápi (invariable)
{}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

devī́ḥ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pā́thaḥ ← pā́thas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

minanti ← √mī- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vratā́ni ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ghr̥távat ← ghr̥távant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

havyám ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

juhota ← √hu- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

síndhubhyaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

श॒तऽप॑वित्राः । स्व॒धया॑ । मद॑न्तीः । दे॒वीः । दे॒वाना॑म् । अपि॑ । य॒न्ति॒ । पाथः॑ ।
ताः । इन्द्र॑स्य । न । मि॒न॒न्ति॒ । व्र॒तानि॑ । सिन्धु॑ऽभ्यः । ह॒व्यम् । घृ॒तऽव॑त् । जु॒हो॒त॒ ॥

• śatapavitrāḥ ← śata
• [noun], neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatapavitrāḥ ← pavitrāḥ ← pavitra
• [noun], nominative, plural, feminine
• “strainer.”

• svadhayā ← svadhā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• madantīr ← madantīḥ ← mad
• [verb noun], nominative, plural
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• devīr ← devīḥ ← devī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• pāthaḥ ← pāthas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pāthas [word]; water; place.”

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• minanti ← mī
• [verb], plural, Present indikative
• “transgress; damage.”

• vratāni ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• sindhubhyo ← sindhubhyaḥ ← sindhu
• [noun], dative, plural, feminine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• havyaṃ ← havyam ← havya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• ghṛtavaj ← ghṛtavat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “buttery.”

• juhota ← hu
• [verb], plural, Present imperative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

शतपवित्राः शतं बडूनि पवित्राणि पावनानि रूपाणि यासां ताः स्वधया स्वकार्यभूतेनान्नेन मदन्तीः जनान् मादयन्त्यः देवीः देव्यो द्योतमाना आपः देवानाम् इन्द्रादीनां पाथः स्थानम् अपि यन्ति प्रविशन्ति । ताः तादृश्य आपः इन्द्रस्य प्रीणनानि व्रतानि यज्ञादीनि कर्माणि न मिनन्ति न हिंसन्ति । उत्पादयन्तीत्यर्थः । हे अध्वर्यवः यूयं सिन्धुभ्यः ताभ्योऽद्भ्यः घृतवत् उपस्तरणाभिघारणलक्षणाज्ययुक्तं हव्यं पुरोडाशादिकं हविः जुहोत जुहुत ॥

English translation:

“The divine Waters, the purifiers of many, gratifying men with food, pursue the paths of the gods; theyimpede not the sacred rites of Indra; offer, (priests), the butter-charged oblation to the rivers.”

Possessing a hundred filters, delighting in their independent power, the goddesses [=Waters] merge into the fold of the gods.
They do not confound the commandments of Indra. To the rivers pour an oblation filled with ghee.

All-purifying, joying in their nature, to paths of Gods the Goddesses move onward.
They never violate the laws of Indra. Present the oil-rich offering to the Rivers.

Durch hundert Filter laufend, sich ihrer Lebenskraft freuend gehen die Göttlichen ein in den Schutz der Götter. Nicht übertreten sie Indra´s Gebote. Den Flüssen opfert ein schmalzreiches Opfer!

Die lustig sprudeln, hundertfach gereinigt, Göttinnen gehn sie auf der Götter Strasse, Die nicht des Indra Satzungen verletzen, den Strömen giesset butterreichen Guss zu.

(Проходя) через сотню фильтров, радуясь по своему обычаю,
Богини вливаются в обитель богов.
Они не нарушают заветов Индры.
Возлейте жирное возлияние рекам!

• आपः
• वसिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर स्त्री-पुरुष कैसे होकर विवाह करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् मनुष्यो ! जो (शतपवित्राः) सौ उपायों से शुद्ध (मदन्तीः) आनन्द करती हुईं (देवीः) विदुषी पण्डित ब्रह्मचारिणी कन्या (देवानाम्) विद्वानों के (स्वधया) अन्नादि पदार्थ से (पाथः) अन्नादि ऐश्वर्य को (अपि, यन्ति) प्राप्त होती हैं (ताः) वे (इन्द्रस्य) समग्र ऐश्वर्यवान् परमात्मा के (व्रतानि) व्रतों को (न) नहीं (मिनन्ति) नष्ट करती हैं जैसे (सिन्धुभ्यः) नदियों के समान (घृतवत्) बहुत घी से युक्त (हव्यम्) देने योग्य वस्तु बनाकर वे होमती हैं, वैसे इनको तुम (जुहोत) ग्रहण करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो युवति कन्या, नदियाँ समुद्रों को जैसे, वैसे हृदय के प्यारे पतियों को पाकर छोड़ती नहीं हैं, वैसे ही तुम सब मनुष्य एक-दूसरे के संयोग से सर्वदा आनन्द करो ॥३॥

अन्वय: हे विद्वांसो नरा ! याः शतपवित्रा मदन्तीर्देवीर्विदुष्यो देवानां स्वधया पाथोऽपि यन्ति ता इन्द्रस्य व्रतानि न मिनन्ति यथा सिन्धुभ्यो घृतवद्धव्यं निर्माय ता जुह्वति तथैता यूयं जुहोत आदद्यात ॥३॥

पुनः स्त्रीपुरुषाः कीदृशा भूत्वा विवाहं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शतपवित्राः) शतैरुपायैर्ये शुद्धाः (स्वधया) अन्नाद्येन (मदन्तीः) आनन्दतीः (देवीः) विदुष्यो ब्रह्मचारिण्यः (देवानाम्) विदुषाम् (अपि) (यन्ति) प्राप्नुवन्ति (पाथः) अन्नाद्यैश्वर्यम् (ताः) (इन्द्रस्य) समग्रैश्वर्यस्य परमात्मनः (न) निषेधे (मिनन्ति) हिंसन्ति (व्रतानि) सत्यभाषणादीनि कर्माणि (सिन्धुभ्यः) नदीभ्य इव (हव्यम्) होतुं दातुमर्हम् (घृतवत्) बहुघृतयुक्तम् (जुहोत) आदद्यात ॥३॥

भावार्थभाषाः - या युवतयः कन्याः सिन्धवः समुद्रानिव हृद्यान् पतीन् प्राप्य न व्यभिचरन्ति तथैव यूयं सर्वे मनुष्याः परस्परेषां संयोगेन सर्वदाऽऽनन्दत ॥३॥

भावार्थभाषाः - नद्या जशा समुद्राला मिळतात तशा ज्या युवती हृद्य पतींना प्राप्त करून त्यांचा त्याग करीत नाहीत तसे तुम्ही सर्व माणसे परस्परांच्या संयोगाने सदैव आनंदित राहा. ॥ ३ ॥

• देवता - आपः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

याः꣡ सू꣡रियो रश्मि꣡भिर् आतता꣡न
या꣡भ्य इ꣡न्द्रो अ꣡रदद् गातु꣡म् ऊर्मि꣡म्
ते꣡ सिन्धवो व꣡रिवो धातना नो
यूय꣡म् पात सुअस्ति꣡भिः स꣡दा नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ātatā́na ← √tan- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

raśmíbhiḥ ← raśmí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

áradat ← √rad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

gātúm ← gātú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ūrmím ← ūrmí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yā́bhyaḥ ← yá- (pronoun)
{case:DAT, gender:F, number:PL}

dhātana ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sindhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

várivaḥ ← várivas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)
{}

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

याः । सूर्यः॑ । र॒श्मिऽभिः॑ । आ॒ऽत॒तान॑ । याभ्यः॑ । इन्द्रः॑ । अर॑दत् । गा॒तुम् । ऊ॒र्मिम् ।
ते । सि॒न्ध॒वः॒ । वरि॑वः । धा॒त॒न॒ । नः॒ । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥

• yāḥ ← yad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sūryo ← sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• raśmibhir ← raśmibhiḥ ← raśmi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• ātatāna ← ātan ← √tan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “expand; prolong; chant; inflate.”

• yābhya ← yābhyaḥ ← yad
• [noun], dative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• aradad ← aradat ← rad
• [verb], singular, Imperfect
• “dig.”

• gātum ← gā
• [verb noun]
• “go; enter (a state); arrive.”

• ūrmim ← ūrmi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wave; billow.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sindhavo ← sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• varivo ← varivaḥ ← varivas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “room; varivas [word]; space; escape.”

• dhātanā ← dhātana ← dhā
• [verb], plural, Perfect imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• pāta ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; govern.”

• svastibhiḥ ← svasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

सूर्यः देवः याः अपः रश्मिभिः स्वकीयैः किरणैः आततान विस्तारयति । सूर्यो हि रश्मिभिरुदकसारमादाय वर्षतीत्यर्थः । याभ्यः अद्भ्यश्च ऊर्मिम् । अर्तेरिदं रूपम् गमनयोग्यं गातुं मेघेभ्यो निर्गमनसाधनं मार्गम् इन्द्रः अपि अरदत् वज्रेण मेघांस्ताडयन् प्रयच्छति हे सिन्धवः आपः ते यूयं नः अस्मभ्यं वरिवः धनं धातन धत्त प्रयच्छत । ते इति सिन्धुशब्देन समानाधिकरणत्वात् पुंलिङ्गत्वम् । हे अब्देवताः यूयं सर्वदा नः अस्मान् कल्याणैः पालयत ॥१४॥

English translation:

“Waters, whom the sun has evaporized by his rays, for whom Indra has opened a path by which toissue, bestow upon us wealth; and do you (also) ever cherish us with blessings.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Indra: the sun having convertedthe waters of the earth into clouds, Indra, by his thunderbolt, cleaves the latter, and the water condensed falls asrain.

Toward whom the sun has stretched out with its rays, for whom Indra has dug out a way, a wave,
do you, o Rivers, provide wide space for us. – Do you protect us always with your blessings.

Whom Surya with his bright beams hath attracted, and Indra dug the path for them to travel,
May these Streams give us ample room and freedom. Preserve us evermore, ye Gods, with blessings.

Über welche die Sonne dich mit ihren Strahlen ausgedehnt hat, denen Indra die Bahn furchte, die Woge: ihr Ströme macht uns freie Bahn!-Behütet uns immerdar mit eurem Segen!

Die ihr durchstrahlt seid von der Sonne Lichtern, und denen Indra weite Bahn gebrochen, O schaffet ihr uns weiten Raum, ihr Ströme, ihr Götter, schützt uns stets mit eurem Segen.

Над кем Сурья протянулся (своими) лучами,
Кому Индра пробуравил путь, (подняв) волну,
Вы, о реки, создайте нам широкий простор!
Защищайте вы нас всегда (своими) милостями!

• आपः
• वसिष्ठः
• स्वराट्पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर स्त्री-पुरुष क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे पुरुषो ! (सूर्यः) सूर्यमण्डल (रश्मिभिः) अपनी किरणों से (याः) जिन जलों को (आ, ततान) विस्तारता है (इन्द्रः) बिजुली (याभ्यः) जिन जलों से (गातुम्) भूमि को और (ऊर्मिम्) तरङ्ग को (अरदत्) छिन्न-भिन्न करती है, उनको अनुहारि स्त्री-पुरुष वर्तें जैसे (ते) वे (सिन्धवः) नदियाँ समुद्र को पूरा करती हैं, वैसे जो स्त्रियाँ सुखों से हम लोगों को (धातन) धारण करें (नः) हमारी (वरिवः) सेवा करें, उनकी हम भी सेवा करें, हे पतिव्रता स्त्रियो ! (यूयम्) तुम (स्वस्तिभिः) सुखों से (नः) हम पति लोगों की (सदा) सदा (पात) रक्षा करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । हे विद्वानो ! जैसे सूर्य अपने तेजों से भूमि के जलों को खींच कर विस्तार करता है, वैसे अच्छे कामों से प्रजा को तुम विस्तारो ॥४॥ इस सूक्त में विद्वान्,स्त्री-पुरुष के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह सैंतालीसवाँ सूक्त और चौदहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे पुरुषाः ! सूर्यो रश्मिभिर्या आततान इन्द्रो याभ्यो गातुमूर्मिमरदत् ता अनुकृत्य स्त्रीपुरुषाः प्रवर्तन्ताम् यथा ते सिन्धवः समुद्रं पूरयन्ति तथा या स्त्रियः सुखैरस्मान् धातन नोऽस्माकं वरिवः कुर्युस्ता वयमपि सेवेमहि, हे पतिव्रता स्त्रियो ! यूयं स्वस्तिभिर्नोऽस्मान् पतीन् सदा पात ॥४॥

पुनः स्त्रीपुरुषाः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (याः) अपः (सूर्यः) सविता (रश्मिभिः) किरणैः (आततान) आतनोति विस्तृणाति (याभ्यः) अद्भ्यः (इन्द्रः) विद्युत् (अरदत्) विलिखति (गातुम्) भूमिम्। गातुरिति पृथिवीनाम। (निघं०१.१)। (ऊर्मिम्) तरङ्गम् (ते) (सिन्धवः) नद्यः (वरिवः) परिचरणम् (धातन) धर्त (नः) अस्माकम् (यूयम्) (पात) (स्वस्तिभिः) सुखादिभिः (सदा) (नः) ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे विद्वांसो ! यथा सूर्यः स्वतेजोभिः भूमेर्जलान्याकृष्य विस्तृणाति तथा सत्कर्मभिः प्रजाः यूयं विस्तृणीतेति ॥४॥ अत्र विद्वत्स्त्रीपुरुषगुणवर्णनादेतदर्थस्य सूक्तस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति सप्तचत्वारिंशत्तमं सूक्तं चतुर्दशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे विद्वानांनो ! जसा सूर्य आपल्या तेजाने भूमीवरील जल आकर्षित करून ते विस्तीर्ण करतो तसे चांगले कार्य करून प्रजा वाढवा. ॥ ४ ॥