०४२

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ ब्रह्मा᳓णो अ᳓ङ्गिरसो नक्षन्त
प्र᳓ क्रन्दनु᳓र् नभनि᳓यस्य वेतु
प्र᳓ धेन᳓व उदप्रु᳓तो नवन्त
युज्या᳓ताम् अ᳓द्री अध्वर᳓स्य पे᳓शः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áṅgirasaḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

brahmā́ṇaḥ ← brahmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nakṣanta ← √nakṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

prá ← prá (invariable)

krandanúḥ ← krandanú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nabhanyàsya ← nabhanyà- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

vetu ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dhenávaḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

navanta ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

prá ← prá (invariable)

udaprútaḥ ← udaprút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

adhvarásya ← adhvará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ádrī ← ádri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

péśaḥ ← péśas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yujyā́tām ← √yuj- (root)
{number:DU, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

प्र । ब्र॒ह्माणः॑ । अङ्गि॑रसः । न॒क्ष॒न्त॒ । प्र । क्र॒न्द॒नुः । न॒भ॒न्य॑स्य । वे॒तु॒ ।
प्र । धे॒नवः॑ । उ॒द॒ऽप्रुतः॑ । न॒व॒न्त॒ । यु॒ज्याता॑म् । अद्री॒ इति॑ । अ॒ध्व॒रस्य॑ । पेशः॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• brahmāṇo ← brahmāṇaḥ ← brahman
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

• aṅgiraso ← aṅgirasaḥ ← aṅgiras
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”

• nakṣanta ← nakṣ
• [verb], plural, Present injunctive
• “reach; approach.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• krandanur ← krandanuḥ ← krandanu
• [noun], nominative, singular, masculine

• nabhanyasya ← nabhanya
• [noun], genitive, singular, masculine

• vetu ← vī
• [verb], singular, Present imperative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• dhenava ← dhenavaḥ ← dhenu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• udapruto ← uda
• [noun], neuter
• “water.”

• udapruto ← prutaḥ ← prut
• [noun], nominative, plural, feminine

• navanta ← nū
• [verb], plural, Present injunctive
• “praise; shout.”

• yujyātām ← yuj
• [verb], dual, Aorist optative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• adrī ← adri
• [noun], nominative, dual, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• adhvarasya ← adhvara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• peśaḥ ← peśas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “decoration; shape.”

ब्रह्माणः अङ्गिरसः एतन्नामका ऋषयः प्र नक्षन्त सर्वत्र व्याप्नुवन्तु । क्रन्दनुः पर्जन्यः नभन्यस्य स्तोत्रस्यास्मदीयं स्तोत्रं प्र वेतु प्रकर्षेणेच्छतु । धेनवः प्रीणयित्र्यो नद्यः उदप्रुतः उदकानि सिञ्चन्त्यः प्र नवन्त सर्पन्तु। अद्री आद्रियन्तौ पत्नीयजमानौ अध्वरस्य यज्ञस्य पेशः रूपं युज्यातां योजयेताम् ॥

English translation:

“May the brāhmaṇas, the Aṅgirasas, be everywhere present; may Krandanu be conscious of (our)adoration; may the rivers glide along, distributing water; may the pious couple (the yajamāna and his wife),conjointly appreciate the beauty of the sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Krandanu = Parjanya; the rivers: dhenavaḥ = nadyaḥ,consistent with the phrase udapruto navantaḥ

The Aṅgirases, possessors of the sacred formulation, are reaching forth. Let the roar of (the hymn? fire? soma?) that is set to burst out go
questing forth.
The cows swimming in the waters are bellowing forth. The two
pressing-stones should be yoked, as the ornament of the ceremony.

The first three pādas of this vs. begin with prá ‘forth’ and seem to express the dynamic beginning of the sacrifice. None of the three verbs (√nakṣ, √vī, √nū) is commonly found with prá, so the use of the preverb here seems situational – that is, the three prá √X are not standard lexemes; rather, the poet has attached prá to all three to emphasize that all parts of the sacrifice are setting at once.

krandanú- is a hapax, built with the rare suffix -anú- (AiG II.2.210). Of the very few other such stems, one – nadanú- ‘roar’ (1x, also nadanú-mant- 1x) – belongs to the same semantic field, and another – nabhanú- ‘spurting’ (1x, also nabhanū́- 1x) – belongs to the same root as the genitive qualifier of our form nabhanyà- ‘inclined to / about to burst out’. I think it likely that this roar refers to all the sonic parts of the sacrifice: the just kindled fire (for agní- as subject of √krand, cf. e.g., X.45.4), the soma (often the subject of √krand in IX), the hymns (cf. VII.20.9, with stóma- as subj.)., and most likely also the pressing stones that appear in d.

The cows “swimming in water” in c presumably stand in for the milk to mix with the soma, though the exact ritual reference is unclear. In the soma sacrifice it is the soma that undergoes a water bath (see IX.106.8 where udaprút- modifies the soma drops), not the milk.

The verb yujyā́tām in d requires some discussion. On the surface, the form is a 3rd du. act. opt. root aor., and this is how Geldner and Renou render it and how Grassmann and Lubotsky classify it. Oldenberg, however, points out that the pressing stones are usually yoked (in the passive) rather than yoking something else (in the active). He wishes to take it instead as built to the passive stem yujyá-, but the question then is what the form is meant to be. Oldenberg himself favors a passive injunctive: though this should have the form *yujyetām, he suggests that the rarity of such forms might have generated the “wrong” form on the analogy of athematic 3rd du. med. injunctives/imperfects in - ātām. He also floats the possibility of a subjunctive, though that should have the primary ending (expect *yujyāte, I suppose, not at this period the *yujyaite of the grammars). Although the published translation reflects Oldenberg’s view that the context favors a passive, I now believe that the act. opt. analysis of Geldner/Renou, etc., with péśaḥ ‘ornament’, referring to the soma, as object, is correct. The passage, and the verb, would play with the standard passive expression (pressing stones are yoked), but take them as agents of the yoking. I would therefore now emend the tr. to “The two pressing stones should yoke the ornament of the ceremony.”

LET Brahmans and Angirases come forward, and let the roar of cloudy heaven surround us.
Loud low the Milch-kine swimming in the waters: set be the stones that grace our holy service.

Die Hohenpriester, die Angirasiden, kommen; das Gewieher des davonstürmenden Renners soll losgehen. Die im Wasser schwimmenden Kühe erheben ihr Gebrüll; die beiden Preßsteine sollen die Zierde des Opfers anschirren.

Als Beter mögen kommen Götterboten, vorgehn das Rauschen unsres Himmelsliedes, Der Milchtrank nahn, in Somafluten schwimmend; und schirren sich des Opfers Schmuck, die Steine.

Пусть приблизятся брахманы-Ангирасы!
Пусть вырвется наружу рев бросающегося вперед (Сомы)!
Пусть ревут дойные коровы, плавающие в воде!
Пусть запрягут два давильных камня – украшение обряда!

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब छः ऋचावाले बयालीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में पूरी विद्यावाले जन क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (ब्रह्माणः) चारों वेदों के जाननेवाले जनो ! (अङ्गिरसः) प्राणों के समान विद्वान् जन जैसे (क्रन्दनुः) बुलानेवाला (नभन्यस्य) अन्तरिक्ष पृथिवी वा सुख में उत्पन्न हुए (अध्वरस्य) न नष्ट करने योग्य व्यवहार के (पेशः) सुन्दर रूप को (प्र, वेतु) अच्छे प्रकार प्राप्त हो वा (उदप्रुतः) उदक जल को प्राप्त हुईं नदियों के समान (धेनवः) और दूध देनेवाली गौओं के समान वाणी अहिंसनीय व्यवहार के रूप की (नवन्त) स्तुति करती हैं और जैसे (अद्री) मेघ और बिजुली अहिंसनीय व्यवहार के रूप को (प्र, युज्याताम्) प्रुयक्त हों आप लोग वैसी विद्याओं में (प्र, नक्षन्त) व्याप्त होओ ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जो चारों वेद के जाननेवाले विद्वान् जन, अहिंसादिलक्षण हैं जिसके ऐसे धर्म के स्वरूप का बोध कराते हैं, वे स्तुति करने योग्य होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे ब्रह्माणोऽङ्गिरसो विद्वांसो यथा क्रन्दनुर्नभन्यस्याध्वरस्य पेशः प्र वेत्वुदप्रुत इव धेनवोऽध्वरस्य पेशो नवन्त यथाऽद्री अध्वरस्य पेशो प्र युज्यातां तथा विद्यासु भवन्तः प्र नक्षन्त ॥१॥

अथ पूर्णविद्या जनाः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (ब्रह्माणः) चतुर्वेदविदः (अङ्गिरसः) प्राणा इव सद्विद्यासु व्याप्ताः (नक्षन्त) व्याप्नुवन्तु (प्र) (क्रन्दनुः) आह्वाता (नभन्यस्य) नभस्यन्तरिक्षे पृथिव्यां सुखे वा भवस्य। नभ इति साधारणनाम। (निघं०१.४)। (वेतु) व्याप्नोतु प्राप्नोतु (प्र) (धेनवः) दुग्धदात्र्यो गाव इव वाचः (उदप्रुतः) उदकं प्राप्ता नद्य इव (नवन्त) स्तुवन्ति (युज्याताम्) युक्तौ भवतः (अद्री) मेघविद्युतौ (अध्वरस्य) अहिंसनीयस्य व्यवहारस्य (पेशः) सुरूपम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये चतुर्वेदविदो विद्वांसोऽहिंसादिलक्षणस्य धर्मस्य स्वरूपं बोधयन्ति ते स्तुत्या भवन्ति ॥१॥

या सूक्तात विश्वेदेवांच्या गुण, कर्मांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे चारही वेद जाणणारे विद्वान अहिंसा इत्यादी लक्षणांनी युक्त असतात, धर्माच्या स्वरूपाचा बोध करवितात, ते स्तुती करण्यायोग्य असतात. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सुग᳓स् ते अग्ने स᳓नवित्तो अ᳓ध्वा
युक्ष्वा᳓ सुते᳓ हरि᳓तो रोहि᳓तश् च
ये᳓ वा स᳓द्मन्न् अरुषा᳓ वीरवा᳓हो
हुवे᳓ देवा᳓नां ज᳓निमानि सत्तः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhvā ← ádhvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sánavittaḥ ← sánavitta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sugáḥ ← sugá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ca ← ca (invariable)

harítaḥ ← harít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

rohítaḥ ← rohít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

suté ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yukṣvá ← √yuj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

aruṣā́ḥ ← aruṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sádman ← sádman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vā ← vā (invariable)

vīravā́haḥ ← vīraváh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

huvé ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

jánimāni ← jániman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sattáḥ ← √sad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

सु॒ऽगः । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । सन॑ऽवित्तः । अध्वा॑ । यु॒ङ्क्ष्व । सु॒ते । ह॒रितः॑ । रो॒हितः॑ । च॒ ।
ये । वा॒ । सद्म॑न् । अ॒रु॒षाः । वी॒र॒ऽवाहः॑ । हु॒वे । दे॒वाना॑म् । जनि॑मानि । स॒त्तः ॥

• sugas ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sugas ← gaḥ ← ga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “located; moving; flowing; passable; ga [word]; accordant.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sanavitto ← sanavittaḥ ← sanavitta
• [noun], nominative, singular, masculine

• adhvā ← adhvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “way; journey; adhvan [word]; time; path; method; road; time; distance.”

• yukṣvā ← yuj
• [verb], singular, Aorist imperative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• sute ← suta
• [noun], locative, singular, masculine
• “Soma.”

• harito ← haritaḥ ← harit
• [noun], accusative, plural, masculine
• “pale; green; bay; yellow.”

• rohitaś ← rohitaḥ ← rohit
• [noun], accusative, plural, masculine
• “red; red.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• ye ← yad
• [noun], accusative, dual, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• sadmann ← sadman
• [noun], locative, singular, neuter
• “seat; house; stable; dwelling.”

• aruṣā ← aruṣāḥ ← aruṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “red; red.”

• vīravāho ← vīra
• [noun], masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• vīravāho ← vāhaḥ ← vāh
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vah.”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• janimāni ← janiman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “birth; offspring; origin; kind; being.”

• sattaḥ ← sad
• [verb noun], nominative, singular
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

हे अग्ने सनवित्तः सनाच्चिरकालादारभ्य लब्धः ते त्वदीयः अध्वा मार्गः सुगः सुष्ठु गन्तव्यो भवतु । किंच हरितः श्यामवर्णाः रोहितश्च लोहितवर्णाश्चेत्युभयविधाः ये वा ये च ते त्वदीया अश्वाः सद्मन् सद्मनि यज्ञगृहे वीरवाहः वीरं शूरं त्वां वहन्तः अरुषाः आरोचमाना भवन्ति तांश्च त्वं सु युक्ष्व त्वदीये रथे सुष्ठु संयोजय । निसत्तो यज्ञगृहे निषण्णोऽहं होता सन् देवानाम् इन्द्रादीनां जनिमा जनान् संघान् हुवे आह्वयामि ॥

English translation:

“plural asant, Agni, by your long-familiar path, invoke the libation; the bay, the ruddy horses, who, brilliantshining, are the conveyers of (you), the hero, to the hall of sacrifice, where seated, I invoke the companies of thegods.”

Easy is your road, Agni, which was found long ago. Yoke your fallow bays and chestnuts when the soma is pressed,
or those ruddy ones which, conveying heroes, are at your seat. Seated, I call the races of gods.

The ‘road’ of Agni, ádhvan-, in pāda a picks up its etymological relative adhvará- ‘ceremony, lit. ritual cursus’ in 1d, a relationship unfortunately difficult to convey without awkwardness in tr. 69 Sāyaṇa. reads *sú te for suté, and Oldenberg favors this reading on the grounds that suté is rare in Agni context. But since the last hemistich of the preceding vs. (and possibly pāda b as well) concerns the soma, this does not seem a cogent enough objection to change the text. Sāyaṇa. likewise reads *jánimā níṣattaḥ rather than jánimāni sattáḥ.

This would make fine sense – and ní √sad is a very common idiom for Agni’s seating at the ritual when acting as Hotar – but it again requires emending a text that makes sense on its own.

As indicated in the published introduction, the vari-colored horses in bc are Agni’s flames. The “I” of d is presumably the poet impersonating Agni as Hotar.

Fair, Agni, is thy long-known path to travel: yoke for the juice tfiy bay, thy ruddy horses,
Or red steeds, Hero-bearing, for the chamber. Seated, I call the Deities’ generations.

Dein vor alters aufgefundener Weg ist gangbar, Agni. Schirre bei ausgepreßtem Soma deine falben und rötlichen Stuten oder die männerfahrenden Füchse, die du im Stall hast, an! Ich rufe auf meinem Platz sitzend der Götter Geschlechter an.

Gebahnt ist, Agni, dir der alte Weg schon; die gelben, rothen Rosse schirr beim Mahl an, Die braunen, die zum Sitz die Männer fahren; ich rufe sitzend an der Götter Stämme.

Легко проходим твой путь, о Агни, известный издревле.
Запрягай у выжатого (сомы) буланых и рыжих кобылиц
Или (тех) возящих героев, пламенных, которые (находятся) в сидении (жертвы)!
Сидя (на своем месте), зову я роды богов.

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

कौन विद्वान् जन श्रेष्ठ होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान विद्याप्रकाशित ! (सुते) उत्पन्न हुए इस जगत् में (ये) जो (हरितः) दिशाओं के समान (च) और (रोहितः) नदियों के समान (सद्मन्) स्थान में (अरुषाः) लालगुणयुक्त (वीरवाहः) वीरों को पहुँचानेवाले हैं उन (देवानाम्) विद्वानों के (जनिमानि) जन्मों को (सत्तः) आसत्त हुआ मैं (हुवे) प्रशंसा करता हूँ, वैसे जो आप का (सुगः) अच्छे जाते हैं जिस में वह (सनवित्तः) सनातन वेग से प्राप्त (अध्वा) मार्ग है जिसकी कि मैं प्रशंसा करूँ उसको आप (युङ्क्ष्व) युक्त करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । वे ही विद्वान् जन श्रेष्ठ हैं जो सनातन वेदप्रतिपादित धर्म का अनुष्ठान करके कराते हैं, उन्हीं विद्वानों का जन्म सफल होता है, जो पूर्ण विद्या को पाकर धर्मात्मा होकर प्रीति के साथ सब को अच्छी शिक्षा दिलाते हैं ॥२॥

अन्वय: हे अग्ने ! सुतेऽस्मिन् जगति ये हरितो रोहितश्चेव सद्मन्नरुषा वीरवाहो वा सन्ति तेषां देवानां जनिमानि सत्तोऽहं हुवे तथा यस्ते सुगः सनवित्तोऽध्वास्ति यमहं हुवे तं त्वं युङ्क्ष्व ॥२॥

के विद्वांसः श्रेष्ठास्सन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुगः) सुष्ठु गच्छन्ति यस्मिन्सः (ते) तव (अग्ने) पावक इव विद्याप्रकाशित (सनवित्तः) यः सनातनेन वेगेन वित्तः लब्धः (अध्वा) मार्गः (युङ्क्ष्व) युक्तो भव (सुते) उत्पन्नेऽस्मिन् जगति (हरितः) दिश इव। हरित इति दिङ्नाम। (निघं०१.६)। (रोहितः) नद्य इव। रोहित इति नदीनाम। (निघं०१.१३)। (च) (ये) (वा) (सद्मन्) सद्मनि स्थाने (अरुषाः) रक्तादिगुणविशिष्टाः (वीरवाहः) ये वीरान् वहन्ति प्रापयन्ति ते (हुवे) प्रशंसेयम् (देवानाम्) विदुषाम् (जनिमानि) जन्मानि (सत्तः) निषण्णः ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। त एव विद्वांसः श्रेष्ठास्सन्ति ये सनातनं वेदप्रतिपाद्यं धर्ममनुष्ठायानुष्ठापयन्ति तेषामेव विदुषां जन्म सफलं भवति ये पूर्णा विद्याः प्राप्य धर्मात्मानो भूत्वा प्रीत्या सर्वान् सुशिक्षयन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे सनातन वेदप्रतिपादित धर्माचे अनुष्ठान करतात, करवितात तेच श्रेष्ठ विद्वान असतात. जे पूर्ण विद्या प्राप्त करून धर्मात्मा बनतात व प्रेमाने सर्वांना चांगले शिक्षण देतात तेच श्रेष्ठ विद्वान असतात. ॥ २ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓म् उ वो यज्ञ᳓म् महयन् न᳓मोभिः
प्र᳓ हो᳓ता मन्द्रो᳓ रिरिच उपाके᳓
य᳓जस्व सु᳓ पुरुअणीक देवा᳓न्
आ᳓ यज्ञि᳓याम् अर᳓मतिं ववृत्याः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mahayan ← √mahay- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

námobhiḥ ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

sám ← sám (invariable)

u ← u (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mandráḥ ← mandrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

ririce ← √ric- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

upāké ← upāká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

purvaṇīka ← purvaṇīka- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sú ← sú (invariable)

yájasva ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

arámatim ← arámati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vavr̥tyāḥ ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:2, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

yajñíyām ← yajñíya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

सम् । ऊं॒ इति॑ । वः॒ । य॒ज्ञम् । म॒ह॒य॒न् । नमः॑ऽभिः । प्र । होता॑ । म॒न्द्रः । रि॒रि॒चे॒ । उ॒पा॒के ।
यज॑स्व । सु । पु॒रु॒ऽअ॒नी॒क॒ । दे॒वान् । आ । य॒ज्ञिया॑म् । अ॒रऽम॑तिम् । व॒वृ॒त्याः॒ ॥

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• mahayan ← mahay ← √mah
• [verb], plural, Present injunctive
• “glorify.”

• namobhiḥ ← namas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• mandro ← mandraḥ ← mandra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• ririca ← ririce ← ric
• [verb], singular, Perfect indicative
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

• upāke ← upāka
• [noun], locative, singular, masculine

• yajasva ← yaj
• [verb], singular, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• purvaṇīka
• [noun], vocative, singular, masculine

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yajñiyām ← yajñiya
• [noun], accusative, singular, feminine
• “sacrificial; divine; devoted.”

• aramatiṃ ← aramatim ← aramati
• [noun], accusative, singular, feminine

• vavṛtyāḥ ← vṛt
• [verb], singular, Perfect optative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

हे देवाः वः युष्माकं यज्ञं नमोभिः नमस्कारैर्युक्ता इमे स्तोतारो वा यजमाना वा सं महयन् सम्यक् पूजयन्ति । उ इति पूरकः । मन्द्रः स्तुतिशीलः उपाके अस्माकं समीपे स्थितोऽस्मदीयः होता प्र रिरिचे अन्येभ्यो होतृभ्योऽतिरिच्यते । हे यजमान त्वं देवान् सु सुष्ठु यजस्व । हे पुर्वणीक बहुतेजस्विन्नग्ने त्वं यज्ञियां यज्ञार्हाम् अरमतिं भूमिम् आ ववृत्याः आवर्तय । तथा च निगमान्तरे - आ नो महीमरमतिं सजोषाः’ ( ऋ. सं. ५. ४३. ६) इति ॥

English translation:

“The (worshippers) offer you, (gods), this sacrifice, with prostrations; the ministrant priest, who is nearus repeating pious praise, excels (all others); worship well the gods; resplendent (Agni), make the venerableearth revolve.”

They magnify the sacrifice for you all with acts of reverence; the
gladdening Hotar [=Agni] is projecting in the nearness.
Sacrifice well to the gods, o you of many faces. You should turn hither Aramati [/Devotion] worthy of the sacrifice.

The pl. subj. of mahayan in pāda is unclear; the most likely referent would be the priestly colleagues of the 1st ps. sg. poet subj. of huvé in 2d; in this spirit Geldner supplies “die Sänger,” Renou “les chanteurs.” However, Oldenberg adduces the almost identical passage VII.61.6 sám u vāṃ yajñám mahayaṃ námobhiḥ with 1st sg.

mahayam. Noting that small differences between otherwise identical passages are common, he does not insist on the 1st sg. interpr. However, given the 1st sg. of 2d, I am now inclined to consider this a strong possibility, and would emend the translation (or at least provide as an alternative): “I magnify the sacrifice for you all …” This makes the interpr. of vaḥ easier: as is common with such enclitics in ritual context, vaḥ should refer to the rest of the officiants, but if they are also the 3rd ps.

subjects of mahayan, this produces a clash. The emendation of -n to -ṃ is of course trivial.

The prá of vs. 1 returns in d, though in the common idiom prá √ric ‘project, extend beyond, surpass’. The medial pf. of this root, acdg. to Kümmel (426-27), is always presential and has the stative sense ‘hervorhinausragen über Abl.” The ablative is of course missing here. In our passage I think the sense is primarily physical: the ritual fire is gaining strength and its flames project outward on the ritual ground (“in the nearness” upāké), though the fire’s surpassing superiority may also be referenced.

The physical image is found, differently expressed, in the companion hymn VII.42 in vs. 2d ūrdhvā́śocī́ṃṣi … asthuḥ “The flames have stood up erect.” Given the prá here, this might be taken as a reference to the movement of the ritual fire to the east, but the fire seems to me to be already established in its location.

Both Geldner and Renou supply a ‘speech’ element to their interpr. of mandrá-, “wohlredende” and “à la voix-harmonieuse” respectively, but its derivation from √ma(n)d ‘exhilarate/be exhilarated / gladden/be glad’ does not suggest or require such a semantic extension. It is true that the adj. regularly modifies jihvā́- / juhū́- ‘tongue’ and is also found in the bahuvrīhi mandrá-jihva- ‘having mandrá tongue(s)’.

But generally when Agni’s tongue is mentioned, it is as the instrument for eating the oblation and conveying it to the gods, not as a speech organ. His tongue is gladdening because it gives the gods pleasing nourishment. Agni himself is very often mandrá- as well, as in our passage – probably for at least two reasons: 1) like his tongue, he is the conveyor of the oblation to the gods, 2) he produces general gladness by his presence and role in the sacrifice. Both factors are probably at issue here: in c he is commanded to sacrifice to the gods (thus conveying the oblation to 70 them); in vs. 4, esp. d, he gives “a desirable reward” to the mortals whose dwelling he is established in.

For dāti see comm. ad IV.8.3.

They glorify your sacrifice with worship, yet the glad Priest near them is left unequalled.
Bring the Gods hither, thou of many aspects: turn hitherward Aramati the Holy.

Wohl mögen die Sänger euer Opfer durch ihre Verbeugungen erhöhen, der wohlredende Hotri Agni vor uns übertrifft sie. Verehre fein, du Vielgesichtiger, die Götter! Mögest du die opferwürdigen Aramati herführen.

Man schmücket recht mit Ehrfurcht euer Opfer; hoch ragt vor uns der freudenreiche Priester; Verehre schön die Götter, vielgestalt’ger, und wende her die heil’ge Andachtsgöttin.

(Певцы) возвеличили вместе вашу жертву поклонениями,
(А) сладкозвучный хотар превзошел (их) на глазах.
Хорошо почитай богов, о многоликий!
Поверни сюда Арамати, достойную жертв!

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुर्वणीक) बहुत सेनाओंवाले राजा ! आप (देवान्) विद्वानों को (सु, यजस्व) अच्छे प्रकार प्राप्त होओ (यज्ञियाम्) जो यज्ञ के योग्य होती उस (अरमतिम्) पूरी मति को (आ, ववृत्याः) प्रवृत्त कराओ (मन्द्रः) आनन्द देने वा (होता) दान करनेवाले होते हुए (उपाके) समीप में (प्र, रिरिचे) अन्याय से अलग रहिये, हे विद्वानो ! जो (नमोभिः) अन्नादिकों से (वः) तुम लोगों के (यज्ञम्) विद्याप्रचारमय यज्ञ का (सम्, महयन्) सम्मान करते हैं (उ) उन्हीं का तुम सत्कार करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् जन सत्कर्मानुष्ठानयज्ञ का अनुष्ठान करते हैं, वे पुष्कल वीर सेनावाले होते हुए सबको आनन्द देनेवाले होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे पुर्वणीक राजन् ! त्वं देवान् सुयजस्व यज्ञियामरमतिमा ववृत्या मन्द्रो होता सन्नुपाके प्र रिरिचे, हे विद्वांसो ! ये नमोभिर्वो यज्ञं सम्महयन् तानु यूयं सत्कुरुत ॥३॥

पुनर्विद्वांसः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्) (उ) (वः) युष्माकम् (यज्ञम्) विद्याप्रचारमयम् (महयन्) सत्कुर्वन्ति (नमोभिः) अन्नादिभिः (प्र) (होता) दाता (मन्द्रः) आनन्दप्रदः (रिरिचे) अन्यायात् पृथग्भव (उपाके) समीपे (यजस्व) सङ्गच्छस्व (सु) (पुर्वणीक) पुरूण्यनीकानि सैन्यानि यस्य तत्सम्बुद्धौ (देवान्) विदुषः (आ) (यज्ञियाम्) या यज्ञमर्हति ताम् (अरमतिम्) पूर्णां प्रज्ञाम् (ववृत्याः) प्रवर्त्तय ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसः सत्कर्मानुष्ठानाख्यं यज्ञमनुतिष्ठन्ति ते पुष्कलवीरसेनास्सन्तः सर्वेषामानन्दप्रदा भवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान सत्कर्मानुष्ठान यज्ञ करतात त्यांना प्रचंड वीरसेना प्राप्त होते व ते सर्वांना आनंद देतात. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यदा᳓ वीर᳓स्य रेव᳓तो दुरोणे᳓
सियोनशी᳓र् अ᳓तिथिर् आचि᳓केतत्
सु᳓प्रीतो अग्निः᳓ सु᳓धितो द᳓म आ᳓
स᳓ विशे᳓ दाति वा᳓रियम् इ᳓यत्यै

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
duroṇé ← duroṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

revátaḥ ← revánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vīrásya ← vīrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yadā́ ← yadā́ (invariable)

ācíketat ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

átithiḥ ← átithi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

syonaśī́ḥ ← syonaśī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

súdhitaḥ ← súdhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

súprītaḥ ← súprīta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dāti ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

íyatyai ← íyant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́ryam ← vā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

viśé ← víś- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

य॒दा । वी॒रस्य॑ । रे॒वतः॑ । दु॒रो॒णे । स्यो॒न॒ऽशीः । अति॑थिः । आ॒ऽचिके॑तत् ।
सुऽप्री॑तः । अ॒ग्निः । सुऽधि॑तः । दमे॑ । आ । सः । वि॒शे । दा॒ति॒ । वार्य॑म् । इय॑त्यै ॥

• yadā
• [adverb]
• “once [when]; if.”

• vīrasya ← vīra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• revato ← revataḥ ← revat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

• duroṇe ← duroṇa
• [noun], locative, singular, neuter
• “home; dwelling.”

• syonaśīr ← syonaśīḥ ← syonaśī
• [noun], nominative, singular, masculine

• atithir ← atithiḥ ← atithi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “guest; atithi [word]; Atithi.”

• āciketat ← ācit ← √cit
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)

• suprīto ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suprīto ← prītaḥ ← prī
• [verb noun], nominative, singular
• “delight; gladden; satisfy; nutrify; comfort.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sudhito ← sudhitaḥ ← sudhita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sudhita [word].”

• dama ← dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viśe ← viś
• [noun], dative, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• dāti ← dā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• vāryam ← vārya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth.”

• iyatyai ← iyat
• [noun], dative, singular, feminine
• “such(a).”

अतिथिः सर्वेषामतिथिभूतोऽग्निः यदा वीरस्य वीरकस्य स्तोत्राणां प्रेरयितुः रेवतः हविष्मतो यजमानस्य दुरोणे गृहे स्योनशीः सुखेन शयनीयः आचिकेतत् प्रज्ञायते अग्निः दमे यज्ञगृहे सुधितः । आकाराश्चार्थे । सुनिहितश्च सुष्ठु निहितः सन् यदा सुप्रीतः भवति तदा सः अग्निः इयत्यै उपगच्छन्त्यै विशे प्रजायै वार्यं वरणीयं धनं दाति ददाति प्रयच्छति ॥

English translation:

“When Agni, reposing at his ease in the dwelling of the liberal worshipper, is welcomed as a guest, thussuitable plural ced in the hall of sacrifice, he gives well-plural ased, desirable (wealth) to the people who approach him.”

When in the dwelling of a rich hero the guest will show brightly, lying in his comfortable womb,
Agni, well pleased, well established in the house, will give to a clan such as this a desirable reward.

What time the Guest hath made himself apparent, at ease reclining in the rich man’s dwelling,
Agni, well-pleased, well-placed within the chamber gives to a house like this wealth worth the choosing.

Wenn Agni in der Behausung des reichen Mannes sich sehen läßt, der behaglich ruhende Gast, wohlzufrieden, im Hause gut aufgehoben, so gibt er diesem ganzen Clane alles Wünschenswerte.

Wenn in dem Haus des schatzbegabten Mannes sich zeigt der Gast, auf weichem Lager ruhend, Der liebe Agni, schön im Hause stehend, dann schenkt er Güter einem Stamm, wie diesem.

Когда в жилище богатого мужа
Являет себя гость, удобно лежащий,
Очень довольный Агни, хорошо устроившийся в доме,
Он дает желанный (дар) для такого племени.

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर अतिथि और गृहस्थ परस्पर क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यदा) जब (स्योनशीः) सुख से सोनेवाला (अतिथिः) सत्य उपदेशक (रेवतः) बहुत धनवाले (वीरस्य) वीर के (दुरोणे) घर में (आ, चिकेतत्) सब ओर से जानता है तब (सः) वह (अग्निः) अग्नि के समान पवित्र (सुधितः) अच्छा हित करनेवाला (सुप्रीतः) सुन्दर प्रसन्न गृहस्थ के (दमे) घर में (इयत्यै) सुखप्राप्ति की इच्छा के लिये (विशे) और प्रजा सन्तान के लिये (वार्यम्) स्वीकार करने योग्य विज्ञान को (आ,दाति) सब ओर से देता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! जब विद्वान् धार्मिक उपदेश करनेवाला अतिथि जन तुम्हारे घरों को आवे तब अच्छे प्रकार उसका सत्कार करो, हे अतिथि ! जब जहाँ-जहाँ आप रमण भ्रमण करें, वहाँ-वहाँ सब के लिये सत्य उपदेश करें ॥४॥

अन्वय: यदा स्योनशीरतिथी रेवतो वीरस्य दुरोण आ चिकेतत्तदा सोऽग्निरिव सुधितः सुप्रीतो गृहस्थस्य दमे इयत्यै विशे वार्यमा दाति ॥४॥

पुनरतिथिगृहस्थाः परस्परं किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यदा) (वीरस्य) (रेवतः) बहुधनयुक्तस्य (दुरोणे) गृहे (स्योनशीः) यः सुखेन शेते सः (अतिथिः) सत्योपदेशकः (आचिकेतत्) समन्ताद्विजानाति (सुप्रीतः) सुष्ठु प्रसन्नः (अग्निः) पावक इव पवित्रतेजस्वी (सुधितः) सुष्ठु हितकारी (दमे) गृहे (आ) (सः) (विशे) प्रजायै (दाति) ददाति (वार्यम्) वरणीयं विज्ञानं (इयत्यै) सुखप्राप्तीच्छायै ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्याः ! यदा विद्वान् धार्मिक उपदेशकोऽतिथिर्युष्माकं गृहाण्यागच्छेत्तदा सम्यगेनं सत्कुरुत। हे अतिथे ! यदा यत्र यत्र भवान् रमणं कुर्यात्तत्र सर्वेभ्यः सत्यमुपदिशेत् ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जेव्हा विद्वान धार्मिक उपदेश करणारा अतिथी तुमच्या घरी येतो तेव्हा चांगल्या प्रकारे त्याचा सत्कार करा. अतिथी जेव्हा ज्या ज्या ठिकाणी भ्रमण करतात, रमतात तेथे तेथे त्यांनी सर्वांना सत्याचा उपदेश करावा. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमं᳓ नो अग्ने अध्वरं᳓ जुषस्व
मरु᳓त्सु इ᳓न्द्रे यश᳓सं कृधी नः
आ᳓ न᳓क्ता बर्हिः᳓ सदताम् उषा᳓सा
उश᳓न्ता मित्रा᳓व᳓रुणा यजेह᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

índre ← índra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

marútsu ← marút- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yaśásam ← yaśás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

náktā ← nákt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

sadatām ← √sad- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

uṣā́sā ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ihá ← ihá (invariable)

mitrā́váruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

uśántā ← √vaś- (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

yaja ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

इ॒मम् । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । अ॒ध्व॒रम् । जु॒ष॒स्व॒ । म॒रुत्ऽसु॑ । इन्द्रे॑ । य॒शस॑म् । कृ॒धि॒ । नः॒ ।
आ । नक्ता॑ । ब॒र्हिः । स॒द॒ता॒म् । उ॒षसा॑ । उ॒शन्ता॑ । मि॒त्रावरु॑णा । य॒ज॒ । इ॒ह ॥

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• adhvaraṃ ← adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• marutsv ← marutsu ← marut
• [noun], locative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• indre ← indra
• [noun], locative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yaśasaṃ ← yaśasam ← yaśas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “esteemed; celebrated; glorious; honorable.”

• kṛdhī ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• naktā ← nakta
• [noun], nominative, plural, neuter
• “night; night.”

• barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• sadatām ← sad
• [verb], dual, Aorist imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• uṣāsośantā ← uṣāsā ← uṣas
• [noun], nominative, dual, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• uṣāsośantā ← uśantā ← vaś
• [verb noun], accusative, dual
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• yajeha ← yaja ← yaj
• [verb], singular, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

• yajeha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

हे अग्ने त्वं नः अस्मदीयम् इमम् अध्वरं यज्ञं जुषस्व सेवस्व। किंच मरुत्सु इन्द्रस्य सखिभूतेषु देवेषु इन्द्रे च यशसं यशोयुक्तं हविर्लक्षणान्नवन्तं नः अस्मदीयं यज्ञं हे अग्ने त्वं कृधि कुरु। स्थापयेत्यर्थः। तथा नक्ता रात्रिश्च उषसा दिवसश्च । अहर्निशे इत्यर्थः। बर्हिः बर्हिषि कुशमये आ सदताम् उपविशताम् । अपि च हे अग्ने उशन्ता उशन्तौ यज्ञमिच्छन्तौ मित्रावरुणा मित्रावरुणौ देवौ इह अस्मिन् यज्ञे यज पूजय ॥

English translation:

“Be gratified, Agni, by this our sacrifice; render our (worship) renowned among Indra and the Maruts; letthe days and nights sit down on the sacred grass; worship (Agni), at this rite, Mitra and Varuṇa, desiring (theoblation).”

Enjoy this ceremony of ours, o Agni. Make it glorious for us among the Maruts and Indra.
Then sit here on the ritual grass night and dawn. Sacrifice here to Mitra and Varuṇa, who desire it.

The adhvarám of pāda a echoes adhvarásya in 1d and provides a faint ring, since the last vs. (6) is extra-hymnic.

In the published translation in c the verb sadatām is taken as a sg. impv. with Agni as subject. At best, this would be a middle 3rd sg. (though tr. as a 2nd ps.), to a stem, and indeed a root, that is otherwise relentlessly active. This is just an error. The form must be a 3rd du. act. impv., with Night and Dawn (the decoupled dual dvandva náktā … uṣā́sā) as subj. – as is the standard interpr. (Grassmann, Geldner, Renou). The tr. should be emended to “Let Night and Dawn sit here on the ritual grass.” What this is meant to convey is another question, since times of day do not usually have a physical presence at the ritual and it is hard to conceive Night and Dawn sitting on the barhis.

For the “repair” of this image in the next hymn, see comm. ad VII.43.3. The ultimate reference is probably to the daily offering to Agni at the two twilights (later called the Agnihotra).

Accept this sacrifice of ours, O Agni; glorify it with Indra and the Maruts.
Here on our grass let Night and Dawn be seated: bring longing Varuna and Mitra hither.

Erfreue dich, Agni, an diesem Opfer von uns, bring es uns bei den Marut, bei Indra zu Ehren! Nacht und Morgen sollen sich auf das Barhis setzen. Verehre hier Mitra und Varuna, die darnach verlangen!

Dies unser Opfer, Agni, lass dir schmecken, und mach es lieb dem Indra und den Maruts; Lass Nacht und Morgen auf die Streu sich setzen, lock’ Mitra her und Varuna durch Opfer.

Наслаждайся, о Агни, этим нашим обрядом!
Сделай (его) (ради нас) славным для Марутов (и) Индры!
Пусть Ночь (и) Ушас усядутся на жертвенную солому!
Почти здесь Митру-Варуну, желающих (этого)!

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे गृहस्थ अतिथि परस्पर के लिये क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान विद्या से प्रकाशित अतिथि ! आप (मरुत्सु) मनुष्यों के (इन्द्रे) और राजा के निमित्त (नः) हम लोगों के (इमम्) इस (अध्वरम्) उपदेशरूपी यज्ञ को निरन्तर (जुषस्व) सेवो (नः) हमारी (यशसम्) कीर्ति की वृद्धि (कृधि) करो (नक्तोषासा) रात्रि को दिन के साथ (बर्हिः) तथा उत्तम आसन को (आ, सदताम्) स्वीकार करो स्थिर होओ और (इह) इस जगत् में (उशन्ता) कामना करते हुए (मित्रावरुणा) प्राण और उदान के समान स्त्री-पुरुषों को आप (यज) मिलो ॥५॥

भावार्थभाषाः - जब अतिथि आवें तब गृहस्थ अर्घ्य, पाद्य, आसन, मधुपर्क, वचन और अन्नादिकों से उसका सत्कार कर और पूछ कर सत्य और असत्य का निर्णय करें और अतिथि भी प्रश्नों के समाधान देवें ॥५॥

अन्वय: हे अग्ने ! त्वं मरुत्स्विन्द्रे न इममध्वरं सततं जुषस्व नोऽस्माकं यशसं कृधि नक्तोषासा बर्हिरासदतामिहोशन्ता मित्रावरुणा त्वं यज ॥५॥

पुनस्ते गृहस्थातिथयः परस्परस्मै किं किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इमम्) (नः) अस्माकम् (अग्ने) पावक इव विद्याप्रकाशितातिथे (अध्वरम्) उपदेशाख्यं यज्ञम् (जुषस्व) (मरुत्सु) मनुष्येषु (इन्द्रे) राजनि (यशसम्) कीर्तिम् (कृधि) अत्र द्व्यच० इति दीर्घः। (नः) अस्माकम् (आ) (नक्ता) रात्रिम् (बर्हिः) उत्तमासनम् (सदताम्) आसीदेत् (उषसा) दिनेन (उशन्ता) कामयमानौ (मित्रावरुणा) प्राणोदानाविव स्त्रीपुरुषौ (यज) (इह) अस्मिन् जगति ॥५॥

भावार्थभाषाः - यदाऽतिथिरागच्छेत्तदा गृहस्था अर्घ्यपाद्यासनमधुपर्कप्रियवचनान्नादिभिः सत्कृत्य पृष्ट्वा सत्यासत्यनिर्णयं कुर्वन्त्वतिथिञ्च प्रश्नान् समादधातु ॥५॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा अतिथी घरी येतो तेव्हा गृहस्थानी अर्घ्य, पाद्य, आसन, मधुपर्क, प्रियवचन इत्यादींनी सत्कार करून व प्रश्न विचारून सत्य-असत्याचा निर्णय घ्यावा व अतिथींनीही त्यांच्या प्रश्नांची उत्तरे द्यावीत. ॥ ५ ॥ हे विद्वानांनो ! तुम्ही आम्हाला विद्या द्या. ज्यामुळे आम्ही प्रजेकडून उत्तम धन प्राप्त करून तुमचे सदैव रक्षण करू. ॥ ५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एव᳓ अग्निं᳓ सहसि᳓यं व᳓सिष्ठो
राय᳓स्कामो विश्व᳓प्स्नियस्य स्तौत्
इ᳓षं रयि᳓म् पप्रथद् वा᳓जम् अस्मे᳓
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

evá ← evá (invariable)

sahasyàm ← sahasyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vásiṣṭhaḥ ← vásiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rāyáskāmaḥ ← rāyáskāma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

staut ← √stu- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

viśvápsnyasya ← viśvápsnya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

paprathat ← √prathⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ए॒व । अ॒ग्निम् । स॒ह॒स्य॑म् । वसि॑ष्ठः । रा॒यःऽका॑मः । वि॒श्वऽप्स्न्य॑स्य । स्तौ॒त् ।
इष॑म् । र॒यिम् । प॒प्र॒थ॒त् । वाज॑म् । अ॒स्मे इति॑ । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥

• evāgniṃ ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• evāgniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sahasyaṃ ← sahasyam ← sahasya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mighty.”

• vasiṣṭho ← vasiṣṭhaḥ ← vasiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vasiṣṭha; vasiṣṭha [word].”

• rāyaskāmo ← rāyaskāmaḥ ← rāyaskāma
• [noun], nominative, singular, masculine

• viśvapsnyasya ← viśvapsnya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “alimentary.”

• staut ← stu
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “laud; praise; declare; stu.”

• iṣaṃ ← iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wealth; property.”

• paprathad ← paprathat ← prath
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “be known; expand; expand; boom.”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• pāta ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; govern.”

• svastibhiḥ ← svasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

वसिष्ठः एतदाख्य ऋषिः रायस्कामः पश्वादिधनानीच्छन् एव एवमुक्तप्रकारेण सहस्यम् । सहो बलम् । तस्य पुत्रम् । तद्वन्तमिति वा। अग्निं देवं विश्वप्न्यस्य पुरुरूपस्य धनस्य लाभाय स्तौत् । एवंभूतोऽग्निः अस्मे अस्मभ्यम् इषम् अन्नं रयिं धनं वाजं बलं च पप्रथत् प्रथयतु विस्तारयतु । ददात्वित्यर्थः । अस्मिन् सूक्ते प्रतिपादिताः सर्वे देवाः यूयम् अस्मान् कल्याणैः सर्वदा पालयत ॥ ॥ ९ ॥

English translation:

“Thus has Vasiṣṭha wishing for riches, glorified the vigorous Agni for the sake of every sort of wealth;may he bestow upon us food, rices, strength; and do you, (gods), ever cherish us with blessings.”

Just in this way Vasiṣṭha, desirous of wealth (like) the distillate of all mother’s milk, praised powerful Agni.
He will spread out refreshment, wealth, and victory’s prize for us. – Do you protect us always with your blessings.
938 VII.43–44

As just indicated, this vs. belongs to the class of “meta” final vss., commenting on the hymn just completed. I would now be inclined to tr. the root pres.

injunc. staut as “has just praised.” The second pāda is interesting for the interaction between analytic phrases and compounds. That is, the first member of the bahuvrīhi rāyás-kāma- ‘having desire for wealth’, rāyáḥ, itself a gen. case form rather than stem form in composition, is modified by / compared to an independent gen. viśvápsnyasya. The connection of this adj. with ‘wealth’ is clear from VIII.97.15, where the independent gen. rāyáḥ is modified by viśvápsnyasya: kadā́… rāyá ā́daśasyer, viśvápsnyasya …

On the sense of the adj., see comm. ad VIII.97.15.

Thus hath Vasistha praised victorious Agni, yearning for wealth that giveth all subsistence.
May he bestow on us food, strength, and riches. Preserve us evermore, ye Gods, with blessings.

Also pries Vasistha, allartigen Reichtum wünschend, den mächtigen Agni. Er möge unseren Speisesegen, Besitz, Gewinn ausdehnen.-Behütet uns immerdar mit eurem Segen!

So hat Vasischtha den gewalt’gen Agni gerühmt voll Lust nach allgestalt’gem Reichthum; Er mache weit uns Speise, Trank und Labung; ihr Götter, schützt uns stets mit eurem Segen.

Так могущественного Агни прославил
Васиштха, жаждущий богатства всякого рода.
Пусть он распространит для нас жертвенную усладу, богатство, награду!
Защищайте вы нас всегда своими милостями!

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• निचृत्पङ्क्तिः
• पञ्चमः

धन की कामना करनेवाले क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (रायस्कामः) धन की कामनावाला (वसिष्ठः) अतीव निवासकर्ता जन (विश्वप्स्न्यस्य) समग्र रूपों में और (सहस्यम्) बल में हुए (अग्निम्) अग्नि की (स्तौत्) स्तुति करता है (एव) वही (अस्मे) हमारी (इषम्) अन्नादि सामग्री (रयिम्) लक्ष्मी (वाजम्) विज्ञान वा अन्न को (पप्रथत्) प्रसिद्ध करता है, हे अतिथि जनो ! (यूयम्) तुम (स्वस्तिभिः) सुखों से (नः) हम लोगों की (सदा) सदैव (पात) रक्षा करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - जिसको धन की कामना हो, वह मनुष्य अग्न्यादि विद्या को ग्रहण करे, जो अतिथियों की सेवा करते हैं, उनको अतिथि लोग अधर्म के आचरण से सदा अलग रखते हैं ॥६॥ इस सूक्त में विश्वेदेवों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह बयालीसवाँ सूक्त और नवम वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: यो रायस्कामो वसिष्ठो विश्वप्स्न्यस्य सहस्यमग्निं स्तौत् स एवास्मे इषं रयिं वाजं पप्रथत्, हे अतिथयः ! यूयं स्वस्तिभिर्नोऽस्मान् सदा पात ॥६॥

धनकामाः पुरुषाः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एव) (अग्निम्) पावकम् (सहस्यम्) सहसि भवम् (वसिष्ठः) अतिशयेन वसुः (रायस्कामः) रायो धनस्य काम इच्छा यस्य सः (विश्वप्स्न्यस्य) विश्वेषु समग्रेषु स्नुषु स्वरूपेषु भवस्य (स्तौत्) स्तौति (इषम्) अन्नादिकम् (रयिम्) श्रियम् (पप्रथत्) प्रथयति (वाजम्) विज्ञानमन्नं वा (अस्मे) अस्माकम् (यूयम्) (पात) (स्वस्तिभिः) (सदा) (नः) ॥६॥

भावार्थभाषाः - यस्य धनस्य कामना स्यात् स मनुष्योऽग्न्यादिविद्यां गृह्णीयात् येऽतिथिसेवां कुर्वन्ति तानतिथयोऽधर्माचरणात् पृथक्सदा रक्षन्तीति ॥६॥ अत्र विश्वेदेवगुणकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति द्विचत्वारिंशत्तमं सूक्तं नवमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ ः ज्याला ध्नाची कामना असेल त्या माणसाने अग्निविद्या ग्रहण करावी, जे अतिथींची सेवा करतात त्यांना अतिथी ग्रहण करावी. जे अतिथींची सेवा करतात त्यांना अतिथी सदैव अधर्माच्या आचरणापासून दूर ठेवतात. ॥ ६ ॥