०३६

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ ब्र᳓ह्म एतु स᳓दनाद् ऋत᳓स्य
वि᳓ रश्मि᳓भिः ससृजे सू᳓रियो गाः᳓
वि᳓ सा᳓नुना पृथिवी᳓ सस्र उर्वी᳓
पृथु᳓ प्र᳓तीकम् अ᳓धि ए᳓धे अग्निः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sádanāt ← sádana- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

raśmíbhiḥ ← raśmí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sasr̥je ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sā́nunā ← sā́nu- ~ snú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sasre ← √sr̥- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

urvī́ ← urú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

ádhi ← ádhi (invariable)

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īdhe ← √idh- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

prátīkam ← prátīka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pr̥thú ← pr̥thú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

प्र । ब्रह्म॑ । ए॒तु॒ । सद॑नात् । ऋ॒तस्य॑ । वि । र॒श्मिऽभिः॑ । स॒सृ॒जे॒ । सूर्यः॑ । गाः ।
वि । सानु॑ना । पृ॒थि॒वी । स॒स्रे॒ । उ॒र्वी । पृ॒थु । प्रती॑कम् । अधि॑ । आ । ई॒धे॒ । अ॒ग्निः ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• brahmaitu ← brahmā ← brahman
• [noun], nominative, plural, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmaitu ← etu ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• sadanād ← sadanāt ← sadana
• [noun], ablative, singular, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• raśmibhiḥ ← raśmi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• sasṛje ← sṛj
• [verb], singular, Perfect indicative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• sūryo ← sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• sānunā ← sānu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “tableland; ridge; peak; back; ridge; guru.”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• sasra ← sasre ← sṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• urvī ← uru
• [noun], nominative, singular, feminine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• pṛthu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• pratīkam ← pratīka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “face; surface.”

• adhy ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• edhe ← endh ← √indh
• [verb], singular, Perfect indicative

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

ऋतस्य यज्ञस्य सदनात् स्थानाद्देवयजनदेशात् ब्रह्म स्तोत्रं स्तुत्यान् सूर्यादीन् प्र एतु प्रकर्षेण गच्छतु । किं तद्ब्रह्मेति तदाह । सूर्यः सर्वस्य प्रेरकः शोभनवीर्यो वा देवः रश्मिभिः आत्मीयैः किरणैः गाः अपो वृष्ट्युदकानि वि ससृजे विसृजति विमुञ्चति । प्रवर्षति । श्रूयते हि - ‘ याभिरादित्यस्तपति रश्मिभिस्ताभिः पर्जन्यो वर्षति’ (तै. आ. १०.६३) इति । स्मृतिश्च भवति – ‘आदित्याज्जायते वृष्टिर्वृष्टेरन्ननं ततः प्रजाः ’ इति । अत ईदृशं माहात्म्यं सूर्यस्यैव विद्यते नान्यस्य कस्यचिदित्यनेन पादेन सूर्यः स्तूयते । अपि च पृथिवी प्रथिता भूमिः सानुना समुच्छ्रितेन पर्वतादिना उर्वी विस्तीर्णा सती वि सस्रे विसरति व्याप्नोति । तथा अग्निः पृथु विस्तीर्णं प्रतीकं पृथिव्या अवयवं देवयजनलक्षणं स्थानम् अधि । अधिपरी अनर्थकौ इत्यधेः कर्मप्रवचनीयसंज्ञायां कर्मप्रवचनीययुक्ते°। इति सप्तम्यर्थे द्वितीया । ईदृशे स्थाने एधे आदीप्यते ॥

English translation:

“Let the prayer proceed from the nail of the sacrifice, for Sūrya with his rays lets loose the waters; thespacious earth spreads (studded) with mountains, and Agni blazes on the extensive plural inṣ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yābhirādityastapati raśmibhistābhiḥ parjanyo varṣanyo varṣati: Taittirīya Āraṇyaka 10.63); Agni blazes:pṛthā pratīkam adhyedhe agniḥ: pratīkam = pṛthivyā avayavam, a portion or member of the earth

Let the sacred formulation go forth from the seat of truth. The Sun with his rays has dispatched the cows outward.
The broad Earth has stretched out on her back. Agni has been kindled on her wide face.

As Geldner (n. 1a) and Renou indicate, the opening of this hymn, with prá bráhmaitu (that is, bráhma etu), is very like the opening of nearby VII.34.1 prá śukraítu (=śukrā́etu) … manīṣā́, with both referring to the beginning of the ritual day with the dispatch of the poets’ verbal offering to the gods.

Note the figure ví … sasṛje (b) / ví … sasre (c), both with 3rd sg. mid. perfects built to phonologically similar roots and compounded (in tmesis) with the same preverb.

Narten (1969 “Ai. sṛ in synchronischer und diachronischer Sicht” = Kl. Sch.

135-41) recognizes two synchronically distinct roots √sṛ, primarily act. ‘loslaufen, eilen’ and primarily med. ‘sich ausstrecken’. The two forms of the med. pf. ví sasre 51 (here and X.71.4) belong to the latter root; see also Kümmel (553). The instr. sā́nunā I take as idiomatic for “on her back,” rather than expressing something like “along the back (of something else).” The other occurrence of the pf. ví sasre in X.71.4 contains an explicitly sexual image utó tvasmai tanvàm vísasre, jāyéva pátye uśatī́suvā́sāḥ “And for another she [=Speech] has stretched out her body, like an eager well-dressed wife to her husband,” and the same picture of feminine yielding is presumably meant here.

Renou curiously takes pṛthú prátīkam as a “pre-compound” modifying Agni, but I follow Geldner in taking it as an acc. construed with ádhi, a reference to the part of the earth on which the ritual fire is kindled.

LET the prayer issue from the seat of Order, for Surya with his beams hath loosed the cattle.
With lofty ridges earth is far extended, and Agni’s flame hath lit the spacious surface.

Die feierliche Rede soll vom Sitze der Wahrheit hinausgehen. Die Sonne hat mit ihren Strahlen die Rinder ausgetrieben. Die Erde hat sich mit dem Rücken weit ausgestreckt; das Feuer ist über ihre breite Oberfläche aufgeflammt.

Vom Sitz des Opfers dringe das Gebet vor, die Sonne trieb durch Strahlen ihre Heerde, Die weite Erde dehnte ihre Fläche, und Agni liess sein breites Antlitz strahlen.

Пусть движется вперед священное слово из сиденья закона!
Сурья лучами выпустил коров.
Земля далеко распространилась (своею) спиной.
На (ее) широкой поверхности зажегся Агни.

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• भुरिक्पङ्क्तिः
• पञ्चमः

अब नव ऋचावाले छत्तीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में मनुष्य क्या करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) अग्नि के समान विद्वान् जन जैसे (सूर्यः) सूर्य (रश्मिभिः) किरणों से (पृथु) विस्तृत (प्रतीकम्) प्रतीति करनेवाले पदार्थ (गाः) किरणों को (वि, सृसजे) विविध प्रकार रचता वा छोड़ता वा (अधि, आ, ईधे) अधिकता से प्रकाशित होता है और जैसे (उर्वी) बहुपदार्थयुक्त (पृथिवी) पृथिवी (सानुना) शिखर के साथ (वि, सस्रे) विशेषता से चलती है, वैसे आप (ऋतस्य) सत्य के (सदनात्) स्थान से (ब्रह्म) धन को (प्र, एतु) अच्छे प्रकार प्राप्त हो ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो जगदीश्वर आप ही प्रकाशमान और सूर्यादिकों का प्रकाश करने वा बनानेवाला जगत् के प्रकाश के लिये अग्नि और सूर्यलोक को रचता है, उसी की उपासना कर सत्य आचरण से मनुष्य ऐश्वर्य को प्राप्त होवें ॥१॥

अन्वय: अग्निरिव विद्वान् यथा सूर्यो रश्मिभिः पृथु प्रतीकं गाश्च विससृजे अध्येधे यथोर्वी पृथिवी सानुना विसस्रे तथा भवान् ऋतस्य सदनात् ब्रह्म प्रैतु ॥१॥

अथ मनुष्यः किं कुर्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (ब्रह्म) धनम् (एतु) प्राप्नोतु (सदनात्) स्थानात् (ऋतस्य) सत्यस्य (वि) (रश्मिभिः) किरणैः (ससृजे) सृजति (सूर्यः) सविता (गाः) रश्मीन् (वि) (सानुना) शिखरेण सह (पृथिवी) (सस्रे) सरति गच्छति (उर्वी) बहुपदार्थयुक्ता (पृथु) विस्तीर्णम् (प्रतीकम्) प्रतीतिकरम् (अधि) (आ) (ईधे) प्रकाशयति (अग्निः) अग्निरिव विद्वान् ॥१॥

भावार्थभाषाः - यो जगदीश्वरः स्वप्रकाशः सूर्यादीनां प्रकाशको निर्माता जगत्प्रकाशनार्थमग्निं सूर्यलोकञ्च रचयति तमुपास्य सत्याचारेण मनुष्या ऐश्वर्यं प्राप्नुवन्तु ॥१॥

या सूक्तात विश्वेदेवांचे कर्म व गुण यांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जो जगदीश्वर स्वतः प्रकाशवान, सूर्य इत्यादींचा प्रकाशक, निर्माता, जगाच्या प्रकाशासाठी अग्नी व सूर्यलोक निर्माण करतो त्याची उपासना करून सत्याचरणाने माणसांनी ऐश्वर्य प्राप्त करावे. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमां᳓ वाम् मित्रावरुणा सुवृक्ति᳓म्
इ᳓षं न᳓ कृण्वे असुरा न᳓वीयः
इनो᳓ वाम् अन्यः᳓ पदवी᳓र् अ᳓दब्धो
ज᳓नं च मित्रो᳓ यतति ब्रुवाणः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
imā́m ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

suvr̥ktím ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

asurā ← ásura- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

kr̥ṇve ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

návīyaḥ ← návīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádabdhaḥ ← ádabdha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ináḥ ← iná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

padavī́ḥ ← padavī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

bruvāṇáḥ ← √brū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ca ← ca (invariable)

jánam ← jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yatati ← √yat- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

इ॒माम् । वा॒म् । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । सु॒ऽवृ॒क्तिम् । इष॑म् । न । कृ॒ण्वे॒ । अ॒सु॒रा॒ । नवी॑यः ।
इ॒नः । वा॒म् । अ॒न्यः । प॒द॒ऽवीः । अद॑ब्धः । जन॑म् । च॒ । मि॒त्रः । य॒त॒ति॒ । ब्रु॒वा॒णः ॥

• imāṃ ← imām ← idam
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• suvṛktim ← suvṛkti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “praise.”

• iṣaṃ ← iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kṛṇve ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• asurā ← asurāḥ ← asura
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• navīyaḥ ← navīyas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “new; fresh; up-to-the-minute.”

• ino ← inaḥ ← ina
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty; powerful.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• padavīr ← padavīḥ ← padavī
• [noun], nominative, singular, masculine

• adabdho ← adabdhaḥ ← adabdha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “unfailing; unimpaired.”

• janaṃ ← janam ← jana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• yatati ← yat
• [verb], singular, Present indikative
• “strive; endeavor; join; equal; rival.”

• bruvāṇaḥ ← brū
• [verb noun], nominative, singular
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

हे असुरा असुरौ बलवन्तौ हे मित्रावरुणा मित्रावरुणौ वां युवाभ्याम् इषं न हषीरूपमन्नमिव नवीयः नवीयसीम् इमाम् अस्मदीयां पुरोवर्तिनीं सुवृक्तिं स्तुतिं कृण्वे अहं स्तोता करोमि। वां युवयोः अन्यः अन्यतरः इनः प्रभुः अदब्धः शत्रुभिरहिंसितो वरुणः पदवीः पदस्य स्थानस्य प्रजनयिता। वरुणो हि धर्माधर्मयोर्धारयितेति पदवीरित्युच्यते । ब्रुवाणः अस्माभिः स्तूयमानः मित्रः च जनं सर्वं प्राणिजातं यतति यातयति प्रवर्तयति । तथा च श्रूयते - मित्रो जनान्यातयति बुवाणः’ (ऋ. सं. ३. ५९. ५) इति ॥

English translation:

“Powerful Mitra and Varuṇa, to you I offer this new praise as if it were (sacrificial) food; one of you,(Varuṇa). The invincible lord, is the guide to the path (of virtue) Mitra when praised animates men to exertioṇ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Janam ca mitro yatati bruvāṇaḥ: a repetition of the phrase in RV 3.59.1

This well-twisted (hymn) here do I make anew, like a refreshing drink, for you two, lordly Mitra and Varuṇa.
One of you two, the strong one, is an undeceivable tracer of the track, and (the other), Mitra, arranges the people in their place when
called upon.

My tr. of bruvāṇáḥ “when called upon” follows Thieme’s (Mitra and Aryaman, p. 69), which in turn follows Meillet’s ([1907] “quand il est invoqué”; see Thieme p. 40). Geldner and Renou both take bruvāṇáḥ as pass./reflex. ‘be called, call oneself’ with mitráh as predicate (e.g., “der Mitra (Freund) heisst”). I now think something halfway between is probably correct. When √brū is not cmpded with a preverb, it does not seem to take an acc. of addressee, so my passive version with addressee as subj., “when called upon,” is probably wrong. However, I don’t think it’s a mere naming construction. Rather, Thieme’s 1st tr. (p. 40) “Contract, when named …” conveys the intent better: that, when the word – and god – alliance/Alliance is spoken at the concluding of a pact, the pact acquires its efficacy. JPB’s tr. of the almost identical III.59.1 “Mitra arranges the peoples when (Alliance) is declared” cleverly plays on the ambiguity of the word mitrá-, and I would substitute something like that here.

O Asuras, O Varuna and Mitra, this hymn to you, like food, anew I offer.
One of you is a strong unerring Leader, and Mitra, speaking, stirreth men to labour.

Dieses neueste Loblied bereite ich euch, Mitra und Varuna, ihr Asura´s, wie ein Labsal. Der eine von euch ist ein gewaltiger, untrüglicher Spürer, und der Mitra heißt, eint das Menschenvolk.

Dies Loblied bring’ ich, Varuna und Mitra, aufs neue euch wie Labetrunk, o Götter; Ein starker, sichrer Führer ist der eine, und Mitra söhnt die Menschen aus durch Zuspruch.

Это прекрасное произведение для вас, Митра-Варуна,
Я готовлю по-новому, о Асуры, как жертвенное блюдо.
Один из вас деятельный пролагатель пути, не допускающий обмана.
А тот, кто зовется Митрой, приводит в порядок народ.

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य किस को सेवें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (असुरा) प्राणों में रमते हुए (मित्रावरुणा) प्राण और उदान के समान अध्यापक और उपदेशको ! जो (अन्यः) और जन (पदवी) पद को प्राप्त होता और (अदब्धः) अहिंसित (मित्रः) सखा (इनः) ईश्वर (ब्रुवाणः) उपदेश करता हुआ (वाम्) तुम दोनों को (जनम्, च) और जन को भी (नवीयः) अत्यन्त नवीन व्यवहार की प्राप्ति कराने का (यतति) यत्न कराता तथा (वाम्) तुम दोनों की (इमाम्) इस प्रत्यक्ष (सुवृक्तिम्) जिससे सुन्दरता से दुःखों की निवृत्ति करते हैं उस सत्य वाणी को (इषम्) इच्छा वा अन्न के (न) समान देता है, जिसको कि मैं परोपकार के लिये (कृण्वे) सिद्ध करता हूँ, उस को मैं और तुम नित्य सेवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! आप जो सब के लिये अलग सर्वव्यापी सब का मित्र जगदीश्वर सब के हित के लिये सदैव प्रवृत्त है, उसी की उपासना कर मोक्ष पद को प्राप्त होवें ॥२॥

अन्वय: हे असुरा मित्रावरुणा ! योऽन्यः पदवीरदब्धो मित्र इनो ब्रुवाणः सन् वां जनञ्च नवीयः प्रापयितुं यतति वामिमां सुवृक्तिं सत्यां वाचमिषन्न प्र यच्छति यामहं परोपकाराय कृण्वे तां युवामहं च नित्यं भजेम ॥२॥

पुनर्मनुष्याः कं भजेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इमाम्) (वाम्) युवयोः (मित्रावरुणा) प्राणोदानाविवाध्यापकोपदेशकौ (सुवृक्तिम्) सुष्ठु वर्जन्ति दुःखानि यया ताम् वाचं (इषम्) इच्छामन्नं वा (न) इव (कृण्वे) करोमि (असुरा) यावसुषु रमेते तौ (नवीयः) अतिशयेन नवीनम् (इनः) ईश्वरः (वाम्) युवयोः (अन्यः) (पदवीः) यः पदं व्येति सः (अदब्धः) अहिंसितः (जनम्) (च) (मित्रः) सखा (यतति) यतते। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम् (ब्रुवाणः) उपदिशन् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! भवन्तो यस्सर्वेभ्यः पृथक् सर्वव्यापी सर्वसुहृज्जगदीश्वरः सर्वेषां हिताय सदा वर्तते तमेवोपास्य मोक्षपदवीं प्राप्नुवन्तु ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो सर्वांहून पृथक, सर्वव्यापी, सर्वांचा मित्र जगदीश्वर सर्वांच्या हितासाठी सदैव प्रवृत्त असतो त्याचीच उपासना करून मोक्षपद प्राप्त करा. ॥ २ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ वा᳓तस्य ध्र᳓जतो रन्त इत्या᳓
अ᳓पीपयन्त धेन᳓वो न᳓ सू᳓दाः
महो᳓ दिवः᳓ स᳓दने जा᳓यमानो
अ᳓चिक्रदद् वृषभः᳓ स᳓स्मिन् ऊ᳓धन्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

dhrájataḥ ← √dhraj- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ityā́ḥ ← ityā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ranta ← √rā- 3 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

vā́tasya ← vā́ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ápīpayanta ← √pī- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PLUPRF, voice:MED}

dhenávaḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

sū́dāḥ ← sū́da- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jā́yamānaḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sádane ← sádana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ácikradat ← √krand- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

sásmin ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ū́dhan ← ū́dhar- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ । वात॑स्य । ध्रज॑तः । र॒न्ते॒ । इ॒त्याः । अपी॑पयन्त । धे॒नवः॑ । न । सूदाः॑ ।
म॒हः । दि॒वः । सद॑ने । जाय॑मानः । अचि॑क्रदत् । वृ॒ष॒भः । सस्मि॑न् । ऊध॑न् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vātasya ← vāta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• dhrajato ← dhrajataḥ ← dhraj
• [verb noun], genitive, singular
• “rush.”

• ranta ← ram
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “delight; rejoice; love; frolic; desire; give; calm; break.”

• ityā ← ityāḥ ← ityā
• [noun], nominative, plural, feminine

• apīpayanta ← pyā
• [verb], plural, Plusquamperfect
• “swell; abound; swell.”

• dhenavo ← dhenavaḥ ← dhenu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sūdāḥ ← sūda
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cook; sūda [word]; sūd.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• sadane ← sadana
• [noun], locative, singular, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• jāyamāno ← jāyamānaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• ‘cikradad ← acikradat ← krand
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “roar; neigh; cry; howl; shout.”

• vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• sasminn ← sasmin ← tad
• [noun], locative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ūdhan ← ūdhas
• [noun], locative, singular, neuter
• “udder; ūdhas [word]; night.”

ध्रजतः गच्छतः वातस्य वायोः इत्याः गतयः आ रन्ते अभितो रमन्ते । तथा सूदाः ।‘सूद प्रेरणे ’ इति धातुः । क्षीरस्य प्रेरयित्र्यः धेनवो न । नेति चार्थे । गावश्च अपीपयन्त प्यायन्ते एधन्ते । अपि च महः महतः दिवः द्योतमानस्यादित्यस्य सदने स्थानेऽन्तरिक्षे जायमानः उत्पद्यमानः वृषभः वर्षणशीलः पर्जन्यः सस्मिन्नूधन् तस्मिन् अन्तरिक्षे अचिक्रदत् ॥

English translation:

“The movements of the restless wind sport around; the milk-yielding kine are in good condition; theshowerer genitive rated in the dwelling of the mighty sun has cried aloud in that his plural ce of abiding, (the firmament).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The showerer: acikradad vṛṣabhaḥ sasmin ūdham: parjanya has cried n that firmament, tasmin antarikṣeacikradat

The movements of the swooping wind come to rest. The sweet (stalks?) have swelled like milk-cows.
Being born in the seat of great heaven, the bull has roared in the
self-same udder.

yájasva … devā́n. It is forms (both act. and mid.) compounded with ā́that acquire the meaning ‘obtain by sacrifice’. I therefore think the abstract qualities fellowship and vitality must be the objects of our sacrifice/worship, standing in for their divine possessor.

I take ṛtásya dhā́man “domain of truth” as referring to the ritual ground (as does Sāyaṇa.).

Geldner’s tr. of bābadhe tentatively connects it with √bandh ‘bind’ (flg. Sāyaṇa.), not √bādh ‘(op)press’ (see his n. 5c). But √bandh otherwise lacks a pf. in the RV and beginning in the AV its weak forms have a base bedh-. The standard weak 3rd sg. pf.

to √bādh is babādhé; see Kümmel 330-31. Schaeffer (156) takes bābadhe as an intens.

pres., parallel to badbadhé with both following the standard perfect in function, and Kümmel (331; cf. also 488) seems to follow, though he takes badbadhé as an intensive perfect, distinguished from the present bābadhe. Since all these stems have a 3rd sg.

ending characteristic of the perfect, I consider at least bābadhe to be a straight perfect, with adjustment of the vowel length of redupl. and root syllable to conform better to such distribution elsewhere in the perfect system; cf. esp. vāvṛdhé versus vavárdha. The intens. badbadhé then adopted the inflectional patterns of the other two redupl. stems. As for what the verb means here, although ví √bādh generally has a negative sense ‘thrust away (undesirable things)’, here I think the same literal sense refers to the god’s pushing out towards us the pṛ́kśaḥ ‘fortifying nourishments’ we want in exchange for praise. Renou (comm.) suggests a slightly different semantic pathway.

The movements of the gliding wind come hither: like cows, the springs are filled to overflowing.
Born in the station e’en of lofty heaven the Bull hath loudly bellowed in this region.

Die Anläufe des sausenden Windes kommen zur Ruhe; wie Milchkühe sind die Lachen angeschwollen. Am Sitz des großen Himmels geboren hat der Stier im gleichen Euter gebrüllt.

Es kommen her des schnellen Windes Züge, wie Kühe strömten reichlich süsse Tränke; Der in des hohen Himmels Sitz geborne, er brüllte laut der Stier an diesem Euter.

Утихли шквалы порывистого ветра.
Переполнились мужи, словно дойные коровы.
Рождаясь в сиденье великого неба,
Взревел бык в том же вымени.

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (महः) महान् (दिवः) प्रकाश के (सदने) घर में (जायमानः) उत्पन्न होता हुआ (वृषभः) बलिष्ठ (सस्मिन्) अन्तरिक्ष में और (ऊधन्) उषाकाल में (अचिक्रदत्) आह्वान करता जिस में (ध्रजतः) जाते हुए (वातस्य) पवन के सम्बन्धी (सूदाः) पाप करनेवालों के (न) समान (धेनवः) गायें (इत्याः) जो कि पाने योग्य हैं उन को (रन्ते) रमता और सब को (आ, अपीपयन्त) सब ओर से बढ़ाता है, उस सूर्य को युक्ति के साथ उत्तम प्रयोग में लाओ ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! जैसे प्रकाशमान पदार्थों में उत्पन्न हुआ रवि अन्तरिक्ष में प्रकाशित होता है वा जिस अन्तरिक्ष में सब प्राणी रमते हैं, उसी में सब सुख को प्राप्त होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो महो दिवस्सदने जायमानो वृषभः सस्मिन्नूधन्नचिक्रदत् यस्मिन् ध्रजतो वातस्य सूदा न धेनव इत्या रन्ते सर्वानापीपयन्त तं सूर्यं संयुक्त्या सम्प्रयोजयन्तु ॥३॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (वातस्य) वायोः (ध्रजतः) गच्छतः (रन्ते) रमते (इत्याः) एतुं प्राप्तुं योग्याः (अपीपयन्त) प्याययन्ति (धेनवः) गावः (न) इव (सूदाः) पाककर्त्तारः (महः) महतः (दिवः) प्रकाशस्य (सदने) सीदन्ति यस्मिंस्तस्मिन् (जायमानः) उत्पद्यमानः (अचिक्रदत्) आह्वयति (वृषभः) बलिष्ठः (सस्मिन्) अन्तरिक्षे (ऊधन्) ऊधन्युषसि ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! यथा प्रकाशवता जायमानो रविरन्तरिक्षे प्रकाशते यस्मिन्नन्तरिक्षे सर्वे प्राणिनो रमन्ते तस्मिन्नेव सर्वे सुखमश्नुवते ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जसा प्रकाशमय पदार्थात उत्पन्न झालेला सूर्य अंतरिक्षात प्रकाशित होतो किंवा त्या अंतरिक्षात सर्व प्राणी रमतात व त्यातच सर्व सुखाला प्राप्त करतात. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

गिरा᳓ य᳓ एता᳓ युन᳓जद् ध᳓री त
इ᳓न्द्र प्रिया᳓ सुर᳓था शूर धायू᳓
प्र᳓ यो᳓ मन्युं᳓ रि᳓रिक्षतो मिना᳓ति
आ᳓ सुक्र᳓तुम् अर्यम᳓णं ववृत्याम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
etā́ ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

girā́ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yunájat ← √yuj- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

dhāyū́ ← dhāyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

priyā́ ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

suráthā ← surátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

manyúm ← manyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

minā́ti ← √mī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

rírikṣataḥ ← √riṣ- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

aryamáṇam ← áryaman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sukrátum ← sukrátu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vavr̥tyām ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

गि॒रा । यः । ए॒ता । यु॒नज॑त् । हरी॒ इति॑ । ते॒ । इन्द्र॑ । प्रि॒या । सु॒ऽरथा॑ । शू॒र॒ । धा॒यू इति॑ ।
प्र । यः । म॒न्युम् । रिरि॑क्षतः । मि॒नाति॑ । आ । सु॒ऽक्रतु॑म् । अ॒र्य॒मण॑म् । व॒वृ॒त्या॒म् ॥

• girā ← gir
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• etā ← etad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• yunajaddharī ← yunajat ← yuj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• yunajaddharī ← harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• priyā ← priya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• surathā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• surathā ← rathā ← ratha
• [noun], accusative, dual, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• dhāyū ← dhāyu
• [noun], accusative, dual, masculine

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• manyuṃ ← manyum ← manyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “anger; fury; rage; wrath.”

• ririkṣato ← ririkṣataḥ ← ririkṣ ← √riṣ
• [verb noun], genitive, singular

• mināty ← mināti ← mī
• [verb], singular, Present indikative
• “transgress; damage.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sukratum ← sukratu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wise.”

• aryamaṇaṃ ← aryamaṇam ← aryaman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• vavṛtyām ← vṛt
• [verb], singular, Perfect optative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

अस्याः पूर्वोऽर्धर्च इन्द्रस्तुतिरपरोऽर्यम्णः स्तुतिः । हे शूर विक्रान्त इन्द्र ते तव प्रिया प्रियौ सुरथा सुष्ठुरंहणौ धायू धारकौ एता एतौ हरी त्वदीयावश्वौ यः जनः गिरा स्तुतिरूपया वाचा युनजत् रथे युञ्ज्यात् हे इन्द्र त्वम् अस्य यागमायाहीति शेषः । यः अर्यमा रिरिक्षतः हिंसितुमिच्छतः शत्रोः संबन्धिनं मन्युं कोपं प्र मिनाति प्रकर्षेण हिनस्ति सुक्रतुं शोभनकर्माणम् अर्यमणम् आ ववृत्यां स्तुत्यावर्तयामि ॥

English translation:

“Hero, Indra, (come to the sacrifice of the man) who, by his adoration, has harnessed (to your car) theseyour favourite, graceful and vigorous horses; may I bring hither Aryaman, the doer of good deeds, who baffles thewrath of the malevolent.”

Whoever will yoke with a hymn these two fallow bays of yours, o champion Indra, the two dear ones, good at the chariot, seeking
fodder,
I (as that person) would turn hither the very resolute god of custom [/Aryaman, here = Indra] who confounds the battle fury of the one
who wishes to do harm.

The construction of this vs. is skewed: the first hemistich contains a typical generalizing rel. cl. referring to proper ritual performance (“who[ever] will yoke …”). It is couched in the 3rd sg. and contains a pres. subjunctive (yunájat). In the 2nd hemistich, pāda c contains another 3rd sg. rel. cl., this time with a pres. indic. (or possibly subj.) (minā́ti), but without a ritual focus, and pāda d contains a 1st sg.

optative that does relate to the ritual (vavṛtyā́m). This ill-assorted trio of clauses has been variously treated. Geldner thinks that both rel. clauses have gods as subject, though not necessarily the same god (see n. 4), and that at least the rel. cl. of c has aryamáṇam in d as referent of the rel. prn. Renou, mostly flg. Sāyaṇa., takes a pious human as subject of ab and supplies a main cl. with it. I think rather that d provides the main cl. for ab, with c a distinct rel. cl. dependent on d, and that there is a switch of reference between the 3rd sg. yáḥ … yunájat of the first hemistich and 1st ps. vavṛtyām of d: “I” am the embodiment of the proper ritual actor as defined in ab. The rel. cl. of c is quite distinct and does indeed depend on aryáman- in d; the god I wish to bring here to my ritual is the one who can neutralize the battle fury of my (and his) enemy.

Switch of reference between 3rd ps. and 2nd ps., even within a single vs., is extremely common when referring to gods, and I see no reason why a similar switch between 3rd and 1st would not be possible when referring to the poet/ritual officiant. For a 1st ps. version of the 1st pāda, cf. I.82.6 yunájmi te bráhmaṇā keśínā hárī (also III.35.4, VII.19.6).

dhāyú- is a hapax. Grassmann glosses ‘durstig’, connecting it to √dhā ‘suckle’. Oldenberg suggests, quite doubtfully, that it belongs rather to √dhāv ‘run’, and this suggestion underlies Geldner’s ‘rennlustig’; see also AiG II.2.470, where it is explained as showing an exchange between -v- and -y-. EWA s.v. (rightly) rejects this root affiliation, in favor or one suggested by Gotō (1st Kl. 179 n. 311) to √dhan1 ’id.’. Renou tr. ‘riches en dons’, but suggests an association with dhā́yas- ‘nourishment, sustenance’, bringing us back to Grassmann’s and indeed Whitney’s (Roots) root etym. to √dhā ‘suckle’. My ‘seeking fodder’ reflects the same association.

Note the faint phonological figure of (b) suráthā śūra dhā(yu) / d su(k)rát(um).

I follow JPB (Ādityas, 171-72) in taking aryáman- here as a descriptor of Indra. As Brereton points out, it makes no sense for Aryaman to appear when the poet is seeking to attract Indra. Moreover, the action of pāda c, confounding battle fury, is much more appropriate for Indra (cf., e.g., nearby VII.18.16 índro manyúm manyumyò mimāya), who is also the most common referent for the adj. sukrátu- ‘very resolute’.

May I bring hither with my song, O Indra, wise Aryaman who yokes thy dear Bay Horses,
Voracious, with thy noble car, O Hero, him who defeats the wrath of the malicious.

Ihn, der durch seine Lobrede diese deine lieben Falben, die rennlustigen am schönen Wagen, o Held Indra, anschirren soll, der die böse Absicht des Schadenssüchtigen vereitelt, den wohlwollenden Aryaman möchte ich herbringen.

Ihn, der durch Lied an schönen Wagen schirrte dir, Indra, diese lieben durst’gen Rosse, Und der die Wuth des Schadensücht’gen sänftigt, den Arjaman, den holden, lock’ ich zu mir.

(Тот,) кто хвалебной песней может запрячь эту пару твоих буланых коней,
О Индра, славных, (везущих) прекрасную колесницу, о герой, крепких (?) :
Я хочу повернуть к себе Арьямана с прекрасной силой духа,
(Того) кто прекращает ярость желающего навредить!

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह राजा किस का सत्कार करके और उसकी रक्षा करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शूर) शत्रुओं की हिंसा करनेवाले (इन्द्र) राजा ! (यः) जो (ते) आपके (एता) यह दोनों (सुरथा) सुन्दर रथवाले (धायू) धारणकर्त्ता (प्रिया) मनोहर (हरी) घोड़ों को (गिरा) वाणी से (युनजत्) युक्त करता है वा (यः) जो (रिरिक्षतः) हिंसा करने की इच्छा किये हुए दुष्ट शत्रु से (मन्युम्) क्रोध को (प्र, मिनाति) नष्ट करता है उस (सुक्रतुम्) प्रशंसित बुद्धियुक्त (अर्यमणम्) न्यायकारी सज्जन को मैं (आ, ववृत्याम्) अच्छे प्रकार वर्तूँ ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो रथ आदि के चलाने में कुशल, राजप्रिय, विद्वान् हों, उनको आप न्यायकारी करो ॥४॥

अन्वय: हे शूरेन्द्र ! यस्त एता सुरथा धायू प्रिया हरी गिरा युनजत् यो रिरिक्षतो मन्युं प्रमिणाति तं सुक्रतुमर्यमणमहमा ववृत्याम् ॥४॥

पुनस्स राजा कं सत्कृत्य रक्षेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (गिरा) वाण्या (यः) (एता) एतौ (युनजत्) युनक्ति (हरी) अश्वौ (ते) तव (इन्द्र) राजन् (प्रिया) कमनीयौ (सुरथा) सुष्ठु रथो ययोस्तौ (शूर) शत्रूणां हिंसक (धायू) धारकौ (प्र) (यः) (मन्युम्) क्रोधम् (रिरिक्षतः) हन्तुमिच्छतो दुष्टाच्छत्रोः (मिनाति) हिनस्ति (आ) (सुक्रतुम्) प्रशस्तप्रज्ञम् (अर्यमणम्) न्यायकारिणम् (ववृत्याम्) वर्तयेयम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! ये यानचालने कुशला राजप्रियाः विद्वांसः स्युस्ताँस्त्वं न्यायकारिणः कुर्याः ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! जे रथ इत्यादी चालविण्यात कुशल, राजप्रिय, विद्वान असतील तर त्यांच्याशी तू न्यायाने वाग. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓जन्ते अस्य सखियं᳓ व᳓यश् च
नमस्वि᳓नः सुव᳓ ऋत᳓स्य धा᳓मन्
वि᳓ पृ᳓क्षो बाबधे नृ᳓भि स्त᳓वान
इदं᳓ न᳓मो रुदरा᳓य+ प्र᳓यिष्ठम्+

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

sakhyám ← sakhyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yájante ← √yaj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

dhā́man ← dhā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

namasvínaḥ ← namasvín- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

své ← svá- (pronoun)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

bābadhe ← √bādhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

nŕ̥bhiḥ ← nár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

pŕ̥kṣaḥ ← pŕ̥kṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

stávānaḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ví ← ví (invariable)

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

námaḥ ← námas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

préṣṭham ← préṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG, mood:OPT}

rudrā́ya ← rudrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

यज॑न्ते । अ॒स्य॒ । स॒ख्यम् । वयः॑ । च॒ । न॒म॒स्विनः॑ । स्वे । ऋ॒तस्य॑ । धाम॑न् ।
वि । पृक्षः॑ । बा॒ब॒धे॒ । नृऽभिः॑ । स्तवा॑नः । इ॒दम् । नमः॑ । रु॒द्राय॑ । प्रेष्ठ॑म् ॥

• yajante ← yaj
• [verb], plural, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sakhyaṃ ← sakhyam ← sakhya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• vayaś ← vayaḥ ← vayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• namasvinaḥ ← namasvin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “worshiping; reverent.”

• sva ← sve ← sva
• [noun], locative, singular, neuter
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• dhāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• pṛkṣo ← pṛkṣaḥ ← pṛkṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “food; refreshment; power.”

• bābadhe ← badbadh ← √bādh
• [verb], singular, Present indikative

• nṛbhi ← nṛbhiḥ ← nṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• stavāna ← stavānaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• idaṃ ← idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• namo ← namaḥ ← namas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• rudrāya ← rudra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• preṣṭham ← preṣṭha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “dearest.”

अनया रुद्रः स्तूयते । नमस्विनः हविर्लक्षणान्नवन्तः स्वे स्वकीये ऋतस्य यज्ञस्य धामन् धामनि स्थाने । स्वकीये यज्ञगृहे स्थिता इत्यर्थः। वयश्च गन्तारः कर्माणि कुर्वाणा यजमानाः अस्य रुद्रस्य सख्यं सखित्वमुद्दिश्य यजन्ते पूजयन्ति । नृभिः नेतृभिः स्तवानः स्तूयमानो रुद्रः पृक्षः अन्नं स्तोतृषु वि बाबधे विबध्नाति । ददातीत्यर्थः । प्रेष्ठं रुद्रस्य प्रियतमम् इदं नमः तस्मै रुद्राय मया क्रियते ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“Let the offerers of adoration, engaging (in pious acts), worship (Rudra) in their own hall of sacrifice,(solicitous) of his friendship; praised by the leaders (of rites), he lavishes food (upon them); this most acceptableadoration is addressed to Rudra.”

The reverent ones worship his fellowship and vitality on the domain of truth itself.
He has thrust outward the fortifying nourishments when being praised by men. This reverence is dearest to Rudra.

Geldner and Renou in their different ways attempt to wring a more palatable tr.

from yajante than the VP should allow. The problem is that the acc. with this verb here is not a god, the usual object, but two desirable qualities of a god, namely fellowship/companionship and vitality/vigor. In Geldner’s rendering the reverent ones “request” these qualities (erbitten); in Renou’s they “obtain them by sacrifice.” But though Renou claims that this is the meaning of medial forms of √yaj, in fact uncompounded middles take the god sacrificed to, just like active forms; cf. nearby 54

In their own place of sacrifice adorers worship to gain long life and win his friendship.
He hath poured food on men when they have praised him; be this, the dearest reverence, paid to Rudra.

Sie erbitten seine Freundschaft und Lebenskraft demutsvoll, da wo die Wahrheit selbst zur Erscheinung kommt. Von den Männern gepriesen entbindet er die Lebenskräfte: dem Rudra sei diese Huldigung die liebste.

Es ehren seine Freundschaft, seine Thatkraft die ehrfurchtsvollen in dem Sitz des Opfers; Gerühmt von Männern liess er Nahrung strömen; am liebsten ist ja dies Gebet dem Rudra.

Жертвуя, они получают его дружбу и телесную силу,
Почтительные, на собственном месте закона.
Восхваленный мужами, он освободил силы насыщения.
Это поклонение для Рудры самое приятное.

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

कौन सङ्ग करने योग्य होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (स्वे) अपने (नमस्विनः) बहुत अन्नयुक्त जन (ऋतस्य) सत्य के (धामन्) धाम में वर्त्तमान (अस्य) इस की (सख्यम्) मित्रता को (वयः) जीवन को तथा (पृक्षः) अच्छे प्रकार सङ्ग करने योग्य अन्न को (यजन्ते) सङ्ग करते हैं जो निश्चय से (नृभिः) नायक मनुष्यों के साथ (स्तवानः) स्तुति किया हुआ (रुद्राय) रुलानेवाले के लिये (इदम्) इस (प्रेष्ठम्) अत्यन्त प्रिय और (नमः) अन्न आदि पदार्थ को (वि, बाबधे) विशेषता से बाँधता है उस (च) और उन को हम लोग सङ्ग करावें ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो अच्छे पुरुष सङ्ग करनेवाले, सब के मित्र और सब का दीर्घ जीवन अन्नादि ऐश्वर्य्य को करना चाहते हैं, वे ही लोक में अत्यन्त प्यारे होते हैं ॥५॥

अन्वय: ये स्वे नमस्विन ऋतस्य धामन् वर्तमानस्यास्य सख्यं वयः पृक्षश्च यजन्ते यो हि नृभिस्सह स्तवानो रुद्राय इदं प्रेष्ठं नमो वि बाबधे तं ताँश्च वयं सङ्गमयेम ॥५॥

के सङ्गन्तुमर्हा भवन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यजन्ते) सङ्गच्छन्ते (अस्य) (सख्यम्) मित्रत्वम् (वयः) जीवनम् (च) (नमस्विनः) बह्वन्नादियुक्तः (स्वे) स्वकीयाः (ऋतस्य) सत्यस्य (धामन्) धामनि (वि) (पृक्षः) सम्पर्चनीयमन्नम् (बाबधे) बध्नाति (नृभिः) नायकैर्मनुष्यैः (स्तवानः) स्तूयमानः (इदम्) सुसंस्कृतम् (नमः) अन्नादिकम् (रुद्राय) (प्रेष्ठम्) अतिशयेन प्रियम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - ये सत्पुरुषा अभिसंधिनः सर्वस्य सुहृदस्सर्वेषां दीर्घं जीवनं अन्नाद्यैश्वर्यं चिकीर्षन्ति त एव लोके प्रियतमा जायन्ते ॥५॥

भावार्थभाषाः - जे सत्पुरुषांचा संग करणारे, सर्वांचे मित्र, दीर्घ जीवन व अन्न इत्यादी ऐश्वर्य देऊ इच्छितात तेच या जगात प्रिय असतात. ॥ ५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ य᳓त् साकं᳓ यश᳓सो वावशानाः᳓
स᳓रस्वती सप्त᳓थी सि᳓न्धुमाता
याः᳓ सुष्व᳓यन्त सुदु᳓घाः सुधारा᳓
अभि᳓ स्वे᳓न प᳓यसा पी᳓पियानाः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

sākám ← sākám (invariable)

vāvaśānā́ḥ ← √vāś- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

yaśásaḥ ← yaśás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

saptáthī ← saptátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sárasvatī ← sárasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

síndhumātā ← síndhumātar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sudhārā́ḥ ← sudhārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sudúghāḥ ← sudúgha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

suṣváyanta ← √suṣvay- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

páyasā ← páyas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pī́pyānāḥ ← √pī- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

svéna ← svá- (pronoun)
{case:INS, gender:N, number:SG}

आ । यत् । सा॒कम् । य॒शसः॑ । वा॒व॒शा॒नाः । सर॑स्वती । स॒प्तथी॑ । सिन्धु॑ऽमाता ।
याः । सु॒स्वय॑न्त । सु॒ऽदुघाः॑ । सु॒ऽधा॒राः । अ॒भि । स्वेन॑ । पय॑सा । पीप्या॑नाः ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• sākaṃ ← sākam
• [adverb]
• “together; jointly; simultaneously.”

• yaśaso ← yaśasaḥ ← yaśas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “esteemed; celebrated; glorious; honorable.”

• vāvaśānāḥ ← vaś
• [verb noun], nominative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• sarasvatī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

• saptathī ← saptatha
• [noun], nominative, singular, feminine
• “seventh.”

• sindhumātā ← sindhu
• [noun], masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• sindhumātā ← mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• suṣvayanta ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• sudughāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudughāḥ ← dughāḥ ← dugha
• [noun], nominative, plural, feminine
• “yielding.”

• sudhārā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudhārā ← dhārāḥ ← dhārā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• svena ← sva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• payasā ← payas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• pīpyānāḥ ← pyā
• [verb noun], nominative, plural
• “swell; abound; swell.”

यत् यासां गङ्गादीनां नदीनां मध्ये सिन्धुमाता अपां मातृभूता सरस्वती एतदाख्या नदी सप्तथी सप्तमी भवति सुदुघाः कामान् दोग्धुं सुशक्याः सुधाराः शोभनधारो पेताश्च नद्यः सुष्वयन्त सुष्वयन्ते। गतिकर्मैतत् । प्रवहन्ति । स्वेन स्वकीयेन पयसा उदकेन अभि पीप्यानाः याः च अभिवर्धयन्त्यः यशसः अन्नवत्यः वावशानाः कामयमाना नद्यः साकं युगपदेव आ गच्छन्तु । आ इत्युपसर्गस्य योग्यक्रियाध्याहारः ॥

English translation:

“May the seventh (stream), Sarasvatī, the mother of the Sindhu and those rivers that flow copious andfertilizing, bestowing abundance of food, and nourishing (the people) by their waters come at once together.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Themother of the Sindhu: sindhu mātā = apam mātṛbhūtā, being the mother of the waters

When the glorious ones are bellowing simultaneously—(the other rivers and) Sarasvatī, whose mother is the Sindhu, as seventh—
who are richly fertile, rich in milk, rich in streams, they (come) toward (us), swelling with their own milk.

According to Oldenberg and Geldner, this vs. consists only of dependent clauses, and this is certainly true descriptively: there are two subordinate clauses marked by the subordinating conj. yád ‘when’ (a) and the rel. prn. yā́ḥ (c), one accented verb (suṣváyanta) in the rel. cl. of c, and no main verbs. In the published translation I take d as a covert main clause, signalled only by the preverb abhí, with which I supply a verb of motion. However, it is perfectly possible that d is simply a continuation of the rel. cl.

of c, though I do not then know what to do with the abhí init. in d. Under the interpr.

with cd as rel. clause the 2nd hemistich would simply be “who are richly fertile, rich in milk, rich in streams, swelling with their own milk.” In any case, if it lacks a main clause, the vs. cannot be attached either to preceding vs. 5 or following vs. 7; it would have to be an independent if incomplete structure.

The first hemistich lacks a finite verb, and in my view the participle vāvaśānā́ḥ (whether pf. or intens.; Kümmel 488 [and Schaeffer by omission] favor the former) serves as predicate. However, both Geldner and Renou supply a verb of motion, presumably on the basis of initial ā́: “her(kommen)” and “ar(rivent).” This is of course possible. Both Geldner and Renou also take the part. vāvaśānā́ḥ as belonging to the pf.

of √vaś ‘desire’, whose participle is homonymous with that of √vāś: “zusammenverlangend” and “riches en désirs” respectively. Although this cannot be faulted formally, the well-known noise-making quality of rivers (embodied in the very word nadī́-) provides a more vivid image and, on the other hand, it is not clear what the rivers would be eager for. 55 On the near-hapax suṣváyanta see my -áya-Formations (52-53), where I argue that the other occurrence of the stem, act. part. suṣváyantī (X.110.6=AV V.27.8) is founded upon this passage and that the form here has been generated in the playful and alliterative context of this vs. (see esp. the following su- adjectives sudúghāḥ sudhārā́ḥ) loosely to suṣū́- ‘well-bearing’, a connection already suggested by Weber (see Oldenberg). Such a derivation matches the theme of the rivers’ burgeoning fertility that dominates the vs. _________ 07
Holland & van Nooten Rig Veda edition’s restoration of the pausal form at the end of c as caránti is incorrect; it must be carántī, as the Pp. has it.

Geldner suggests that the ‘imperishable’ (ákṣarā), an esoteric designation for ‘cow’, is the Dakṣiṇā, while Sāyaṇa. thinks rather of Vāc. In this Marut vs. I wonder if it doesn’t refer to their mother Pṛśni.

For the phrase yújyam … rayím see VIII.46.19.

The nom. pl. té is very oddly positioned, in the middle of both clause and pāda, breaking up the NP yújyam … rayím, and not even adjoining the caesura. I have no explanation.

Coming together, glorious, loudly roaring - Sarasvati, Mother of Floods, the seventh-
With copious milk, with fair streams, strongly flowing, full swelling with the volume of their water;

Wenn die ehrenwerten Flüsse zusammen verlangend herkommen-als siebente die Sarasvati, deren Mutter die Sindhu ist-die fruchtbar sind, reiche Milch geben, reich strömen, von ihrer eigenen Milch strotzend-

Wenn im Verein die schönen Ströme rauschen, sechs Töchter mit Sarasvati, der Mutter, Sie, die mit schöner Milch und Strömung rinnen, von ihrer eignen Saftesfülle schwellend.

Когда при(ближаются) вместе блистательные (реки,) полные желаний, –
Сарасвати, чья мать Синдху, седьмая –
(Те,) что хорошо плодоносят, хорошо доятся, хорошо текут,
Набухая от своего молока:

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर कैसी स्त्रियाँ श्रेष्ठ होती हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! जिन की (सिन्धुमाता) नदियों का परिमाण करनेवाली सी (यत्) जो (सप्तथी) सातवीं (सरस्वती) उत्तम वाणी वर्त्तमान (याः) जो (स्वेन) अपने (पयसा) जल के (साकम्) साथ (पीप्यानाः) बढ़ती हुई नदियों के समान (सुदुघाः) सुन्दर कामों को पूरी करनेवाली (सुधाराः) सुन्दर धाराओं से युक्त (यशसः) कीर्त्ति की (वावशानाः) कामना करती हुई विदुषी स्त्री (अभि, आ, सुष्वयन्त) सब ओर से जाती हैं, वे निरन्तर मान करने योग्य होती हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! जैसे छः अर्थात् पाँच ज्ञानेन्द्रिय और मन के बीच कर्मेन्द्रिय वाणी सुन्दर शोभायुक्त है और जैसे जल से पूर्ण नदी शोभा पाती है, वैसे विद्या और सत्य की कामना करती हुई पूर्ण कामनावाली स्त्री श्रेष्ठ और मान करने योग्य हीती है ॥६॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यासां सिन्धुमातेव यद्या सप्तथी सरस्वती वर्तत्ते याः स्वेन पयसा साकं पीप्याना नद्य इव सुदुघाः सुधाराः यशसो वावशाना विदुष्यः स्त्रियोऽभ्यासुष्वयन्त ताः सततं माननीया भवन्ति ॥६॥

पुनः कीदृश्यः स्त्रियो वरा भवन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (यत्) याः (साकम्) सह (यशसः) कीर्तेः (वावशानाः) कामयमानाः (सरस्वती) उत्तमा वाणी (सप्तथी) सप्तमी। अत्र वा छन्दःसीति मस्य स्थाने थः। (सिन्धुमाता) सिन्धूनां नदीनां परिमाणकर्त्री (याः) (सुष्वयन्त) गच्छन्ति (सुदुघाः) सुष्ठु कामान् पूरयित्र्यः (सुधाराः) शोभना धारा यासां ताः (अभि) (स्वेन) स्वकीयेन (पयसा) उदकेन। पय इत्युदकनाम। (निघं०१.१२)। (पीप्यानाः) वर्धमानाः ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे पुरुषाः ! यथा षण्णां ज्ञानेन्द्रियमनसां मध्ये कर्मेन्द्रियं वाक् सुशोभिता वर्तते यथा जलेन पूर्णा नद्यः शोभन्ते तथा विद्यासत्ये कामयमाना अलंकामाः सत्यवाचः स्त्रियः श्रेष्ठा माननीयाश्च भवन्तीति विजानीत ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे सहा अर्थात पाच ज्ञानेंद्रिये व मन यांच्यामध्ये कर्मेन्द्रिय वाणी शोभून दिसते व जसे जलाने पूर्ण नद्या शोभून दिसतात तसे विद्या व सत्याची कामना पूर्ण करणारी स्त्री श्रेष्ठ व मान देण्यायोग्य असते. ॥ ६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत᳓ त्ये᳓ नो मरु᳓तो मन्दसाना᳓
धि᳓यं तोकं᳓ च वाजि᳓नो अवन्तु
मा᳓ नः प᳓रि ख्यद् अ᳓क्षरा च᳓रन्ति
अ᳓वीवृधन् यु᳓जियं ते᳓ रयिं᳓ नः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mandasānā́ḥ ← mandasāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tyé ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)

avantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

dhíyam ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tokám ← toká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vājínaḥ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ákṣarā ← ákṣarā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

cárantī ← √carⁱ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

khyat ← √khyā- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pári ← pári (invariable)

ávīvr̥dhan ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yújyam ← yújya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

उ॒त । त्ये । नः॒ । म॒रुतः॑ । म॒न्द॒सा॒नाः । धिय॑म् । तो॒कम् । च॒ । वा॒जिनः॑ । अ॒व॒न्तु॒ ।
मा । नः॒ । परि॑ । ख्य॒त् । अक्ष॑रा । चर॑न्ती । अवी॑वृधन् । युज्य॑म् । ते । र॒यिम् । नः॒ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tye ← tya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “that.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• mandasānā ← mandasānāḥ ← mand
• [verb noun], nominative, plural
• “rejoice; exhilarate.”

• dhiyaṃ ← dhiyam ← dhī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• tokaṃ ← tokam ← toka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “offspring.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vājino ← vājinaḥ ← vājin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• ‘vantu ← avantu ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• khyad ← khyat ← khyā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “name; describe; call; enumerate; watch; know.”

• akṣarā ← akṣara
• [noun], nominative, singular, feminine
• “imperishable.”

• caranty ← carantī ← car
• [verb noun], nominative, singular
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• avīvṛdhan ← vṛdh
• [verb], plural, Redupl. Aorist (Ind.)
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• yujyaṃ ← yujyam ← yujya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “adequate to(p); appropriate; united; allied.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

उत अपि च मन्दसानाः मोदमानाः वाजिनः वेगवन्तः त्ये ते मरुतः नः अस्मदीयं धियं यज्ञाख्यं कर्म तोकं च अस्मदीयं पुत्रं च अवन्तु रक्षन्तु । अक्षरा व्याप्ता चरन्ती वाग्देवता च नः अस्मान् परि त्यक्त्वा अस्मद्व्यतिरिक्तानन्यान् मा ख्यत् मा द्राक्षीत् । ते पूर्वोक्ता मरुतो वाक्च युज्यं युक्तमपि नः अस्मदीयं रयिं धनम् अवीवृधन् वर्धयन्तु ॥

English translation:

“May these joyous and swift-going Maruts protect our sacrifice and our offspring; let not the imperishablegoddess of speech, deserting us, speak (kindly) to our (adversaries); and may both (she and the Marut)associated augment our riches.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Let not the imperishable goddess of speech: mā naḥ parikhyad akṣarācaranti = akṣarā vyāptā caranti vāgdevatā asmān parityaktvā asmād vyatiriktā mā drākṣīt, let notthe diffusive deity of speech, having abandoned us, look upon our opponents

And these Maruts, exulting—let the prizewinners aid our insight and progeny.
Let not the imperishable (cow? [=Pr̥śni?]) overlook us as she roams. They have increased wealth to be harnessed for us.

And may the mighty Maruts, too, rejoicing, aid our devotion and protect our offspring.
Let not swift-moving Aksara neglect us: they have increased our own appropriate riches,

Auch jene Marut, die sieghaften, sollen begeistert unser Lied und unseren Samen begünstigen. Nicht möge uns die weidende Kuh meiden. Diese haben den uns zukommenden Reichtum vermehrt.

Und diese muntern, starken Maruts mögen beschützen unsre Andacht, unsre Kinder; Nicht fehle uns der Strom, der wandernd rinnet, die Maruts mehrten unsre eigne Habe.

А также те Маруты, радостно настроенные,
Пусть поддержат нашу молитву и потомство, (они,) приносящие награду!
Да не проглядит нас пасущаяся корова!
Они увеличили предназначенное нам богатство.

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• भुरिक्पङ्क्तिः
• पञ्चमः

कौन विद्वान् जन श्रेष्ठ होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्ये) वे (वाजिनः) प्रशंसित विज्ञानवाले (मन्दसानाः) कामना करते हुए (मरुतः) विद्वान् जन (नः) हमारी (धियम्) बुद्धि को (उत) और (तोकम्) सन्तान को (च) भी (अवन्तु) बढ़ावें जैसे (चरन्ती) प्राप्त होती हुई (अक्षरा) अविनाशिनी वाणी (नः) हम लोगों को (मा) मत (परि, ख्यत्) सब ओर से वर्जे, वैसे (नः) हम लोगों के सम्बन्ध में (ते) आप के (युज्यम्) योग्य (रयिम्) धन को (अवीवृधन्) बढ़ावें ॥७॥

भावार्थभाषाः - वे ही विद्वान् जन अति उत्तम हैं, जो सब के पुत्र और कन्याओं को ब्रह्मचर्य्य से रक्षा कर और बढ़ा कर उत्तम ज्ञाता करते हैं ॥७॥

अन्वय: त्ये वाजिनो मन्दसाना मरुतो नो धियमुत तोकं चावन्तु यथा चरन्त्यक्षरा वाक् नो मा परिख्यत् तथा नस्ते तव च युज्यं रयिमवीवृधन् ॥७॥

के विद्वांसो वरा भवन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (त्ये) (नः) अस्माकम् (मरुतः) विद्वांसो मनुष्याः (मन्दसानाः) कामयमाना आनन्दितास्सन्तः (धियम्) प्रज्ञाम् (तोकम्) अपत्यम् (च) (वाजिनः) प्रशस्तविज्ञानवन्तः (अवन्तु) वर्धयन्तु (मा) (नः) अस्मान् (परि) सर्वतः (ख्यत्) वर्जयेत् (अक्षरा) अविनाशिनी सकलविद्याव्यापिनी (चरन्ती) प्राप्नुवन्ती (अवीवृधन्) वर्धयन्तु (युज्यम्) योक्तुमर्हम् (ते) तव (रयिम्) धनम् (नः) अस्माकम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - त एव विद्वांसोऽत्युत्तमास्सन्ति ये सर्वेषां पुत्रान् पुत्रीश्च ब्रह्मचर्येण संरक्ष्य वर्धयित्वा प्राज्ञाः कुर्वन्ति ॥७॥

भावार्थभाषाः - जे सर्वांच्या पुत्र व कन्यांचे ब्रह्मचर्याने रक्षण करून व वाढवून उत्तम ज्ञानवान बनवितात तेच विद्वान अति उत्तम असतात. ॥ ७ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ वो मही᳓म् अर᳓मतिं कृणुध्वम्
प्र᳓ पूष᳓णं विदथि᳓यं न᳓ वीर᳓म्
भ᳓गं धियो᳓ अविता᳓रं नो अस्याः᳓
सातउ᳓ वा᳓जं रातिषा᳓चम् पु᳓रंधिम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
arámatim ← arámati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

kr̥ṇudhvam ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

mahī́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ná ← ná (invariable)

prá ← prá (invariable)

pūṣáṇam ← pūṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidathyàm ← vidathyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vīrám ← vīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asyā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

avitā́ram ← avitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhágam ← bhága- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhiyáḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

púraṁdhim ← púraṁdhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

rātiṣā́cam ← rātiṣác- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sātaú ← sātí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

प्र । वः॒ । म॒हीम् । अ॒रम॑तिम् । कृ॒णु॒ध्व॒म् । प्र । पू॒षण॑म् । वि॒द॒थ्य॑म् । न । वी॒रम् ।
भग॑म् । धि॒यः । अ॒वि॒तार॑म् । नः॒ । अ॒स्याः । सा॒तौ । वाज॑म् । रा॒ति॒ऽसाच॑म् । पुर॑म्ऽधिम् ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• mahīm ← mah
• [noun], accusative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• aramatiṃ ← aramatim ← aramati
• [noun], accusative, singular, feminine

• kṛṇudhvam ← kṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• pūṣaṇaṃ ← pūṣaṇam ← pūṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• vidathyaṃ ← vidathyam ← vidathya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wise.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• bhagaṃ ← bhagam ← bhaga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• dhiyo ← dhiyaḥ ← dhī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• ‘vitāraṃ ← avitāram ← avitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “favorable.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• asyāḥ ← idam
• [noun], genitive, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sātau ← sāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• vājaṃ ← vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• rātiṣācam ← rātiṣāc
• [noun], accusative, singular, feminine

• purandhim ← puraṃdhi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “liberality; Puraṃdhi; munificence.”

हे स्तोतारः वः यूयम् अरमतिम् उपरतिरहितां महीं महतीं भूमिं प्र कृणुध्वम् आह्वयत । तथा विदथ्यं यज्ञार्हं वीरं न सर्वेषां प्रेरकं च पूषणम् एतन्नामकं देवं प्र कृणुध्वम् । तथा अस्याः धियः नः अस्मदीयस्यास्य कर्मणः अवितारं रक्षितारं भगं देवं चाह्वयत । अपि च सातौ अस्मदीये यज्ञे युद्धे वा वाजम् ऋभूणामन्यतमं देवमाह्वयत । कीदृशं वाजम् । रातिषाचं दानसेवकं पुरंधिं पुराणां धारयितारम् ॥

English translation:

“Invoke, (worshippers), the unresisting earth, and the adorable hero, Pūṣan; (invoke) Bhaga, theprotector of this our sacrifice, and Vāja, the sustainer of old, the liberal of gifts to our solemnity.”

Set in front of yourselves great Devotion [/Aramati], in front Pūṣan, like a hero deserving of the ceremonial distribution;
and Bhaga, who aids this insight of ours, and the prize at its winning, and Plenitude the Gift-Escort.

The NP dhiyó avitā́ram, characterizing Bhaga, reprises the VP dhíyam … avantu in 7b, where the Maruts were the subject.

The phrase sātaú vā́jam in d is somewhat problematic. Geldner takes it, without comment, as equivalent to the common vā́jasya sātaú (e.g., VII.21.7) with a genitive: “bei dem Gewinnen des Preises.” Renou follows, commenting “seul exemple de sātíavec régime Acc.” But this is the problem: although the dative inf. sātáye regularly takes the acc. (e.g., IX.8.2 sātáye vásūni), the loc. to the same stem never does. And in fact even the dative, when construed with vā́ja-, takes the gen.: vā́jasya sātáye (V.9.7, VI.60.13, IX.7.9, X.93.10). In the one apparent exception, IX.68.7 vā́jam ā́ darṣi sātáye, the acc. is actually object of the main verb. I therefore think that vā́jam here has to be an obj. of prá … kṛṇudhvam, parallel to the divinities and semidivinities in the vs. _________ 09
On niṣikta-pā́- see Oldenberg and now Scarlatta (306).

I take prajā́yai as a quasi-infinitive. See also X.73.5.

Bring ye the great Aramati before you, and Pusan as the Hero of the synod,
Bhaga who looks upon this hymn with favour, and, as our strength, the bountiful Purandbi.

Lasset die große Aramati voran gehen und den Pusan wie einen im weisen Rate bewanderten Meister, und den Bhaga, den Förderer dieser Dichtung von uns und die von der Gabe begleitete Purandhi bei dem Gewinnen des Preises!

Auf, schafft euch her die grosse Andachtsgöttin, den Puschan wie den Mann, der glänzt im Rathe, Den Bhaga auch, der unsre Bitte fördre, zum Gutserwerb die Spenderin, die reiche.

Поставьте впереди для вас великую Арамати,
Впереди Пушана, как мужа, достойного жертвенных раздач,
Бхагу, покровителя этой нашей молитвы,
Пурамдхи, сопровождающую дарение, – при захвате добычи!

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् जन और विद्यार्थी परस्पर कैसे वर्तें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! जैसे तुम (नः) हमारी (पूषणम्) पुष्टि करनेवाले (विदथ्यम्) संग्रामों में उत्तम (वीरम्) शूरता आदि गुणों से युक्त जन के (न) समान (वः) तुम्हारी (अरमतिम्) पूर्णमति (महीम्) बड़ी वाणी (भगम्) ऐश्वर्य्य (धियः) बुद्धियों और (अवितारम्) बढ़ानेवाले (अस्याः) इस बुद्धिमात्र के तथा (सातौ) अच्छे भाग में (पुरन्धिम्) बहुत सुख धारण करनेवाले (रातिषाचम्) दानसम्बन्धि (वाजम्) विज्ञान को (प्र, कृणुध्वम्) अच्छे प्रकार सिद्ध करो, वैसे इन को हम लोग भी (प्र) सिद्ध करें ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जैसे विद्वान् जन अध्यापक और उपदेशक सब की बुद्धि आयु विद्या की वृद्धि और शूरवीरों के समान सर्वदा रक्षा करते हैं, वैसे उन की सेवा और सत्कार सब को सदा करने योग्य हैं ॥८॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यथा यूयं नः पूषणं विदथ्यं वीरं न वोऽरमतिं महीं भगं धियोऽवितारमस्याः सातौ पुरन्धिं रातिषाचं वाजं च प्र कृणुध्वं तथा चैतान् वयमपि प्रकुर्याम ॥८॥

पुनर्विद्वद्विद्यार्थिनः परस्परं कथं वर्तेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (वः) युष्माकम् (महीम्) महतीं वाचम् (अरमतिम्) अलं प्रज्ञाम् (कृणुध्वम्) (प्र) (पूषणम्) (विदथ्यम्) विदथेषु संग्रामेषु साधुम् (न) इव (वीरम्) शौर्यादिगुणोपेतम् (भगम्) ऐश्वर्यम् (धियः) प्रज्ञाः (अवितारम्) वर्धयितारम् (नः) अस्माकम् (अस्याः) (सातौ) संभक्तौ (वाजम्) विज्ञानम् (रातिषाचम्) दानसम्बन्धिनम् (पुरन्धिम्) बहुसुखधरम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्वांसोऽध्यापका उपदेशकाश्च सर्वेषां बुद्ध्यायुर्विद्यावृद्धिं शूरवीरवत् सर्वदा रक्षणं च कुर्वन्ति तथा तेषां सेवासत्कारौ सर्वैस्सदा कार्यौ ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे विद्वान लोक अध्यापक व उपदेशक सर्वांची बुद्धी, आयु विद्येत वाढ व शूरवीरांप्रमाणे सदैव रक्षण करतात तशा लोकांची सर्वांनी सदैव सेवा व सत्कार करावा. ॥ ८ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓छायं᳓ वो मरुतः श्लो᳓क एतु
अ᳓छा वि᳓ष्णुं निषिक्तपा᳓म् अ᳓वोभिः
उत᳓ प्रजा᳓यै गृणते᳓ व᳓यो धुर्
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ácha ← ácha (invariable)

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ślókaḥ ← ślóka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ácha ← ácha (invariable)

ávobhiḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

niṣiktapā́m ← niṣiktapā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

víṣṇum ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhuḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

gr̥ṇaté ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

prajā́yai ← prajā́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

अच्छ॑ । अ॒यम् । वः॒ । म॒रु॒तः॒ । श्लोकः॑ । ए॒तु॒ । अच्छ॑ । विष्णु॑म् । नि॒सि॒क्त॒ऽपाम् । अवः॑ऽभिः ।
उ॒त । प्र॒ऽजायै॑ । गृ॒ण॒ते । वयः॑ । धुः॒ । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥

• acchāyaṃ ← acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• acchāyaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• śloka ← ślokaḥ ← śloka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Śloka; fame; hymn; śloka [word]; praise; glory; verse.”

• etv ← etu ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• viṣṇuṃ ← viṣṇum ← viṣṇu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• niṣiktapām ← niṣikta ← niṣic ← √sic
• [verb noun]
• “submerge; sprinkle; pour; immerse; water.”

• niṣiktapām ← pām ← pā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “protecting.”

• avobhiḥ ← avas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “aid; favor; protection.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• prajāyai ← prajā
• [noun], dative, singular, feminine
• “people; offspring; being; national; man; prajā [word]; creature; child; descendants; population; race; animal.”

• gṛṇate ← gṛ
• [verb noun], dative, singular
• “praise.”

• vayo ← vayaḥ ← vayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• dhur ← dhuḥ ← dhā
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• pāta ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; govern.”

• svastibhiḥ ← svasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

हे मरुतः वः युष्मान् अयं श्लोकः अस्मदीयमिदं स्तोत्रम् अच्छ एतु अभिगच्छतु । निषिक्तपां निषिक्तस्य गर्भस्य रक्षितारम् । यद्वा । चमसे निषिक्तानां सोमानां पातारम् । अवोभिः अस्मद्विषयरक्षणैर्युक्तं विष्णुं चास्मदीयं स्तोत्रम् अच्छ एतु । उत अपि च मरुतो विष्णुश्च गृणते स्तुवते मह्यं प्रजायै पुत्ररूपां प्रजां वयः अन्नं च धुः अधुः दधतु । हे मरुतो हे विष्णो यूयं स्वस्तिभिः अविनाशैः नः अस्मान् सदा सर्वदा पात रक्षत ॥ ॥ १॥

English translation:

“May this praise come, Maruts, before you; (may it come) before Viṣṇu, the guardian of the embryo,with his protecting faculties; may they both bestow upon (me), their adorer, progeny and food; and do you evercherish us with blessings.”

Let this signal-call of ours go to you, o Maruts, to Viṣṇu, who protects the poured out (semen) with his help.
And let them establish vitality for the singer to produce progeny. – Do you protect us always with your blessings.

May this our song of praise reach you, O Maruts, and Visnu guardian of the future infant.
May they vouchsafe the singer strength for offspring. Preserve us evermore, ye Gods, with blessings.

Zu euch, ihr Marut, soll dieser Sang gelangen, zu Vishnu, der gnädig den Samen schützt. Und sie mögen dem Sänger zur Nachkommenschaft Kraft geben.-Behütet ihr uns immerdar mit eurem Segen!

Zu euch, o Maruts, dringe dieses Loblied, zu Vischnu auch, der Leibesfrucht beschützet; Dem Sänger mögen Kraft sie leihn zur Zeugung, ihr Götter schützt uns stets mit eurem Segen.

К вам, о Маруты, пусть направится этот звук,
К Вишну, охраняющему излитое (семя своими) поддержками!
И пусть дадут они силу потомству (и) певцу!
Защищайте вы нас всегда (своими) милостями.

• विश्वेदेवा:
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

कौन विद्वान् सेवा करने योग्य हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) विद्वान् मनुष्यो ! जैसे (अयम्) यह (वः) तुम्हारी (श्लोकः) शिक्षायुक्त वाणी (अवोभिः) रक्षाओं के साथ (निषिक्तपाम्) जो धर्म के बीच अभिषेक पाये हुए हैं उन के रक्षक (विष्णुम्) व्यापक परमेश्वर को (अच्छ, एतु) अच्छे प्रकार प्राप्त हो (उत) और जो (गृणते) स्तुति करनेवाली (प्रजायै) प्रजा के लिये (वयः) जीवन को (अच्छा) अच्छे प्रकार (धुः) धारण करते हैं जैसे (यूयम्) तुम (स्वस्तिभिः) सुखों के साथ (नः) हम लोगों की (सदा) सर्वदैव (पात) रक्षा करो, वैसे हम तुम्हारी रक्षा करें ॥९॥

भावार्थभाषाः - जानने की इच्छावालों को वेदवेत्ता ब्रह्म के जाननेवाले अध्यापक और उपदेशकों को प्राप्त होकर परमेश्वर आदि की विद्याओं का संग्रह कर सर्वदैव सब प्रकार से सब की रक्षा और उन्नति बढ़ानी चाहिये ॥९॥ इस सूक्त में विश्वेदेवों के कर्म और गुणों का गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की सङ्गति इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ जाननी चाहिये ॥ यह छत्तीसवाँ सूक्त और दूसरा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मरुतः ! यथाऽयं वश्श्लोकोऽवोभिस्सह निषिक्तपां विष्णुमच्छैतूत ये गृणते प्रजायै मह्यं च वयोऽच्छ धुः यथा यूयं स्वस्तिभिर्नस्सदा पात तथा युष्मान् वयं सततं रक्षेम ॥९॥

के विद्वांसस्सेवनीया इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अच्छ) (अयम्) (वः) युष्माकम् (मरुतः) विद्वांसो मनुष्याः (श्लोकः) शिक्षिता वाक्। श्लोक इति वाङ्नाम। (निघं०१.११)। (एतु) प्राप्नोतु (अच्छा) सम्यक्। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (विष्णुम्) व्यापकं परमेश्वरम् (निषिक्तपाम्) यो धर्मे निषिक्तानभिषेकप्राप्तान् पाति रक्षति तम् (अवोभिः) रक्षादिभिः (उत) (प्रजायै) (गृणते) स्तावकाय (वयः) जीवनम् (धुः) दधति (यूयम्) (पात) (स्वस्तिभिः) (सदा) (नः) ॥९॥

भावार्थभाषाः - जिज्ञासुभिः श्रोत्रियान् ब्रह्मविदोऽध्यापकानुपदेशकांश्च प्राप्य परमेश्वरादिविद्याः सङ्गृह्य सर्वदा सर्वेषां रक्षणोन्नतिर्वर्धयितव्येति ॥९॥ अत्र विश्वेदेवकृत्यगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति षट्त्रिंशत्तमं सूक्तं द्वितीयो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जिज्ञासूंनी वेदवेत्त्या, ब्रह्माला जाणणाऱ्या अध्यापक व उपदेशकाद्वारे परमेश्वरी विद्येचे संपादन केले पाहिजे व सदैव सर्व प्रकारे सर्वांचे रक्षण आणि उन्नती केली पाहिजे. ॥ ९ ॥