०४१

• देवता - लिङ्गोक्तदेवताः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - जगती

प्रात᳓र् अग्नि᳓म् प्रात᳓र् इ᳓न्द्रं हवामहे
प्रात᳓र् मित्रा᳓व᳓रुणा प्रात᳓र् अश्वि᳓ना
प्रात᳓र् भ᳓गम् पूष᳓णम् ब्र᳓ह्मणस् प᳓तिम्
प्रातः᳓ सो᳓मम् उत᳓ रुद्रं᳓ हुवेम

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prātár ← prātár (invariable)

prātár ← prātár (invariable)

aśvínā ← aśvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

mitrā́váruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

prātár ← prātár (invariable)

prātár ← prātár (invariable)

bhágam ← bhága- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bráhmaṇaḥ ← bráhman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prātár ← prātár (invariable)

pūṣáṇam ← pūṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

huvema ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

prātár ← prātár (invariable)

rudrám ← rudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

प्रा॒तः । अ॒ग्निम् । प्र॒तः । इन्द्र॑म् । ह॒वा॒म॒हे॒ । प्र॒तः । मि॒त्रावरु॑णा । प्रा॒तः । अ॒श्विना॑ ।
प्र॒तः । भग॑म् । पू॒षण॑म् । ब्रह्म॑णः । पति॑म् । प्र॒तः । सोम॑म् । उ॒त । रु॒द्रम् । हु॒वे॒म॒ ॥

• prātar
• [adverb]
• “at dawn; early.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• prātar
• [adverb]
• “at dawn; early.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• prātar
• [adverb]
• “at dawn; early.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• prātar
• [adverb]
• “at dawn; early.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• prātar
• [adverb]
• “at dawn; early.”

• bhagam ← bhaga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• pūṣaṇam ← pūṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• brahmaṇas ← brahmaṇaḥ ← brahman
• [noun], genitive, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• prātaḥ ← prātar
• [adverb]
• “at dawn; early.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• rudraṃ ← rudram ← rudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• huvema ← hu
• [verb], plural, Aorist optative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

प्रातः उषःकाले अग्निं देवं हवामहे वयं स्तोतार आह्वयामः । तथा प्रातःकाले इन्द्रं हवामहे। तथा मित्रावरुणा मित्रावरुणावहोरात्राभिमानिनौ देवौ प्रातः वयं हवामहे । तथाश्विनौ देवानां भिषजौ प्रातः वयं हवामहे । तथा प्रातः भगं देवं पूषणं देवं ब्रह्मणस्पतिं मन्त्राभिमानिनमेतत्संज्ञकं चाह्वयामः। तथा प्रातः सोमम् एतत्संज्ञकं देवम् उत अपि च रुद्रं देवं च हुवेम आह्वयामः ॥

प्रातःकालेऽग्न्यादीन्देवानाह्वयामः । प्रतिदेवं वाक्यभेदेन प्राधान्यद्योतनाय प्रातश्शब्दावृत्तिः । यत्रावृत्तिर्नास्ति तत्राप्यावृत्तिरुन्नेया ॥

8यदुक्तं सूत्रकारेण - ‘तत्र सलिलमुपजुहुयात्’ इति । तत्र पूर्वोक्ते कर्मणि नासदासीयसूक्तगतैर्मन्त्रैर्जलद्रवेणोपहोमाः कर्तव्या इत्यर्थः । तस्मिन्मूक्ते प्रथमामृचमाह ।

दम्पत्योः हृदयविश्लेषे हृदयसंसर्गेप्सोर्होमः। - प्रातरग्निमिति ॥

अग्न्यादयः प्रसिद्धाः तान् प्रातः हवामहे आह्वयामः रक्षार्थम् । उत रुद्रं हुवेम अपि रुद्रं प्रातर् आह्वयामः ॥

English translation:

“We invoke at dawn Agni; at dawn Indra; at dawn Mitra and Varuṇa; at dawn the Aśvins; at dawnBhaga, Pūṣan, Brahmaṇaspati; at dawn Soma and Rudra.”

At early morning we call on Agni, at early morning on Indra, at early morning on Mitra and Varuṇa, at early morning on the Aśvins;
at early morning on Bhaga, Pūṣan, Brahmaṇaspati, at early morning on Soma and Rudra should we call.

As was just noted, this vs. is in Jagatī in an otherwise Triṣṭubh hymn (and hymn sequence) – or rather its first three quarters are. The final pāda is in Triṣṭubh and ends with the verb 1st pl. opt. huvema, which gives a Triṣṭubh cadence and also ends the first pāda of the next vs. (2a), contrasting with its semantic match 1st pl. pres.

indic. havāmahe in the first pāda (1a), which provides a Jagatī cadence. The switch in meter at the end of the vs., cleverly accomplished while holding the verb essentially constant, and the variant repetition of the opening of the 2nd hemistich, prātár bhágam, at the opening of vs. 2, prātar(-jítam) bhágam, knit the 1st vss. together despite the metrical difference and the range of gods in vs. 1.

AGNI at dawn, and Indra we invoke at dawn, and Varuna and Mitra, and the Asvins twain.
Bhaga at dawn, Pusan, and Brahmanaspati, Soma at dawn, Rudra we will invoke at dawn.

Am Morgen rufen wir Agni, am Morgen Indra, am Morgen Mitra und Varuna, am Morgen die beiden Asvin, am Morgen Bhaga, Pusan, Brahmanaspati. Am Morgen wollen wir Soma und Rudra rufen.

Frühmorgens laden Agni wir und Indra ein, frühmorgens Mitra-Varuna, die Ritter früh, Frühmorgens Bhaga, Puschan und Brihaspati, frühmorgens laden Soma wir und Rudra ein.

Рано утром Агни, рано утром Индру мы призываем,
Рано утром Митру-Варуну, рано утром Ашвинов,
Рано утром Бхагу, Пушана, Брахманаспати,
Рано утром Сому, а также Рудру мы хотим призывать.

• लिङ्गोक्ताः
• वसिष्ठः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब सात ऋचावाले इक्तालीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में प्रातःकाल उठ के जब तक सोवें तब तक मनुष्यों को क्या-क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे हम लोग (प्रातः) प्रभात काल में (अग्निम्) अग्नि को (प्रातः) प्रभात समय में (इन्द्रम्) बिजुली वा सूर्य को (प्रातः) प्रातः समय (मित्रावरुणाः) प्राण और उदान के समान मित्र और राजा को तथा (प्रातः) प्रभात काल (अश्विना) सूर्य चन्द्रमा वैश्व वा पढ़ानेवालों की (हवामहे) विचार से प्रशंसा करें (प्रातः) प्रभात समय (भगम्) ऐश्वर्य्य को (पूषणम्) पुष्टि करनेवाले वायु को (ब्रह्मणस्पतिम्) वेद ब्रह्माण्ड वा सकलैश्वर्य के स्वामी जगदीश्वर को (सोमम्) समस्त ओषधियों को (उत) और (प्रातः) प्रभात समय (रुद्रम्) फल देने से पापियों को रुलानेवाले ईश्वर वा पाप फल भोगने से रोनेवाले जीव की (हुवेम) प्रशंसा करें, वैसे तुम भी प्रशंसा करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को रात्रि के पिछले पहर में उठ कर आवश्यक कार्य्य कर ध्यान से शरीरस्थ वा ब्रह्माण्डस्थ वा बिजुली, प्राण, उदान, मित्र, सूर्य, चन्द्रमा, ऐश्वर्य, पुष्टि, परमेश्वर, ओषधिगण और जीव विचार से जानने योग्य हैं, फिर अग्निहोत्रादि कामों से सब जगत् का उपकार कर कृतकृत्य होना चाहिये ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या! यथा वयं प्रातरग्निं प्रातरिन्द्रं प्रातर्मित्रावरुणा प्रातरश्विना हवामहे प्रातर्भगं पूषणं ब्रह्मणस्पतिं सोममुत प्राता रुद्रं हुवेम तथा यूयमप्याह्वयत ॥१॥

अथ प्रातरुत्थाय यावच्छयनं तावन्मनुष्यैः किं किं कर्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रातः) प्रभाते (अग्निम्) पावकम् (प्रातः) (इन्द्रम्) विद्युतं सूर्यं वा (हवामहे) होमेन विचारेण प्रशंसेम (प्रातः) (मित्रावरुणा) प्राणोदानाविव सखिराजानौ (प्रातः) (अश्विना) सूर्याचन्द्रमसौ वैद्यावध्यापकौ वा (प्रातः) (भगम्) ऐश्वर्यम् (पूषणम्) पुष्टिकरं वायुम् (ब्रह्मणस्पतिम्) ब्रह्मणो वेदस्य ब्रह्माण्डस्य सकलैश्वर्यस्य वा स्वामिनं जगदीश्वरम् (प्रातः) (सोमम्) सर्वौषधिगणम् (उत) (रुद्रम्) पापफलदानेन पापिनां रोदयितारं पापफलभोगेन रोदकं जीवं वा (हुवेम) प्रशंसेम ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः रात्रेः पश्चिमे याम उत्थायावश्यकं कृत्वा ध्यानेन शरीरस्थं ब्रह्माण्डस्य वाऽग्निं विद्युतं प्राणोदानौ मित्राणि सूर्याचन्द्रमसावैश्वर्यं पुष्टिः परमेश्वर ओषधिगणः जीवश्च विचारेण वेदितव्यः पुनरग्निहोत्रादिभिः कर्मभिः सर्वं जगदुपकृत्य कृतकृत्यैर्भवितव्यम् ॥१॥

या सूक्तात माणसांच्या दिनचर्येचे वर्णन केलेले असून या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - माणसांनी रात्रीच्या प्रहरी उठून आवश्यक कार्य करून ध्यानपूर्वक शरीरातील किंवा ब्रह्मांडातील विद्युत, प्राण, उदान, मित्र, सूर्य, चंद्र, ऐश्वर्याची पुष्टी, परमेश्वर, औषधी व जीव हे विचारपूर्वक जाणावेत. नंतर अग्निहोत्र इत्यादी कार्य करून सर्व जगावर उपकार करून कृतकृत्य व्हावे. ॥ १ ॥

• देवता - भगः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्रातर्जि᳓तम् भ᳓गम् उग्रं᳓ हुवेम
वय᳓म् पुत्र᳓म् अ᳓दितेर् यो᳓ विधर्ता᳓
आध्र᳓श् चिद् य᳓म् म᳓न्यमानस् तुर᳓श् चिद्
रा᳓जा चिद् य᳓म् भ᳓गम् भक्षी᳓ति आ᳓ह

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhágam ← bhága- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

huvema ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

prātarjítam ← prātarjít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áditeḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

putrám ← putrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

vidhartā́ ← vidhartár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ādhráḥ ← ādhrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

cit ← cit (invariable)

mányamānaḥ ← √man- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

turáḥ ← turá- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ha ← √ah- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

bhágam ← bhága- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhakṣi ← √bhaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

íti ← íti (invariable)

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

प्रा॒तः॒ऽजित॑म् । भग॑म् । उ॒ग्रम् । हु॒वे॒म॒ । व॒यम् । पु॒त्रम् । अदि॑तेः । यः । वि॒ऽध॒र्ता ।
आ॒ध्रः । चि॒त् । यम् । मन्य॑मानः । तु॒रः । चि॒त् । राजा॑ । चि॒त् । यम् । भग॑म् । भ॒क्षि॒ । इति॑ । आह॑ ॥

• prātarjitam ← prātar
• [adverb]
• “at dawn; early.”

• prātarjitam ← jitam ← jit
• [noun], accusative, singular, masculine
• “curative; removing; victorious; winning.”

• bhagam ← bhaga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• ugraṃ ← ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• huvema ← hvā
• [verb], plural, Present optative
• “raise; call on; call; summon.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• putram ← putra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• aditer ← aditeḥ ← aditi
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vidhartā ← vidhartṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “organizer.”

• ādhraś ← ādhraḥ ← ādhra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “weak.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• manyamānas ← manyamānaḥ ← man
• [verb noun], nominative, singular
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• turaś ← turaḥ ← tura
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; noble; noble.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• bhagam ← bhaga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• bhakṣīty ← bhakṣi ← bhaj
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• bhakṣīty ← iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

• āha ← ah
• [verb], singular, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

यः भगो देवः विधर्ता विश्वस्य जगतो धारकः जितं जयशीलम् उग्रम् उद्गूर्णम् अदितेः पुत्रं भगं देवं प्रातःकाल एव वयं हुवेम आह्वयामः । आध्रश्चित् दरिद्रोऽपि स्तोता यं भगं देवं मन्यमानः स्तुवन् भगं भजनीयं धनं भक्षि भज विभज मह्यं देहि इति आह ब्रवीति । तुरश्चित् । तुरतिर्गतिकर्मा। प्राप्तधनोऽपि राजा चित् समर्थोऽपि जनः यं भगं देवं भजनीयं धनं मह्यं भक्षि देहीत्याह । तं भगं प्रातरेव वयं हुवेमेति संबन्धः ॥

प्रातःकाले जितं जययुक्तमुग्रं वैरिषु तीव्रं भगं देवं हुवेम आह्वयामः । कीदृशम्? अदितेः पुत्रमादित्यं, य आदित्यो विशेषेण जगतो धारयिता तमिति पूर्वत्रान्वयः । आध्रश्चित् दरिद्रोऽपि यं देवमभिमतप्रदं मन्यमानः भगं देवं भक्षीत्याह भजनं करोमीति ब्रूते, तथा तुरश्चित् कार्येषु त्वरमाणोऽपि यं भगं कार्यसाधकं मन्यमानो भजेयेति ब्रूते, तथा राजाचित् रजाऽपि यं भगं राज्यसाधकं मन्यमानो भजेयेति ब्रूते तं भगमाह्वयाम इति पूवत्रान्वयः ॥

18अथ वपाया याज्यामाह ।

प्रातर्जितमिति ॥ प्रातः प्रातः काले जयतीति प्रातर्जित् तं भगं आदित्यानामन्यतमं उग्रं अनभिभवनीयं वयं हुवेम आह्वयामः पुत्रं अदितेः आदित्यं यो विधर्ता सर्वस्य धारयिता वृष्ट्यादिना । आध्रः दरिद्रः तुरः त्वरमाणः । चिच्-छब्दो ऽप्य्-अर्थे । भक्षीति भजेर्लिङर्थे लुङि रूपम् ।

आध्रोऽपि त्वरमाणो ऽपि राजापि मन्यमानः जानानश्चेत् यं भगं इत्थमाह । कथम्? भगं भक्षि भगं भजेयेति जानानः सर्वं एवं यस्य भक्ततामाशास्ते इत्यर्थः ॥

English translation:

“We invoke at dawn fierce Bhaga, the son of Aditi, who is the sustainer (of the world), to whom the poorman praising him applies, saying, give (me wealth), to whom the opulent prince (addresses the same prayer).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Towhom the poor man: ādhraścid yam manya mānas turascid rājā cid yam bhagam bhakṣity aha: the ādhra= unsatisfied, hungry, or poor;

Ura = atura, sick, or yama

We should call on the one victorious at early morning, Bhaga the strong, Aditi’s son, who is the distributor,
to whom even a person who thinks himself weak (and also) even the powerful, even the king says “Apportion me a portion.”

On the first pāda of this vs. see comm. immediately above.

The referent of the repeated rel. prn. yá- (b, c, d) is Bhaga, and we therefore might expect that in the sequence in d yám bhágam the latter word refers to the god (as the same acc. does in pāda a and in 1c). But instead it is almost surely merely a pun on the divine name and its first reading is as the homonymous (and of course etymologically identical) common noun ‘portion’ – though the more usual word for ‘portion’ is bhāgá-. At best it could be read twice, once as the name, once the common noun (“which Bhaga … portion …”). If we follow the Pp., bhágam must be part of the quotation ended by íti, because the other word in the quotation, bhakṣi, is read by the Pp. as unaccented and cannot therefore be initial in the quotation/clause.

In principle, however, the sandhi form bhakṣī́ti could contain both an accented particle íti and an accented bhakṣí, contra the Pp. which could – and should – then be the only word in the quotation.

Part – but only part – of the solution depends on how we analyze the verb form. Oldenberg and Geldner inter alia (e.g., Scarlatta 157) take it as a 1st sg. middle, which could therefore be accented, since medial s-aor. forms take accent on the ending (cf. bhakṣīyá, bhakṣīmahí) – though it need not be. (Indeed no one, as far as I know, rejects the unaccented Pp reading in favor of *bhakṣí.) I follow the view of Sāyaṇa. (also Grassmann, Wh. [AV tr. III.16.2], Narten [p. 179 n. 512] inter alia [see Oldenberg’s reff.]), that it is a 2nd sg. act., that is, a -si impv. (ultimately derived from the act. s-aor. subjunctive; cf. bhakṣat), where we should expect root accent (*bhákṣi) if the form were to be accented. Because there seems to be universal agreement that bhakṣi is unaccented, the divergent interpretations of the morphology do not affect the interpr. of where the quotation begins, but it seems worthwhile to point out the possible interpr. not taken.

One reason I prefer the -si impv. interpr. is that the 1st sg. interpr. might impose more modality on an injunctive than we might expect: cf. Geldner’s “ich möchte … teilhaft werden” (though Scarlatta’s “ich bekomme …” avoids modality). The context favors a request, rather than a statement of accomplishment. 67

We will invoke strong, early-conquering Bhaga, the Son of Aditi, the great supporter:
Thinking of whom, the poor, yea, even the mighty, even the King himself says, Give me Bhaga.

Bhaga, den mächtigen Sieger am Morgen, wollen wir rufen, der Aditi Sohn, der der Verteiler ist, zu dem auch wer sich für schwach hält, und auch der Mächtige, zu dem selbst der König sagt: Ich möchte des Glückes, des Bhaga, teilhaft werden.

Wir wollen den, der früh gewinnt und austheilt, den mächt’gen Bhaga, den Aditja, rufen, Von dem der schwache, ja auch der sich stark dünkt, der König selbst »dich möcht’ ich haben« saget.

Рано утром побеждающего Бхагу грозного мы хотим призывать,
Сына Адити, (того,) кто распределитель (благ),
О котором и слабый, и тот, кто считает себя сильным,
И сам царь говорит: Пусть буду я причастен к Бхаге!

• भगः
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (अदितेः) अन्तरिक्षस्थ भूमि वा प्रकाश का (विधर्ता) वा विविध लोकों का धारण करनेवाला (आध्रः, चित्) जो सब ओर से धारण सा किया जाता (मन्यमानः) जानता हुआ (तुरः) शीघ्रकारी (राजा) प्रकाशमान (चित्) निश्चय से परमात्मा (यम्) जिस (भगम्) ऐश्वर्य्य की प्राप्ति होने को (आह) उपदेश देता है, जिसकी प्रेरणा पाये हुए (वयम्) हम लोग (पुत्रम्) पुत्र के समान (प्रातर्जितम्) प्रातःकाल ही उत्तमता से प्राप्त होने को योग्य (उग्रम्) तेजोमय तेज भरे हुए (भगम्) ऐश्वर्य्य को (हुवेम) कहें (इति) इस प्रकार (यम्, चित्) जिस को निश्चय से मैं (भक्षि) सेवूँ, उसकी सब उपासना करें ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। मनुष्यों को चाहिये कि प्रातः समय उठकर सब के आधार परमेश्वर का ध्यान कर सब करने योग्य कामों को नाना प्रकार से चिंतवन कर धर्म और पुरुषार्थ से पाये हुए ऐश्वर्य को भोगें वा भुगावें, यह ईश्वर उपदेश देता है ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! योऽदितेर्विधर्ताऽऽध्रश्चिन्मन्यमानस्तुरो राजा चिदिव परमात्मा यं भगं प्राप्तुमाह यत्प्रेरिता वयं पुत्रमिव प्रातर्जितमुग्रं भगं हुवेमेति यं चिदहं भक्षि तं सर्व उपासीरन् ॥२॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रातर्जितम्) प्रातरेव जेतुमुत्कर्षयितुं योग्यम् (भगम्) ऐश्वर्यम् (उग्रम्) तेजोमयम् (हुवेम) शब्दयेम (वयम्) (पुत्रम्) पुत्रमिव वर्तमानम् (अदितेः) अन्तरिक्षस्थाया भूमेः प्रकाशस्य वा (यः) (विधर्ता) विविधानां लोकानां धर्ता (आध्रः) यः सर्वैस्समन्ताद् ध्रियते (चित्) अपि (यम्) (मन्यमानः) विजानन् (तुरः) शीघ्रकारी (चित्) इव (राजा) प्रकाशमानः (चित्) अपि (यम्) (भगम्) ऐश्वर्यम् (भक्षि) भजेयं सेवेय (इति) अनेन प्रकारेण (आह) उपदिशतीश्वरः ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। मनुष्यैः प्रातरुत्थाय सर्वाधारं परमेश्वरं ध्यात्वा सर्वाणि कर्तव्यानि कार्याणि विचिन्त्य धर्मेण पुरुषार्थेन प्राप्तमैश्वर्यं भोक्तव्यं भोजयितव्यमितीश्वर उपदिशति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. माणसांनी प्रातःकाळी उठून सर्वांचा आधार असलेला परमेश्वराचे ध्यान करून व करण्यायोग्य काम करून विविध प्रकारचे चिंतन करून धर्म व पुरुषार्थाने प्राप्त झालेले ऐश्वर्य भोगावे व भोगवावे. हा ईश्वराचा उपदेश आहे. ॥ २ ॥

• देवता - भगः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

भ᳓ग प्र᳓णेतर् भ᳓ग स᳓त्यराधो
भ᳓गेमां᳓ धि᳓यम् उ᳓द् अवा द᳓दन् नः
भ᳓ग प्र᳓ णो जनय गो᳓भिर् अ᳓श्वैर्
भ᳓ग प्र᳓ नृ᳓भिर् नृव᳓न्तः सियाम

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhága ← bhága- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhága ← bhága- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

práṇetar ← praṇetár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sátyarādhaḥ ← satyárādhas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ava ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

bhága ← bhága- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dádat ← √dā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dhíyam ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

imā́m ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

út ← út (invariable)

áśvaiḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

bhága ← bhága- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

janaya ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prá ← prá (invariable)

bhága ← bhága- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nŕ̥bhiḥ ← nár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

nr̥vántaḥ ← nr̥vánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

भग॑ । प्रने॑त॒रिति॒ प्रऽने॑तः । भग॑ । सत्य॑ऽराधः । भग॑ । इ॒माम् । धिय॑म् । उत् । अ॒व॒ । दद॑त् । नः॒ ।
भग॑ । प्र । नः॒ । ज॒न॒य॒ । गोभिः॑ । अश्वैः॑ । भग॑ । प्र । नृऽभिः॑ । नृ॒ऽवन्तः॑ । स्या॒म॒ ॥

• bhaga
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• praṇetar ← praṇetṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “leader.”

• bhaga
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• satyarādho ← satya
• [noun]
• “true; real; real; faithful; good.”

• satyarādho ← rādhaḥ ← rādhas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• bhagemāṃ ← bhaga
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• bhagemāṃ ← imām ← idam
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dhiyam ← dhī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• avā ← ava ← av
• [verb], singular, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• dadan ← dadat ← dā
• [verb noun], nominative, singular
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• bhaga
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ṇo ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• janaya ← janay ← √jan
• [verb], singular, Present imperative
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• gobhir ← gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• aśvair ← aśvaiḥ ← aśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• bhaga
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• nṛbhir ← nṛbhiḥ ← nṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛvantaḥ ← nṛvat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “rich in men.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हे भग देव त्वं प्रणेता प्रकर्षेण नेतासि । तादृश प्रणेतः हे भग त्वं सत्यराधः सत्यधनोऽसि । तादृश सत्यराधो हे भग त्वं नः अस्मभ्यं ददत् कामान् प्रयच्छन् इमाम् अस्मदीयां धियं स्तुतिम् उदव उद्रक्ष फलयुक्तां कुरु । हे भग त्वं गोभिरश्वैः च नः अस्मान् प्र जनय प्रोद्भूतान् कुरु । हे भग त्वत्प्रसादाद्वयं नृभिः नेतृभिः पुत्रादिभिः नृवन्तः मनुष्यवन्तः प्र स्याम प्रभवेम ॥

हे प्रणेतः प्रकर्षेण नेतुं कुशल हे भगदेव अस्मान् कर्मणि प्रणयेति शेषः । हे सत्यराधः सत्यधन भगदेव अस्मभ्यं धनं देहीति शेषः । हे भग नोऽस्मभ्यमिमां धियं ददत् कर्मानुष्ठानबुद्धिं प्रयच्छन् उदव उत्कर्षेण रक्ष । हे भगदेव नः अस्मान् गोभिरश्वैः प्रजनय तद्युक्तान् कुर्वित्यर्थः । हे भग त्वत्प्रसादाद्वयं नृभिः पुत्रपौत्रादिभिः पुरुषैः नृवन्तः पुरुषवन्तः स्याम ॥

19अथ पुरोडाशस्य पुरोनुवाक्यामाह ।

भग प्रणेतरिति ॥ हे भग । सर्वस्य प्रणेतः आदरार्थं पुनःपुनरामन्त्र्यते । भग । सत्यराधः । राधः इति धननाम । भग । इमां धियं येयं मम बुद्धिः सपत्नी बाधेयेति तां सपत्नीबाधनं वा उदव उत्तिष्ठमानो भूत्वा रक्षतात् पर्यायेण रक्ष ददत् नः अस्मभ्यं अभिमतं ददत् । हे भग । त्वं नः अस्मान् गोभिरश्वैश् च प्रजनय समृद्धान् कुरु । हे भग । त्वत्प्रसादात् वयं नृभि दासादिभिः नृवन्तः प्रकर्षेण स्याम ॥

English translation:

“Bhaga, chief leader of rites, Bhaga, faithful granting (our wishes), fructify ceremony, enrich us withcattle and horses; may we Bhaga, be eminent with male descendants and followers.”

O Bhaga the leader, o Bhaga whose generosity is real, o Bhaga—promote this poetic insight of ours as you give to us.
Bhaga, propagate us with cows and horses; Bhaga, might we, possessed of superior men, be preeminent through our men.

Although the prātár of vs. 1 and 2a has disappeared, this vs. seems to contain a reminiscence of it: 1c #prātár bhágam is echoed by 3a #bhága prá(ṇe)tar (in opposite order), and pādas c and d then pick up prá ṇ(etar) of 3a in #bhága prá ṇo and #bhága prá nṛ́bhiḥ (latter without retroflexion). This is hardly the most sophisticated effect in Rigvedic poetry, but it is an illustration of the subtle concatenative effects that can provide unity and a throughline in even the most banal (as this hymn mostly is) composition.

Bhaga our guide, Bhaga whose gifts are faithful, favour this song, and give us wealth, O Bhaga.
Bhaga, augment our store of kine and horses, Bhaga, may we be rich in men and heroes.

Bhaga, du Führer, Bhaga, du wahrhaft Belohnender, Bhaga, nimm dieses Gebet gut auf, indem du uns schenkst! Bhaga, mehre uns an Rindern, an Rossen; Bhaga, an Männern möchten wir reich sein.

O Bhaga, Führer, Bhaga, wahrhaft reicher, begünst’ge, Bhaga, dieses Lied, uns spendend, O Bhaga, mach uns reich an Ross und Rindern, und lass, o Bhaga, uns an Helden reich sein.

О Бхага, ведущий вперед, о Бхага, истинно дарящий,
О Бхага, поддержи эту молитву, одаряя нас!
О Бхага, обогати нас коровами (и) конями!
О Бхага, пусть мы, богатые мужами, выделяемся мужами!

• भगः
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को ईश्वर की प्रार्थना क्यों करनी चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (भग) सकलैश्वर्य्ययुक्त (प्रणेतः) उत्तमता से प्राप्ति करानेवाले (भग, सत्यराधः) अत्यन्त सेवा करने योग्य प्रकृतिरूप धनयुक्त (भग) सकल ऐश्वर्य देनेवाले ईश्वर ! आप कृपा कर (नः) हम लोगों के लिये (इमाम्) इस प्रशंसायुक्त (धियम्) उत्तम बुद्धि को (ददत्) देते हुए हम लोगों की (उत्, अव) उत्तमता से रक्षा कीजिये, हे (भग) सर्वसामग्री युक्त ! (नः) हम लोगों के लिये (गोभिः) गौवें वा पृथिवी आदि से (अश्वैः) वा शीघ्रगामी घोड़ा वा पवन वा बिजुली आदि से (प्र, जनय) उत्तमता से उत्पत्ति दीजिये, हे (भग) सकलैश्वर्य्य युक्त ! आप हम लोगों को (नृभिः) नायक श्रेष्ठ मनुष्यों से (प्र) उत्तम उत्पत्ति दीजिये जिस से हम लोग (नृवन्तः) बहुत उत्तम मनुष्य युक्त (स्याम) हों ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य ईश्वर की आज्ञा, प्रार्थना, ध्यान और उपासना का आचरण पहिले करके पुरुषार्थ करते हैं, वे धर्मात्मा होकर अच्छे सहायवान् हुए सकल ऐश्वर्य को प्राप्त होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे भग प्रणेतर्भग सत्यराधो भगेश्वर ! त्वं कृपया न इमां धियं दददस्मानुदव हे भग ! नो गोभिरश्वैः प्र जनय, हे भग ! त्वमस्मान्नृभिः प्र जनय यतो वयं नृवन्तस्स्याम ॥३॥

पुनर्मनुष्यैरीश्वरः किमर्थं प्रार्थनीय इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भग) सकलैश्वर्ययुक्त (प्रणेतः) प्रकर्षेण प्रापक (भग) सेवनीयतम (सत्यराधः) सत्यं राधः प्रकृत्याख्यं धनं यस्य तत्सम्बुद्धौ (भग) सकलैश्वर्यप्रद (इमाम्) वर्तमानां प्रशस्ताम् (धियम्) प्रज्ञाम् (उत्) (अव) रक्ष वर्धय वा। अत्र द्व्यचो॰ इति दीर्घः। (ददत्) प्रयच्छन् (नः) अस्मभ्यम् (भग) सर्वसामग्रीप्रद (प्र) (नः) अस्मभ्यम् (जनय) (गोभिः) धेनुभिः पृथिव्यादिभिर्वा (अश्वैः) तुरङ्गैर्महद्भिर्विद्युदादिभिर्वा (भग) सकलैश्वर्ययुक्त (प्र) (नृभिः) नायकैः श्रेष्ठैर्मनुष्यैः (नृवन्तः) बहूत्तममनुष्ययुक्ताः (स्याम) भवेम ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या ईश्वराज्ञाप्रार्थनाध्यानोपासनानुष्ठानपुरःसरं पुरुषार्थं कुर्वन्ति ते धर्मात्मानो भूत्वा सुसहायास्सन्तः सकलैश्वर्यं लभन्ते ॥३॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे ईश्वराची आज्ञा, प्रार्थना, ध्यान व उपासना प्रथम करून नंतर पुरुषार्थ करतात ती धर्मात्मा बनून साह्यकर्ती होतात व संपूर्ण ऐश्वर्य प्राप्त करतात. ॥ ३ ॥

• देवता - भगः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उते᳓दा᳓नीम् भ᳓गवन्तः सियाम
उत᳓ प्रपित्व᳓ उत᳓ म᳓ध्ये अ᳓ह्नाम्
उतो᳓दिता मघवन् सू᳓रियस्य
वयं᳓ देवा᳓नां सुमतउ᳓ सियाम

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhágavantaḥ ← bhágavant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

idā́nīm ← idā́nīm (invariable)

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)

áhnām ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

mádhye ← mádhya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

prapitvé ← prapitvá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

utá ← utá (invariable)

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

úditā ← úditi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sumataú ← sumatí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

उ॒त । इ॒दानी॑म् । भग॑ऽवन्तः । स्या॒म॒ । उ॒त । प्र॒ऽपि॒त्वे । उ॒त । मध्ये॑ । अह्ना॑म् ।
उ॒त । उत्ऽइ॑ता । म॒घ॒ऽव॒न् । सूर्य॑स्य । व॒यम् । दे॒वाना॑म् । सु॒ऽम॒तौ । स्या॒म॒ ॥

• utedānīm ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utedānīm ← idānīm
• [adverb]
• “now.”

• bhagavantaḥ ← bhagavat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “honorable; divine; fortunate; holy; adorable; happy; august; favored.”

• syāmota ← syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• syāmota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• prapitva ← prapitve ← prapitva
• [noun], locative, singular, neuter
• “beginning.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• madhye ← madhya
• [noun], locative, singular, neuter
• “midst; center; cavity; inside; middle; center; waist; group; pulp; torso; time interval; area; series; madhya [word]; Madhya; noon; middle; middle age; span; belly.”

• ahnām ← ahar
• [noun], genitive, plural, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• utoditā ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utoditā ← uditā ← uditi
• [noun], locative, singular, feminine
• “rise.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “big.”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sumatau ← sumati
• [noun], locative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

उत अपि च इदानीं वयं भगवन्तः स्याम । हे भग भगेन त्वया स्वामिना युक्ता भवेम । यद्वा । भगवन्तो धनवन्तः स्याम । उत अपि च प्रपित्वे अह्रां प्राप्ते पूर्वाह्ने भगवन्तः स्याम। उत अपि च अह्नां दिवसानां मध्ये मध्याह्ने भगवन्तः स्याम । उत अपि च हे मघवन् धनवन् भग देव सूर्यस्य सर्वस्य प्रेरकस्य देवस्य उदिता उदितौ उदये सति वयं त्वदनुग्रहात् देवानाम् इन्द्रादीनां सुमतौ अनुग्रहबुद्धौ स्याम भवेम ॥

उतेदानीमस्मिन्कालेऽपि भगवन्तः अनेन भगेन देवेन युक्ताः स्याम । उत प्रपित्वे सायंकालेऽपि, उत अह्नां मध्ये मथ्याह्नकालेऽपि, उतोदिता उदयकालेऽपि भतेन देवेन युक्ताः स्याम । हे मघवन् देव वयं सूर्यस्य तव सुमतौ स्याम अनुग्रहबुद्धौ तिष्ठेम ॥

20अथ पुरोडाशस्य याज्यामाह ।

उतेति ॥ इदानीं अस्मिन् कर्मकाले वयं भगेन देवेन तद्वन्तः स्याम । उत प्रपित्वे अपि सायाह्ने उत मध्ये अह्नां मध्याह्नेपि उत अपि उदिता उदयः उदितं तस्मिन् उदिता सप्तम्येकवचनस्याकारः । हे मघवन् । मघ इति धननाम धनवान् ।? कस्योदये? सूर्यस्य पूर्वाह्नादिषु त्रिष्वपि कालेषु वयं भगवन्तस् स्यामेत्यर्थः । किंच - वयं देवानां सुमतौ शोभनायां मतौ अनुग्रहात्मिकायां बुद्धौ स्याम भगस्यैव प्रसादात् अन्ये देवा अपि अस्माननुगृह्णीयुरित्यर्थः ।

English translation:

“May we now have Bhaga (for our lord), whether in the forenoon or mid- day, or at sun-rise; may we,Maghavan, enjoy the favour of the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bhaga: utedanim bhagavantaḥ syāma, may we be now possessors ofBhaga; or, may we be possessors of wealth;

Bhagavantaḥ = also, possessors of knowledge, jñānavantaḥ;

Atsunrise: prapitve = purvāhne; alternative meaning: sūryasya prapatane, astomaye, sun-down, sunset

And just now might we be possessed of portion [/accompanied by Bhaga], and at evening and at the middle of the days,
and at the rising of the sun, o bounteous one, might we be in the good grace of the gods.

On the structural relationship of the various utá-s here, see Klein DGRV I.355-56.

So may felicity be ours at present, and when the day approaches, and at noontide;
And may we still, O Bounteous One, at sunset be happy in the Deities’ loving-kindness.

Und zu dieser Stunde möchten wir glücklich sein und im Vorrücken der Sonne und in der Mitte der Tage und bei Aufgang der Sonne, o Gabenreicher, möchten wir in der Gunst der Götter stehen.

Auch jetzt versorge uns mit reichem Antheil beim Tages Anbruch und in Tages Mitte; Und, o gewalt’ger, bei der Sonne Heimgang lass du uns stehen in der Gunst der Götter.

А также пусть будем мы сейчас счастливыми,
А также утром, а также в середине дней,
А также на восходе солнца, о щедрый!
Пусть будем мы в милости у богов!

• भगः
• वसिष्ठः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर मनुष्यों को किससे कैसा होना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) परमपूजित ऐश्वर्य्य युक्त जगदीश्वर ! (इदानीम्) इस समय (उत) और (प्रपित्वे) उत्तमता से ऐश्वर्य्य की प्राप्ति समय में (उत) और (अह्नाम्) दिनों में (मध्ये) बीच (उत) और (सूर्यस्य) सूर्य लोक के (उदिता) उदय में (उत) और सायंकाल में (भगवन्तः) बहुत उत्तम ऐश्वर्ययुक्त (वयम्) हम लोग (स्याम) हों (देवानाम्) तथा आप्तविद्वानों की (सुमतौ) श्रेष्ठ मति में स्थिर हों ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य जगदीश्वर का आश्रय और आज्ञा पालन से विद्वानों के सङ्ग से अति पुरुषार्थी होकर धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष की सिद्धि के लिये प्रयत्न करते हैं, वे सकलैश्वर्य युक्त होते हुए भूत, भविष्यत् और वर्त्तमान इन तीनों कालों में सुखी होते हैं ॥४॥

अन्वय: हे मघवन् जगदीश्वरेदानीमुत प्रपित्व उताह्नां मध्य उत सूर्यस्योदितोतापि सायं भगवन्तो वयं स्याम देवानां सुमतौ स्याम ॥४॥

पुनर्मनुष्यैः केन कीदृशैर्भवितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (इदानीम्) वर्तमानसमये (भगवन्तः) बहूत्तमैश्वर्ययुक्ताः (स्याम) (उत) (प्रपित्वे) प्रकर्षेणैश्वर्यस्य प्राप्तौ (उत) (मध्ये) (अह्नाम्) दिनानाम् (उत) (उदिता) उदये (मघवन्) परमपूजितैश्वर्येश्वर (सूर्यस्य) सवितृलोकस्य (वयम्) (देवानाम्) आप्तानां विदुषाम् (सुमतौ) (स्याम) भवेम ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या जगदीश्वराश्रयाज्ञापालनेन विद्वत्सङ्गादतिपुरुषार्थिनो भूत्वा धर्मार्थकाममोक्षसिद्धये प्रयतन्ते ते सकलैश्वर्ययुक्ताः सन्तस्रिषु कालेषु सुखिनो भवन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे जगदीश्वराचा आश्रय घेऊन आज्ञा पालन करून विद्वानांच्या संगतीने पुरुषार्थी बनतात व धर्म, अर्थ, काम मोक्षाच्या सिद्धीसाठी प्रयत्न करतात ती संपूर्ण ऐश्वर्ययुक्त होतात व भूत, भविष्य, वर्तमान या तिन्ही काळी सुखी होतात. ॥ ४ ॥

• देवता - भगः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

भ᳓ग एव᳓ भ᳓गवाँ अस्तु देवास्
ते᳓न वय᳓म् भ᳓गवन्तः सियाम
तं᳓ त्वा भग स᳓र्व इ᳓ज् जोहवीति
स᳓ नो भग पुरएता᳓ भवेह᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhágavān ← bhágavant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

evá ← evá (invariable)

bhágavantaḥ ← bhágavant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

bhaga ← bhága- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

johavīti ← √hū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sárvaḥ ← sárva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

bhaga ← bhága- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

puraetā́ ← puraetár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

भगः॑ । ए॒व । भग॑ऽवान् । अ॒स्तु॒ । दे॒वाः॒ । तेन॑ । व॒यम् । भग॑ऽवन्तः । स्या॒म॒ ।
तम् । त्वा॒ । भ॒ग॒ । सर्वः॑ । इत् । जो॒ह॒वी॒ति॒ । सः । नः॒ । भ॒ग॒ । पु॒रः॒ऽए॒ता । भ॒व॒ । इ॒ह ॥

• bhaga ← bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• bhagavāṃ ← bhagavat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “honorable; divine; fortunate; holy; adorable; happy; august; favored.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• devās ← devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• bhagavantaḥ ← bhagavat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “honorable; divine; fortunate; holy; adorable; happy; august; favored.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• bhaga
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• sarva ← sarvaḥ ← sarva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• ij ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• johavīti ← johav ← √hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “appeal.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• bhaga
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• puraetā ← puraetṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “guide; leader; harbinger.”

• bhaveha ← bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• bhaveha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

हे देवाः भगः देवः एव भगवान् धनवान् अस्तु । तेन भगेन देवेन धनेन वा वयं भगवन्तः स्याम धनवन्तो भवेम । हे भग तं प्रसिद्धं त्वा त्वां सर्व इत् सर्व एव जनः जोहवीति भृशं पुनःपुनर्वाह्वयति । हे भग देव सः त्वम् इह अस्मिन् यज्ञे नः अस्माकं पुरएता पुरोगन्ता भव ॥

हे देवाः भगाख्यो देव एव मगवानस्तु तेन देवेन भगवन्तः सौभाग्यवन्तः स्याम । हे भगाख्य देव तं तादृशं त्वां सर्वइत् सर्व एव लोकः जोहवीमि आह्वयतीत्यर्थः । हे भगदेव स त्वमिह अस्मिन् कर्मणि नोऽस्माकं पुर एता पुरतो गन्ता भव ॥

21अथ हविषः पुरोनुवाक्यामाह ।

भग एवेति ॥ हे देवाः । देवः भगः सः स्वयं भग एव सन् भगवान् अस्तु भगेन देवेन तद्वान् अस्तु एवं नाम तद्वत्त्वं श्लाघनीयमित्यर्थः । तेन भगेन वयं भगवन्तस्स्याम । हे भग । य एवम्भूतोसि तं त्वा त्वां सर्व इत् सर्वं एव जनो जोहवीमि, पुरुषव्यत्ययः । जोहवीति । बह्वृचाः तथौवाधीयते । हे भग । स त्वं नः अस्माकं पुरएता नेता भव इह कर्मणि ॥

English translation:

“May Bhaga, gods, be the possessor of opulence, and, through him, may we be possessed of wealth,every one verily repeatedly invokes you, Bhaga; do you, Bhaga, be our preceder at this solemnity.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bhaga:Bhaga eva bhagavān astu dhanavān, having wealth; pura eta = puro ganta, one who goes before; may mean,purohita, or family priest

Let Bhaga himself be possessed of portion, o gods. In this way might we be possessed of portion [/accompanied by Bhaga].
Each and every one constantly calls on you, Bhaga. Become our guide here, Bhaga.

The punning continues here with a clever twist: even Bhaga himself should become possessed of a portion (bhágavant-) (a); (only) in this way (téna) will we become bhágavant- (b). In other words, Bhaga needs to get his own portion before he can pass it on to us.

This vs. forms a slight ring with vs. 1: the intensive verb johavīti provides one additional stem to the two forms of √hū in vs. 1, havāmahe and huvema.

May Bhaga verily be bliss-bestower, and through him, Gods! may happiness attend us.
As such, O Bhaga, all with might invoke thee: as such be thou our Champion here, O Bhaga.

Bhaga allein muß der Glückbringer sein, ihr Götter. Durch ihn möchten wir glücklich sein. Dich, Bhaga, ruft jedermann an; du Bhaga, sei uns hier der Anführer!

Ja reich an Gaben sei, o Götter, Bhaga, durch ihn auch mögen wir an Gaben reich sein; Drum ruft zu dir, o Bhaga, wahrlich jeder, so gehe du, o Bhaga, hier voran uns.

Это Бхага пусть будет носителем счастья, о боги!
С ним (и) мы пусть будем счастливыми!
Ведь каждый громко зовет тебя, о Бхага.
Будь нам тут, о Бхага, идущим впереди!

• भगः
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य क्या करके कैसे हों, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (भगः) सकल ऐश्वर्य्य के देनेवाले ! जो आप (भगः) अत्यन्त सेवा करने योग्य (भगवान्) सकलैश्वर्य्यसम्पन्न (अस्तु) होओ (तेनैव) उन्हीं भगवान् के साथ (वयम्) हम (देवाः) विद्वान् लोग (भगवन्तः) सकलैश्वर्य्य युक्त (स्याम) हों, हे सकलैश्वर्य्य देनेवाले ! जो (सर्वः) सर्व मनुष्य (तम्) उन (त्वा) आपको (जोहवीति) निरन्तर प्रशंसा करता है (सः) वह (इह) इस समय में (नः) हमारे (पुरएता) आगे जानेवाला हो और हे (भग) सेवा करने योग्य वस्तु देनेवाले ! आप ही हमारे अर्थ आगे जानेवाले (भव) हूजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे जगदीश्वर जो सकलैश्वर्य्यवान् आप सब को सब ऐश्वर्य्य देते हैं, उन के सहाय से सब मनुष्य धनाढ्य होवें ॥५॥

अन्वय: हे भग ! यो भवान् भगो भगवानस्तु तेनैव भगवता सह वयं देवा भगवन्तस्स्याम, हे भग ! यस्सर्वो जनस्तं त्वा जोहवीति स इह नोऽस्माकं पुरएताऽस्तु हे भग ! त्वमिदस्मर्थं पुरएता भव ॥५॥

पुनर्मनुष्याः किं कृत्वा कीदृशा भवेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भगः) भजनीयः (एव) (भगवान्) सकलैश्वर्यसम्पन्नः (अस्तु) (देवाः) विद्वांसः (तेन) (वयम्) (भगवन्तः) सकलैश्वर्ययुक्ताः (स्याम) (तम्) (त्वा) त्वाम् (भग) सर्वैश्वर्यप्रद (सर्वः) सम्पूर्णः (इत्) एव (जोहवीति) भृशं प्रशंसति (सः) (नः) अस्माकम् (भग) भजनीय वस्तुप्रद (पुरएता) यः पुर एति अग्रगामी भवति सः (भव) (इह) अस्मिन् वर्तमाने समये ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे जगदीश्वर ! यो भगवान् भवान् सर्वान् सर्वमैश्वर्यं ददाति तत्सहायेन सर्वे मनुष्याः धनाढ्या भवन्तु ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे जगदीश्वरा ! तू संपूर्ण ऐश्वर्यवान असून सर्वांना सर्व ऐश्वर्य देतोस, त्या साह्यामुळे सर्व माणसे धनवान व्हावीत. ॥ ५ ॥

• देवता - भगः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓म् अध्वरा᳓य उष᳓सो नमन्त
दधिक्रा᳓वेव शु᳓चये पदा᳓य
अर्वाचीनं᳓ वसुवि᳓दम् भ᳓गं नो
र᳓थम् ऽवा᳓श्वा° वाजि᳓न आ᳓ वहन्तु

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvarā́ya ← adhvará- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

namanta ← √nam- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

sám ← sám (invariable)

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dadhikrā́vā ← dadhikrā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

padā́ya ← padá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

śúcaye ← śúci- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

arvācīnám ← arvācīná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhágam ← bhága- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vasuvídam ← vasuvíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

áśvāḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vahantu ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vājínaḥ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

सम् । अ॒ध्व॒राय॑ । उ॒षसः॑ । न॒म॒न्त॒ । द॒धि॒क्रावा॑ऽइव । शुच॑ये । प॒दाय॑ ।
अ॒र्वा॒ची॒नम् । व॒सु॒ऽविद॑म् । भग॑म् । नः॒ । रथ॑म्ऽइव । अश्वाः॑ । वा॒जिनः॑ । आ । व॒ह॒न्तु॒ ॥

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• adhvarāyoṣaso ← adhvarāya ← adhvara
• [noun], dative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• adhvarāyoṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• namanta ← nam
• [verb], plural, Present injunctive
• “bow; bend; condescend; worship; bend; lower.”

• dadhikrāveva ← dadhikrāvā ← dadhikrāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Dadhikrā.”

• dadhikrāveva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• śucaye ← śuci
• [noun], dative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• padāya ← pada
• [noun], dative, singular, masculine
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• arvācīnaṃ ← arvācīnam ← arvācīna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “favorable; backward; inclined(p).”

• vasuvidam ← vasu
• [noun], neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vasuvidam ← vidam ← vid
• [noun], accusative, singular, masculine
• “finding.”

• bhagaṃ ← bhagam ← bhaga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• ivāśvā ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivāśvā ← aśvāḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• vājina ← vājinaḥ ← vājin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• ā ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• vahantu ← vah
• [verb], plural, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

शुचये शुद्धाय गमनयोग्याय पदाय स्थानाय दधिक्रावेव अश्वो यथा तथा उषसः उषोदेवताः अध्वराय अस्मदीयाय यागाय सं नमन्त संगच्छन्तु । वाजिनः वेगवन्तः अश्वाः रथमिव रथं यथा तथोषसः अर्वाचीनम् अस्मदभिमुखं वसुविदं धनस्य प्रापकं भगं देवं नः अस्मान् प्रति आ वहन्तु आनयन्तु ॥

अस्य भगदेवस्य प्रसादादुषसः उषःकालदेवताः अध्वराय यज्ञनिष्पत्त्यर्थं संनमन्त समनमन्त । तत्र दृष्टान्तः - दधिक्रावेत्यश्वस्य नाम । अश्वो यथाऽऽधानकाले शुचयेऽग्निनिष्पत्तये पदाय आहवनीयायतने संभाराणामुत्तरतः पादेनाक्रमणाय संप्राप्नोति तथैवोषःकालदेवता अपि प्राप्नुवन्तु । अन्योऽपि दृष्टान्त उच्यते - वाजिनो वेगवन्तोऽश्वा यथा रथमावहन्ति, तथा नोऽर्वाचीनमस्माकमभिमुखं वसुविदं धनस्य लब्धारं भगदेवमावहन्तु इह र्कमण्यानयन्तु ॥

22अथ हविषो याज्यामाह -

समध्वरायेति ॥ तस्यैव भगस्य प्रसादेन उषसो ऽपि अध्वराय अस्मै सपत्नीबाधनरूपाय यज्ञाय समनमन्त, लोडर्थे लङ्, संनमन्तां भजन्तामित्यर्थः । दधिक्रावेव दधिक्रावा अग्निः, आप इत्यन्ये - स यथा शुचये पदाय शुद्धाय स्थानाय कल्पते तद्वत् किञ्च वसुविदं वसुनो लम्भयितारं भगं नः अस्मान्प्रति अर्वाचीनं अभिमुखं आवहन्तु क इव वाजिनः वेगवन्तः अश्वा रथमिव यथा रयं अश्वा वहन्ति तद्वत् ॥

English translation:

“May the dawn come to our sacrifice as a horse to a suitable station; as rapid steeds convey a chariot,so may the dawns bring to us Bhaga, down- descending, charged with riches.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Station: śucaye padāya =gamanayogyāya sthānāya; or, agnyādhanārtham śucai padam, a pure plural ce for the receptacle of the fire;

Dadhikra = aśve, the horse intended for sacrifice

The Dawns (will) jointly bow in reverence to the ceremony, like
Dadhikrāvan to the gleaming footprint [=sacrificial ground].
Like prizewinning horses a chariot let them convey the goods-finding Bhaga here in our direction.

This vs., bringing the Dawns into the picture, forms the transition to the extra-hymnic vs. 7 (see published introduction.). Note that we have the newer nom. pl. form uṣásaḥ in 6, whereas 7, a repeated vs. (=VII.80.3), has the inherited uṣā́saḥ.

The racehorse Dadhikrā(van) seems intrusive in this vs., but he is the subject of the nearby hymn VII.44. Here as there he is associated with dawn and the Dawns.

As suggested in the published introduction. to that hymn, the association may be with the dakṣiṇā, which is distributed at the morning pressing and which often consists at least partly of horses.

To this our worship may all Dawns incline them, and come to the pure place like Dadhikravan.
As strong steeds draw a chariot may they bring us hitherward Bhaga who discovers treasure.

Dem Opfer sollen die Morgenröten geneigt sein, wie Dadhikravan der reinen Opferstätte. Sie sollen den Schätzefinder Bhaga zu uns her fahren wie die siegreichen Rosse den Wagen.

Zum Opfer mögen sich die Morgenröthen, wie Dadhikra zum hellen Orte wenden; Sie mögen nah herbei den reichen Bhaga uns ziehn, wie schnelle Rosse ziehn den Wagen.

Пусть утренние зори склонятся вместе перед обрядом,
Словно Дадхикраван, перед чистой обителью!
В наши края пусть привезут нам Бхагу, находящего добро,
Словно кони, завоевывающие награду, – колесницу!

• भगः
• वसिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को कैसे होकर क्या पाकर क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रथमिव, अश्वाः) रमणीय यान को महान् वेगवाले घोड़े वा शीघ्र जानेवाले बिजुली आदि पदार्थ जैसे वैसे जो (वाजिनः) विशेष ज्ञानी जन (शुचये) पवित्र (अध्वराय) हिंसारहित धर्मयुक्त व्यवहार (पदाय) और पाने योग्य पदार्थ के लिये (उषसः) प्रभात वेला की (दधिक्रावेव) धारणा करनेवालों को प्राप्त होते के समान (सम्, नमन्त) अच्छे प्रकार नमते हैं वे (अर्वाचीनम्) तत्काल प्रसिद्ध हुए नवीन (वसुविदम्) धनों को प्राप्त होते हुए (भगम्) सर्व ऐश्वर्य्य युक्त जन को और (नः) हम लोगों को (आ, वहन्तु) सब ओर से उन्नति को पहुँचावें ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जो मनुष्य प्रातःकाल उठ के वेगयुक्त घोड़ों के समान शीघ्र जाकर आकर आलस्य छोड़ ऐश्वर्य को पाय नम्र होते हैं, वे ही पवित्र परमात्मा को पा सकते हैं ॥६॥

अन्वय: रथमिवाश्वा ये वाजिनो जनाः शुचयेऽध्वराय पदायोषसो दधिक्रावेव सन्नमन्त तेऽर्वाचीनं वसुविदं भगं न आ वहन्तु ॥६॥

पुनर्मनुष्याः कीदृशा भूत्वा किं प्राप्य किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्) (अध्वराय) हिंसारहिताय धर्म्याय व्यवहाराय (उषसः) प्रभातवेलायाः (नमन्त) नमन्ति (दधिक्रावेव) धारकान् क्रमतइव (शुचये) पवित्राय (पदाय) प्राप्तव्याय (अर्वाचीनम्) इदानीन्तनं नूतनम् (वसुविदम्) यो वसूनि विन्दति प्राप्नोति तम् (भगम्) सर्वैश्वर्ययुक्तम् (नः) अस्मान् (रथमिव) रमणीयं यानमिव (अश्वाः) महान्तो वेगवन्तस्तुरङ्गा आशुगामिनो विद्युदादयो वा (वाजिनः) (आ) (वहन्तु) ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । ये मनुष्याः प्रातरुत्थाय वेगयुक्ताश्ववत्सद्यो गत्वाऽऽगत्वाऽऽलस्यं विहायैश्वर्यं प्राप्य नम्रा जायन्ते त एव पवित्रं परमात्मानं प्राप्तुं शक्नुवन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जी माणसे आळस सोडून प्रातःकाळी उठून वेगयुक्त घोड्याप्रमाणे शीघ्र जाणे-येणे करून ऐश्वर्य प्राप्त करतात व नम्र असतात तीच पवित्र परमात्म्याला प्राप्त करू शकतात. ॥ ६ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓श्वावतीर् गो᳓मतीर् न उषा᳓सो
वीर᳓वतीः स᳓दम् उछन्तु भद्राः᳓
घृतं᳓ दु᳓हाना विश्व᳓तः प्र᳓पीता
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
áśvāvatīḥ ← áśvāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

gómatīḥ ← gómant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

uṣā́saḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

bhadrā́ḥ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sádam ← sádam (invariable)

uchantu ← √vas- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vīrávatīḥ ← vīrávant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dúhānāḥ ← √duh- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

ghr̥tám ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prápītāḥ ← √pī- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

viśvátas ← viśvátas (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

अश्व॑ऽवतीः । गोऽम॑तीः । नः॒ । उ॒षसः॑ । वी॒रऽव॑तीः । सद॑म् । उ॒च्छ॒न्तु॒ । भ॒द्राः ।
घृ॒तम् । दुहा॑नाः । वि॒श्वतः॑ । प्रऽपी॑ताः । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥

• aśvāvatīr ← aśvāvatīḥ ← aśvāvat
• [noun], nominative, plural, feminine
• “rich in horses.”

• gomatīr ← gomatīḥ ← gomat
• [noun], nominative, plural, feminine
• “rich in cattle; bovine.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• uṣāso ← uṣāsaḥ ← uṣas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• vīravatīḥ ← vīravat
• [noun], nominative, plural, feminine
• “rich in men.”

• sadam
• [adverb]
• “always.”

• ucchantu ← vas
• [verb], plural, Present imperative
• “dawn; shine.”

• bhadrāḥ ← bhadra
• [noun], nominative, plural, feminine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• ghṛtaṃ ← ghṛtam ← ghṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• duhānā ← duhānāḥ ← duh
• [verb noun], nominative, plural
• “milk.”

• viśvataḥ ← viśvatas
• [adverb]
• “everywhere; around; about.”

• prapītā ← prapītāḥ ← prapā ← √pā
• [verb noun], nominative, plural
• “drink.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• pāta ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; govern.”

• svastibhiḥ ← svasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

भद्राः भजनीयाः उषसः उषोदेवताः अश्वावतीः अश्ववत्योऽश्वसहिताः सत्यः गोमतीः गोमत्यश्च वीरवतीः वीरवत्यः पुत्रादिजनोपेताश्च भवन्त्यः नः अस्मभ्यं सदं सर्वदा उच्छन्तु व्युच्छन्तु नैशं तमो विवासयन्तु । कीदृश्यः। घृतम् उदकं दुहानाः सिञ्चन्त्यः विश्वतः सर्वैर्गुणैः प्रपीताः प्रवृद्धाः । एवंभूता उषसस्तम उच्छन्तु । अस्मिन् सूक्ते प्रतिपादिता हे सर्वे देवाः यूयं नः अस्मान् सदा सर्वदा स्वस्तिभिः कल्याणैः पात पालयत ॥ ॥ ८ ॥

अश्वावतीः बहुभिगोभिर्युक्ताः वीरवतीः पुत्रपौत्रादिभिर्वीरैर्युक्ताः भद्राः कल्याणरूपाः घृतं दुहाना घृतक्षीरादिद्रव्याणि संपादयन्त्यः विश्वतः प्रपीनाः सर्वमपि जगप्रकर्षेणाप्याययन्त्यः उषासः यथोक्तगुणविशिष्टा उषःकालदेवता भगस्य प्रसादात् सदं सदनं कर्मानुष्ठानस्थानं प्रत्युच्छन्तु प्रभातं कुर्वन्तु । हे उषासः यूयं स्वस्तिभिः क्षेमरूपैः फलप्रदानैः नः अस्मान् पात रक्षत ॥

23अथ हविष एव विकल्पिता याज्यामाह ।

उत्तरा ऋक् वैश्वदेवी - अश्वावतीरिति ॥ उषासः उषसः अश्ववत्यः गोमत्यः वीरवत्यश्च भूत्वा उच्छन्तु व्युच्छन्तु व्युष्टा भवन्तु सदं सदा नित्यमित्यर्थः । घृतं, उपलक्षणमेतत् “क्षीरं सर्पिः मधूदकम्” इत्यादि दुहानाः विश्वतः सर्वतः प्रपीनाः प्रवृद्धाः ये अस्मिन्सूक्ते निर्दिष्टाः अग्न्यादयः ते यूयं नः अस्मान् स्वस्तिभिः सदा पात रक्षत ॥

English translation:

“{Text is missing}”

Let the Dawns, accompanied by horses, by cows, by heroes, dawn always auspicious for us,
milking out ghee on all sides, teeming. – Do you protect us always with your blessings.

Though this vs. is also found, better situated, in a Dawn hymn (VII.80.3) and is quite possibly extrahymnic here, the emphasis on the valuable goods, esp.

livestock, that the Dawns bring, to distribute as dakṣinā, well fits the hope for a good portion that characterizes the rest of the hymn. Note esp. that in 3cd we hope to be propagated with cows and horses (góbhir áśvaiḥ) and to become possessed of men (nṛvántaḥ), matched here by the entities by which the Dawns are accompanied: áśvāvatīr gómatīḥ … vīrávatīḥ.

May blessed Mornings dawn on us for ever, with wealth of kine, of horses, and of heroes,
Streaming with all abundance, pouring fatness. Preserve us evermore, ye Gods, with blessings.

Rossereich, rinderreich, söhnereich, glückbringend mögen uns immerdar die Usas´ aufleuchten, allenthalben Schmalz als Milch gebend, strotzend.-Behütet uns immerdar mit eurem Segen!

Stets mögen uns die Morgenröthen leuchten die schönen, reich an Rossen, Rindern, Helden, Von Fette triefend, stets von Nahrung schwellend, ihr Götter schützt uns stets mit eurem Segen.

Богатые конями, богатые коровами, богатые мужами,
Пусть всегда для нас зажигаются утренние зори, благодатные,
Доясь жиром, набухшие!
Защищайте вы нас всегда своими милостями!

• उषाः
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विदुषी स्त्री क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे पढ़ाने और उपदेश करनेवाली पण्डिता स्त्रियो ! तुम (उषसः) प्रभात वेला सी शोभती हुई (अश्वावतीः) जिन के समीप बड़े-बड़े पदार्थ विद्यमान (गोमतीः) वा किरणें विद्यमान (वीरवतीः) वा वीर विद्यमान (भद्राः) जो कल्याण करने (प्रपीताः) उत्तमता से बढ़ाने और (विश्वतः) सब ओर से (घृतम्) जल को (दुहानाः) पूरा करती हुईं आप (नः) हमारे (सदम्) स्थान को (उच्छन्तु) सेवो वह (यूयम्) तुम (स्वस्तिभिः) सुखों से (नः) हम लोगों की (सदा) सर्वदैव (पात) रक्षा कीजिये ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जैसे प्रभात वेला सब निद्रा में ठहरे हुए मरे हुए जैसों को चैतन्य करा कर्मों में युक्त कराती हैं, वैसे ही होती हुईं विदुषी स्त्रियाँ सब अविद्या निद्रास्थ स्त्रियों को पढ़ाने और उपदेश करने से अच्छे काम में प्रवृत्त करावें ॥७॥ इस सूक्त में मनुष्यों की दिनचर्य्या का प्रतिपादन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह इकतालीसवाँ सूक्त और आठवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशिका विदुष्यस्त्रिय ! उषास इवाश्वावतीर्गोमतीर्वीरवतीर्भद्राः प्रपीता विश्वतो घृतं दुहाना भवत्यो नः सदमुच्छन्तु यूयं स्वस्तिभिर्नस्सदा पात ॥७॥

पुनर्विदुष्यः स्त्रियः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्वावतीः) अश्वा महान्तः पदार्था विद्यन्ते यासु ताः (गोमतीः) गावो धेनवः किरणा विद्यन्ते यासु ताः (नः) अस्माकम् (उषसः) प्रभातवेला इव शोभमानाः। अत्र वा छन्दसीत्युपधादीर्घः। (वीरवतीः) वीरा विद्यन्ते यासु ताः (सदम्) सीदन्ति यस्मिन् तम् (उच्छन्तु) सेवन्ताम् (भद्राः) कल्याणकर्यः (घृतम्) उदकम् (दुहानाः) प्रपूरयन्त्यः (विश्वतः) (प्रपीताः) प्रकर्षेण पीता वर्धयित्र्यः (यूयम्) (पात) (स्वस्तिभिः) (सदा) (नः) ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथोषसस्सर्वान् निद्रास्थान् मृतककल्पान् चेतयित्वा कर्मसु प्रवर्तयन्ति तथैव सत्यो विदुष्यः स्त्रियस्सर्वाः स्त्रियोऽविद्यानिद्रास्था अध्यापनोपदेशाभ्यां चेतयित्वा सत्कर्मसु प्रेरयन्त्विति ॥७॥ अत्र मनुष्याणां दिनचर्याप्रतिपादनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्येकचत्वारिंशत्तमं सूक्तमष्टमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. प्रभातवेळही झोपेत असलेल्या व जीवन्मृत असणाऱ्यांमध्ये चैतन्य निर्माण करून कार्यात प्रवृत्त करते तसेच विदुषी स्त्रियांनी सर्व अविद्यायुक्त स्त्रियांना अध्यापन व उपदेश करून चांगल्या कार्यात प्रवृत्त करावे. ॥ ७ ॥