०३९

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ऊर्ध्वो᳓ अग्निः᳓ सुमतिं᳓ व᳓स्वो अश्रेत्
प्रतीची᳓ जूर्णि᳓र् देव᳓तातिम् एति
भेजा᳓ते अ᳓द्री रथि᳓येव प᳓न्थाम्
ऋतं᳓ हो᳓ता न इषितो᳓ यजाति

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśret ← √śri- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

sumatím ← sumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ūrdhváḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásvaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

devátātim ← devátāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jūrṇíḥ ← jūrṇí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pratīcī́ ← pratyáñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ádrī ← ádri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

bhejā́te ← √bhaj- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

iva ← iva (invariable)

pánthām ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rathyā̀ ← rathī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iṣitáḥ ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yajāti ← √yaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

ऊ॒र्ध्वः । अ॒ग्निः । सु॒ऽम॒तिम् । वस्वः॑ । अ॒श्रे॒त् । प्र॒ती॒ची । जू॒र्णिः । दे॒वऽता॑तिम् । ए॒ति॒ ।
भे॒जाते॒ इति॑ । अद्री॒ इति॑ । र॒थ्या॑ऽइव । पन्था॑म् । ऋ॒तम् । होता॑ । नः॒ । इ॒षि॒तः । य॒जा॒ति॒ ॥

• ūrdhvo ← ūrdhvaḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sumatiṃ ← sumatim ← sumati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• vasvo ← vasvaḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• aśret ← śri
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• pratīcī ← pratyañc
• [noun], nominative, singular, feminine
• “western; facing; westbound; backward; pratyañc [word]; inverted.”

• jūrṇir ← jūrṇiḥ ← jūrṇi
• [noun], nominative, singular, feminine

• devatātim ← devatāti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “deity; Deva.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• bhejāte ← bhaj
• [verb], dual, Perfect indicative
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• adrī ← adri
• [noun], nominative, dual, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• rathyeva ← rathyā ← rathī
• [noun], nominative, dual, masculine

• rathyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• panthām ← pathin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• ṛtaṃ ← ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• iṣito ← iṣitaḥ ← iṣay ← √iṣ
• [verb noun], nominative, singular

• yajāti ← yaj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sacrifice; worship; worship.”

अग्निः अञ्जनादिगुणविशिष्टः ऊर्ध्वः उद्गमनः सन् वस्वः वासकस्य स्तोतुः सुमतिम् अस्मदीयां शोभनां स्तुतिम् अश्रेत् श्रयतु सेवताम् । प्रतीची अभिमुखी जूर्णिः सर्वासां प्रजानां जरयित्र्युषोदेवता देवतातिं यज्ञम् एति गच्छति । अद्री आद्रियन्तौ श्रद्धावन्तौ पत्नीयजमानौ पन्थां पन्थानं यज्ञमार्गं रथ्येव रथिनाविव भेजाते सेवेते । तथा इषितः संप्रेषितः नः अस्मदीयः होता ऋतं यज्ञं यजाति यजतु । करोत्वित्यर्थः ॥

English translation:

“Let Agni, risen on high, accept the praise of the worshipper; she who makes (all creatures) old, lookingto the west, goes to the sacrifice; the pious pair, like two riders in a chariot, follow the path (of the ceremony); letthe Hotā, as enjoined, celebrate the rite.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

She who makes all creatures old: pratīcī devatātim eti =sarveṣām prajānām jarayitrī, the cause of the decay or age of all progeny, i.e. uso.devatā, the dawn,whose successive revolutions constitute old age; the pious pair: bhejāte adri: ādriyantau śraddhāvantau, thetwo reverencing or believing, i.e. the yajamāna and his wife

Agni, erect, has just propped up the favor of the good one. The firebrand goes, facing toward the divine assemblage.
The two (pressing-)stones take to the path like charioteers. The Hotar, when prompted, will offer a true (hymn) as sacrifice.

The first pāda somewhat echoes the first hemistich of the preceding hymn (VII.38.1ab), with the final verb aśret mimicking likewise final áśiśret in 38.1b and the verb’s object sumatím resembling amátim in 38.1b and in the same metrical position. This is perhaps an additional reason to consider VII.38 to be fundamentally an All God hymn properly situated in the All God cycle, rather than an intrusive hymn to Savitar. See disc. in the published introduction. to VII.38.

I do not know the referent of vásvaḥ. Perhaps, given the connections with VII.38.1, it is Savitar. The same phrase sumatím (…) vásvaḥ is found in III.4.1 (an Āprī hymn), but the referent is no clearer there. Geldner suggests that the referent is Agni himself. This would work in both passages and may be correct; inter alia Agni is frequently the referent of vásu-, but the non-signalling of coreference with the subject still seems a little odd. The pl. vásavaḥ appears in vs. 3 modifying the gods.

On the idiom PATH √bhaj see comm. ad VII.18.16. 62 The published translation fails to render naḥ in d. I would emend to “will offer our true (hymn)” or “will offer for us …” Both Geldner and Renou avoid making ṛtám obj. of yajāti, both by making it an adverbially used acc. of respect (vel sim.): “… möge er … das Opfer richtig [my italics] vollziehen” and “(selon) l’Ordre.” I follow Lüders (436-39, esp. 439) in considering ṛtám ‘truth’ here a representation of ‘hymn’: “… möge … ein Lied darbringen.”

AGNI, erect, hath shown enriching favour: the flame goes forward to the Gods’ assembly.
Like car-borne men the stones their path have chosen: let the priest, quickened, celebrate our worship.

Agni hat jetzt das Wohlwollen des Gottes emporgerichtet; seine Glut geht der Götterschar entgegen. Die beiden Preßsteine haben sich auf den Weg begeben wie Wagenfahrer. Als Hotri möge er aufgefordert für uns das Opfer richtig vollziehen.

Entflammt liess Agni seine Güte schauen, entgegen geht sein Glanz den Götterscharen; Die Somasteine fahren wie im Wagen; was recht ist, opfre der entsandte Priester.

Направленный вверх Агни укрепил благожелательность Васу.
Факел движется навстречу богам.
Два давильных камня отправились в путь, как двое колесничих.
Пусть хотар, призванный (для этого), по закону принесет жертву для нас!

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सात ऋचावाले उनतालीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में विद्वान् स्त्री-पुरुष क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (जूर्णिः) जीर्ण (प्रतीची) वा कार्य के प्रति सत्कार करनेवाली विदुषी पत्नी (ऊर्ध्वः) ऊपर जानेवाले (अग्निः) अग्नि के समान (देवतातिम्) विद्वानों ने अनुष्ठान किये हुए यज्ञ को और (सुमतिम्) श्रेष्ठमति को (अश्रेत्) आश्रय करे वा (रथ्येव) जैसे रथों में उत्तम घोड़े, वैसे (ऋतम्) सत्य (पन्थाम्) मार्ग को (एति) प्राप्त होती वा जैसे (अद्री) निन्दारहित पत्नी यजमान (वस्वः) धन को (भेजाते) भजते हैं वा जैसे (इषितः) इच्छा को प्राप्त (होता) देनेवाला (नः) हम लोगों को (यजाति) सङ्ग करे उन सब को और उस का, वैसे ही सब सत्कार करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जहाँ स्त्री-पुरुष ऐसे हैं कि जिन्होंने बुद्धि उत्पन्न की है, अच्छे काम में आचरण करते हैं, वहाँ सब लक्ष्मी विराजमान है ॥१॥

अन्वय: या जूर्णिः प्रतीची विदुषी पत्नी ऊर्ध्वोऽग्निरिव देवतातिं सुमतिमश्रेत् रथ्येवर्तं पन्थामेति यथाऽद्री वस्वो भेजाते यथेषितो होता नो यजाति तान् तं च सर्वे सत्कुर्वन्तु ॥१॥

अथ विद्वांसौ स्त्रीपुरुषौ किं कुर्यातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऊर्ध्वः) ऊर्ध्वगामी (अग्निः) पावक इव (सुमतिम्) श्रेष्ठां प्रज्ञाम् (वस्वः) धनस्य (अश्रेत्) आश्रयेत् (प्रतीची) या प्रत्यगञ्चती (जूर्णिः) जीर्णा (देवतातिम्) देवैरनुष्ठितं यज्ञम् (एति) प्राप्नोति (भेजाते) भजतः (अद्री) अनिन्दितौ पत्नीयजमानौ (रथ्येव) यथा रथेषु साधू अश्वौ (पन्थाम्) मार्गम् (ऋतम्) सत्यम् (होता) दाता (नः) अस्मान् (इषितः) इष्टः (यजाति) यजेत् सङ्गच्छेत् ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यत्र स्त्रीपुरुषौ कृतबुद्धी पुरुषार्थिनौ सत्कर्मण्याचरतस्तत्र सर्वा श्रीर्विराजते ॥१॥

या सूक्तात विश्वेदेवांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जेथे स्त्री-पुरुषांची बुद्धी चांगली असून ते सत्कर्म करतात तेथे लक्ष्मी विराजमान होते. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ वावृजे सुप्रया᳓ बर्हि᳓र् एषाम्
आ᳓ विश्प᳓तीव बी᳓रिट इयाते
विशा᳓म् अक्तो᳓र् उष᳓सः पूर्व᳓हूतौ
वायुः᳓ पूषा᳓ सुअस्त᳓ये नियु᳓त्वान्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

suprayā́ḥ ← suprayā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vāvr̥je ← √vr̥j- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

bī́riṭe ← bī́riṭa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

iyāte ← √yā- 2 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

viśpátī ← viśpáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

aktóḥ ← aktú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pūrváhūtau ← pūrváhūti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

viśā́m ← víś- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

niyútvān ← niyútvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svastáye ← svastí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vāyúḥ ← vāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

प्र । व॒वृ॒जे॒ । सु॒ऽप्र॒याः । ब॒र्हिः । ए॒षा॒म् । आ । वि॒श्पती॑ इ॒वेति॑ वि॒श्पती॑ऽइव । बीरि॑टे । इ॒या॒ते॒ इति॑ ।
वि॒शाम् । अ॒क्तोः । उ॒षसः॑ । पू॒र्वऽहू॑तौ । वा॒युः । पू॒षा । स्व॒स्तये॑ । नि॒युत्वा॑न् ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vāvṛje ← vṛj
• [verb], singular, Perfect indicative

• suprayā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suprayā ← prayāḥ ← prayas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “food; dainty; enjoyment.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Barhis; barhis [word].”

• eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viśpatīva ← viśpatī ← viśpati
• [noun], nominative, dual, masculine
• “overlord; head.”

• viśpatīva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• bīriṭa ← bīriṭe ← bīriṭa
• [noun], locative, singular, masculine

• iyāte ← i
• [verb], dual, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• viśām ← viś
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• aktor ← aktoḥ ← aktu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “night; dark; beam.”

• uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• pūrvahūtau ← pūrva
• [noun]
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• pūrvahūtau ← hūtau ← hūti
• [noun], locative, singular, feminine
• “invocation.”

• vāyuḥ ← vāyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• svastaye ← svasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• niyutvān ← niyutvat
• [noun], nominative, singular, masculine

एषां यजमानानां संबन्धि सुप्रयाः शोभनान्नेन युक्तं बर्हिः कुशमयं प्र ववृजे प्रवृज्यते । आसाद्यत इत्यर्थः । विश्पतीव । इवेतीदानीमर्थे । इदानीमस्मदीयानां प्रजानां पालकौ नियुत्वान् । नियुच्छब्देन वडवा उच्यन्ते । तद्वान् वायुः पूषा च विशां प्रजानां स्वस्तये क्षेमाय अक्तोः रात्रेः संबन्धिन्याः उषसः सकाशात् पूर्वहूतौ पूर्वस्मिन्नाह्वाने सति बीरिटे अन्तरिक्षे आ ड्याते आगच्छताम् । यद्वा । विश्पतीवेत्युपमा। विशां मनुष्याणां बीरिटे गणे विश्पतीव राजानौ यथागच्छतां तद्वत् । अस्मिन् पक्षे विशामित्युभयत्र संबध्यते ॥

English translation:

“The food-bestowing sacred grass of these (the worshippers) is strewn; may the two lords of people,Vāyu with the Niyut steeds, and Pūṣan, invoked before the dawn upon the close of the night, appear now inthe firmament for the welfare of mankind.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The two lords of people: viśpaīve vīrite iyāte antarikṣeāgacchatām: iva = idanīm, now; it may also connote a comparison, comparing Vāyu and Pūṣan to tworājās appearing among a crowd of attendants, yathā manuṣayāṇām gaṇe rājānau; cf. Yaska Nirukta.5.28; upon the close of the night: aktor uṣasaḥ pūrvahūtau = rātreḥ saṃbandhinyā uṣasaḥ sakāśātpūrvasmin āhvāne sate, there being the invocation preceding the proximity of the dawn in connection with thenight. Another interpretation: Pūṣan as the sun, appears after the prior invocation of the dawn upon the lightingof the sacrificial fire; Vāyu connotes Agni, of whom he is the friend; and who is the divinity of the nocturnalsacrifice

The one receiving very pleasurable offerings [=Agni] has twisted the ritual grass for them [=gods]. Like two clanlords at [/in] bī́riṭa [?], they hasten here,
(the clanlords) of clans, at (the coming) of dawn from night, at the Early Invocation—Pūṣan and Vāyu with his team, for well-being.

This vs. presents a number of minor problems. The first is the usage of the verb in pāda a, med. pf. prá vāvṛje. Geldner and Renou interpr. it as passive, e.g. “Das Barhis ist … gelegt,” as does Kümmel (461). Since this is the only med. form of the pf., against several act. transitive ones, this is possible, but it should be noted that med. forms of the present are generally transitive. Cf. very similar VII.18.4 prá vṛñjate … barhíḥ, where the 3rd pl. form of the verb precludes a passive reading. Moreover, the passive reading would require the adj. suprayā́(ḥ) to modify neut. barhíḥ; in my opinion (contra Grassmann and possibly Geldner, Renou; see also Oldenberg’s somewhat cryptic n. to II.3.5), this form belongs to the s-stem suprayás- and is a nom. sg. masc., but even if this grammatical analysis is incorrect, I do not see any way to get a properly inflected neut. sg. in -ā(ḥ) out of any possible stem. The difficulty disappears if we take vāvṛje as transitive, supplying Agni from vs. 1 as subject. Undoubted acc. forms of the sstem adj. (suprayásam) modify Agni 3 times out of the 4 clear occurrences of the stem (II.2.1, 4.1, VI.11.4). Although Agni in his physical form as fire is not a likely twister of barhis, of course, he has just been identified as a Hotar in 1d and in his priestly role could perform other priestly actions.

I take eṣām as gen. for dat., as often, and referring to the gods (so also Geldner, Renou).

As noted in the published introduction, the hapax bī́riṭa (in sandhi; Pp. bī́riṭe) in b is completely opaque. See EWA s.v. The only thing that is clear is that it has aberrant, non-Indo-Aryan phonology, with plain b and unmotivated retroflex ṭ. It is not even evident what grammatical form it might be: standing next to dual viśpatī́, it might be expected to be a dual as well. Indeed a pragṛhya bī́riṭe would be better metrically, as Oldenberg points out. If the sandhi represented in the Saṃhitā text is correct, however, it could be a loc. in -e. Both Geldner and Renou take it as such, following in their tr. Yāska’s gloss gaṇa- (see also Kuiper, Aryans 31 and Kümmel 461), and both construe viśā́m in the next pāda with it (“in der Gefolgschaft ihre Clanleute” and “dans l’arroi des clans” respectively). A hemistich boundary between a locative and its dependent genitive seems highly unlikely to me, esp. when it is not a well-known standard expression. In the published translation I take it as a loc., but decline to translate; I would now be inclined to take it as a nom. dual, but also decline to tr., hence “like two ? clan-lords.” Unlike many problematic hapaxes, this one does not seem to be phonologically generated.

With Geldner and Renou, I interpr. the verb in b, ā́… iyāte, as ‘hasten here’. Lubotsky classifies it with √yā ‘beseech, beg’, and the morphology supports him: the form cannot belong with well-attested ī́yate ‘hastens’ both because of its short root syllable and because of its athematic ending, whereas it could easily belong to the medial root pres. of ‘beg’ (cf. part. iyāná-). But ‘beg’ does not fit the context, and esp. with Vāyu 63 forming one of the paired subjects and with the time specified as dawn and the occasion the Early Invocation, the common formulaic vā́yav ā́yāhi (I.2.1, etc.) and its variants, calling Vāyu to the first pressing, imposes itself here. I don’t understand the morphology, but a poet who could inflict bī́riṭe on us is capable of confecting a nonce verb form in the same pāda.

If viśā́m is not dependent on bī́riṭe, what is it doing? A survey of the occurrences of this gen. pl. reveals that it is often pāda-initial (as here) and dependent on viśpáti- (e.g., III.2.10, 13.5, V.4.3), páti- (e.g., I.127.8, VI.15.1), or a similar authority figure. I therefore loosely construe it with viśpatī in b, though I resupply that word in c. Alternatively, II.4.1 viśā́ m agním átithimṣ suprayásam “Agni, the guest of the clans, who receives very pleasurable offerings” is suggestive, since it contains a form of suprayás- modifying Agni. But ‘guest’ is missing in our passage, and in any case the suprayás- form is in a different clause.

As for the aktór uṣásaḥ phrase, Geldner (n. 2c) has convinced me that it’s an abbreviated version of uṣáso yā́man aktóḥ “at the coming of dawn from night” (III.30.13, VI.38.4). Perhaps the loc. yā́man was gapped because of the presence of the loc. pūrváhūtau, although the latter is not part of the same phrase.

The epithet niyútvan- ‘possessing a team’ is primarily used of Vāyu, and therefore, although Pūṣan intervenes between vāyúḥ and niyútvān, it must modify Vāyu, with the name and the epithet polarized at the edges of the pāda.

Vāyu and Pūṣan do not generally appear together and do not form a natural pair; I don’t know the reason for their joint appearance here. As far as I know, Pūṣan has no part in the Morning Pressing.

Soft to the tread, their sacred grass is scattered: these go like Kings amid the band around them,
At the folks early call on Night and Morning,-Vayu, and Pusan with his team, to bless us.

Das Barhis ist ans Feuer gelegt, für sie angenehm zu betreten. Wie zwei Clanfürsten in der Gefolgschaft ihrer Clanleute eilen auf den ersten Ruf bei Nacht und Morgen Vayu, Pusan mit dem Niyutgespann zum Heil herbei.

Der Götter Streu hat schön geschmückt der Ordner, wie Mann und Frau so nahen Erd’ und Himmel; Wenn früh die Menschen Nacht und Morgen rufen, so nahn zum Heil mit Rossen Vaju, Puschan.

Разложена для них жертвенная солома, на которую приятно ступить.
Словно два господина племени в толпе племен
Спешат на утренний призыв на заре в (конце) ночи
Ваю (и) Пушан с упряжкой (Ваю) на счастье.

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे स्त्री-पुरुष क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो स्त्री-पुरुष (बीरिटे) अन्तरिक्ष में सूर्य और चन्द्रमा के समान (इयाते) जाते हैं (विश्पतीव) वा प्रजा पालनेवाले राजा के समान (अक्तोः) रात्रि की (उषसः) और दिन की (पूर्वहूतौ) अगले विद्वानों ने की स्तुति के निमित्त जाते हैं वा (पूषा) पुष्टि करनेवाले (वायुः) प्राण के समान (नियुत्वान्) नियमकर्ता ईश्वर (विशाम्) प्रजाजनों के (स्वस्तये) सुख के लिये हो (एषाम्) इन में से जो कोई (सुप्रयाः) सब को अच्छे प्रकार तृप्त करता है वा (बर्हिः) उत्तम सब का बढ़ानेवाला कर्म(आ, प्र, वावृजे) सब ओर से अच्छे प्रकार प्राप्त होता है, उन सब का सब सत्कार करें ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। सदैव जो स्त्री-पुरुष न्यायकारी राजा के समानप्रजा पालना, ईश्वर के समान न्यायाचरण, पवन के समान प्रिय पदार्थ पहुँचाना और संन्यासी के तुल्य पक्षपात और मोहादि दोष त्याग करनेवाले होते हैं, वे सर्वार्थ सिद्ध हों ॥२॥

अन्वय: यौ स्त्रीपुरुषौ बीरिटे सूर्याचन्द्रमसाविवेयाते विश्पतीवाक्तोरुषसः पूर्वहूतावियाते पूषा वायुरिव नियुत्वानीश्वरो विशां स्वस्तयेऽस्तु एषां मध्यात् यः कश्चित्सुप्रया बर्हिरा प्र वावृजे तान् सर्वान् सर्वे सत्कुर्वन्तु ॥२॥

पुनस्तौ स्त्रीपुरुषौ किं कुर्यातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (वावृजे) व्रजति (सुप्रयाः) यस्सर्वान् सुष्ठु प्रीणाति (बर्हिः) उत्तमं सर्वेषां वर्धकं कर्म (एषाम्) मनुष्याणां मध्ये (आ) समन्तात् (विश्पतीव) विशां प्रजानां पालको राजेव (बीरिटे) अन्तरिक्षे (इयाते) गच्छतः (विशाम्) प्रजानाम् (अक्तोः) रात्रेः (उषसः) दिवसस्य (पूर्वहूतौ) पूर्वैर्विद्वद्भिः कृतायां स्तुतौ (वायुः) प्राण इव (पूषा) पुष्टिकर्त्ता (स्वस्तये) सुखाय (नियुत्वान्) नियन्तेश्वरः ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। सदैव यौ स्त्रीपुरुषौ न्यायकारिराजवत् प्रजापालनमीश्वरवन्न्यायाचरणं वायुवत् प्रियप्रापणं संन्यासिवत्पक्षपातमोहादिदोषरहितौ स्यातां तौ सर्वार्थसिद्धौ भवेताम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जे स्त्री, पुरुष सदैव न्यायी, राजाप्रमाणे प्रजेचे पालनकर्ते, ईश्वराप्रमाणे न्यायी, वायूप्रमाणे प्रिय पदार्थ वहन करणारे, संन्याशाप्रमाणे पक्षपात व मोह इत्यादी दोषांचा त्याग करणारे असतात ते सर्वार्थाने सिद्ध असतात. ॥ २ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ज्मया᳓ अ᳓त्र व᳓सवो रन्त देवा᳓
उरा᳓व् अन्त᳓रिक्षे मर्जयन्त शुभ्राः᳓
अर्वा᳓क् पथ᳓ उरुज्रयः कृणुध्वं
श्रो᳓ता दूत᳓स्य जग्मु᳓षो नो अस्य᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
átra ← átra (invariable)

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jmayā́ ← kṣám- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ranta ← √rā- 3 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

vásavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

antárikṣe ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

marjayanta ← √mr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

śubhrā́ḥ ← śubhrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

uraú ← urú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

arvā́k ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥ṇudhvam ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

patháḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

urujrayaḥ ← urujrí- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dūtásya ← dūtá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jagmúṣaḥ ← √gam- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śróta ← √śru- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ज्म॒याः । अत्र॑ । वस॑वः । र॒न्त॒ । दे॒वाः । उ॒रौ । अ॒न्तरि॑क्षे । म॒र्ज॒य॒न्त॒ । शु॒भ्राः ।
अ॒र्वाक् । प॒थः । उ॒रु॒ऽज्र॒यः॒ । कृ॒णु॒ध्व॒म् । श्रोता॑ । दू॒तस्य॑ । ज॒ग्मुषः॑ । नः॒ । अ॒स्य ॥

• jmayā ← jma ← jman
• [noun], masculine

• jmayā ← yāḥ ← yā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “going.”

• atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• vasavo ← vasavaḥ ← vasu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• ranta ← ram
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “delight; rejoice; love; frolic; desire; give; calm; break.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• urāv ← urau ← uru
• [noun], locative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• antarikṣe ← antarikṣa
• [noun], locative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• marjayanta ← marjay ← √mṛj
• [verb], plural, Present injunctive

• śubhrāḥ ← śubhra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “white; beautiful; attractive; śubhra [word]; light.”

• arvāk
• [adverb]
• “here.”

• patha ← pathaḥ ← pathin
• [noun], accusative, plural, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• urujrayaḥ ← uru
• [noun]
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• urujrayaḥ ← jrayaḥ ← jrayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “expanse; area.”

• kṛṇudhvaṃ ← kṛṇudhvam ← kṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• śrotā ← śrota ← śru
• [verb], plural, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• dūtasya ← dūta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• jagmuṣo ← jagmuṣaḥ ← gam
• [verb noun], genitive, singular
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

वसवः वसुसंज्ञकाः देवाः अत्र अस्मिन् यज्ञे ज्मयाः पृथिव्यां भवाः रन्त रमयन्ताम् । उरौ विस्तीर्णे अन्तरिक्षे स्थिताः शुभ्राः दीप्यमाना मरुतश्च मर्जयन्त परिचर्यन्ते । हे उरुज्रयः प्रभूतगमना वसवो मस्तश्च यूयं पथः युष्मदीयान् मार्गान् अर्वाक् अस्मदभिमुखं यथा भवति तथा कृणुध्वं कुरुत । अपि च यूयं जग्मुषः युष्मान् प्रति गतवतः नः अस्मदीयस्य अस्य दूतस्य अग्नेराह्वानं श्रोत शृणुत। अग्निर्हि यजमानानां दूतः सन् देवानाह्वयतीत्यर्थः ॥

English translation:

“May the divine Vasus sport on this occasion upon the earth; the brilliant (Maruts) in the expansivefirmament are being worshipped; swift-moving deities, direct your paths towards us; hear (the words) of this ourmessenger, (Agni), approaching you.”

Here on the earth the good ones, the gods have come to rest. The resplendent ones groom themselves in the wide midspace.
You all who extend widely, make your paths inclined hither. Harken to this messenger of ours [=Agni] who has gone (to you).

There is almost universal agreement that jmayā́represents an adverbial instr. of exactly that shape, despite the hiatus, rather than Pp. jmayā́ḥ. See, e.g., Oldenberg, Renou, Scarlatta 421, with lit.

With Sāyaṇa., cited by Geldner, the Maruts must be the referents of śubhrā́ḥ in b: pl.

forms of this adj. generally modify the Maruts, and the midspace is especially associated with them.

Note that marjayanta must be reflexive, with real medial value, rather than being a straight transitive -anta replacement of the type commonly found with -áyaformations.

On urujrayaḥ see comm. ad V.54.2.

Assuming the Agni is the messenger in d (so, e.g., Geldner), this vs. contains both standard models of the sacrifice: “the gods come to the sacriifice” and “the sacrifice goes to the gods.”

Here on their path the noble Gods proceeded: in the wide firmament the Beauteous decked them.
Bend your way hither, ye who travel widely: hear this our envoy who hath gone to meet you.

Hier auf Erden rasten die guten Gönner gern, in der weiten Luft putzen sich die Schmucken. Nehmet eure Wege hierher in breitem Laufe; höret auf diesen Boten von uns, der gekommen ist!

Die guten Götter eilten hier des Weges, im weiten Luftraum schmückten sich die schönen Weitschreitend kommt hierher auf euren Wegen und hört auf diesen unsern schnellen Boten.

Пусть боги, (проходя) по земле, отдыхают здесь, Васу!
В далеком воздушном пространстве пусть украшаются блистательные!
К нам держите путь, о (вы,) движущиеся по простору!
Слушайте нашего прибывшего вестника!

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• स्वराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् जन क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (उरुज्रयः) बहुत जाने और (शुभ्राः) शुद्ध आचरण करनेवाले (वसवः) विद्या में वास किये हुए (देवाः) विद्वान् जनो ! तुम (उरौ) बहुव्यापक (अन्तरिक्षे) आकाश में (अत्र) इस संसार में (ज्मयाः) भूमि के बीच (रन्त) रमें (अर्वाक्) पीछे (पथः) मार्गों को (मर्जयन्त) शुद्ध करो (अस्य) इस (दूतस्य) दूत को (नः) हम लोगों को (जग्मुषः) जाने, प्राप्त होने वा जाननेवाले (कृणुध्वम्) करो और हमारी विद्याओं को (श्रोता) सुनो ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! तुम धर्ममार्गों को शुद्ध प्रकाशित कर दूत के समान सब जगह घूम, धर्म का विस्तार कर सब मनुष्यों को विद्या सुखयुक्त करो ॥३॥

अन्वय: हे उरुज्रयः शुभ्रा वसवो देवा ! यूयमुरावन्तरिक्षेऽत्र ज्मया रन्तार्वाक् पथो मर्जयन्तास्य दूतस्य नो जग्मुषः कृणुध्वमस्माकं विद्याः श्रोता ॥३॥

पुनर्विद्वांसः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ज्मयाः) भूमेर्मध्ये (अत्र) अस्मिन् संसारे (वसवः) विद्यायां कृतवासाः (रन्त) रमन्ताम् (देवाः) विद्वांसः (उरौ) बहुव्यापके (अन्तरिक्षे) आकाशे (मर्जयन्त) शोधयन्तु (शुभ्राः) शुद्धाचाराः (अर्वाक्) (पथः) मार्गान् (उरुज्रयः) बहुगन्तारः (कृणुध्वम्) (श्रोता) शृणुत। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (दूतस्य) (जग्मुषः) गन्तॄन् प्राप्तान् वेदितॄन् (नः) अस्माकं अस्मान् वा (अस्य) ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! यूयं धर्ममार्गान् शुद्धान् प्रचार्य्य दूतवत् सर्वत्र भ्रमणं कृत्वा धर्मं विस्तार्य सर्वान् मनुष्यान् प्राप्तविद्यासुखान् कुरुत ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो ! तुम्ही शुद्ध धर्ममार्गाने सर्वत्र दूताप्रमाणे फिरून धर्माचा विस्तार करा व सर्व माणसांना विद्या व सुखाने युक्त करा. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ते᳓ हि᳓ यज्ञे᳓षु यज्ञि᳓यास ऊ᳓माः
सध᳓स्थं वि᳓श्वे अभि᳓ स᳓न्ति देवाः᳓
ताँ᳓ अध्वर᳓ उशतो᳓ यक्षि अग्ने
श्रुष्टी᳓ भ᳓गं ना᳓सतिया पु᳓रंधिम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ū́māḥ ← ū́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yajñéṣu ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

yajñíyāsaḥ ← yajñíya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sadhástham ← sadhástha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sánti ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

víśve ← víśva- (nominal stem)

adhvaré ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

uśatáḥ ← √vaś- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

yakṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

bhágam ← bhága- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nā́satyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

púraṁdhim ← púraṁdhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

śruṣṭī́ ← śruṣṭí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ते । हि । य॒ज्ञेषु॑ । य॒ज्ञिया॑सः । ऊमाः॑ । स॒धऽस्थ॑म् । विश्वे॑ । अ॒भि । सन्ति॑ । दे॒वाः ।
तान् । अ॒ध्व॒रे । उ॒श॒तः । य॒क्षि॒ । अ॒ग्ने॒ । श्रु॒ष्टी । भग॑म् । नास॑त्या । पुर॑म्ऽधिम् ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• yajñeṣu ← yajña
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• yajñiyāsa ← yajñiyāsaḥ ← yajñiya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

• ūmāḥ ← ūma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “assistant.”

• sadhasthaṃ ← sadhastham ← sadhastha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dwelling; location; home.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• santi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• tāṃ ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• adhvara ← adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• uśato ← uśataḥ ← vaś
• [verb noun], accusative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• yakṣy ← yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śruṣṭī ← śruṣṭi
• [noun], instrumental, singular, feminine

• bhagaṃ ← bhagam ← bhaga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• nāsatyā ← nāsatya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• purandhim ← puraṃdhi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “liberality; Puraṃdhi; munificence.”

यज्ञेषु यागेषु ते हि ते खलु प्रसिद्धाः यज्ञियासः यज्ञार्हाः ऊमाः रक्षकाः विश्वे सर्वे देवाः सधस्थं सहस्थानम् अभि सन्ति अभिभवन्ति आक्रामन्ति । हे अग्ने अध्वरे अस्मदीये यज्ञे उशतः कामयमानान् तान् देवान् यक्षि यज। तथा श्रुष्टी । क्षिप्रनामैतत् । क्षिप्रं भगम् एतत्संज्ञकं देवं नासत्या नासत्यावश्विनौ च पुरंधिं पुरूणां ध्यातारमिन्द्रं च यज ॥

English translation:

“These universal adorable guardian deities occupy a common station at sacrifices; worship, Agni, thosedivinities, deservers (of oblations) at the ceremony, the swift Bhaga, the Nāsatyās and Purandhi.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Purandhi =Indra

Because these helpers, worthy to receive sacrifice at the sacrifices, the gods, all surmount the seat,
sacrifice to them, who desire it, at the ceremony, o Agni, with
obedience—to Bhaga, the Nāsatyas, Plenitude.

Pāda b contains víśve … devā́ḥ, though distracted. Since this is the middle vs. of the hymn, this specification of the dedicands of the hymn may constitute a not very noteworthy omphalos. It also introduces a brief flood of named gods (4d, 5).

For they are holy aids at sacrifices: all Gods approach the place of congregation.
Bring these, desirous, to our worship, Agni, swift the Nisatyas, Bhaga, and Purandhi.

Denn diese bei den Opfern zu verehrenden Helfer, die Götter alle nehmen ihren Platz ein. Opfere, Agni, den Verlangenden im Gottesdienst, bereitwillig dem Bhaga, den Nasatya´s, der Purandhi!

Die Götter alle nehmen ihren Sitz ein, des opferns werth, Genossen bei den Opfern; Beim Feste opfre, Agni, den begier’gen, den Rittern gern, dem Bhaga, der Purandhi.

Ведь эти помощники, достойные жертв на жертвоприношениях,
Все боги устремляются на общее место (обряда).
Почти их, жаждущих (этого), во время обряда
С охотой – Бхагу, Насатьев, Пурамдхи!

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् कैसे हों और क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) वे (हि) ही (यज्ञियासः) यज्ञ सिद्ध करने (ऊमाः) और रक्षा करनेवाले (विश्वे) सब (देवाः) विद्वान् (यज्ञेषु) विद्या देने न देने के व्यवहारों में (अभि, सन्ति) सम्मुख वर्त्तमान हैं (तान्) उन (अध्वरे) अहिंसनीय व्यवहार में (सधस्थम्) एक स्थान को (उशतः) चाहनेवाले विद्वानों को मैं (यक्षि) मिलूँ जो (नासत्या) असत्यव्यवहाररहित अध्यापक और उपदेशक (पुरन्धिम्) बहुत सुखों के धारण करनेवाले (भगम्) ऐश्वर्य को (श्रुष्टी) शीघ्र देवें, जैसे मैं मिलूँ, वैसे ही हे (अग्ने) विद्वान् ! आप भी इन को मिलो ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो सत्यविद्या और धर्म के प्रकाश करनेवाले वेदवेत्ता अध्यापक, उपदेशक, विद्वान् सब मनुष्य आदि की उन्नति करते हैं, वे ही सर्वदा सर्वथा सब को साकार करने योग्य होते हैं ॥४॥

अन्वय: ते हि यज्ञियास ऊमा विश्वे देवा यज्ञेष्वभि सन्ति तानध्वरे सधस्थमुशतो विदुषोऽहं यक्षि यौ नासत्या पुरन्धिं भगं श्रुष्टी दद्यातां तौ यथाऽहं यक्षि तथा हे अग्ने ! त्वमप्येतान् यज ॥४॥

पुनर्विद्वांसः कीदृशाः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) (हि) यतः (यज्ञेषु) विद्यादानाऽदानादिव्यवहारेषु (यज्ञियासः) यज्ञसिद्धिकराः (ऊमाः) रक्षादिकर्तारः (सधस्थम्) समानस्थानम् (विश्वे) सर्वे (अभि) आभिमुख्ये (सन्ति) (देवाः) विद्वांसः (तान्) (अध्वरे) अहिंसनीये व्यवहारे (उशतः) कामयमानान् (यक्षि) सङ्गमयेयम् (अग्ने) विद्वन् (श्रुष्टी) क्षिप्रम् (भगम्) ऐश्वर्यम् (नासत्या) अविद्यमानासत्यव्यवहारावध्यापकोपदेशकौ (पुरन्धिम्) बहूनां सुखानां धर्तारम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये सत्यविद्याधर्मप्रकाशका वेदविदः अध्यापकोपदेशका विद्वांसो जगति सर्वान् मनुष्यादीन्नुन्नयन्ति ते हि सर्वदा सर्वथा सर्वैस्सत्कर्तव्या भवन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे सत्यविद्या व धर्माचे प्रकाशक वेदवेत्ते, अध्यापक, उपदेशक, विद्वान सर्व माणसांची उन्नती करतात तेच सदैव सर्वांकडून सत्कार घेण्यायोग्य असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ अग्ने गि᳓रो दिव᳓ आ᳓ पृथिव्या᳓
मित्रं᳓ वह व᳓रुणम् इ᳓न्द्रम् अग्नि᳓म्
आ᳓र्यम᳓णम् अ᳓दितिं वि᳓ष्णुम् एषां
स᳓रस्वती मरु᳓तो मादयन्ताम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mitrám ← mitrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

váruṇam ← váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

áditim ← áditi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

aryamáṇam ← áryaman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

víṣṇum ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mādayantām ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sárasvatī ← sárasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

आ । अ॒ग्ने॒ । गिरः॑ । दि॒वः । आ । पृ॒थि॒व्याः । मि॒त्रम् । व॒ह॒ । वरु॑णम् । इन्द्र॑म् । अ॒ग्निम् ।
आ । अ॒र्य॒मण॑म् । अदि॑तिम् । विष्णु॑म् । ए॒षा॒म् । सर॑स्वती । म॒रुतः॑ । मा॒द॒य॒न्ता॒म् ॥

• āgne ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• āgne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• diva ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], ablative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• mitraṃ ← mitram ← mitra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• varuṇam ← varuṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• āryamaṇam ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• āryamaṇam ← aryamaṇam ← aryaman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• aditiṃ ← aditim ← aditi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• viṣṇum ← viṣṇu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• eṣāṃ ← eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sarasvatī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• mādayantām ← māday ← √mad
• [verb], plural, Present imperative
• “delight; enjoy; intoxicate.”

हे अग्ने त्वं दिवः द्युलोकात् सकाशात् गिरः गरणीयान् स्तुत्यान् देवानस्मदीयं यज्ञं प्रति आ वह आह्वानं कुरु । पृथिव्याः अन्तरिक्षाच्च आ वह । कान् देवानिति तदुच्यते । मित्रम् एतत्संज्ञकं वरुणं च इन्द्रं च देवेषु देवतास्वरूपेणावस्थितं च अग्निम् अर्यमणम् एतत्संज्ञकम् अदितिम् अदीनां पृथिवीं च विष्णुं च । एवंभूतान् देवान् एषाम् अस्माकं यजमानानामर्थाय आ वह । सरस्वती वाग्देवता च मरुतः च मादयन्ताम् । अस्मदीयैः स्तोत्रैर्हविर्भिश्च माद्यन्तु ॥

English translation:

“Bring Agni, whether from heaven or earth, the adorable deities Mitra, Varuṇa, Indra and Agni,Āryaman, Aditi and Viṣṇu (for the good) of these (worshippers); and may Sarasvatī and the Maruts bedelighted (by our offerings).”

O Agni, bring Mitra, Varuṇa, and Indra here from heaven and from earth to the hymns and to the fire—
also Aryaman, Aditi, Viṣṇu the quick. Let Sarasvatī and the Maruts make themselves exhilarated.

In the first hemistich Agni appears to be playing on both sides, as it were: he is commanded (voc. agne) to bring (ā́… vaha) a series of gods here, including 64 Agni (acc. agním) at the end of pāda b. This seems conceptually odd: Agni the god does not need to be brought to the sacrifice – he’s already there – and it is also hard to see how he would bring himself. Geldner’s (n. 5b) explanation that including Agni in the list serves for “Vervollständigung der Götterversammlung” seems weak. In that case we might expect Agni to come at the end of the list, and in any case too many gods are missing fom the list to consider it a complete collection. It might be possible to consider the Agni to be brought as the celestial Agni, i.e., the sun. But I think it more likely that agním is parallel to gíraḥ in pāda a, and both are acc. of goal, expressing the ritual elements the gods will encounter at the ritual: hymns and the ritual fire. The standard tr. take gíraḥ in this way, and I see no reason why agním can’t have the same function.

In c eṣām is hard to construe. I follow Oldenberg in accepting the BR emendation to

*eṣám ‘quick’. Oldenberg cites the parallel in the very next hymn VII.40.5 víṣṇor eṣásya.

As Oldenberg points out, the corruption can have arisen on the basis of likewise pāda-final eṣām in 2a. There are of course no metrical consequences. The emendation was not explicitly signaled in the published translation, which should read “… Viṣṇu, *the quick.” Neither Geldner nor Renou accepts (or even takes note of) this emendation.

Agni, to these men’s hymns, from earth, from heaven, bring Mitra, Varuna, Indra, and Agni,
And Aryaman, and Aditi, and Visnu. Sarasvati be joyful, and the Maruts.

Zu ihren Lobreden fahre, Agni, von Himmel und Erde her den Mitra, Varuna, Indra, Agni, den Aryaman, die Aditi, den Vishnu! Sarasvati, die Marut sollen sich ergötzen!

O Agni fahr, Varuna, Mitra, Indra zu Liedern her vom Himmel, von der Erde, Arjaman, Aditi den schnellen Vischnu, lass freuen sich Sarasyati, die Maruts.

О Агни, привези на хвалебные песни с неба (и) с земли
Митру, Варуну, Индру, Агни,
При(вези) Арьямана, Адити, Вишну (на песни) для них!
Пусть радуются Сарасвати (и) Маруты!

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् जन क्या जान कर क्या दूसरों को जतलावें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! आप (दिवः) बिजुली और सूर्यादि प्रकाशवान् पदार्थों की विद्या का प्रकाश करनेवाली वा (पृथिव्याः) भूमि आदि पदार्थों का प्रकाश करनेवाली (गिरः) सुन्दर शिक्षित वाणियों को (आ, वह) प्राप्त कीजिये (मित्रम्) मित्र (वरुणम्) अतिश्रेष्ठ (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवान् राजा (अग्निम्) अग्नि (अर्यमणम्) न्यायाधीश (अदितिम्) अन्तरिक्ष (विष्णुम्) व्यापक वायु को (आ) प्राप्त कीजिये और जो (एषाम्) इनकी (सरस्वती) विद्यायुक्त वाणी उस को जान कर हमारे अर्थ (आ) प्राप्त कीजिये, हे (मरुतः) विद्वान् मनुष्यो ! उक्त विद्या को देकर हम लोगों को आप (मादयन्ताम्) आनन्दित कीजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य बिजुली आदि की विद्या को प्राप्त होकर औरों को प्राप्त कराते हैं, वे सब का आनन्द करनेवाले होते हैं ॥५॥

अन्वय: हे अग्ने त्वं दिवः पृथिव्या गिर आ वह मित्रं वरुणमिन्द्रमग्निमर्यमणमदितिं विष्णुमावहैषां सरस्वती तां च विदित्वाऽस्मदर्थमा वह, हे विद्वांसो ! मरुत एतद्विद्यां दत्वाऽस्मान् भवन्तो मादयन्ताम् ॥५॥

पुनर्विद्वांसः किं विज्ञाय किं ज्ञापयेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (अग्ने) विद्वन् (गिरः) सुशिक्षिता वाचः (दिवः) विद्युत् सूर्यादेर्विद्याप्रकाशिकाः (आ) (पृथिव्याः) भूम्यादेः (मित्रम्) सखायम् (वह) (वरुणम्) अतिश्रेष्ठम् (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तं राजानम् (अग्निम्) पावकम् (आ) (अर्यमणम्) न्यायाधीशम् (अदितिम्) अन्तरिक्षम् (विष्णुम्) व्यापकं वायुम् (एषाम्) (सरस्वती) विद्यायुक्ता वाणी (मरुतः) मनुष्याः (मादयन्ताम्) आनन्दयन्तु ॥५॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या विद्युदादिविद्यां प्राप्यान्यान् प्रापयन्ति ते सर्वेषामानन्दकरा भवन्ति ॥५॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे विद्युत इत्यादी विद्या प्राप्त करून इतरांना प्राप्त करवितात ती सर्वांना आनंद देणारी असतात. ॥ ५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ररे᳓ हव्य᳓म् मति᳓भिर् यज्ञि᳓यानां
न᳓क्षत् का᳓मम् म᳓र्तियानाम् अ᳓सिन्वन्
धा᳓ता रयि᳓म् अविदस्यं᳓ सदासां᳓
सक्षीम᳓हि यु᳓जियेभिर् नु᳓ देवइः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
havyám ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

matíbhiḥ ← matí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

raré ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

yajñíyānām ← yajñíya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ásinvan ← ásinvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kā́mam ← kā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mártyānām ← mártya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

nákṣat ← √nakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

avidasyám ← avidasyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhā́ta ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sadāsā́m ← sadāsā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devaíḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

nú ← nú (invariable)

sakṣīmáhi ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

yújyebhiḥ ← yújya- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

र॒रे । ह॒व्यम् । म॒तिऽभिः॑ । य॒ज्ञिया॑नाम् । नक्ष॑त् । काम॑म् । मर्त्या॑नाम् । असि॑न्वन् ।
धात॑ । र॒यिम् । अ॒वि॒ऽद॒स्यम् । स॒दा॒ऽसाम् । स॒क्षी॒महि॑ । युज्ये॑भिः । नु । दे॒वैः ॥

• rare ← rā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “give; impart.”

• havyam ← havya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• matibhir ← matibhiḥ ← mati
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• yajñiyānāṃ ← yajñiyānām ← yajñiya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

• nakṣat ← naś
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• kāmam ← kāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• martyānām ← martya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• asinvan ← asinvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “insatiate.”

• dhātā ← dhāta ← dhā
• [verb], plural, Perfect imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• avidasyaṃ ← avidasyam ← avidasya
• [noun], accusative, singular, masculine

• sadāsāṃ ← sadāsām ← sadāsā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “triumphant.”

• sakṣīmahi ← sac
• [verb], plural, Aorist optative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• yujyebhir ← yujyebhiḥ ← yujya
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “adequate to(p); appropriate; united; allied.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• devaiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

यज्ञियानाम् । चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । यज्ञार्हेभ्यो देवेभ्यः मतिभिः अस्मदीयाभिः स्तुतिभिः सह हव्यं हविः ररे अस्माभिर्दीयते । मर्त्यानां मनुष्याणामस्माकं कामम् अभिलाषम् असिन्वन् अप्रतिबध्नवन्नग्निः नक्षत् अस्मदीयं यज्ञं व्याप्नोतु । हे देवा यूयम् अविदस्थम् अनुपक्षपणीयं सदासां सर्वदा संभजनीयं रयिं धनं धात अस्मभ्यं दत्त । नु अद्य वयं युज्येभिः सहायभूतैरिह यज्ञे समागतैः देवैः सक्षीमहि । यद्वा । न्वित्युपमार्थे । युज्येभिर्नु बन्धुभिरिव देवैः सक्षीमहि ॥

English translation:

“The oblation is offered together with praises to the adorable deities; may (Agni), unaverse to the desireof mortals, be present; bestow (upon us gods), unwasting, all-benefiting riches; and may we today be associatedwith the assembled deities.”

I have bestowed an oblation along with poetic thoughts on those worthy of the sacrifice. The insatiable one [=Agni] will attain the desire of
mortals.
Confer inexhaustible ever-winning wealth. Might we be accompanied by the gods, who will now be our yokemates.

I take yajñíyānām as gen. for dat., as in 2a.

In b I assume that Agni obtains from the gods, and then gives to mortals, what the latter wish. Cf. a fuller expression in VI.5.7 aśyā́ma táṃ kā́mam agne távotī́“May we attain this desire, Agni, through your help.” On the basis of that passage, as well as X.96.7 só asya kā́maṃ … ānaśe, both with kā́mam √(n)aś, I also take nákṣat as an s-aor. subjunctive to √(n)aś, rather than as an injunc. to √nakṣ, pace Narten (s-aor.

160. and Gotō (1st Kl. 192), who assert that no such subj. exists to √(n)aś.

In d I take the position of nú within the instr. phrase yújyebhir nú devaíḥ seriously, indicating that the gods are now to be our yokemates, now that we have made successful sacrifice to them.

Even as the holy wish, the gift is offered: may he, unsated, come when men desire him.
Give never-failing ever-conquering riches: with Gods for our allies may we be victors.

Ich habe mit Gedichten die Spende für die Opferwürdigen dargebracht. Der schlingende Agni möge den Wunsch der Sterblichen erlangen. Bringet Reichtum, unerschöpflichen, immer gewinnenden! Wir möchten nun mit den vereinten Göttern zusammen sein.

Gebracht ist Opfer nach der Götter Willen; der Menschen Wunsch erfüllt vom nimmer satten; O gebt uns reiches Gut, das nimmer, schwindet; lasst den verbundnen Göttern uns vereint sein.

Я посвятил возлияние вместе с молитвами достойным жертв (богам).
Пусть (Агни) необузданный достигнет желания смертных!
Даруйте богатство, неистощимое, всегда обильное!
Поистине, мы хотим быть вместе со связанными (с нами) богами!

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् जन क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (मतिभिः) प्राज्ञ मनुष्यों के साथ वा (युज्येभिः) योग करने योग्य (देवैः) विद्वानों के साथ (यज्ञियानाम्) यज्ञ सम्पादन करनेवाले (मर्त्यानाम्) मनुष्यों के (हव्यम्) ग्रहण करने योग्य (कामम्) काम को (असिन्वन्) निबन्ध करते हैं जिस (अविदस्यम्) अक्षीण विनाशरहित (सदासाम्) सदैव अच्छे प्रकार सेवने योग्य (रयिम्) धन को (धात) धारण करते हैं वा जो इन के साथ उस को (नक्षत्) व्याप्त होता है उस को मैं (ररे) देऊँ हम सब लोग इन के साथ उस को (नु) शीघ्र (सक्षीमहि) व्याप्त होवें ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् जिन मनुष्यों का काम पूरा करते हैं, वे पूर्णकाम होते हैं ॥६॥

अन्वय: ये मतिभिर्युज्येभिर्देवैस्सह यज्ञियानां मर्त्यानां हव्यं काममसिन्वन् यमविदस्यं सदासां रयिं धात य एतैस्सहैतं नक्षत् तमहं ररे वयमेतैस्सहैतं नु सक्षीमहि ॥६॥

पुनर्विद्वांसः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ररे) दद्याम् (हव्यम्) ग्रहीतुमर्हम् (मतिभिः) प्राज्ञैर्मनुष्यैः सह (यज्ञियानाम्) यज्ञसम्पादकानाम् (नक्षत्) प्राप्नोति (कामम्) (मर्त्यानाम्) मनुष्याणाम् (असिन्वन्) बध्नन्ति (धाता) दधाति। अत्र द्व्यच० इति दीर्घः। (रयिम्) धनम् (अविदस्यम्) अक्षीणम् (सदासाम्) सदा संसेवनीयम् (सक्षीमहि) प्राप्नुयाम (युज्येभिः) योक्तुमर्हैः (नु) क्षिप्रम् (देवैः) विद्वद्भिः सह ॥६॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसोऽन्येषां मनुष्याणां काममलं कुर्वन्ति ते पूर्णकामा भवन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान इतरांचे काम पूर्ण करतात ते पूर्ण काम असतात. ॥ ६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नू᳓ रो᳓दसी अभि᳓ष्टुते व᳓सिष्ठैर्
ऋता᳓वानो व᳓रुणो मित्रो᳓ अग्निः᳓
य᳓छन्तु चन्द्रा᳓ उपमं᳓ नो अर्कं᳓
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
abhíṣṭute ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, non-finite:PPP}

nú ← nú (invariable)

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

vásiṣṭhaiḥ ← vásiṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥tā́vānaḥ ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

arkám ← arká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

candrā́ḥ ← candrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

upamám ← upamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáchantu ← √yam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

नु । रोद॑सी॒ इति॑ । अ॒भिस्तु॑ते॒ इत्य॒भिऽस्तु॑ते । वसि॑ष्ठैः । ऋ॒तऽवा॑नः । वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒ग्निः ।
यच्छ॑न्तु । च॒न्द्राः । उ॒प॒ऽमम् । नः॒ । अ॒र्कम् । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• rodasī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• abhiṣṭute ← abhiṣṭu ← √stu
• [verb noun], nominative, dual
• “laud; recite.”

• vasiṣṭhair ← vasiṣṭhaiḥ ← vasiṣṭha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Vasiṣṭha; vasiṣṭha [word].”

• ṛtāvāno ← ṛtāvānaḥ ← ṛtāvan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yacchantu ← yam
• [verb], plural, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• candrā ← candrāḥ ← candra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “aglitter(p); shining.”

• upamaṃ ← upamam ← upama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “best; topmost.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• arkaṃ ← arkam ← arka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• pāta ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; govern.”

• svastibhiḥ ← svasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

नु अद्य रोदसी द्यावापृथिव्यौ वसिष्ठैः अस्माभिः । पूजार्थं बहुवचनम्। अभिष्टुते अभितः सर्वतः स्तुते अभूताम्। तथा ऋतावानः अस्माभिः क्रियमाणैर्यज्ञैरुपेताः वरुणः मित्रः अग्निः स एवंभूता देवा अस्माभिरभिष्टुता आसन् । चन्द्राः आह्लादकाः सर्वे देवाः नः अस्मभ्यम् उपमम् उपमानभूतमुत्कृष्टम् अर्कम् अन्नं यच्छन्तु ददतु । अस्मिन् सूक्ते प्रतिपादिता ये देवास्ते सर्वे यूयं नः अस्मान् स्वस्तिभिः अविनाशैः सदा सर्वदा पात पालयत ॥ ॥ ६ ॥

English translation:

“Heaven and earth are now glorified by the Vasiṣṭhas, as are Varuṇa, the objec of worship, and Mitraand Agni; may they, the conferrers of joy, bestow upon us excellent food; and do you (all) ever cherish us withblessings.”

Now have the two World-Halves been praised by the Vasiṣṭhas, and the truthful ones, Varuṇa, Mitra, and Agni.
Let the glittering ones hold out to us the utmost chant. – Do you protect us always with your blessings.

A fine meta-summary vs., which is also the final vs. of the next hymn (VII.40.7).

Now have both worlds been praised by the Vasisthas; and holy Mitra, Varuna, and Agni.
May they, bright Deities, make our song supremest. Preserve us evermore, ye Gods, with blessings.

Nun sind von den Vasistha´s beide Rodasi besungen und Varuna, Mitra, Agni, die wahrhaften. Die Glanzvollen sollen uns das beste Loblied eingeben.-Behütet ihr uns immerdar mit eurem Segen!

Das Weltenpaar, gerühmt von den Vasischtha’s, die heil’gen Mitra, Varuna und Agni, Die lichten mögen höchsten Glanz uns geben; ihr Götter, schützt uns stets mit eurem Segen.

Вот прославлены Васиштхами две половины вселенной,
Преданные закону Варуна, Митра, Агни.
Пусть даруют нам блистательные лучшую песню!
Защищайте вы нас всегда (своими) милостями!

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् जन औरों के लिये क्या देवें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (वरुणः) श्रेष्ठ (मित्रः) मित्र (अग्निः) अग्नि के समान विद्यादि शुभ गुणों से प्रकाशित और (ऋतावानः) सत्य को याचने वा (चन्द्राः) हर्ष करनेवाले जन (वसिष्ठैः) वसानेवाले के साथ (अभिष्टुते) सब ओर से प्रशंसित (रोदसी) प्रकाश और पृथिवी (उपमम्) जिस से उपमा दी जावे उस (अर्कम्) सत्कार करने योग्य अन्न वा विचार को (नः) हम लोगों के लिये (नु) शीघ्र (यच्छन्तु) देवें, वैसे हे विद्वानो ! (यूयम्) तुम (स्वस्तिभिः) सुखों से (नः) हमारी (सदा) सदैव (पात) रक्षा कीजिये ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् जन धर्मात्मा, विद्वानों के साथ जिसकी उपमा नहीं उस विज्ञान को देते हैं, वे हम लोगों की रक्षा कर सकते हैं ॥७॥ इस सूक्त में विश्वेदेवों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह उनतालीसवाँ सूक्त और छठा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: यथा वरुणो मित्रोऽग्निश्चर्तावानश्चन्द्रा वसिष्ठैस्सहाभिष्टुते रोदसी उपममर्कं नो नु यच्छन्तु तथा हे विद्वांसो ! यूयं स्वस्तिभिर्नस्सदा पात ॥७॥

पुनर्विद्वांसोऽन्येभ्यः किं प्रदद्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नु) सद्यः। अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (अभिष्टुते) अभितः प्रशंसनीये (वसिष्ठैः) अतिशयेन वायसितृभिः (ऋतावानः) सत्यं याचमानाः (वरुणः) वरः (मित्रः) सुहृत् (अग्निः) पावक इव विद्यादिशुभगुणप्रकाशितः (यच्छन्तु) ददतु (चन्द्राः) आह्लादकराः (उपमम्) येनोपमीयते तम् (नः) अस्मभ्यम् (अर्कम्) सत्कर्तव्यमन्नं विचारं वा (यूयम्) (पात) (स्वस्तिभिः) (सदा) (नः) ॥७॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांस आप्तैस्सहानुपमं विज्ञानं प्रयच्छन्ति तेऽस्मान् सदा रक्षितुं शक्नुवन्तीति ॥७॥ अत्र विश्वेदेवगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्येकोनचत्वारिंशत्तमं सूक्तं षष्ठो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान धर्मात्मा, विद्वानांना अनुपम विज्ञान देतात ते आमचेही रक्षण करू शकतात. ॥ ७ ॥