०४६

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - जगती

इमा᳓ रुद्रा᳓य स्थिर᳓धन्वने गि᳓रः
क्षिप्र᳓इषवे देवा᳓य स्वधा᳓वने
अ᳓षाळ्हाय स᳓हमानाय वेध᳓से
तिग्मा᳓युधाय भरता शृणो᳓तु नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M;; 11 = 4+7, ending HLX
genre M;; repeated line
genre M

Morph
gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

imā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

rudrā́ya ← rudrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sthirádhanvane ← sthirádhanvan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

devā́ya ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

kṣipréṣave ← kṣipréṣu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

svadhā́vne ← svadhā́van- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

áṣāḷhāya ← áṣāḷha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sáhamānāya ← √sah- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vedháse ← vedhás- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bharata ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śr̥ṇótu ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tigmā́yudhāya ← tigmā́yudha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

इ॒माः । रु॒द्राय॑ । स्थि॒रऽध॑न्वने । गिरः॑ । क्षि॒प्रऽइ॑षवे । दे॒वाय॑ । स्व॒धाऽव्ने॑ ।
अषा॑ळ्हाय । सह॑मानाय । वे॒धसे॑ । ति॒ग्मऽआ॑युधाय । भ॒र॒त॒ । शृ॒णोतु॑ । नः॒ ॥

• imā ← imāḥ ← idam
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• rudrāya ← rudra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• sthiradhanvane ← sthira
• [noun]
• “firm; hard; lasting; calm; stable; immovable; firm; strong; sthira [word]; vegetable; potent; steadfast; durable; firm; trustworthy; trustworthy; diligent.”

• sthiradhanvane ← dhanvane ← dhanvan
• [noun], dative, singular, masculine
• “bow; desert; steppe; barren.”

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• kṣipreṣave ← kṣipra
• [noun]
• “quick; kṣipra [word]; fast.”

• kṣipreṣave ← iṣave ← iṣu
• [noun], dative, singular, masculine
• “arrow; iṣu [word]; iṣ; five; munj.”

• devāya ← deva
• [noun], dative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• svadhāvne ← svadhāvan
• [noun], dative, singular, masculine

• aṣāﾱhāya ← aṣāḍhāya ← aṣāḍha
• [noun], dative, singular, masculine
• “invincible.”

• sahamānāya ← sah
• [verb noun], dative, singular
• “endure; overcome; habituate.”

• vedhase ← vedhas
• [noun], dative, singular, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• tigmāyudhāya ← tigma
• [noun]
• “sharp; pointed; fiery.”

• tigmāyudhāya ← āyudhāya ← āyudha
• [noun], dative, singular, masculine
• “weapon; āyudha [word].”

• bharatā ← bharata ← bhṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• śṛṇotu ← śru
• [verb], singular, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

हे अस्मदीयाः स्तोतारः यूयम् इमाः गिरः स्तुतीः रुद्राय एतन्नामकाय देवाय भरत धारयत । कीदृशाय । स्थिरधन्वने दृढधनुष्काय क्षिप्रेषवे शीघ्रगामिबाणाय स्वधाव्ने अन्नवते अषाळ्हाय केनाप्यनभिभूताय सहमानाय शत्रूणामभिभवित्रे वेधसे विधात्रे तिग्मायुधाय तीक्ष्णास्त्राय । एवंभूताय रुद्राय स्तुतीः भरत । स च रुद्रः नः अस्मदीयाः स्तुतीः शृणोतु ॥

English translation:

“Offer these praises to the divine Rudra, armed with the strong bow and fast-flying arrows, the bestowerof food, the invincible, the conqueror, the creator, the wielder of sharp weapons; may he hear our (praises).”

Bring these songs to Rudra, whose bow is taut and whose arrow is swift, to the god of independent power,
to the unvanquishable, vanquishing adept whose weapons are sharp. Let him hear us.

I have deliberately omitted to tr. the 2nd enclitic vaḥ, found in c.

To Rudra bring these songs, whose bow is firm and strong, the self-dependent God with swiftly-flying shafts,
The Wise, the Conqueror whom none may overcome, armed with sharp-pointed weapons: may he hear our call.

Dem Rudra mit festem Bogen und schnellem Pfeile bringet diese Lobrede dar, dem eigenmächtigen Gotte, dem unbezwungenen Bezwinger, dem Meister mit der spitzen Waffe: er soll uns erhören!

Dem Gott mit starkem Bogen, schnellen Pfeilen bringt, dem unumschränkten Herrscher Rudra dieses Lied, Dem unbesiegten Führer, der den Sieg gewinnt, und scharfe Waffen führt; er höre uns.

Эти хвалебные песни принесите Рудре
С натянутым луком, с быстрой стрелой, богу
Самовластному, неодолимому, (но всех) одолевающему,
Устроителю (обряда), (стрелку) с острым оружием!
Да услышит он нас!

• रुद्रः
• वसिष्ठः
• विराड्जगती
• निषादः

अब छयालीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में योद्धाजन कैसे हों, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! जिस (स्थिरधन्वने) स्थिर धनुष् वाले (क्षिप्रेषवे) शीघ्र जानेवाले शस्त्र अस्त्रोंवाले (स्वधाव्ने) तथा अपनी ही वस्तु और अपनी धार्मिक क्रिया को धारण करनेवाले (अषाळ्हाय) शत्रुओं से न सहे जाते हुए (सहमानाय) शत्रुओं के सहने को समर्थ (तिग्मायुधाय) तीव्र आयुध शस्त्रयुक्त (वेधसे) मेधावी (रुद्राय) शत्रुओं को रुलानेवाले शूरवीर (देवाय) न्याय की कामना करते हुए विद्वान् के लिये (इमाः) इन (गिरः) वाणियों को (भरत) धारण करो वह (नः) हम लोगों की इन वाणियों को (शृणोतु) सुने ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो दुष्टों के शिक्षा देनेवाले, शस्त्र और अस्त्रवेत्ता, सहनशील, युद्धकुशल विद्वान् हैं, उनको सर्वदैव धनुर्वेद पढ़ाने से और उसके अर्थ से भरी हुई वक्तृता से विद्वान् जन अत्यन्त उत्साह दें और जो सेनापति है, वह प्रजास्थ पुरुषों की वाणी सुने ॥१॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यस्मै स्थिरधन्वने क्षिप्रेषवे स्वधाव्नेऽषाळ्हाय सहमानाय तिग्मायुधाय वेधसे रुद्राय देवायेमा गिरो यूयं भरता स नोऽस्माकमिमा गिरः शृणोतु ॥१॥

पुनर्योद्धारः कीदृशा भवेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इमाः) (रुद्राय) शत्रूणां रोदकाय शूरवीराय (स्थिरधन्वने) स्थिरं दृढं धनुर्यस्य तस्मै (गिरः) वाचः (क्षिप्रेषवे) क्षिप्राः शीघ्रगामिन इषवः शस्त्रास्त्राणि यस्य तस्मै (देवाय) विदुषे न्यायं कामयमानाय (स्वधाव्ने) यः स्वं वस्त्वेव दधाति यः स्वां धार्मिकां क्रियां दधाति तस्मै (अषाळ्हाय) शत्रुभिरसहमानाय (सहमानाय) शत्रून् सोढुं समर्थाय (वेधसे) मेधाविने (तिग्मायुधाय) तिग्मानि तीव्राण्यायुधानि यस्य तस्मै (भरता) धरत। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (शृणोतु) (नः) अस्माकम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये दुष्टानां शासितारः शस्त्रास्त्रविदः सोढारो युद्धकुशला विद्वांसः सन्ति तान् सदा धनुर्वेदाध्यापनेन तदर्थगर्भितवक्तृत्वेन विद्वांसः प्रोत्साहयन्तु यश्च सेनेशः स प्रजास्थानां वाचः शृणोतु ॥१॥

या सूक्तात रुद्र, राजा व पुरुषांच्या गुण कर्माचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जे दुष्टांचे शासक, शस्त्रास्त्रविद, सहनशील, युद्धकुशल, विद्वान आहेत त्यांना विद्वानांनी सदैव धनुर्वेदाचे अध्यापन व वक्तृत्व याद्वारे अत्यंत उत्साहित करावे. जो सेनापती असतो त्याने प्रजेची वाणी ऐकावी. ॥ १ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - जगती

स᳓ हि᳓ क्ष᳓येण क्ष᳓मियस्य ज᳓न्मनः
सा᳓म्राजियेन दिविय᳓स्य चे᳓तति
अ᳓वन्न् अ᳓वन्तीर् उ᳓प नो दु᳓रश् चर
अनमीवो᳓ रुदर+ जा᳓सु नो भव

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

jánmanaḥ ← jánman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

kṣámyasya ← kṣámya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

kṣáyeṇa ← kṣáya- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cétati ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

divyásya ← divyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sā́mrājyena ← sā́mrājya- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ávan ← √avⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ávantīḥ ← √avⁱ- (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

cara ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dúraḥ ← dvā́r- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

anamīváḥ ← anamīvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jā́su ← jā́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rudra ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

सः । हि । क्षये॑ण । क्षम्य॑स्य । जन्म॑नः । साम्ऽरा॑ज्येन । दि॒व्यस्य॑ । चेत॑ति ।
अव॑न् । अव॑न्तीः । उप॑ । नः॒ । दुरः॑ । च॒र॒ । अ॒न॒मी॒वः । रु॒द्र॒ । जासु॑ । नः॒ । भ॒व॒ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• kṣayeṇa ← kṣaya
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• kṣamyasya ← kṣamya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “sublunar.”

• janmanaḥ ← janman
• [noun], genitive, singular, neuter
• “birth; reincarnation; lineage; origin; race; metempsychosis; parentage; descent; appearance; age; birthplace; beginning; being.”

• sāmrājyena ← sāmrājya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “dominion; kingship.”

• divyasya ← divya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• cetati ← cit
• [verb], singular, Present indikative
• “notice; observe; attend to; intend.”

• avann ← avan ← av
• [verb noun], nominative, singular
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• avantīr ← avantīḥ ← av
• [verb noun], accusative, plural
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• duraś ← duraḥ ← dvār
• [noun], accusative, plural, feminine
• “door; means.”

• carānamīvo ← cara ← car
• [verb], singular, Present imperative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• carānamīvo ← anamīvaḥ ← anamīva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “healthy; comfortable; beneficial.”

• rudra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• jāsu ← jā
• [noun], locative, plural, feminine
• “child; jā; being.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

स हि स खलु रुद्रो देवः क्षम्यस्य । क्षमायां पृथिव्यां भवः। तस्य जन्मनः जनस्य क्षयेण ऐश्वर्येण चेतति प्रज्ञायते । दिव्यस्य जनस्य च साम्राज्येन ऐश्वर्येण प्रज्ञायते । शेषः प्रत्यक्षकृतः । हे रुद्र देव त्वं च अवन्तीः त्वां स्तोत्रैस्तर्पयन्तीः नः अस्मदीयाः प्रजाः अवन् पालयन् दुरः दुर्याणि अस्मदीयानि गृहाणि उप चर उपगच्छ। किंच त्वं नः अस्मदीयासु प्रजासु अनमीवः । अमीवा रोगः । तामकुर्वन् भव ॥

English translation:

“He is known by his rule over those of terrestrial birth, by his sovereignty over those of celestial (origin);protecting our progeny, Rudra, propitiating you (by praise), come to our dwellings, and be to them a guardianagainst disease.”

For in consequence of his dwelling place he takes cognizance of the earthly race and, in consequence of his universal rule, of the heavenly. Providing help, proceed toward our doors that provide help (in return). Bring no affliction to our children, Rudra.

The complementary etymological and morphological figure ávann ávantīḥ is noteworthy, but I have no idea what “helping/helpful doors”(ávantīr dúraḥ) are or do. Perhaps it is an indirect way to refer to the sacrificial offerings humans make to help the gods, in return for the help (etc.) they receive from the gods, in this case Rudra. As Renou suggests ad loc. (EVP XV.161), “dúraḥ … s’oriente vers «maison»” and the emphasis in this vs. and the next on the protection of our children and offspring may have invited this allusion to the house.

He through his lordship thinks on beings of the earth, on heavenly beings through his high imperial sway.
Come willingly to our doors that gladly welcome thee, and heal all sickness, Rudra., in our families.

Denn vermöge seines Wohnsitzes hat er acht auf das irdische Geschlecht vermöge seines Allherrschertums auf das himmlische. Komm freundlich zu unserem freundlich gesinnten Hause; bring keine Krankheit über unsere Nachkommen, o Rudra!

Denn er nimmt wahr vom hohen Throne seines Reichs des irdischen Geschlechtes und des himmlischen; Komm gern zu unsern Häusern, die dich gerne sehn, und lass kein Leid, o Rudra, unsern Kindern nahn.

Ведь благодаря (своему) жилью он наблюдает
За земным родом, благодаря высшей власти – за небесным.
Благожелательный к благожелательному нашему дому подходи!
Не поражай болезнью наших потомков!

• रुद्रः
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे राजा आदि जन कैसे हुए क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रुद्र) दुष्टों को रुलानेवाले ! जो आप (नः) हमारी (अवन्तीः) रक्षा करती हुई सेना वा प्रजाओं की (अवन्) पालना करते हुए (दुरः) द्वारों के (उप, चर) समीप जाओ और (अनमीवः) नीरोग होते हुए (हि) जिस कारण (क्षयेण) निवास से (क्षम्यस्य) क्षमा करने योग्य (दिव्यस्य) शुद्ध गुण-कर्म-स्वभाव में प्रसिद्ध हुए (जन्मनः) जन्म के (साम्राज्येन) सुन्दर प्रकाशमान के प्रकाशित राज्य से हम लोगों को (चेतति) अच्छे प्रकार चेताते हैं (सः) वह आप (नः) हम लोगों की (जासु) प्रजाओं में रक्षा करनेवाला (भव) हूजिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् रक्षा करनेवाली सेना वा प्रजाओं की रक्षा करता हुआ प्रत्येक गृहस्थ के व्यवहार को विशेष जानता, दुःखों को नाश करता और सुखों को उत्पन्न करता हुआ अच्छे प्रकार राज्य कर सकता है, वही प्रजाजनों की पालना करनेवाला है, यह सब निश्चय करें ॥२॥

अन्वय: हे रुद्र ! यो भवान्नोऽवन्तीरवन् दुर उप चरानमीवस्सन् हि क्षयेण क्षम्यस्य दिव्यस्य जन्मनः साम्राज्येनास्मांश्चेतति स त्वं नो जासु रक्षको भव ॥२॥

पुनस्ते राजादयः कीदृशास्सन्तः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (हि) यतः (क्षयेण) निवासेन (क्षम्यस्य) क्षन्तुमर्हस्य (जन्मनः) प्रादुर्भावस्य (साम्राज्येन) सम्यग्राजमानस्य प्रकाशितेन राष्ट्रेण (दिव्यस्य) दिवि शुद्धगुणकर्मस्वभावे भवस्य (चेतति) संजानीते (अवन्) रक्षन् (अवन्तीः) रक्षन्तीः सेनाः प्रजा वा (उप) (नः) अस्माकम् (दुरः) द्वाराणि (चर) (अनमीवः) अविद्यमानरोगः (रुद्र) दुष्टानां रोदक (जासु) यासु प्रजासु। अत्र वर्णव्यत्ययेन यस्य स्थाने जः। (नः) अस्माकम् (भव) ॥२॥

भावार्थभाषाः - यो विद्वान् रक्षिकाः सेनाः प्रजाः रक्षन् प्रतिगृहस्थस्य व्यवहारं विजानन् दुःखानि क्षयन् दिव्यं सुखं जनयन् साम्राज्यं कर्तुं शक्नोति स एव प्रजापालको भवत्विति सर्वे निश्चिन्वन्तु ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान रक्षण करणारी सेना किंवा प्रजेचे रक्षण करून प्रत्येक गृहस्थाच्या व्यवहाराला विशेष जाणतो, दुःखांचा नाश करतो व सुख उत्पन्न करतो आणि चांगल्या प्रकारचे राज्य करू शकतो तोच प्रजेचे पालन करू शकतो. हे सर्वांनी निश्चयाने जाणावे. ॥ २ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - जगती

या᳓ ते दिद्यु᳓द् अ᳓वसृष्टा दिव᳓स् प᳓रि
क्ष्मया᳓ च᳓रति प᳓रि सा᳓ वृणक्तु नः
सह᳓स्रं ते सुअपिवात भेषजा᳓
मा᳓ नस् तोके᳓षु त᳓नयेषु रीरिषः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ávasr̥ṣṭā ← √sr̥j- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

didyút ← didyút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

cárati ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kṣmayā́ ← kṣám- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pári ← pári (invariable)

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vr̥ṇaktu ← √vr̥j- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

bheṣajā́ ← bheṣajá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sahásram ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svapivāta ← svapivāta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rīriṣaḥ ← √riṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

tánayeṣu ← tánaya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

tokéṣu ← toká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

या । ते॒ । दि॒द्युत् । अव॑ऽसृष्टा । दि॒वः । परि॑ । क्ष्म॒या । चर॑ति । परि॑ । सा । वृ॒ण॒क्तु॒ । नः॒ ।
स॒हस्र॑म् । ते॒ । सु॒ऽअ॒पि॒वा॒त॒ । भे॒ष॒जा । मा । नः॒ । तो॒केषु॑ । तन॑येषु । रि॒रि॒षः॒ ॥

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• didyud ← didyut
• [noun], nominative, singular, feminine
• “arrow; Didyut.”

• avasṛṣṭā ← avasṛj ← √sṛj
• [verb noun], nominative, singular
• “free; shoot; ejaculate.”

• divas ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• kṣmayā ← kṣmā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Earth; Earth; land.”

• carati ← car
• [verb], singular, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vṛṇaktu ← vṛj
• [verb], singular, Present imperative

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• sahasraṃ ← sahasram ← sahasra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• svapivāta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “sympathetic.”

• bheṣajā ← bheṣaja
• [noun], nominative, plural, neuter
• “drug; medicine; herb; bheṣaja [word]; remedy; reagent.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• tokeṣu ← toka
• [noun], locative, plural, neuter
• “offspring.”

• tanayeṣu ← tanaya
• [noun], locative, plural, neuter
• “biological.”

• rīriṣaḥ ← riṣ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “suffer; harm.”

हे रुद्र ते वैधुतात्मनस्तव संबन्धिनी दिवस्परि अन्तरिक्षसकाशात् अवसृष्टा विमुक्ता या दिद्युत् अशनिरूपा हेतिः क्ष्मया क्षित्या क्षितौ वा चरति वर्तते सा दिद्युत् नः अस्मान् परि वृणक्तु परित्यजतु । अपि च हे स्वपिवात ते तव सहस्रं बहूनि भेषजा भेषजानि यान्यौषधानि सन्ति तान्यस्मभ्यं प्रयच्छेति शेषः । नः अस्माकं तोकेषु पुत्रेषु तनयेषु च मा रिरिषः हिंसां मा कृथाः ॥

English translation:

“May your blazing (weapon), which, discharged from heaven, traverses the earth, avoid us; thine,appeaser of the wind, are a thousand medicaments; inflict not evil upon our sons and grandsons.”

The missile of yours, which, shot downward from heaven, circles around the earth—let it avoid us.
A thousand are your remedies, o you who are our familiar. Do no harm to our offspring and descendants.

The first hemistich contains two occurrences of pári, but in fact it should technically have three: the first pári at the end of pāda a governs the preceding abl.

divás in the sense of ‘from’ (note the close sandhi divás pári); the second, in the middle of b, should be construed with both preceding cárati and following vṛṇaktu and is positioned exactly between the two clauses that contain those two verbs.

I take the hapax voc. svapivāta to the lexeme ápi √vat, which I interpr. after the manner of Tichy. See comm. ad I.128.2. The intimacy implied by this lexeme (‘be/make familiar/intimate’) is appropriate to the focus on the household disc. above.

My tr. “o you who are our familiar” does not represent the su-, but it is difficult to incorporate it without making an already heavy tr. even more so.

May thy bright arrow which, shot down by thee from heaven, flieth upon the earth, pass us uninjured by.
Thou, very gracious God, bast thousand medicines: inflict no evil on our sons or progeny.

Dein Geschoß, das vom Himmel gesandt auf Erden umgeht, dassoll uns verschonen! Tausend Heilmittel hast du Verständnisvoller; tu uns an dem leiblichen Samen keinen Schaden!

Der Blitz, den du vom Himmel niederstürzen lässt, der auf die Erde dringet, der vermeide uns, O vielbegehrter, du hast tausend Arzenein; Lass nicht an Kind und Enkeln Schaden leiden uns.

(Тот) выстрел твой, выпущенный с неба,
Что кружит над землей, да минует он нас!
Тысяча у тебя целебных средств, о (ты,) прекрасно навевающий (жизнь)!
Не повреди нас в продолжении рода!

• रुद्रः
• वसिष्ठः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर वह राजा कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (स्वपिवात) पवन के समान वर्त्तमान ! (ते) आपकी (या) जो (दिवः) मनोहर कार्य के सम्बन्ध में (परि) सब ओर से (अवसृष्टा) शत्रुओं में प्रेरणा देनेवाली (दिद्युत्) न्यायदीप्ति (क्ष्मया) भूमि के साथ (चरति) जाती है (सा) वह (नः) हम लोगों को अधर्माचरण से (परि, वृणक्तु) सब ओर से अलग रक्खे जिस (ते) आपके (सहस्रम्) असंख्य हजारों (भेषजा) ओषधियाँ हैं, वह आप (तोकेषु) शीघ्र उत्पन्न हुए और (तनयेषु) कुमार अवस्था को प्राप्त हुए बालकों में वर्तमान (नः) हम लोगों को वा हमारे सन्तानों को (मा) मत (रीरिषः) नष्ट करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - जिस राजा का न्यायप्रकाश सर्वत्र प्रदीपता है, वही सबको अधर्माचरण से रोक सकता है, जिसके राज्य में हजारों दूत और चार गुप्तचर मुखवर वैद्यजन विचरते हैं, उसकी थोड़ी भी राज्य की हानि नहीं होती है ॥३॥

अन्वय: हे स्वपिवात ! ते तव या दिवः पर्यवसृष्टा दिद्युत् क्ष्मया चरति सा नोऽधर्माचरणात् परि वृणक्तु यस्य ते सहस्रं भेषजा सन्ति स त्वं तोकेषु तनयेषु वर्तमानो नोऽस्मानस्माकमपत्यान्यपि मा सु रीरिषः ॥३॥

पुनः स राजा कीदृशो भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (या) (ते) तव (दिद्युत्) न्यायदीप्तिः (अवसृष्टाः) शत्रुप्रेरिता (दिवः) कमनीयस्य (परि) सर्वतः (क्ष्मया) भूम्या सह। क्ष्मेति पृथिवीनाम। (निघं०१.१)। (चरति) गच्छति (परि) (सा) (वृणक्तु) वर्जयतु (नः) अस्मान् (सहस्रम्) असंख्यम् (ते) तव (स्वपिवात) वायुरिव वर्तमान (भेषजा) ओषधानि (नः) अस्मानस्माकं वा (तोकेषु) सद्यो जातेष्वपत्येषु (तनयेषु) सुकुमारेषु (रीरिषः) हिंस्याः ॥३॥

भावार्थभाषाः - यस्य राज्ञो न्यायप्रकाशः सर्वत्र प्रदीप्यति स एव सर्वानधर्माचरणान्निरोद्धुं शक्नोति यस्य राष्ट्रे सहस्राणि दूताश्चारा वैद्याश्च विचरन्ति तस्य स्वल्पाऽपि राज्यस्य हानिर्न जायेत ॥३॥

भावार्थभाषाः - ज्या राजाचा न्यायप्रकाश सर्वत्र दीप्तिमान असतो तोच सर्वांना अधर्माचरणापासून रोखू शकतो. ज्याच्या राज्यात हजारो दूत व गुप्तचर तसेच वैद्य वावरतात त्याच्या राज्याची किंचितही हानी होत नाही. ॥ ३ ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मा᳓ नो वधी रुदर+ मा᳓ प᳓रा दा
मा᳓ ते भूम प्र᳓सितौ हीळित᳓स्य
आ᳓ नो भज बर्हि᳓षि जीवशंसे᳓
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
dāḥ ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

párā ← párā (invariable)

rudra ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vadhīḥ ← √vadhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

bhūma ← √bhū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

hīḷitásya ← √hīḍ- ~ √hīḷ- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

mā́ ← mā́ (invariable)

prásitau ← prásiti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

bhaja ← √bhaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jīvaśaṁsé ← jīvaśaṁsá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

मा । नः॒ । व॒धीः॒ । रु॒द्र॒ । मा । परा॑ । दाः॒ । मा । ते॒ । भू॒म॒ । प्रऽसि॑तौ । ही॒ळि॒तस्य॑ ।
आ । नः॒ । भ॒ज॒ । ब॒र्हिषि॑ । जी॒व॒ऽशं॒से । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• vadhī ← vadhīḥ ← vadh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “kill; assail; kick; māray; destroy; beat.”

• rudra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• parā
• [adverb]
• “away.”

• dā ← dāḥ ← dā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• bhūma ← bhū
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• prasitau ← prasiti
• [noun], locative, singular, feminine
• “binding.”

• hīﾱitasya ← hīḍitasya ← hīḍita
• [noun], genitive, singular, masculine
• “angry.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• bhaja ← bhaj
• [verb], singular, Present imperative
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• jīvaśaṃse ← jīva
• [noun]
• “live; alive(p); amṛta.”

• jīvaśaṃse ← śaṃse ← śaṃsa
• [noun], locative, singular, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• pāta ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; govern.”

• svastibhiḥ ← svasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

हे रुद्र त्वं नः अस्मान् मा वधीः मा हिंसीः । तथा मा परा दाः मा च त्याक्षीः । अपि च हीळितस्य क्रुद्धस्य ते तव प्रसितौ प्रकर्षेण बन्धने वयं च मा भूम। किंच जीवशंसे जीवैराशंसनीये बर्हिषि यज्ञे नः अस्मान् आ भज भागिनः कुरु । हे रुद्रप्रमुखाः देवाः यूयं नः अस्मान् कल्याणैः सर्वदा पालयत ॥ ॥ १३ ॥

English translation:

“Harm us not, Rudra; abandon us not; let us not fall under the bondage of you when displeased; makeus partakers of the life-promotion sacrifice; and do you, (gods), ever cherish us with blessings.”

Do not smite us, Rudra. Do not deliver us up. Let us not be in the toils of you in your anger.
Give us a share in the ritual grass and in the praise of the living. – Do you protect us always with your blessings.

The prohibitive mā́, introduced in 3d as a variant of 2d, dominates the first hemistich of this final vs. ## 047 Waters

Slay us not, nor abandon us, O Rudra let not thy noose, when thou art angry, seize us.
Give us trimmed grass and fame among the living. Preserve us evermore, ye Gods, with blessings.

Töte uns nicht, Rudra, gib uns nicht preis! Wir möchten, wenn du ärgerlich bist, dir nicht ins Garn kommen. Laß uns am Opfer, an der Rede der Lebenden teilnehmen! Behütet ihr uns immerdar mit eurem Segen!

Nicht schlage uns, nicht gib dahin uns, Rudra, nicht seien wir, wo du im Zorn herandringst, Lass lange lebend uns die Streu noch schmücken; ihr Götter, schützt uns stets mit eurem Segen.

Не убей нас, о Рудра, не выдай!
Да не окажемся мы в западне у тебя, рассерженного!
Выдели нам долю на жертвенной соломе, в речи живых!
Защищайте вы нас всегда (своими) милостями.

• रुद्रः
• वसिष्ठः
• स्वराट्पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वह राजा कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रुद्र) दुष्टों को रुलानेवाले ! आप (नः) हम लोगों को (मा) मत (वधीः) मारो (मा) मत (परा, दाः) दूर हो और (हीळितस्य) अनादर किये हुए (ते) आपके (प्रसितौ) बन्धन में हम लोग (मा) मत (भूम) हों आप (जीवशंसे) जीवों से प्रशंसा करने योग्य (बर्हिषि) अन्तरिक्ष में (नः) हम लोगों को (आ, भज) अच्छे प्रकार सेवो, हे विद्वानो ! (यूयम्) तुम (स्वस्तिभिः) सुखों से (नः) हम लोगों की (सदा) सदा (पात) रक्षा करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - वही राजा वीर वा उत्तम हो जो धार्मिक जनों को अदण्ड =अदण्ड्य कर दुष्टों को दण्ड दे ॥४॥ इस सूक्त में रुद्र, राजा और पुरुषों के गुण और कामों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह छ्यालीसवाँ सूक्त और तेरहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे रुद्र ! त्वं नो मा वधीः मा परा दा हीळितस्य ते प्रसितौ वयं मा भूम त्वं जीवशंसे बर्हिषि नोऽस्माना भज, हे विद्वांसो ! यूयं स्वस्तिभिर्नः सदा पात ॥४॥

पुनः स राजा कीदृशः स्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) (नः) अस्मान् (वधीः) हन्याः (रुद्र) (मा) (परा) (दाः) दूरे भवेः (मा) (ते) तव (भूम) भवेम (प्रसितौ) प्रकर्षेण बन्धने (हीळितस्य) अनादृतस्य (आ) (नः) अस्मान् (भज) सेवस्व (बर्हिषि) अन्तरिक्षे (जीवशंसे) जीवैः प्रशंसनीये (यूयम्) (पात) (स्वस्तिभिः) (सदा) (नः) ॥४॥

भावार्थभाषाः - स एव राजा वीरो वोत्तमः स्यात् यो धार्मिकानदण्ड्यान् कृत्वा दुष्टान् दण्डयेदिति ॥४॥ अत्र रुद्रराजपुरुषगुणकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति षट्चत्वारिंशत्तमं सूक्तं त्रयोदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जो धार्मिक लोकांना दंड न देता दुष्टांना दंड देतो तोच राजा वीर किंवा उत्तम असतो. ॥ ४ ॥