०४०

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

õ꣡ श्रुष्टि꣡र् विदथि꣡या स꣡म् एतु
प्र꣡ति स्तो꣡मं दधीमहि तुरा꣡णाम्
य꣡द् अद्य꣡ देवः꣡ सविता꣡ सुवा꣡ति
सिया꣡म अस्य रत्नि꣡नो विभागे꣡

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)
{}

śruṣṭíḥ ← śruṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

u ← u (invariable)
{}

vidathyā̀ ← vidathyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dadhīmahi ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED}

práti ← práti (invariable)
{}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

turā́ṇām ← turá- 1 (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

adyá ← adyá (invariable)
{}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvā́ti ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ratnínaḥ ← ratnín- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

syā́ma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vibhāgé ← vibhāgá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ओ इति॑ । श्रु॒ष्टिः । वि॒द॒थ्या॑ । सम् । ए॒तु॒ । प्रति॑ । स्तोम॑म् । द॒धी॒म॒हि॒ । तु॒राणा॑म् ।
यत् । अ॒द्य । दे॒वः । स॒वि॒ता । सु॒वाति॑ । स्याम॑ । अ॒स्य॒ । र॒त्निनः॑ । वि॒ऽभा॒गे ॥

• o ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• o ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• śruṣṭir ← śruṣṭiḥ ← śruṣṭi
• [noun], nominative, singular, feminine

• vidathyā ← vidathya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “wise.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• etu ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• stomaṃ ← stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• dadhīmahi ← dhā
• [verb], plural, Present optative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• turāṇām ← tura
• [noun], genitive, plural, masculine
• “powerful; noble; noble.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• suvāti ← sū
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• syāmāsya ← syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• syāmāsya ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ratnino ← ratninaḥ ← ratnin
• [noun], nominative, plural, masculine

• vibhāge ← vibhāga
• [noun], locative, singular, masculine
• “distinction; direction; part; placement; allotment; section; part; rule; distribution; distribution.”

हे देवाः विदथ्या विदथेन त्वदीयेन चित्तेन संपाद्या श्रुष्टिः सुखमस्मान् ओ आ समेतु आगच्छतु । अथवा श्रुष्टिर्वेगवती विदथ्या विदथे यज्ञे क्रियमाणास्मदीया स्तुतिर्युष्मानागच्छतु । वयं तुराणां वेगवतां देवानां स्तोमं स्तोत्रं प्रति दधीमहि कुर्वीमहि। अद्य इदानीं सविता देवः यत् धनं सुवाति अस्मभ्यं प्रेरयेत् रत्निनः रमणीयधनवतः अस्य सवितुस्तस्य धनस्य विभागे दाने स्याम वयं भवेम ॥

English translation:

“May the satisfaction derived from pious rites come to us as we contemplate the glorification of the swiftmoving (divinities); may we be included in the apportionment by that wealth-bestowing deity (of the riches) whichthe divine Savitā goday distributes.”

Let attentive hearing come together with (speech?) appropriate to the rite of distribution. Might we (properly) aim our praise of the
surpassing ones.
When today god Savitar will give the impetus, may we be at the
apportioning of him who possesses treasures [=Bhaga].

The standard interpr. take vidathyā̀as nom. sg. fem. modifying śruṣṭíḥ (e.g., Thieme [Unters. 48] “die zur Verteilung führende Erhörung”), and this is certainly the default reading. However, it leaves the sám in the VP sám etu with little to do, and I wonder if vidathyā̀is not instead an instr. sg. fem., which would justify the lexeme sám √i ‘come together’. This adj. modifies vā́c- in I.167.3, and “hearing” and “ceremonial (speech)” would make a nice pair. The speech would also stimulate the praise (stómam) we aim at the gods in the next pāda.

In b I take práti … dadhīmahi in its idiomatic sense, ‘to fix an arrow (on a bowstring), to aim’, though a more generic one (Geldner ‘anheben’, Renou ‘commencer’) is hardly out of the question. 65 In d ratnínaḥ ‘possessing treature’ is perfectly ambiguous: it can be a gen. sg.

and modify asya (standing for Bhaga) or a nom. pl. modifying the 1st pl. subj. of syā́ma. In the published translation I take it as the former (as does Thieme loc. cit.), while Geldner and Renou take it as the latter (though Renou recants in his notes, deciding that the gen. sg. is better, on the basis of ratna-bhā́j- VII.81.4). In fact, I think it’s probably meant to be both, with the nom. pl. a proleptic use, and would now emend the tr. to “may we, possessing [=acquiring] treasure, be at the apportioning of him who possesses treasures.” Grassmann (s.v. ratnín-), Geldner, Renou, and Thieme (loc. cit.) all take the referent of asya to be Savitar, and the presence of unaccented asya, which should refer to someone/- thing already in the discourse, supports this interpr. However, since the next hymn (VII.41) is entirely devoted to Bhaga as distributor of goods and since vibhāgé appears to be a pun on his name, I think Bhaga is equally plausible. The lack of accent on asya could be accounted for by this pun.

BE gathered all the audience of the synod: let us begin their praise whose course is rapid.
Whate’er God Savitar this day produces, may we be where the Wealthy One distributes.

Die für weise Reden empfängliche Erhörung soll sich einfinden; wir wollen das Loblied auf die Höchststehenden anheben. Wenn heute Gott Savitri zuweisen wird, so möchten wir bei seiner Verteilung mit dem Kleinod bedacht werden.

Erhörung werde uns zu Theil beim Feste; der Starken Loblied lasset uns beginnen; Wenn heut Gott Savitar die Gaben spendet, so seien wir auch seines Gutes theilhaft.

Пусть соберется здесь готовность услужить, свойственная раздаче даров!
Мы хотим начать восхваление сильных (богов).
Когда сегодня бог Савитар даст побуждение,
Мы хотим стать у него при разделе владельцами сокровищ!

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

अब सात ऋचावाले चालीसवें सूक्त का प्रारम्भ किया जाता है, उसके प्रथम मन्त्र में फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ओ) ओ विद्वान् ! जैसे (श्रुष्टिः) शीघ्र करनेवाला (विदथ्या) संग्रामादि व्यवहारों में हुई (तुराणाम्) शीघ्रकारियों के (प्रति, स्तोमम्) समूह-समूह के प्रति (सम्, एतु) अच्छे प्रकार प्राप्त होवे, वैसे इस समूह को हम लोग (दधीमहि) धारण करें (यत्) जो (अद्य) अब (देवः) विद्वान् (सविता) अच्छे कामों में प्रेरणा देनेवाला (विभागे) विशेष कर सेवने योग्य व्यवहार में (अस्य) इस विद्वान् के (रत्निनः) उन व्यवहारों को जिन में बहुत रत्न विद्यमान और स्तुति समूह को (सुवाति) उत्पन्न करता है, वैसे हम लोग उत्पन्न करनेवाले (स्याम) हों ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे विदुषी माता सन्तानों की रक्षा कर और अच्छी शिक्षा देकर बढ़ाती है, वैसे विद्वान् जन हम को बढ़ावें ॥१॥

अन्वय: ओ विद्वन् ! यथा श्रुष्टिर्विदथ्या तुराणां प्रतिस्तोमं समेतु तथैतं स्तोमं वयं दधीमहि यदद्य देवस्सविता विभागेऽस्य रत्निनः स्तोमं सुवाति तथा वयं स्याम ॥१॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ओ) सम्बोधने (श्रुष्टिः) आशुकारी (विदथ्या) विदथेषु संग्रामादिषु व्यवहारेषु भवा (सम्) (एतु) सम्यक् प्राप्नोतु (प्रति) (स्तोमम्) (दधीमहि) (तुराणाम्) सद्यः कारिणाम् (यत्) यः (अद्य) इदानीम् (देवः) विद्वान् (सविता) सत्कर्मसु प्रेरकः (सुवाति) जनयति (स्याम) भवेम (अस्य) विदुषः (रत्निनः) बहूनि रत्नानि धनानि विद्यन्ते येषु तान् (विभागे) विशेषेण भजनीये व्यवहारे ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथा विदुषी माताऽपत्यानि संरक्ष्य सुशिक्ष्य वर्द्धयति तथा विद्वांसोऽस्मान् वर्द्धयन्तु ॥१॥

या सूक्तात विश्वेदेवांच्या गुण कर्माचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताबरोबर पूर्वसूक्तार्थाची संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जशी विदुषी माता अपत्याचे संरक्षण करून सुशिक्षित करते तसे विद्वानांनी आम्हाला वाढवावे. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मित्र꣡स् त꣡न् नो व꣡रुणो रो꣡दसी च
द्यु꣡भक्तम् इ꣡न्द्रो अर्यमा꣡ ददातु
दि꣡देष्टु देवी꣡ अ꣡दिती रे̃꣡क्णो
वायु꣡श् च य꣡न् नियुवइ꣡ते भ꣡गश् च

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ca ← ca (invariable)
{}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dadātu ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dyúbhaktam ← dyúbhakta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dídeṣṭu ← √diś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rékṇaḥ ← rékṇas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

niyuvaíte ← √yu- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

vāyúḥ ← vāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

मि॒त्रः । तत् । नः॒ । वरु॑णः । रोद॑सी॒ इति॑ । च॒ । द्युऽभ॑क्तम् । इन्द्रः॑ । अ॒र्य॒मा । द॒दा॒तु॒ ।
दिदे॑ष्टु । दे॒वी । अदि॑तिः । रेक्णः॑ । वा॒युः । च॒ । यत् । नि॒यु॒वैते॒ इति॑ नि॒ऽयु॒वैते॑ । भगः॑ । च॒ ॥

• mitras ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• rodasī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dyubhaktam ← dyu ← div
• [noun], masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• dyubhaktam ← bhaktam ← bhakta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “food; foodstuff; meal; bhakta [word]; boiled rice; rice.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• dadātu ← dā
• [verb], singular, Present imperative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• dideṣṭu ← diś
• [verb], singular, Perfect imperative
• “describe; give; give; teach.”

• devy ← devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• aditī ← aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• rekṇo ← rekṇaḥ ← rekṇas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “property; wealth; bequest; inheritance.”

• vāyuś ← vāyuḥ ← vāyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yan ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• niyuvaite ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• bhagaś ← bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

मित्रः देवः नः अस्मभ्यं तत् प्रसिद्धं धनं ददातु प्रयच्छतु । तथा वरुणः ददातु। रोदसी च द्यावापृथिव्यौ च दत्ताम् । तथा इन्द्रः द्युभक्तं द्युभिर्द्योतमानैः स्तोतृभिः सेवितं तद्धनं ददातु। अर्यमा च ददातु तथा अदितिः देवी रेक्णः धनं दिदेष्टु तद्धनमस्मभ्यं दिशतु । वायुश्च भगश्च उभौ देवौ यत् धनं नियुवैते अस्मान्नितरां योजयेतां तद्धनमिति पूर्वेण संबन्धः ॥

English translation:

“May Mitra and Varuṇa, heaven and earth, Indra and Āryaman, give us that (wealth) which is meritedby brilliant (laudations); may the divine Aditi be disposed to give us riches, which Vāyu and Bhaga may preserveever in our keeping.”

Let Mitra, Varuṇa, and the two World-Halves, let Indra and Aryaman give us what is apportioned by heaven.
Let goddess Aditi designate the legacy that both Vāyu and Bhaga will harness.

A series of four singular nouns are the subject of dadātu, a singular verb.

The verb niyuvaíte is esp. appropriate for Vāyu, who is regularly called niyútvant- ‘having a team’. Note the use of this adj. in the immed. preceding hymn, VII.39.2, where it must qualify Vāyu rather than Pūṣan, despite the word order (see comm. ad loc.).

This, dealt from heaven ’ may both the Worlds vouchsafe us, and Varuna, Indra, Aryaman, and Mitra.
May Goddess Aditi assign us riches, Vayu and Bhaga make them ours for ever.

Mitra, Varuna und die beiden Rodasi, Indra und Aryaman sollen uns diese Himmelsgabe gewähren. Die Göttin Aditi soll uns als Besitz bestimmen, was Vayu und Bhaga uns zu eigen geben sollen.

Dies Himmelsgut geb Varuna und Mitra, uns Erd’ und Himmel, Arjaman und Indra; Es schenke Reichthum Aditi, die Göttin, und Bhaga, Vaju, die in Zügen fahren.

Митра, Варуна и две половины вселенной этот.
Выделенный небом (дар) – Индра, Арьяман – пусть дадут нам!
Пусть богиня Адити откажет (нам) как наследство
(То,) что должны запрягать Ваю и Бхага!

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (रोदसी) आकाश और पृथिवी के समान (मित्रः) मित्र (अर्यमा) न्यायकारी (इन्द्रः) परम ऐश्वर्यवान् राजा (वरुणः) जलसमूह (वायुः) और पवन (च) भी (द्युभक्तम्) जो प्रकाश को सेवता है (तत्) उस को (नः) हम लोगों के लिये (ददातु) देओ और (देवी) विदुषी (अदितिः) स्वरूप से अखण्डित (भगः) और ऐश्वर्यवान् (च) भी (यत्) जिस (रेक्णः) अधिक धन को (नियुवैते) निरन्तर जोड़े उस का विद्वान् जन हमें (च) भी (दिदेष्टु) उपदेश करें ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । मनुष्य सर्वदा पुरुषार्थ से सब को ऐश्वर्ययुक्त करावें ॥२॥

अन्वय: ये रोदसीव मित्रोऽर्यमेन्द्रो वरुणो वायुश्च द्युभक्तं तन्नो ददातु देव्यदितिर्भगश्च यद्रेक्णो नियुवैते तत् विद्वानस्माँश्च दिदेष्टु ॥२॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्रः) सखा (तत्) तम् (नः) अस्मभ्यम् (वरुणः) जलसमुदायः (रोदसी) द्यावापृथिवी (च) (द्युभक्तम्) यो दिवं भजति तम् (इन्द्रः) परमैश्वर्यो राजा (अर्यमा) न्यायकारी (ददातु) (दिदेष्टु) उपदिशतु (देवी) विदुषी (अदितिः) स्वरूपेणखण्डिता (रेक्णः) अधिकं धनम् (वायुः) पवनः (च) (यत्) यत् (नियुवैते) योजयेताम् (भगः) (च) ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यास्सर्वदा पुरुषार्थेन सर्वानैश्वर्ययुक्तान् कारयन्तु ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी सदैव पुरुषार्थाने सर्वांना ऐश्वर्य प्राप्त करून द्यावे. ॥ २ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

से꣡द् उग्रो꣡ अस्तु मरुतः स꣡ शुष्मी꣡
य꣡म् म꣡र्तियम् पृषदश्वा अ꣡वाथ
उते꣡म् अग्निः꣡ स꣡रस्वती जुन꣡न्ति
न꣡ त꣡स्य रायः꣡ परिएता꣡ अस्ति

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)
{}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śuṣmī́ ← śuṣmín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ugráḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ávātha ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

mártyam ← mártya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pr̥ṣadaśvāḥ ← pŕ̥ṣadaśva- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īm ← īm (invariable)
{}

junánti ← √jū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sárasvatī ← sárasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

asti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

paryetā́ ← paryetár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

सः । इत् । उ॒ग्रः । अ॒स्तु॒ । म॒रु॒तः॒ । सः । शु॒ष्मी । यम् । मर्त्य॑म् । पृ॒ष॒त्ऽअ॒श्वाः॒ । अवा॑थ ।
उ॒त । ई॒म् । अ॒ग्निः । सर॑स्वती । जु॒नन्ति॑ । न । तस्य॑ । रा॒यः । प॒रि॒ऽए॒ता । अ॒स्ति॒ ॥

• sed ← sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• ugro ← ugraḥ ← ugra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• śuṣmī ← śuṣmin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “strong; hotheaded.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• martyam ← martya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• pṛṣadaśvā ← pṛṣat
• [noun]
• “motley; patched.”

• pṛṣadaśvā ← aśvau ← aśva
• [noun], nominative, dual, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• avātha ← av
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• utem ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utem ← īm ← īṃ
• [adverb]

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sarasvatī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

• junanti ← jū
• [verb], plural, Present indikative
• “animate; encourage; impel; inspire.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• paryetāsti ← paryetā ← parī ← √i
• [verb], singular, periphrast. future
• “circumambulate; wander; revolve; overwhelm.”

• paryetāsti ← asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हे पृषदश्वाः। पृषच्छब्देन केचिन्मृगविशेषा उच्यन्ते । त एवाश्वा वाहा येषां ते । एवंभूता हे मरुतः रुद्रपुत्रा देवा यूयं मर्त्यं मरणधर्माणं यं यजमानम् अवाथ पालयेत सेत् स एव यजमानः उग्रः अस्तु ओजस्वी भवतु । तथा सः शुष्मी बलवान् भवतु । तथा उत अपि च अग्निः अङ्गनादिगुणयुक्तो देवः सरस्वती वाग्देवता चेत्याद्याः सर्वे देवाः ईम् एनं यजमानं जुनन्ति प्रवर्तयन्ति । तस्य यजमानस्य संबन्धिनः रायः धनस्य कश्चिदपि पर्येता परिगन्ता न अस्ति नाशको न भवतीत्यर्थः ॥

English translation:

“Maruts, whose steeds are the spotted deer, may the mortal whom you protect the resolute, be strong,for him Agni and Sarasvatī also defend, and there be no despoiler of his riches.”

Let him be powerful, Maruts, let him be headstrong—just that mortal whom you will help, you of the dappled horses.
And Agni and Sarasvatī spur him on. There exists no one who can
encompass his wealth.

The pl. verb junánti in c has two singular subjects, Agni and Sarasvatī, which should trigger a dual verb, or else a singular one as in 2ab. Since Agni and Sarasvatī do not form a stable set of gods (as, e.g., Varuṇa, Mitra, and Aryaman do), it is not clear what god or gods should be supplied to justify the plural verb. Renou adds a parenthetical “(et autres)”; possibly the Maruts addressed in the first hemistich? With Geldner and Renou, I take tásya as a dependent genitive limiting rāyáḥ and referring to the man whom the Maruts, Agni, and Sarasvatī help – not as a demonstrative adjective with rāyáḥ, which would be grammatically possible.

Strong be the man and full of power, O Maruts, whom ye, borne on by spotted coursers, favour.
Him, too, Sarasvati and Agni further, and there is none to rob him of his riches.

Der Sterbliche muß mächtig, der kraftvoll sein, ihr Marut, dem ihr mit scheckigen Rossen fahrend beistehen werdet. Auch Agni und Sarasvati ermutigen ihn. Nicht ist einer, der dessen Reichtum überholt.

Der Sterbliche ist kräftig und gewaltig, dem ihr, o Maruts, Hirschelenker, helfet, Und wen Sarasvati und Agni fördern, für den ist keiner, der sein Gut bewältigt.

Пусть будет тот смертный грозным, тот необузданным, о Маруты,
Кому вы помогаете, о хозяева пестрых коней!
А также Агни, Сарасвати (и другие) вдохновляют его,
Никто не превосходит его богатства.

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• भुरिक्पङ्क्तिः
• पञ्चमः

कौन सुरक्षित विद्वान् होता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) विद्वान् मनुष्यो ! (पृषदश्वाः) सींचे हुए जल और अग्नि से जल्दी चलनेवाले बढ़े (यम्) जिस (मर्त्यम्) मनुष्य को (अवाथ) रक्खें (स, इत्) वही (उग्रः) तेजस्वी (सः) वह (शुष्मी) बहुत बलवान् (अस्तु) हो जिस को विद्वान् (जुनन्ति) प्रेरणा देते हैं (तस्य) उस के (रायः) धनों को (पर्येता) वर्जन करनेवाला (न) नहीं होता है (उत, ईम्) और सब ओर से (अग्निः) अग्नि के समान (सरस्वती) शुद्ध वाणी उस की उत्तम (अस्ति) है ॥३॥

भावार्थभाषाः - जिन मनुष्यों की विद्वान् जन रक्षा करते हैं, वे विद्वान् हो धन और ऐश्वर्य को पाकर औरों की भी रक्षा कर सकते हैं ॥३॥

अन्वय: हे मरुतः ! पृषदश्वा यं मर्त्यमवाथ स इदेव उग्रः स शुष्म्यस्तु यं विद्वांसो जुनन्ति तस्य रायः पर्येता न जायत उतेमग्निरिव सरस्वती तस्योत्तमाऽस्ति ॥३॥

कः सुरक्षितो विद्वान् भवतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (इत्) एव (उग्रः) तेजस्वी (अस्तु) (मरुतः) विद्वांसो मनुष्याः (सः) (शुष्मी) बहुबली (यम्) (मर्त्यम्) मनुष्यम् (पृषदश्वाः) सिक्तजलाग्निनाऽऽशुगामिनो महान्तः (अवाथ) रक्षेत (उत) (ईम्) सर्वतः (अग्निः) पावक इव (सरस्वती) शुद्धा वाणी (जुनन्ति) प्रेरयन्ति (न) (तस्य) (रायः) धनानि (पर्येता) वर्जिता (अस्ति) ॥३॥

भावार्थभाषाः - यान् मनुष्यान् विद्वांसो रक्षन्ति ते विद्वांसो भूत्वा धनैश्वर्यं प्राप्याऽन्यानपि रक्षितुं शक्नुवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - ज्या माणसांचे विद्वान रक्षण करतात ते विद्वान बनून धन व ऐश्वर्य प्राप्त करून इतरांचे रक्षण करू शकतात. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अयं꣡ हि꣡ नेता꣡ व꣡रुण ऋत꣡स्य
मित्रो꣡ रा꣡जानो अर्यमा꣡ अ꣡पो धुः꣡
सुह꣡वा देवी꣡ अ꣡दितिर् अनर्वा꣡
ते꣡ नो अं꣡हो अ꣡ति पर्षन्न् अ꣡रिष्टान्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)
{}

netā́ ← netár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ápaḥ ← ápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhúḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rā́jānaḥ ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

anarvā́ ← anarvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

suhávā ← suháva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

áṁhaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áriṣṭān ← áriṣṭa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

áti ← áti (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

parṣan ← √pr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

अ॒यम् । हि । ने॒ता । वरु॑णः । ऋ॒तस्य॑ । मि॒त्रः । राजा॑नः । अ॒र्य॒मा । अपः॑ । धुरिति॒ धुः ।
सु॒ऽहवा॑ । दे॒वी । अदि॑तिः । अ॒न॒र्वा । ते । नः॒ । अंहः॑ । अति॑ । प॒र्ष॒न् । अरि॑ष्टान् ॥

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• netā ← netṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “leader; Vitex negundo.”

• varuṇa ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• rājāno ← rājānaḥ ← rājan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• aryamāpo ← aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• aryamāpo ← apaḥ ← apas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “work; deed.”

• dhuḥ ← dhā
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• suhavā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhavā ← havā ← hava
• [noun], nominative, singular, feminine
• “invocation.”

• devy ← devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• aditir ← aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• anarvā ← anarvan
• [noun], nominative, singular, feminine
• “unchallenged; unrivaled.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• aṃho ← aṃhaḥ ← aṃhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• parṣann ← parṣan ← pṛ
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “protect; promote; rescue; help.”

• ariṣṭān ← ariṣṭa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “safe; unharmed.”

ऋतस्य यज्ञस्य सत्यस्य वा नेता प्रापयिता अयं हि अयं खलु वरुणः च मित्रः च अर्यमा चैते राजानः समर्था देवाः अपः अस्मदीयं यज्ञादिलक्षणं कर्म धुः अधुः दधति । अनर्वा केनाप्यप्रतिगता देवी द्योतमाना अदितिः अदीना देवमाता सुहवा शोभनाह्वाना भवति । ते वरुणादयो देवाः अरिष्टान् अबाधितान् सतः नः अस्मान् अंहः दुरितम् अति पर्षन् अतिपारयन्तु ॥

English translation:

“This Varuṇa, the leader of the rite, and the royal Mitra and Āryaman, uphold my acts, and the divineunopposed Aditi, earnestly invoked; may they convey us safe beyond evil.”

Because this leader of truth, Varuṇa, as well as Mitra and Aryaman, (all) kings, have accomplished their work—
and goddess Aditi, easy to invoke and without assault—they will bring us unharmed across difficult straits.

Contrary to Geldner and Renou, I take pādas a-c as a clause subordinate to the main cl. of d.

This Varuna is guide of Law, he, Mitra, and Aryaman, the Kings, our work have finished.
Divine and foeless Aditi quickly listens. May these deliver us unharmed from trouble.

Denn Varuna, dieser Lenker des Gesetzes, Mitra und Aryaman, die Könige tun ihr Werk; die Göttin Aditi, die unerreichte, die sich leicht rufen läßt: diese alle mögen uns unversehrt über die Not hinweghelfen.

Denn Varuna ist hier des Werkes Lenker, die Herrscher Mitra, Arjaman versahn es; Die schrankenlose Aditi erhört uns; sie mögen sicher durch die Noth uns fahren.

Ведь этот вождь закона Варуна,
Митра, Арьяман – цари (небесные) делают (свою) работу,
(А также) богиня Адити, легко призываемая, неуязвимая.
Пусть они переправят нас через беду невредимыми!

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

कौन राजा होने योग्य होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (अयम्) यह (नेता) न्यायकर्त्ता (वरुणः) श्रेष्ठ (मित्रः) मित्र (अर्यमा) और न्यायाधीश (सुहवा) सुन्दर देने लेनेवाले (राजानः) राजजन (हि) ही (ऋतस्य) सत्य के (अपः) कर्म को (धुः) धारण करें (ते) वे (अनर्वा) नहीं है घोड़े की चाल जिस की उस (देवी) देदीप्यमान (अदितिः) अखण्डित नीति के समान (नः) हम लोगों को (अंहः) अपराध से (अरिष्टान्) न विनाश किये हुए (अति, पर्षन्) उल्लङ्घे अर्थात् छोड़े ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। वे ही राजा होते हैं, जो न्याय, श्रेष्ठ गुण और सबों में मित्रता की भावना कराते हैं, वे ही अपराध के आचरण से लोगों को दूर रखने योग्य होते हैं और राजा होने योग्य होते हैं ॥४॥

अन्वय: येऽयं नेता वरुणो मित्रोऽर्यमा च सुहवा राजानो ह्यृतस्यापो धुस्तेऽनर्वा देव्यदितिरिव नोऽरिष्टानंहोऽति पर्षन् ॥४॥

के राजानो भवितुमर्हन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) (हि) (नेता) नयनकर्ता (वरुणः) श्रेष्ठः (ऋतस्य) सत्यस्य (मित्रः) सखा (राजानः) (अर्यमा) न्यायेशः (अपः) सुकर्म (धुः) दध्युः (सुहवा) सुष्ठुदानादानाः (देवी) देदीप्यमाना (अदितिः) अखण्डिता (अनर्वा) अविद्यमानाश्वगमनेव (ते) (नः) अस्मान् (अंहः) अपराधात् (अति) (पर्षन्) उल्लङ्घयेयुः (अरिष्टान्) अहिंसितान् ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। त एव राजानो भवन्ति ये न्यायं शुभान् गुणान् सर्वेषु मैत्रीं च भावयन्ति त एवापराधाचरणाज्जनान् पृथग्रक्षितुमर्हन्ति त एव राजानो भवितुमर्हन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. ज्यांचे गुण श्रेष्ठ असतात व सर्वांशी मैत्रीने वागतात तेच राजे होतात व अपराधापासून लोकांना दूर ठेवण्याची ज्यांच्यात क्षमता असते, ते राजे होण्यायोग्य असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्य꣡ देव꣡स्य मीळ्हु꣡षो वया꣡
वि꣡ष्णोर् एष꣡स्य प्रभृथे꣡ हवि꣡र्भिः
विदे꣡ हि꣡ रुद्रो꣡ रुद्रि꣡यम् महित्वं꣡
यासिष्टं꣡ वर्ति꣡र् अश्विनाव् इ꣡रावत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

avayā́ḥ ← avayā́(s)- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mīḷhúṣaḥ ← mīḍhváṁs- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

eṣásya ← eṣá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

havírbhiḥ ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

prabhr̥thé ← prabhr̥thá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

víṣṇoḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)
{}

mahitvám ← mahitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rudráḥ ← rudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rudríyam ← rudríya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vidé ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

aśvinau ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

írāvat ← írāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vartíḥ ← vartís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yāsiṣṭám ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

अ॒स्य । दे॒वस्य॑ । मी॒ळ्हुषः॑ । व॒याः । विष्णोः॑ । ए॒षस्य॑ । प्र॒ऽभृ॒थे । ह॒विःऽभिः॑ ।
वि॒दे । हि । रु॒द्रः । रु॒द्रिय॑म् । म॒हि॒ऽत्वम् । या॒सि॒ष्टम् । व॒र्तिः । अ॒श्वि॒नौ॒ । इरा॑ऽवत् ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• mīﾱhuṣo ← mīḍhuṣaḥ ← mih
• [verb noun], genitive, singular
• “make; moisten.”

• vayā
• [noun], nominative, singular, feminine

• viṣṇor ← viṣṇoḥ ← viṣṇu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• eṣasya ← eṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “hurrying.”

• prabhṛthe ← prabhṛtha
• [noun], locative, singular, masculine

• havirbhiḥ ← havis
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• vide ← vid
• [verb], singular, Present indikative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• rudro ← rudraḥ ← rudra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• rudriyam ← rudriya
• [noun], accusative, singular, neuter

• mahitvaṃ ← mahitvam ← mahitva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “greatness.”

• yāsiṣṭaṃ ← yāsiṣṭam ← yā
• [verb], dual, Aorist inj. (proh.)
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• vartir ← vartiḥ ← vartis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tour.”

• aśvināv ← aśvinau ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• irāvat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “enjoyable.”

प्रभृथे हविर्भिः हवीरूपैरन्नैः एषस्य प्रापणीयस्य मीळ्हुषः कामानां सेक्तुः विष्णोः सर्वदेवात्मकस्य अस्य देवस्य । विष्णुः सर्वा देवताः’ (ऐ. ब्रा. १. १) इति श्रुतेः । अन्ये देवाः वयाः शाखा इव भवन्ति । रुद्रः देवः रुद्रियं रुद्रसंबन्धि सुखं महित्वं महत्त्वं च विदे हि अस्मान् प्रापयति खलु । अपि च हे अश्विनौ देवौ युवाम् इरावत् हविर्लक्षणान्नयुक्तं वर्तिः अस्मदीयं गृहं यासिष्टम् अयासिष्टमागच्छतम् ॥

English translation:

“I propitiate with oblations the ramifications of that divine attainable Viṣṇu, the showerer of benefits;Rudra, bestow upon us the magnificence of his nature; the Aśvins have come to our dwelling abond with(sacrificial) food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ramifications: vayāḥ, branches; all other deities, as it were, branches of Viṣṇu: anye devāhśākhā iva bhavanti; citing a text: viṣṇu is all divinities, viṣṇuḥ sarā devatā iti śruteḥ: viṣnuḥ sarvādevatāḥ (Aitareya Brāhmaṇa 1.1)

There is propitiation for this god who grants rewards [=Rudra], at the ritual offering to quick Viṣṇu, with oblations,
for Rudra knows his own Rudrian might. Aśvins, drive your circuit of refreshment.

Flg. Oldenberg, I emend vayā́to ‘vayā́(=avayā́) ‘propitiation’, which only requires the insertion of an avagraha but no emendation. Geldner and Renou also accept this suggestion. The word should have been marked with an asterisk in the published translation

With offerings I propitiate the branches of this swift-moving God, the bounteous Visnu.
Hence Rudra gained his Rudra-strength: O Asvins, ye sought the house that hath celestial viands.

Eine Abbitte für diesen Lohnherren, den Gott, geschieht mit Opferspenden bei der Darbringung für den raschen Vishnu, denn Rudra ist sich seiner rudrischen Größe bewußt. Fahret, ihr Asvin, eure erquickende Rundfahrt!

Zu dieses gnäd’gen Gottes Vischnu Speisung, des schnellen, kommen wir mit Opfergüssen; Es kennt ja Rudra seine Rudra-Grösse; mit Labung kommt, o Ritter, her zur Stätte.

Искупительная жертва для этого щедрого бога, Вишну спешащего,
(Совершается) во время жертвоприношения с помощью возлияний.
Ведь Рудра известен как связанное с Рудрой величие.
Отправляйтесь, о Ашвины, в (свой) подкрепляющий объезд!

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (अश्विना) सूर्य और चन्द्रमा (अस्य) इस (मीळ्हुषः) जल के समान सुख सींचनेवाला (विष्णोः) बिजुली के समान व्यापक ईश्वर (एषस्य) जो कि सर्वत्र प्राप्त होने (देवस्य) और निरन्तर प्रकाशमान सकल सुख देनेवाला उसके (हविर्भिः) होमने योग्य पदार्थों के समान ग्रहण किये शान्त चितादिकों से (प्रभृथे) उत्तमता से धारण किये हुए जगत् में (इरावत्) अन्नादि ऐश्वर्य्य युक्त (वर्तिः) मार्ग को और (महित्वम्) महत्व को (यासिष्टम्) प्राप्त होते हैं, उस ईश्वर की (रुद्रियम्) प्राणसम्बन्धी महिमा को (वयाः) प्राप्त करने (रुद्रः) दुष्टों को रुलानेवाला मैं (हि) ही (विदे) प्राप्त होता हूँ ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जिस ईश्वर की महिमा को पाकर सूर्य आदि प्रकाश करते हैं, उसी को उपासना सर्वस्व से करनी चाहिये ॥५॥

अन्वय: यथाश्विना अस्य मीळ्हुषो विष्णोरेषस्य देवस्य हविर्भिः प्रभृथे जगतीरावद्वर्तिर्महित्वं यासिष्टं तस्य रुद्रियं वया रुद्रोऽहं हि विदे ॥५॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) (देवस्य) देदीप्यमानस्य सकलसुखदातुः (मीळ्हुषः) जलेनेव सुखसेचकस्य (वयाः) प्रापकः (विष्णोः) विद्युदिव व्यापकस्येश्वरस्य (एषस्य) सर्वत्र प्राप्तव्यस्य (प्रभृथे) प्रकर्षेण धारिते जगति (हविर्भिः) होतव्यैः पदार्थैरिवादत्तैः शान्तैश्चित्तादिभिः (विदे) प्राप्नोमि (हि) (रुद्रः) दुष्टानां रोदयिता (रुद्रियम्) प्राणसम्बन्धि (महित्वम्) महत्त्वम् (यासिष्टम्) प्राप्नुतः (वर्तिः) मार्गम् (अश्विनौ) सूर्याचन्द्रमसौ (इरावत्) अन्नाद्यैश्वर्ययुक्तम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्याः ! यस्येश्वरस्य महिमानं प्राप्य सूर्यादयो लोकाः प्रकाशयन्ति तस्यैवोपासनं सर्वस्वेन कर्तव्यम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! ज्या ईश्वराची महिमा प्राप्त करून सूर्य इत्यादी गोल प्रकाशित होतात त्याचीच सर्वस्वाने उपासना केली पाहिजे. ॥ ५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मा꣡ अ꣡त्र पूषन् आघृण इरस्यो
व꣡रूत्री य꣡द् रातिषा꣡चश् च रा꣡सन्
मयोभु꣡वो नो अ꣡र्वन्तो नि꣡ पान्तु
वृष्टि꣡म् प꣡रिज्मा वा᳐꣡तो ददातु

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āghr̥ṇe ← ā́ghr̥ṇi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

átra ← átra (invariable)
{}

irasyaḥ ← √irasy- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

pūṣan ← pūṣán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

rā́san ← √rā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

rātiṣā́caḥ ← rātiṣác- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

várūtrī ← várūtrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

árvantaḥ ← árvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mayobhúvaḥ ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ní ← ní (invariable)
{}

pāntu ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dadātu ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

párijmā ← párijman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́taḥ ← vā́ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣṭím ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

मा । अत्र॑ । पू॒ष॒न् । आ॒घृ॒णे॒ । इ॒र॒स्यः॒ । वरू॑त्री । यत् । रा॒ति॒ऽसाचः॑ । च॒ । रास॑न् ।
म॒यः॒ऽभुवः॑ । नः॒ । अर्व॑न्तः । नि । पा॒न्तु॒ । वृ॒ष्टिम् । परि॑ऽज्मा । वातः॑ । द॒दा॒तु॒ ॥

• mātra ← mā
• [adverb]
• “not.”

• mātra ← atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• pūṣann ← pūṣan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• āghṛṇa ← āghṛṇe ← āghṛṇi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “aglow(p).”

• irasyo ← irasyaḥ ← irasy
• [verb], singular, Present injunctive
• “envy.”

• varūtrī ← varūtṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “varūtṛ [word].”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• rātiṣācaś ← rātiṣācaḥ ← rātiṣāc
• [noun], nominative, plural, feminine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• rāsan ← rā
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “give; impart.”

• mayobhuvo ← mayaḥ ← mayas
• [noun], neuter
• “pleasure; refreshment.”

• mayobhuvo ← bhuvaḥ ← bhū
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Earth; floor; earth; bhū; Earth; one; saurāṣṭrā; three; land; land; place; world; bhū [word]; soil; pṛthivī; being; bhūja; floor; bhūnāga; sphaṭikā; beginning; birth; estate.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• arvanto ← arvantaḥ ← arvant
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• pāntu ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; govern.”

• vṛṣṭim ← vṛṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

• parijmā ← parijman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “encompassing(a).”

• vāto ← vātaḥ ← vāta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• dadātu ← dā
• [verb], singular, Present imperative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

हे आघृणे प्राप्तदीप्ते एवंभूत हे पूषन् देव अत्र अस्मिन् दाने मा इरस्यः विघातं मा कृथाः। वरूत्री सर्वैर्वरणीया सरस्वती रातिषाचश्च । रातिर्दानम् । तस्य संभवत्र्यो देवपत्न्यश्च यत् धनं रासन् अस्मभ्यं प्रयच्छेयुः । अत्र मा कृथा इति पूर्वेण संबन्धः। किंच मयोभुवः सुखस्य भावकाः अर्वन्तः गच्छन्तो देवाः नः अस्मान् नि पान्तु नितरां पालयन्तु। परिज्म परितो गन्ता वातः वायुः वृष्टिं वृष्टिलक्षणमुदकं ददातु प्रयच्छत्वस्मभ्यम् ॥

English translation:

“Resplendent Pūṣan, oppose not (hindrance) on this occasion; may the protectress, (Sarasvatī) andthe liberal (wives of the gods), grant us wealth; may the ever-moving deities, the sources of happiness, protectus; may the circumambient Vāta send us rain.”

Don’t get envious now, glowing Pūṣan, when the Shielding Goddess and the Gift-Escorts will make bestowal.
Let the steeds who are joy itself protect us. Let Wind in his circling
give rain.

Be not thou angry here, O glowing Pusan, for what Varutri and the Bounteous gave us.
May the swift-moving Gods protect and bless us, and Vata send us rain, wha wanders round us.

Nicht mögest du, …… Pusan, darauf neidisch sein, wenn Varutri und die Ratisac´s schenken werden. Die glückbringenden Renner sollen uns schützen; der herumfahrende Wind soll Regen geben.

Entzieh uns nicht, o glutenreicher Puschan, was uns Varutri und die Spender geben; Die holden Renner mögen uns beschützen, der Wind beim Umlauf Regen uns verleihen.

Не завидуй ты, о Пушан пылающий, в случае,
Когда Покровительница и сопровождающие дары (богини) дарят!
Да защитят нас скакуны, приносящие радость!
Пусть Вата, разъезжающий кругом, даст (нам) дождь!

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• विराट्पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर विद्वान् जन क्या करते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (आघृणे) सब ओर से प्रकाशित (पूषन्) पुष्टि करनेवाले ! जैसे (परिज्मा) सब ओर से जो जाता है वह (वातः) वायु (वृष्टिम्) वर्षा को (ददातु) देवे वैसे (मयोभुवः) श्रेष्ठता हुवानेवाले (अर्वन्तः) प्राप्त होते हुए (रातिषाचः) दानकर्ता जन (नः) हम लोगों की (नि, पान्तु) निरन्तर रक्षा करें और (यत्) जो (वरूत्री) स्वीकार करने योग्य विद्या है (च) उस को भी (रासन्) देते हैं, वैसे (इरस्यः) प्राप्त होने योग्य आप करें (मा) और मत (अत्र) इस जगत् में विद्वेषी होओ ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् जन श्रेष्ठ जनों के तुल्य वर्त कर सब के लिये सुख वा विद्या देते हैं, वे सब के सब ओर से रक्षक हैं ॥६॥

अन्वय: हे आघृणे पूषन् ! यथा परिज्मा वातो वृष्टिं ददातु तथा मयोभुवोऽर्वन्तो रातिषाच आप्ता नो नि पान्तु यद्या वरूत्री वरणीया विद्यास्ति तां च रासन् तथेरस्यस्त्वं कुर्याः माऽत्र विद्वेषी भवेः ॥६॥

पुनर्विद्वांसः किं कुर्वन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) (अत्र) अस्मिन् (जगति) (पूषन्) पुष्टिकर्तः (आघृणे) सर्वतो दीप्ते (इरस्यः) प्राप्तुं योग्यः (वरूत्री) वर्तुमर्हा (यत्) याः (रातिषाचः) दानकर्तारः (च) (रासन्) प्रयच्छन्ति (मयोभुवः) शुभं भावुकाः (नः) अस्मान् (अर्वन्तः) प्राप्नुवन्तः (नि) नितराम् (पान्तु) रक्षन्तु (वृष्टिम्) (परिज्मा) यः परितस्सर्वतो गच्छति सः (वातः) वायुः (ददातु) ॥६॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांस आप्तवद्वर्तित्वा सर्वेभ्यः सुखं विद्यां च प्रयच्छन्ति ते सर्वाभिरक्षकास्सन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान लोक श्रेष्ठाप्रमाणे वर्तन करून सर्वांना सुख व विद्या देतात ते सर्वांचे सगळीकडून रक्षक असतात. ॥ ६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नू꣡ रो꣡दसी अभि꣡ष्टुते व꣡सिष्ठैर्
ऋता꣡वानो व꣡रुणो मित्रो꣡ अग्निः꣡
य꣡छन्तु चन्द्रा꣡ उपमं꣡ नो अर्कं꣡
यूय꣡म् पात सुअस्ति꣡भिः स꣡दा नः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
abhíṣṭute ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, non-finite:PPP}

nú ← nú (invariable)
{}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

vásiṣṭhaiḥ ← vásiṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥tā́vānaḥ ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

arkám ← arká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

candrā́ḥ ← candrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

upamám ← upamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáchantu ← √yam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)
{}

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

नु । रोद॑सी॒ इति॑ । अ॒भिस्तु॑ते॒ इत्य॒भिऽस्तु॑ते । वसि॑ष्ठैः । ऋ॒तऽवा॑नः । वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒ग्निः ।
यच्छ॑न्तु । च॒न्द्राः । उ॒प॒ऽमम् । नः॒ । अ॒र्कम् । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• rodasī ← rodas
• [noun], nominative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• abhiṣṭute ← abhiṣṭu ← √stu
• [verb noun], nominative, dual
• “laud; recite.”

• vasiṣṭhair ← vasiṣṭhaiḥ ← vasiṣṭha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Vasiṣṭha; vasiṣṭha [word].”

• ṛtāvāno ← ṛtāvānaḥ ← ṛtāvan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yacchantu ← yam
• [verb], plural, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• candrā ← candrāḥ ← candra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “aglitter(p); shining.”

• upamaṃ ← upamam ← upama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “best; topmost.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• arkaṃ ← arkam ← arka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• pāta ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; govern.”

• svastibhiḥ ← svasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

पूर्वंव्याख्यातेयं अक्षरार्थस्तु द्यावापृथिव्यौ वरुणादयोदेवाश्च वसिष्ठैरस्माभिरभिष्टुताभवन्ति एवम्भूता आह्लादकादेवाः सर्वोत्कृष्टमन्नं अस्मभ्यं ददतु अस्मिन् सूक्ते प्रतिपादिताः सर्वे देवा यूयं कल्याणैरस्मान् सर्वदा पालयत ॥ ७ ॥प्रातरग्निमिति सप्तर्चमष्टमं सूक्तं अत्रानुक्रमणिका-प्रातर्भागं जगत्याद्यालिङ्गोक्तदेवतान्त्योषस्येति । वसिष्ठऋषिः आद्याजगती शिष्टा- स्त्रिष्टुभ आद्याअग्नीन्द्रादिदेवत्या द्वितीयाद्याः पञ्चभगदेवत्याः सप्तम्युषोदेवत्या । अत्रकेचिदाहुः-निवेष्टुकामोरोगार्तो भगसूक्तञ्जपेत्सदा । निवेशंविशतिक्षिप्रं रोगैश्चपरिमुच्यतइति ।

English translation:

“Heaven and earth are now glorified by the Vasiṣṭhas, as are Varuṇa the object of worship, and Mitraand Agni; may they, the conferrers of joy, bestow upon us excellent food; and do you (all) ever cherish us withblessings.”

Now have the two World-Halves been praised by the Vasiṣṭhas, and the truthful ones, Varuṇa, Mitra, and Agni.
Let the glittering ones hold out to us the utmost chant. – Do you protect us always with your blessings.

Now have both worlds been praised by the Vasisthas, and holy Mitra, Varuna, and Agni.
May they, bright Deities, make our song supremest. Preserve us evermore, ye Gods, with blessings.

Nun sind von den Vasistha´s beide Rodasi besungen und Varuna, Mitra, Agni, die wahrhaften. Die Glanzvollen sollen uns das beste Loblied eingeben.-Behütet ihr uns immerdar mit eurem Segen!

Das Weltenpaar, gerühmt von den Vasischtha’s, die heil’gen Mitra, Varuna und Agni, Die lichten mögen höchsten Glanz uns geben; ihr Götter, schützt uns stets mit eurem Segen.

Вот прославлены Васиштхами две половины вселенной,
Преданные закону Варуна, Митра, Агни.
Пусть даруют нам блистательные лучшую песню!
Защищайте вы нас всегда (своими) милостями!

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर पढ़ाने और उपदेश करनेवाली स्त्रियाँ क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो पढ़ाने और उपदेश करनेवाली (रोदसी) आकाश और पृथिवी के समान (अभिष्टुते) सामने पढ़ाती वा उपदेश करती वे (वसिष्ठैः) अतीव धनाढ्यों के साथ जैसे (मित्रः) मित्र के समान प्यारे आचरण करनेवाला (वरुणः) जल के समान शान्ति देनेवाला और (अग्निः) अग्नि के समान प्रकाशित यश जन तथा (चन्द्राः) आनन्द देनेवाले (नः) हमारे लिये (उपमम्) उपमा जिस को दी जाती उस को अतीव सिद्ध करानेवाले (अर्कम्) सत्कार करने योग्य धन धान्य को (नु) शीघ्र (यच्छन्तु) देवें, वैसे हम लोगों को (ऋतावानः) सत्य की प्रकाश करनेवाली कन्या जन निरन्तर विद्या देवें, हे विदुषी स्त्रियो ! (यूयम्) तुम (स्वस्तिभिः) सुखों से (नः) हम लोगों की (सदा) सर्वदैव (पात) रक्षा करो ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जो भूमि के तुल्य क्षमाशील, लक्ष्मी के तुल्य शोभती हुई, जल के तुल्य शान्त, सहेली के तुल्य उपकार करनेवाली विदुषी पढ़ानेवाली हों, वे सब कन्याओं को पढ़ा के और सब स्त्रियों को उपदेश से आनन्दित करें ॥७॥ इस सूक्त में विश्वेदेवों के गुण और कृत्य का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह चालीसवाँ सूक्त और सातवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: ये अध्यापकोपदेशिके रोदसी इवाभिष्टुते वसिष्ठैस्सह यथा मित्रो वरुण अग्निश्च चन्द्रा न उपममर्कं न यच्छन्तु तथाऽस्मानृतावानः कन्या सततं विद्याः प्रयच्छन्तु हे विदुष्यः स्त्रियो ! यूयं स्वस्तिभिर्नः सदा पात ॥७॥

पुनरध्यापकोपदेशिकाः स्त्रियः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नु) क्षिप्रम्। अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (रोदसी) द्यावापृथिव्या इव (अभिष्टुते) आभिमुख्येनाध्यापयन्त्यावुपदिशन्त्यावध्यापकोपदेशिके (वसिष्ठैः) अतिशयेन धनाढ्यैः सह (ऋतावानः) सत्यस्य प्रकाशिकाः (वरुणः) जलमिव शान्तिप्रदः (मित्रः) सखेव प्रियाचारः (अग्निः) पावक इव प्रकाशितयशाः (यच्छन्तु) ददतु (चन्द्राः) आनन्ददाः (उपमम्) उपमेयसाधकतमम् (नः) अस्मभ्यम् (अर्कम्) सत्कर्तव्यं धनधान्यम् (यूयम्) (पात) (स्वस्तिभिः) (सदा) (नः) ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। या भूमिवत् क्षमाशीलाः श्रीवच्छोभमाना जलवच्छान्ताः सखीवदुपकारिण्यः विदुष्योऽध्यापिका स्युस्ताः सकलाः कन्या अध्यापनेन सर्वास्त्रियश्चोपदेशेनान्दयन्त्विति ॥७॥ अत्र विश्वेदेवगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति चत्वारिंशत्तमं सूक्तं सप्तमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. ज्या भूमीप्रमाणे क्षमाशील, लक्ष्मीप्रमाणे सुशोभित, जलाप्रमाणे शांत, मैत्रिणीप्रमाणे उपकारक विदुषी स्त्रिया अध्यापिका असतात त्या कन्यांना अध्यापन करून सर्व स्त्रियांना उपदेश करून आनंदित करतात. ॥ ७ ॥