०४४

• देवता - लिङ्गोक्तदेवताः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - जगती

दधिक्रां᳓ वः प्रथम᳓म् अश्वि᳓नोष᳓सम्
अग्निं᳓ स᳓मिद्धम् भ᳓गम् ऊत᳓ये हुवे
इ᳓न्द्रं वि᳓ष्णुम् पूष᳓णम् ब्र᳓ह्मणस् प᳓तिम्
आदित्या᳓न् द्या᳓वापृथिवी᳓ अपः᳓ सु᳓वः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvínā ← aśvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

dadhikrā́m ← dadhikrā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

uṣásam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhágam ← bhága- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

huve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sámiddham ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

bráhmaṇaḥ ← bráhman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pūṣáṇam ← pūṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

víṣṇum ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ādityā́n ← ādityá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

द॒धि॒ऽक्राम् । वः॒ । प्र॒थ॒मम् । अ॒श्विना॑ । उ॒षस॑म् । अ॒ग्निम् । सम्ऽइ॑द्धम् । भग॑म् । ऊ॒तये॑ । हु॒वे॒ ।
इन्द्र॑म् । विष्णु॑म् । पू॒षण॑म् । ब्रह्म॑णः । पति॑म् । आ॒दि॒त्यान् । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । अ॒पः । स्वः॑ ॥

• dadhikrāṃ ← dadhikrām ← dadhikrā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dadhikrā.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• prathamam ← prathama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• aśvinoṣasam ← aśvinā ← aśvin
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• aśvinoṣasam ← uṣasam ← uṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• samiddham ← samindh ← √indh
• [verb noun], accusative, singular
• “kindle; blaze.”

• bhagam ← bhaga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• viṣṇum ← viṣṇu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• pūṣaṇam ← pūṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• brahmaṇas ← brahmaṇaḥ ← brahman
• [noun], genitive, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• ādityān ← āditya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• svaḥ ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

हे स्तोतारः वः युष्माकम् ऊतये रक्षणाय प्रथमं दधिक्राम् अश्वाभिमानिनीं देवतां हुवे आह्वयामि । ततः अश्विना अश्विनौ देवौ उषसम् उषोदेवतां च समिद्धं सम्यग्दीप्तम् अग्निं च भगम् एतदाख्यं देवं च आह्वयामि । इन्द्रं विष्णुं पूषणं च ब्रह्मणस्पतिमादित्यान् द्यावापृथिवी अपः उदकदेवताः स्वः सूर्यमित्येतान् देवानाह्वयामि ॥

English translation:

“For your preservation, (worshippers), I invoke, first, Dadhikrā, then the Aśvins, the Dawn, the kindledAgni, Bhaga, Indra, Viṣṇu, Pūṣan, Brahmaṇaspati, the Ādityas, heaven and earth, the waters, the sun.”

Upon Dadhikrā as the first, upon the Aśvins and Dawn, upon the kindled Agni and Bhaga, do I call for your sake for help,
upon Indra, Viṣṇu, Pūṣan, and Brahmaṇaspati, upon the Ādityas,
Heaven and Earth, the Waters, and the Sun.

I CALL on Dadhikras, the first, to give you aid, the Asvins, Bhaga, Dawn, and Agni kindled well,
Indra, and Visnu, Pusan, Brahmanaspati, Adityas, Heaven and Earth, the Waters, and the Light.

Zuerst rufe ich zu eurem Beistand den Dadhikra an, die Asvin, die Usas, den entflammten Agni, Bhaga, Indra, Vishnu, Pusan, Brahmanaspati, die Aditya´s, Himmel und Erde, die Gewässer, die Sonne.

Den Dadhikra ruf ich zuerst zu Hülfe euch, die Ritter, Bhaga, Uschas und des Agni Glut, Und Indra, Vischnu, Puschan, den Gebetes Herrn, Aditja’s, Himmel, Erde, Wasser, Himmelsglanz.

Дадхикра для вас первым, Ашвинов, Ушас,
Агни зажженного, Бхагу я призываю на помощь,
Индру, Вишну, Пушана, Брахманаспати,
Адитьев, Небо-и-Землю, воды, солнце.

• लिङ्गोक्ताः
• वसिष्ठः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब चवालीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में मनुष्यों को सृष्टिविद्या से सुख बढ़ाना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! जैसे (ऊतये) धनादि के लिए मैं (वः) तुम लोगों को और (प्रथमम्) पहिले (दधिक्राम्) जो धारण करनेवालों को क्रम से प्राप्त होता उसे (अश्विना) सूर्य और चन्द्रमा (उषसम्) प्रभातवेला (समिद्धम्) प्रदीप्त (अग्निम्) अग्नि (भगम्) ऐश्वर्य्य (इन्द्रम्) बिजुली (विष्णुम्) व्यापक वायु (पूषणम्) पुष्टि करनेवाले ओषधिगण (ब्रह्मणस्पतिम्) ब्रह्माण्ड के स्वामी (आदित्यान्) सब महीने (द्यावापृथिवी) सूर्य और भूमि (अपः) जल और (स्वः) सुख को (हुवे) ग्रहण करता हूँ, वैसे ही मेरे लिये इस विद्या को आप भी ग्रहण करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! जैसे विद्वान् जन प्रथम से भूमि आदि की विद्या का संग्रह करके कार्यसिद्धि करते हैं, वैसे तुम भी करो ॥१॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यथोतयेऽहं वः प्रथमं दधिक्रामश्विनोषसं समिद्धमग्निं भगमिन्द्रं विष्णुं पूषणं ब्रह्मणस्पतिमादित्यान् द्यावापृथिवी अपः स्वश्च हुवे तथा मदर्थं यूयमप्येतद्विद्यामादत्त ॥१॥

मनुष्यैः सृष्टिविद्यया सुखं वर्धनीयमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दधिक्राम्) यो धारकान् क्रामति (वः) युष्मान् (प्रथमम्) आदिमम् (अश्विना) सूर्याचन्द्रमसौ (उषसम्) प्रभातवेलाम् (अग्निम्) पावकम् (समिद्धम्) प्रदीप्तम् (भगम्) ऐश्वर्यम् (ऊतये) धनाढ्याय (हुवे) आददे (इन्द्रम्) विद्युतम् (विष्णुम्) व्यापकं वायुम् (पूषणम्) पुष्टिकरमोषधिगणम् (ब्रह्मणस्पतिम्) ब्रह्माण्डस्य स्वामिनं परमात्मानम् (आदित्यान्) सर्वान् मासान् (द्यावापृथिवी) सूर्यभूमी (अपः) जलम् (स्वः) सुखम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्याः ! यथा विद्वांस आदितः भूम्यादिविद्यां संगृह्य कार्यसिद्धिं कुर्वन्ति तथा यूयमपि कुरुत ॥१॥

या सूक्तात अग्निरूपी घोड्यांचे गुण व काम यांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसे विद्वान लोक सुरुवातीपासूनच भूमिविद्या प्राप्त करून कार्यसिद्धी करतात तसे तुम्हीही करा. ॥ १ ॥

• देवता - दधिक्राः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दधिक्रा᳓म् उ न᳓मसा बोध᳓यन्त
उदी᳓राणा यज्ञ᳓म् उपप्रय᳓न्तः
इ᳓ळां देवी᳓म् बर्हि᳓षि साद᳓यन्तो
अश्वि᳓ना वि᳓प्रा सुह᳓वा हुवेम

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
bodháyantaḥ ← √budh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

dadhikrā́m ← dadhikrā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

u ← u (invariable)

udī́rāṇāḥ ← √r̥- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

upaprayántaḥ ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

devī́m ← devī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

íḷām ← íḷā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sādáyantaḥ ← √sad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

aśvínā ← aśvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

huvema ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

suhávā ← suháva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

víprā ← vípra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

द॒धि॒ऽक्राम् । ऊं॒ इति॑ । नम॑सा । बो॒धय॑न्तः । उ॒त्ऽईरा॑णाः । य॒ज्ञम् । उ॒प॒ऽप्र॒यन्तः॑ ।
इळा॑म् । दे॒वीम् । ब॒र्हिषि॑ । सा॒दय॑न्तः । अ॒श्विना॑ । विप्राः॑ । सु॒ऽहवा॑ । हु॒वे॒म॒ ॥

• dadhikrām ← dadhikrā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dadhikrā.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• bodhayanta ← bodhayantaḥ ← bodhay ← √budh
• [verb noun], nominative, plural
• “awaken; ignite; advise; admonish; communicate.”

• udīrāṇā ← udīrāṇāḥ ← udīr ← √īr
• [verb noun], nominative, plural
• “originate.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• upaprayantaḥ ← upapre ← √i
• [verb noun], nominative, plural

• iﾱāṃ ← iﾱām ← iḍā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”

• devīm ← deva
• [noun], accusative, singular, feminine
• “divine.”

• barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• sādayanto ← sādayantaḥ ← sāday ← √sad
• [verb noun], nominative, plural

• ‘śvinā ← aśvinā ← aśvin
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• viprā ← vipra
• [noun], accusative, dual, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• suhavā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhavā ← havā ← hava
• [noun], accusative, dual, masculine
• “invocation.”

• huvema ← hvā
• [verb], plural, Present optative
• “raise; call on; call; summon.”

दधिक्राम् एतन्नामकमश्वविशेषं देवं नमसा स्तोत्रेण बोधयन्तः प्रज्ञापयन्तः उदीराणाः प्रेरयन्तः यज्ञं यागम् उपप्रयन्तः उपक्रममाणाः वयं बर्हिषि इळां हवीरूपां देवीं सादयन्तः आस्थापयन्तः सुहवा शोभनाह्वानौ विप्रा विप्रौ मेधाविनौ अश्विना अश्विनौ देवौ हुवेम आह्वयाम । उ इति पूरणः ॥

English translation:

“Arousing and animating Dadhikrā, proceeding diligently with the sacrifice; seating the divine Iḷā onthe sacred grass, let us invoke the intelligent and worthily-invoked Aśvins.”

Awakening Dadhikrā with homage, rousing ourselves and reverently approaching the sacrifice,
seating the goddess Refreshment on the ritual grass, we would call upon the Aśvins, inspired poets easy to call.

When, rising, to the sacrifice we hasten, awaking Dadhikras with adorations.
Seating on sacred grass the Goddess Ila. let us invoke the sage swift-hearing Asvins.

Indem wir den Dadhikravan durch Verneigung aufmerksam machen und uns erhebend zum Opfer schreiten und die göttliche Opferlabung auf das Barhis setzen, wollen wir die redekundigen, leicht zu errufenden Asvin anrufen.

Den Dadhikravan durch Gebet erweckend, aufstehend und zum Opfer vorwärts schreitend, Die Göttin Ida auf das Polster setzend, die weisen holden Ritter lasst uns rufen.

Дадхикра пробуждая поклонением,
Поднимаясь, приближаясь к жертве,
Усаживая богиню Иду на жертвенную солому,
Мы хотим поизвать Ашвинов. вдохновенных, легко призываемых.

• लिङ्गोक्ताः
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् जन क्या करें, इस विषयको अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (नमसा) अन्नादि से वा सत्कार से (दधिक्राम्) पृथिवी आदि के धारण करनेवालों को (बोधयन्तः) बोध दिलाते हुए (उदीराणाः) उत्कृष्ट ज्ञान को प्राप्त (यज्ञम्) यज्ञ का (उपप्रयन्तः) प्रयत्न करते (उ) और (देवीम्) दिव्य गुण-कर्म-स्वभाववाली (इळाम्) प्रशंसनीय वाणी को (बर्हिषि) वृद्धि करनेवाले व्यवहार में (सादयन्तः) स्थिर कराते हुए हम लोग (सुहवा) शुभ बुलाने जिनके उन (अश्विना) पढ़ाने और उपदेश करनेवाले (विप्रा) बुद्धिमान् पण्डितों की (हुवेम) प्रशंसा करें, वैसे उनकी तुम भी प्रशंसा करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । वे ही विद्वान् जन जगत् के हितैषी होते हैं, जो सब जगह विद्या फैलाते हैं ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा नमसा दधिक्रां बोधयन्त उदीराणा यज्ञमुप प्रयन्त उ देवीमिळां बर्हिषि सादयन्तो वयं सुहवाऽश्विना विप्रा हुवेम तथैतौ यूयमप्याह्वयत ॥२॥

पुनर्विद्वांसः किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दधिक्राम्) पृथिव्यादिधारकाणां क्रमितारम् (उ) (नमसा) अन्नाद्येन सत्कारेण वा (बोधयन्तः) (उदीराणाः) उत्कृष्टं ज्ञानं प्राप्ताः (यज्ञम्) सङ्गतिकरणाख्यम् (यज्ञम्) (उपप्रयन्तः) प्रयत्नेनोपायं कुर्वन्तः (इळाम्) प्रशंसनीयां वाचम् (देवीम्) दिव्यगुणकर्मस्वभावाम् (बर्हिषि) वृद्धिकरे व्यवहारे (सादयन्तः) (अश्विना) अध्यापकोपदेशकौ (विप्रा) मेधाविनौ विपश्चितौ (सुहवा) शोभनानि हवान्याह्वानानि ययोस्तौ (हुवेम) प्रशंसेम ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। त एव विद्वांसो जगद्धितैषिणस्सन्ति ये सर्वत्र विद्याः प्रसारयन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे सर्वत्र विद्येचा प्रचार करतात तेच विद्वान जगाचे हितकर्ते असतात. ॥ २ ॥

• देवता - दधिक्राः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दधिक्रा᳓वाणम् बुबुधानो᳓ अग्नि᳓म्
उ᳓प ब्रुव उष᳓सं सू᳓रियं गा᳓म्
ब्रध्न᳓म् माँश्चतो᳓र् व᳓रुणस्य बभ्रुं᳓
ते᳓ वि᳓श्वास्म᳓द् दुरिता᳓ यावयन्तु

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bubudhānáḥ ← √budh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

dadhikrā́vāṇam ← dadhikrā́van- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bruve ← √brū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

gā́m ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

uṣásam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

babhrúm ← babhrú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bradhnám ← bradhná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mām̐ścatóḥ ← mām̐ścatú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

duritā́ ← duritá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yāvayantu ← √yu- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

द॒धि॒ऽक्रावा॑णम् । बु॒बु॒धा॒नः । अ॒ग्निम् । उप॑ । ब्रु॒वे॒ । उ॒षस॑म् । सूर्य॑म् । गाम् ।
ब्र॒ध्नम् । मं॒श्च॒तोः । वरु॑णस्य । ब॒भ्रुम् । ते । विश्वा॑ । अ॒स्मत् । दुः॒ऽइ॒ता । य॒व॒य॒न्तु॒ ॥

• dadhikrāvāṇam ← dadhikrāvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dadhikrā.”

• bubudhāno ← bubudhānaḥ ← budh
• [verb noun], nominative, singular
• “understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• bruva ← bruve ← brū
• [verb], singular, Present indikative
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• uṣasaṃ ← uṣasam ← uṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• sūryaṃ ← sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• gām ← go
• [noun], accusative, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• bradhnam ← bradhna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; horse.”

• māṃścator ← māṃścatoḥ ← māṃścatu
• [noun], genitive, singular, masculine

• varuṇasya ← varuṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• babhruṃ ← babhrum ← babhru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vishnu; babhru [word]; Babhru; Babhru; water clover; Shiva; ichneumon.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viśvāsmad ← viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvāsmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• duritā ← durita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• yāvayantu ← yāvay ← √yu
• [verb], plural, Present imperative
• “keep away.”

दधिक्रावाजम् अश्वविशेषं बुबुधानः स्तोत्रेण बोधयन्नहम् अग्निं देवम् उप ब्रुवे उपस्तौमि । तथा च उषसम् उषोदेवतां सूर्यं सर्वस्य प्रेरकं देवं गां भूमिम् । वाग्देवतां वा । एवंभूतान् देवानहमुपस्तौमि। मंश्चतोः । मन्यमानान् स्तुवतो जनांश्चेतयते जानातीति यद्वाभिमन्यमानांश्चातयते नाशयतीति मंश्चतुः। तस्य वरुणस्य ब्रध्नं महान्तं बभ्रुं पिङ्गलवर्णमश्वं तस्थानयनार्थमहमुप ब्रुवे। ते देवाः अस्मत् अस्मत्तः विश्वा विश्वानि सर्वाणि दुरिता दुरितानि पापानि यवयन्तु पृथक्कुर्वन्तु ॥

English translation:

“Propitiating Dadhikrāvan, I glorify Agni, Uṣas, the sun, the earth, the great brown horse of Varuṇa,who is mindful of his adorers; may they put far away from us iniquities.”

To Dadhikrāvan and Agni do I speak on having awakened, and to Dawn, the Sun, and the Cow,
to the one of Varuṇa who is copper-colored at the twilights [=sun?] and to the reddish-brown one [=soma?]. Let them keep all difficulties away from us.

As discussed in the published introduction, in the middle of a hymn of utmost simplicity and banality, this vs. – or a single pāda, c – is utterly baffling and has given rise to competing interpr. This pāda contains two color terms, bradhná- ‘coppery’ and babhrú- ‘brown’, and a hapax mām̐ścatóḥ (or better maṃ̐ścatóḥ; see Oldenberg): bradhnám mām̐ścatór váruṇasya babhrúm. Most comm. assume that the two color terms refer to horses (see, e.g., Geldner n. 3c, also Oldenberg), because of the presence of Dadhikrā and because color terms often designate horses. (Cf., e.g., Renou “au (coursier) couleur-fauve de Mitra, au (coursier) brun de Varuṇa.”) But the introduction of two extraneous horses seems unlikely to me, in a hymn that barely strays from the dawn ritual context.

The old and once widespread interpr. of māṃ̐ścatú-/ maṃ̐ścatóḥ is as a cmpd.

‘chasing/hiding the moon’, with a form of ‘moon’ still containing an internal nasal and the 2nd member built to √cat ‘hide’ (for lit. see, e.g., AiG III.250, EWA s.v. māṃścatú-) – though this interpr. has generally been replaced by agnosticism about both meaning and deriv. because of the problematic details of the derivation and the uncertainty of the passages containing this forms and the related ones (see below).

The form in our passage is generally assumed to be a gen. sg. to a -u-stem. The identification of the supposed referent given in Renou’s tr., “Mitra,” also has a long history (see, e.g., Oldenberg, Geldner’s n. 3c with lit.) and is due in part to the presence of apparently parallel gen. váruṇasya and in part to a chain of semantic assumptions: if māṃścatú- means ‘chasing the moon’, then it can refer to the sun, and the sun in turn can stand for Mitra (see EWA s.v.). But this chain, esp. the last link, is not strong, though the apparent parallelism with váruṇasya is admittedly stronger.

Assessing the cmpd is somewhat aided (but not all that much) by the existence of two related words mām̐ścatvá- and mā́m̐ścatva-, in two nearby vss. in the Soma Maṇḍala, IX.97.52, 54 in the same tṛca. Vs. 52 also contains bradhná-.

Though the exact sense of the two vss. is obscure, the context is the usual self- 74 purification of soma, with the soma drop in 52 addressed directly and the bradhná- “also there, sped like the wind” (bradhnáś cid átra vā́to ná jūtáḥ). I tentatively identify bradhnáḥ there as the sun or the ritual fire at the dawn sacrifice, and take māṃ̐ścatvé in the same vs. as a temporal loc. If bradhná- is the sun, that body is copper-colored only at dawn and at sunset; a temporal loc. of māṃ̐ścatvá-, if it means ‘hiding/chasing the moon’, would mean ‘at the time of the hiding of the moon, viz.

dawn’, a time appropriate to the ritual content of the vs. Returning to VII.44.3 with this ritual context in mind, I suggest that the same elements of the ritual are represented here: the coppery bradhná- is the sun, or perhaps the fire (I favor the sun, because the sun is well known as Varuṇa’s spy); the brown babhrú- is the soma, as often (IX.11.4, 31.5, etc.). And in my analysis māṃ̐ścatoḥ is not a gen. to a -u-stem, but rather a loc. du. to a root noun *māṃ̐ś-cát- and, as in my interpr. of IX.97.52, is a temporal loc. “at the two twilights.” Of course, we should expect this loc. du. to be accented *māṃ̐ś-cátoḥ, but the non-transparency of the stem could have led it to be reanalysed as a -u-stem gen. parallel to váruṇasya. Although the cmpd in its literal meaning would only be appropriate to morning twilight, it came to be applied to both.

As for mām̐ścatvá- / mā́m̐ścatva-, I suggest that they are -tva-stem derivatives of this root noun, with simplification of the geminate *mām̐ścat-tva-.

Riccardo Ginevra has recently called my belated attention to Pinault’s 2008 treatment of this same word (“About the Slaying of Soma: Uncovering the Rigvedic Witness,” Ged. Elizarenkova, 353-88). In this extensive and exceedingly careful treatment with comprehensive treatment of the earlier lit., Pinault seriously disputes all previous analyses of the cmpd (esp. 360-64), including the one I maintain above.

His most telling objection to that analysis is that the Indo-Iranian paradigm of the ‘moon’ word has no trace of the nasal found in other IE languages, since it has been vocalized in the weak forms of the paradigm and generalized from there (362-63). In order to connect mā̆ṃś- with the ‘moon’ word, we must assume that the nasal was preserved in just this form under exceptional phonological circumstances because of the obscurity of the formation. Although I recognize the hazards in this assumption, I am still willing to take the risk. I cannot endorse Pinault’s own suggestion, that the first member is the ‘flesh’ word, the second member was borrowed from a non-IndoAryan language “of the Nūristāni type” (383), and the cmpd means ‘flesh-cutting’ and refers to a disguised myth of the killing of soma. The first hypothesis (‘flesh’) is certainly possible, but the other two, esp. the second (inter alia, he gives no etymon or even source language for this borrowing), seem significantly less plausible than the isolated preservation of the nasal in ‘moon’.

Although I would hardly claim that my analysis of the cmpd or of the passage in general is airtight, it does provide an interpr. of the pāda that better fits the hymn: two more divinities (Sūrya and Soma) that the poet is calling upon (úpa bruve pāda b), rather than a couple of irrelevant race horses.

While I am thus arousing Dadhikravan I speak to Agni, Earth, and Dawn, and Surya,
The red, the brown of Varuna ever mindful: may they ward off from us all grief and trouble.

Früh erwacht richte ich an Dadhikravan, an Agni, Usas, die Sonne, die Kuh meine Bitte, an den Falben des ……, an den Braunen des Varuna: Die sollen alle Fährlichkeiten von uns fernhalten.

Den Dadhikra erweckend und den Agni, begrüss die Sonn’ ich und die Morgenröthe; Varuna’s rothes Ross, des Mondverscheuchers, die mögen von uns alle Leiden jagen.

К Дадхикравану я обращаюсь, пробудившись,
К Агни, Ушас, Сурье, корове,
К буланому коню Митры, к коричневому – Варуны.
Пусть отделят они от нас все опасности!

• लिङ्गोक्ताः
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् जन क्या करें, इस विषयको अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (दधिक्रावाणाम्) धारण करनेवाले यानों को चलानेवाले (अग्निम्) आग (उषसम्) प्रभातवेला (ब्रध्नम्) महान् (सूर्यम्) सूर्यलोक (गाम्) भूमि को (मंश्चतोः) मानते हुए विद्वानों को माँगनेवाले (वरुणस्य) श्रेष्ठ जन के (बभ्रुम्) धारण वा पोषण करनेवाले को तथा जिनको आपके प्रति (उप, ब्रुवे) उपदेश करता हूँ (ते) वे आप लोग (अस्मत्) हम से (विश्वा) सब (दुरिता) दुष्ट आचरणों को (यावयन्तु) दूर करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जैसे आप्त विद्वान् सब के लिए विद्या और अभयदान देकर पाप के आचरण से उन्हें अलग करते हैं, वैसे सब विद्वान् करें ॥३॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! दधिक्रावाणमग्निमुषसं ब्रध्नं सूर्यं गां मंश्चतोर्वरुणस्य बभ्रुं च यान् युष्मान् प्रत्युप ब्रुवे ते भवन्तोऽस्मत्तद्विश्वा दुरिता यावयन्तु ॥३॥

पुनर्विद्वांसः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दधिक्रावाणम्) धारकाणां यानानां क्रामयितारं गमयितारम् (बुबुधानः) विजानन् (अग्निम्) वह्निम् (उप) (ब्रुवे) उपदिशामि (उषसम्) प्रभातवेलाम् (सूर्यम्) सूर्यलोकम् (गाम्) भूमिम् (ब्रध्नम्) महान्तम् (मंश्चतोः) मन्यमानान् विदुषो याचमानस्य (वरुणस्य) प्रेष्ठस्य (बभ्रुम्) धारकं पोषकं वा (ते) (विश्वा) विश्वानि सर्वाणि (अस्मत्) अस्माकं सकाशात् (दुरिता) दुरितानि दुष्टाचरणानि (यावयन्तु) दूरीकुर्वन्तु। अत्र संहितायामित्याद्यचो दीर्घत्वम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथाऽप्ता विद्वांसस्सर्वेभ्यो विद्याऽभयदाने कृत्वा पापाचरणात् पृथक् कुर्वन्ति तथा सर्वे विद्वांसः कुर्युः ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे विद्वान सर्वांना विद्या व अभयदान देऊन त्यांना पापाचरणापासून पृथक करतात तसे सर्व विद्वानांनी करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - दधिक्राः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दधिक्रा᳓वा प्रथमो᳓ वाजी᳓ अ᳓र्वा
अ᳓ग्रे र᳓थानाम् भवति प्रजान᳓न्
संविदान᳓ उष᳓सा सू᳓रियेण
आदित्ये᳓भिर् व᳓सुभिर् अ᳓ङ्गिरोभिः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
árvā ← árvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dadhikrā́vā ← dadhikrā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vājī́ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ágre ← ágra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

bhavati ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

prajānán ← √jñā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ráthānām ← rátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

saṁvidānáḥ ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

sū́ryeṇa ← sū́rya- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

uṣásā ← uṣás- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ādityébhiḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

áṅgirobhiḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vásubhiḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

द॒धि॒ऽक्रावा॑ । प्र॒थ॒मः । वा॒जी । अर्वा॑ । अग्रे॑ । रथा॑नाम् । भ॒व॒ति॒ । प्र॒ऽजा॒नन् ।
स॒म्ऽवि॒दा॒नः । उ॒षसा॑ । सूर्ये॑ण । आ॒दि॒त्येभिः॑ । वसु॑ऽभिः । अङ्गि॑रःऽभिः ॥

• dadhikrāvā ← dadhikrāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Dadhikrā.”

• prathamo ← prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• vājy ← vājī ← vājin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• arvāgre ← arvā ← arvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; arvan [word]; racehorse.”

• arvāgre ← agre ← agra
• [noun], locative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• rathānām ← ratha
• [noun], genitive, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• bhavati ← bhū
• [verb], singular, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• prajānan ← prajñā ← √jñā
• [verb noun], nominative, singular
• “know; perceive; understand; detect.”

• saṃvidāna ← saṃvidānaḥ ← saṃvid ← √vid
• [verb noun], nominative, singular
• “agree; know; match; recognize.”

• uṣasā ← uṣas
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• sūryeṇādityebhir ← sūryeṇa ← sūrya
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• sūryeṇādityebhir ← ādityebhiḥ ← āditya
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• vasubhir ← vasubhiḥ ← vasu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• aṅgirobhiḥ ← aṅgiras
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”

प्रथमः सर्वेषामश्वानां मुख्यः वाजी शीघ्रगामी अर्वा गमनशीलः दधिक्रावा अश्वरूपो देवः प्रजानन् रथसंयोजनीयांस्तांस्तानश्वानधिष्ठाय ज्ञातव्यानि सम्यग्जानन् रथानाम् अग्रे प्रमुखः भवति। कीदृशोऽश्वः । उषसा उषोदेवतया सूर्येण सर्वस्य प्रेरकेण देवेन आदित्येभिः आदित्यैश्च वसुभिः च अङ्गिरोभिः देवैः सह स्तोतव्यैर्ऋषिभिश्च संविदानः सम्यग्जानन् । ऐकमत्वं प्राप्त इत्यर्थः ॥

English translation:

“Dadhikrāvan, the swift steed, the first (of horses), knowing (his office), is in the front of the chariots (ofthe gods), consentient with Uṣas, with Sūrya, wiḥ the Ādityas, with the Vasus, with the Aṅgirasas.”

Dadhikrāvan becomes the foremost prizewinning steed at the forefront of the chariots, as the foreknowing one,
being in accord with Dawn and the Sun, with the Ādityas, Vasus, and Aṅgirases.

Foremost is Dadhikravan, vigorous courser; in forefront of the cars, his way he knoweth,
Closely allied with Surya and with Morning, Adityas, and Angirases, and Vasus.

Dadhikravan erscheint als der erste siegreiche Renner an der Spitze der Götterwagen, des Weges kundig, im Verein mit Usas, Surya, den Aditya´s, den Vasu´s, den Angiras´.

Der erste schnelle Renner Dadhikravan geht an der Wagen Spitze, kennt die Wege, Mit Morgenroth und Sonne eng verbunden, mit den Aditja’s, Vasu’s, Angirasen.

Дадхикраван – первый скакун, завоевывающий награду,
Он бывает во главе колесниц (как) знающий (путь),
В согласии с Ушас, Сурьей,
Адитьями, Васу, Ангирасами.

• लिङ्गोक्ताः
• वसिष्ठः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर विद्वान् जन क्या जान कर क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (दधिक्रावा) धारण करनेवालों को पहुँचाने और (प्रथमः) प्रथम सिद्ध करनेवाला (वाजी) वेगवान् (अर्वा) प्रेरणा को प्राप्त अग्नि (उषसा) प्रातःकाल की बेला (सूर्येण) सूर्यलोक (आदित्येभिः) संवत्सर के महीनों (वसुभिः) पृथिवी आदि लोकों और (अङ्गिरोभिः) पवनों के सहित होता हुआ (रथनाम्) रमणीय यानों के (अग्रे) आगे बहानेवाला (भवति) होता है उसको (प्रजानन्) उत्तमता से जानता और (संविदानः) अच्छे प्रकार उसका विज्ञान करता हुआ विद्वान् जन अच्छा प्रयोग करे ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो अग्निविद्या को जानते हैं, वे रथों के शीघ्र चलानेवाले होते हैं ॥४॥

अन्वय: यो दधिक्रावा प्रथमो वाज्यर्वाग्निरुषसा सूर्येणादित्येभिर्वसुभिरङ्गिरोभिस्सहितस्सन् रथानामग्रे वोढा भवति तं प्रजानन् संविदानस्सन् विद्वान् सम्प्रयुञ्जीत ॥४॥

पुनर्विद्वान् किं विज्ञाय किं कुर्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दधिक्रावा) धारकाणां गमयिता (प्रथमः) आदिमः साधकः (वाजी) वेगवान् (अर्वा) प्राप्तप्रेरणः (अग्रे) पुरस्सरम् (रथानाम्) रमणीयानां यानानाम् (भवति) (प्रजानन्) प्रकर्षेण जानन् (संविदानः) सम्यग्विज्ञानं कुर्वन् (उषसा) प्रातर्वेलया (सूर्येण) सवित्रा (आदित्येभिः) संवत्सरस्य मासैः (वसुभिः) पृथिव्यादिभिः (अङ्गिरोभिः) वायुभिः ॥४॥

भावार्थभाषाः - येऽग्निविद्यां जानन्ति ते यानानां सद्यो गमयितारो भवन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - जे अग्निविद्या जाणतात ते यानांनी तात्काळ गमन करतात. ॥ ४ ॥

• देवता - दधिक्राः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ नो दधिक्राः᳓ पथि᳓याम् अनक्तु
ऋत᳓स्य प᳓न्थाम् अ᳓नुएतवा᳓ उ
शृणो᳓तु नो दइ᳓वियं श᳓र्धो अग्निः᳓
शृण्व᳓न्तु वि᳓श्वे महिषा᳓ अ᳓मूराः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

anaktu ← √añj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dadhikrā́ḥ ← dadhikrā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pathyā̀m ← pathyā̀- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ánvetavaí ← √i- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

pánthām ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

daívyam ← daívya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śárdhaḥ ← śárdhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śr̥ṇótu ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ámūrāḥ ← ámūra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mahiṣā́ḥ ← mahiṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śr̥ṇvántu ← √śru- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśve ← víśva- (nominal stem)

आ । नः॒ । द॒धि॒ऽक्राः । प॒थ्या॑म् । अ॒न॒क्तु॒ । ऋ॒तस्य॑ । पन्था॑म् । अनु॑ऽए॒त॒वै । ऊं॒ इति॑ ।
शृ॒णोतु॑ । नः॒ । दैव्य॑म् । शर्धः॑ । अ॒ग्निः । शृ॒ण्वन्तु॑ । विश्वे॑ । म॒हि॒षाः । अमू॑राः ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• dadhikrāḥ ← dadhikrā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Dadhikrā.”

• pathyām ← pathyā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Terminalia chebula Retz.; path; Pathyā; way.”

• anaktv ← anaktu ← añj
• [verb], singular, Present imperative
• “smear; anoint; mix; color.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• panthām ← pathin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• anvetavā ← anvetavai ← anvi ← √i
• [verb noun]
• “follow.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• śṛṇotu ← śru
• [verb], singular, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• daivyaṃ ← daivyam ← daivya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “divine; divine; celestial.”

• śardho ← śardhaḥ ← śardhas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “troop.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śṛṇvantu ← śru
• [verb], plural, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• mahiṣā ← mahiṣāḥ ← mahiṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Old World buffalo; Mahiṣa; Mahiṣa.”

• amūrāḥ ← amūra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wise; intelligent; apt.”

दधिक्राः अश्वरूपो देवः ऋतस्य यज्ञस्य पन्थां पन्थानं मार्गम् अन्वेतवै अनुगन्तुं प्रवृत्तानां नः अस्माकं पथ्यां पदवीम् आ अनक्तु उदकेनासिञ्चतु। उ इति पूरणः । दैव्यं शर्धः देवसंबन्धि बलमीदृग्रूपः अग्निः नः अस्मदीयं हवं शृणोतु । अमूराः अमूढाः महिषाः महान्तः विश्वे सर्वे देवा अस्मदीयं हवं शृण्वन्तु ॥ ॥ ११ ॥

English translation:

“May Dadhikrā sprinkle our path (with water), that we may follow the road of sacrifice; may Agni, thestrength of the gods, here our (invocation); may the mighty, unperplexed, universal deities hear it.”

Let Dadhikrā anoint our pathway, for us to follow along the path of truth.
Let the divine troop and Agni hear us. Let all the buffaloes, who are never fooled, hear us.
940 VII.45–46

May Dadhikras prepare the way we travel that we may pass along the path of Order.
May Agni bear us, and the Heavenly Army: hear us all Mighty Ones whom none deceiveth.

Dadhikra soll uns den Pfad glätten, daß wir dem Wege der Wahrheit folgen. Es sollen uns die göttliche Schar und Agni erhören, erhören all die die unbetörten Büffel!

Es ebne Dadhikra uns unsre Strasse, dass wir entlang den Pfad des Rechtes wandern, Es höre uns der Götter Schar und Agni, es hören alle einsichtsvollen Helden.

Пусть Дадхикра умастит нашу стезю,
Чтобы следовали (мы) путем закона!
Пусть услышит нас небесная толпа (и) Агни,
Пусть услышат Все(-Боги), буйволы, лишенные заблуждений!

• लिङ्गोक्ताः
• वसिष्ठः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर विद्वान् जन क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! आप (दधिक्राः) घोड़े के समान धारण करनेवालों को चलानेवाले (पथ्याम्) मार्ग में सिद्धि करने वाली गति के समान (नः) हम लोगों के (ऋतस्य) सत्य वा जल (पन्थाम्) मार्ग के (अन्वेतवै) पीछे जाने को (आ, अनक्तु) कामना करें (उ) और (अग्निः) बिजुली के समान शीघ्र जावें और (नः) हमारे (दैव्यम्) विद्वानों ने उत्पन्न किये (शर्धः) शरीर और आत्मा के बल को (शृणोतु) सुनें (महिषाः) महान् (विश्वे) सब (अमूराः) अमूढ़ अर्थात् विज्ञानवान् जन हमारे विद्वानों ने =के सिद्ध किये हुए वचन को (शृण्वन्तु) सुनें ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे परीक्षक न्यायाधीश वा राजा सब के वचनों को सुन के सत्य और असत्य का निश्चय करता और अग्नि आदि का प्रयोग कर शीघ्र मार्ग को जाता है, वैसे ही तुम लोग विद्वानों से सुन कर धर्मयुक्त मार्ग से अपना व्यवहार कर मूढ़ता छोड़ो और छुड़ाओ ॥५॥ इस सूक्त में अग्निरूपी घोड़ों के गुण और कामों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह चवालीसवाँ सूक्त और ग्यारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे विद्वान् ! भवान् दधिक्राः पथ्यामिव नोऽस्मानृतस्य पन्थामन्वेतवा आ अनक्तू अग्निरिव सद्यो गच्छतु नो दैव्यं शर्धः शृणोतु महिषा विश्वेऽमूराः विद्वांसो नो दैव्यं वचः शृण्वन्तु ॥५॥

पुनर्विद्वांसः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (नः) (दधिक्राः) अश्व इव धारकान् क्रामयिता गमयिता (पथ्याम्) पथि साध्वीं गतिम् (अनक्तु) कामयताम् (ऋतस्य) सत्यस्योदकस्य वा (पन्थाम्) पन्थानम् (अन्वेतवै) अन्वेतुमनुगन्तुम् (उ) (शृणोतु) (नः) अस्माकम् (दैव्यम्) देवैर्विद्वद्भिर्निष्पादितम् (शर्धः) शरीरात्मबलम् (अग्निः) विद्युदिव (शृण्वन्तु) (विश्वे) सर्वे (महिषाः) महान्तः (अमूराः) अमूढा विद्वांसः ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्याः ! यथा परीक्षको न्यायेशो राजा वा सर्वेषां वचांसि श्रुत्वा सत्याऽसत्ये निश्चिनोति अग्न्यादिप्रयोगेण पन्थानं सद्यो गच्छन्ति तथैव यूयं विद्वद्भ्यः श्रुत्वा धर्म्येण मार्गेण व्यवहृत्य मौढ्यं त्यजत त्याजयत ॥५॥ अत्राग्न्यश्वादिगुणकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति चतुश्चत्वारिंशत्तमं सूक्तमेकादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसा परीक्षक, न्यायाधीश, राजा सर्वांचे वचन ऐकून सत्य व असत्याचा निश्चय करतो व अग्नी इत्यादीचा प्रयोग करून मार्गाने शीघ्रतेने जातो तसेच तुम्ही लोक विद्वानांना ऐकून धर्मयुक्त मार्गाने आपला व्यवहार करून मूढता कमी करा व करवा. ॥ ५ ॥