०२७

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रं न᳓रो नेम᳓धिता हवन्ते
य᳓त् पा᳓रिया युन᳓जते धि᳓यस् ताः᳓
शू᳓रो नृ᳓षाता श᳓वसश् चकान᳓
आ᳓ गो᳓मति व्रजे᳓ भजा तुवं᳓ नः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
havante ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nemádhitā ← nemádhiti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pā́ryāḥ ← pā́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yunájate ← √yuj- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

cakānáḥ ← √kā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

nŕ̥ṣātā ← nŕ̥ṣāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

śávasaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

śū́raḥ ← śū́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhaja ← √bhaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

gómati ← gómant- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vrajé ← vrajá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

इन्द्र॑म् । नरः॑ । ने॒मऽधि॑ता । ह॒व॒न्ते॒ । यत् । पार्याः॑ । यु॒नज॑ते । धियः॑ । ताः ।
शूरः॑ । नृऽसा॑ता । शव॑सः । च॒का॒नः । आ । गोऽम॑ति । व्र॒जे । भ॒ज॒ । त्वम् । नः॒ ॥

इन्द्र॑म् । नरः॑ । ने॒मधि॒तेति॑ ने॒म-धि॒ता॒ । ह॒व॒न्ते॒ । यत् । पार्याः॑ । यु॒नज॑ते । धियः॑ । ताः ॥ शूरः॑ । नृषा॒तेति॒ नृ-सा॒ता॒ । शव॑सः । च॒का॒नः । एति॑ । गोम॒तीति॒ गो-म॒ति॒ । व्र॒जे । भ॒ज॒ । त्वम् । नः॒ ॥

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nemadhitā ← nemadhiti
• [noun], locative, singular, feminine

• havante ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• pāryā ← pāryāḥ ← pārya
• [noun], accusative, plural, feminine
• “critical; decisive.”

• yunajate ← yuj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• dhiyas ← dhiyaḥ ← dhī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• tāḥ ← tad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• śūro ← śūraḥ ← śūra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• nṛṣātā ← nṛṣāti
• [noun], locative, singular, feminine

• śavasaś ← śavasaḥ ← śavas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• cakāna ← cakānaḥ ← kan
• [verb noun], nominative, singular
• “like; delight; desire.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gomati ← gomat
• [noun], locative, singular, masculine
• “rich in cattle; bovine.”

• vraje ← vraja
• [noun], locative, singular, masculine
• “cow pen; Vraja; battalion; Vraja; Vraja; vraja [word]; vraj; herd; flock; group.”

• bhajā ← bhaja ← bhaj
• [verb], singular, Present imperative
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

यत् यदा पार्याः युद्धभरणनिमित्ताः
ताः प्रसिद्धाः धियः कर्माणि
युनजते प्रयुज्यन्ते,

तदा नरः नेतारः यम् इन्द्रं नेमधिता नेमधितौ संग्रामे हवन्ते ह्वयन्ति
सः त्वं शूरः नृषाता नृणां संभक्ता च
शवसः बलस्य बलं चकानः कामयमानश्च सन् गोमति व्रजे गोठे गोसमूहे नः अस्मान् आ भज प्रापय ॥

अग्निचयनमनुतिष्ठन्तो नर इन्द्रं नेमधिता वह्न्यादिभिर्देवैः सह नेमस्यार्धस्य हविषो धिता धारणाय हवन्त आह्वयन्ति। अत एव चयनब्राह्मणमेवमाम्नायते — “अर्धेन्द्राणि जुहोति” इति।
तन्मन्त्राश्चैवमाम्नायन्ते — “अग्निश्च म इन्द्रश्च मे सोमश्च म इन्द्रश्च मे” इत्यादयः। यद्यस्मात्कारणात्पार्याश्चितेऽग्नावग्निष्टोमादिपारमर्हन्तो यजमानास्ता धियो युनजते युञ्जते तान्यग्निष्टोमादीन्यनुतिष्ठन्ति। तादृश हे इन्द्र त्वं शूरो रक्षोभिरनभिभूतो नृषाता मनुष्येभ्यः सनिता धनस्य दाता शवसोऽस्मादीयस्य बलस्य चकानस्तर्पको भूत्वा नोऽस्मान्गोमति बहुगवादिपशुयुक्ते व्रजे संघ आभजाऽऽभिमुख्येन स्थापय।

नरो मनुष्या इन्द्रं हवन्ते आह्वयन्ति ।

कीदृशम् ? नेमधिता।
नेम इत्यर्धस्य नाम ।
‘यत् सर्वेषाम् अर्धम् इन्द्रः प्रति’ इति सर्वेषां भागार्धेन इन्द्रो धीयते धार्यत इति नेमधितः ।
निष्ठायां ‘सुधितवसुधितनेमधित’ इति धिभावो निपात्यते, ‘सुपां सुलुक्’ इति द्वितीयैकवचनस्याकारः, ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ।

कदा पुनर् असौ नेमेन धार्यत इत्याह - यद् यदा । तेनैव सप्तम्या लुक् ।
पार्याः परलोके साधवः । छान्दसो ञ्यः ।
यद्वा - दुःखानां पारं समाप्तिः । तत्र सध्वीर् धियः कर्माणि ता यदर्थम् इन्द्रम् आह्वयन्ति ।

ता यदा युनजते युञ्जते अनुतिष्ठन्ति तदा नेमधितेति ।
‘छन्दस्युभयथा’ इत्यार्धधातुकत्वेन श्नमो ङित्त्वाभावात्, ‘श्नसोरल्लोपः’ इति न प्रवर्तते ।
अथेन्द्रः प्रत्यक्षम् उच्यते - शूरः वीरः ।
नृषाता नृभिर् मनुष्यैः साता सातः सम्भक्तः आश्रितः नृषातः ।
पूर्ववदाकारः, ‘जनसनखनां सञ्झलोः’ इत्यात्वं, पूर्ववत्पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं, सुषामादित्वात्षत्वम् ।
यद्वा - नरो मनुष्याः सनितारस्सम्भक्तारः दातारो वा यस्य नृषाता । छान्दसमात्वं, ‘ऋतश्छन्दसि’ इति कबभावः ।

शवसो बलस्य नेतारो यस्य दातारो यजमाना[यजना]धीन-बलत्वात् ।
यद् वा - शवसो बलस्य नृभ्यो दाता ।
छान्दसम् आत्वम्, पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ।

चकानस् तृप्ति-शीलः ।
चक तृप्तौ, भौवादिकः उदात्तेत्, ताच्छीलिकश्चानश्, ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् ।

ईदृशस् त्वं नो ऽस्मान् गोमति व्रजे गोजाविमनुष्यादिमति सङ्घाते ।
यद्वा - व्रजे गोष्ठे भूयिष्ठगोभिर् युक्ते आभन आभिमुख्येनास्मान्योजय पशुमन्तं मां कुरु । ‘द्व्यचोतस्तिङः’ इति संहितायां दीर्घत्वम् ॥

English translation:

“Men invoke Indra in battle when those actions which lead to victory are performed; do you who are hero, the benefactor of man, the desirer of prowess, plural ce us in possession of pastures abounding with cattle.”

Indra do men call upon when facing the other side,
so that he will hitch up these insights (of theirs) (to be) decisive.
As champion at the winning of men, taking pleasure in your strength,
give us a share in the enclosure containing cattle.

MEN call on Indra in the armed encounter that he may make the hymns they sing decisive.
Hero, rejoicing in thy might, in combat give us a portion of the stall of cattle,

Indra men call in reverence
That he may cause their prayers to be accomplished;
Hero, men overpowering, delighting in strength, Do thou confer upon us a stall full of kine.

Den Indra rufen die Männer im Wettstreit, daß er diese ausschlaggebenden Lieder an seinen Wagen spanne. Der du als Held im Männerkampf die Übermacht begehrst, gib du uns Anteil an der erbeuteten Rinderhürde!

Den Indra rufen im Gefecht die Männer, dass er erfolgreich diese Bitten mache; Der Held im Kampf, der sich der Stärke freuet, beschenke uns mit rinderreichem Stalle.

Индру мужи призывают в состязании,
Чтоб эти приносящие победу поэтические мысли он запряг (в свою колесницу).
Герой, любящий превосходящую силу в борьбе мужей,
Надели ты нас долей в загоне с коровами!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले सत्ताईसवें सूक्त का प्रारम्भ है, इसके प्रथम मन्त्र में सबको कैसा विद्वान् राजा इच्छा करने योग्य है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! जो (शूरः) शत्रुओं की हिंसा करनेवाले (शवसः) बल से (चकानः) कामना करते हुए (त्वम्) आप (नृषाता) मनुष्य जिसमें बैठते वा (गोमति) गौयें जिसमें विद्यमान ऐसे (व्रजे) जाने के स्थान में (नः) हम लोगों को (आ, भज) अच्छे प्रकार सेविये, हे राजन् ! जिन (इन्द्रम्) परमैश्वर्य देनेवाले आप को (यत्) जो (पार्याः) पालना करने योग्य (धियः) उत्तम बुद्धि (युनजते) युक्त होती हैं (ताः) उनको आप अच्छे प्रकार सेवो। जो (नरः) विद्याओं में उत्तम नीति देनेवाले (नेमधिता) संग्राम में आप को (हवन्ते) बुलाते हैं, उनको आप अच्छे प्रकार सेवो ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो निश्चय से इस संसार में प्रशंसित बुद्धिवाला, सर्वदा बल वृद्धि की इच्छा करता हुआ, शिष्ट जनों की सम्मति वर्तनेवाला, विद्वान्, उद्योगी, धार्मिक और प्रजा पालन में तत्पर जन हो, उसी की सब कामना करो ॥१॥

अन्वय: हे राजन् ! यः शूरो शवसश्चकानस्त्वं नृषाता गोमति व्रजे न आ भज [हे राजन् ! ] यमिन्द्रं त्वा यद्या पार्या धियो युनजते तास्त्वमाभज ये नरो नेमधिता त्वां हवन्ते ताँस्त्वमा भज ॥१॥

अथ सर्वैः कीदृशो विद्वान् राजा कमनीयोऽस्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रम्) परमैश्वर्यप्रदं राजानम् (नरः) विद्यासु नेतारः (नेमधिता) नेमधितौ सङ्ग्रामे (हवन्ते) आह्वयन्ति (यत्) या (पार्याः) पालनीयाः (युनजते) युञ्जते। अत्र बहुलं छन्दसीत्यलोपो न। (धियः) प्रज्ञाः (ताः) (शूरः) शत्रूणां हिंसकः (नृषाता) नरः सीदन्ति यस्मिंस्तस्मिन् नृसातौ (शवसः) बलात् (चकानः) कामयमानः (आ) (गोमति) गावो विद्यन्ते यस्मिँस्तस्मिन् (व्रजे) व्रजन्ति यं तस्मिन् (भजा)। सेवस्व अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (त्वम्) (नः) ॥१॥

भावार्थभाषाः - यो ह्यत्र प्रशस्तप्रज्ञा सर्वदा बलवृद्धिमिच्छञ्छिष्टसम्मतो विद्वानुद्योगी धार्मिकः प्रजापालनतत्परो नरः स्यात्तमेव सर्वे कामयन्ताम् ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, सेनापती, राजा, दाता, रक्षक व प्रवृत्त करणाऱ्यांच्या गुणांचे व कर्माचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या जगात जो निश्चयपूर्वक प्रशंसित बुद्धिमान, सदैव बलाची इच्छा करणारा, सभ्य लोकांची संमती घेणारा, विद्वान, उद्योगी, धार्मिक व प्रजेचे पालन करण्यात तत्पर पुरुष असेल त्याचीच कामना करा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓ इन्द्र शु᳓ष्मो मघवन् ते अ᳓स्ति
शि᳓क्षा स᳓खिभ्यः पुरुहूत नृ᳓भ्यः
तुवं᳓ हि᳓ दॄळ्हा᳓+ मघवन् वि᳓चेता
अ᳓पा वृधि प᳓रिवृतं न᳓ रा᳓धः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śúṣmaḥ ← śúṣma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nŕ̥bhyaḥ ← nár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

puruhūta ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sákhibhyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

śíkṣa ← √śak- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

dr̥ḷhā́ ← √dr̥h- (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

hí ← hí (invariable)

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vícetāḥ ← vícetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ápa ← ápa (invariable)

ná ← ná (invariable)

párivr̥tam ← √vr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vr̥dhi ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

यः । इ॒न्द्र॒ । शुष्मः॑ । म॒घ॒ऽव॒न् । ते॒ । अस्ति॑ । शिक्ष॑ । सखि॑ऽभ्यः । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । नृऽभ्यः॑ ।
त्वम् । हि । दृ॒ळ्हा । म॒घ॒ऽव॒न् । विऽचे॑ताः । अप॑ । वृ॒धि॒ । परि॑ऽवृतम् । न । राधः॑ ॥

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śuṣmo ← śuṣmaḥ ← śuṣma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• śikṣā ← śikṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “help; give.”

• sakhibhyaḥ ← sakhi
• [noun], dative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• puruhūta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• nṛbhyaḥ ← nṛ
• [noun], dative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• dṛﾱhā ← dṛḍha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hard; intense; firm; fixed; resolute; mesomorphic; grim; dṛḍha [word]; rainproof; sturdy; shut; firm; insoluble; strong; tough; tight.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• vicetā ← vicetāḥ ← vicetas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wise; diligent.”

• apā ← apa
• [adverb]
• “away.”

• vṛdhi ← vṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• parivṛtaṃ ← parivṛtam ← parivṛ ← √vṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “surround.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rādhaḥ ← rādhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

हे पुरुहूत बहुभिराहूत इन्द्र ते तव यः शुष्मः बलम् अस्ति तं शुष्मं सखिभ्यः स्तोतृभ्यः नृभ्यः शिक्ष देहि । अपि च हे मघवन् हि यस्मात् दृळ्हा दृढानि । पुरां द्वाराणि बिभेदिथेति शेषः । तस्मात् सः त्वं विचेताः विविक्तप्रज्ञः सन् परिवृतं तिरोहितं राधः धनम् अप वृधि अस्मभ्यमपवृणु । न इति संप्रत्यर्थे ।

English translation:

“Indra, who are the invoked of many, give to those men who are your friends that strength which,Maghavan, is thine; you, Maghavan (has forced open) the firm (shut, gates of cities); discover, discrimiantor (oftruth), the treasure now concealed.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Has forced open: tvam hi dridha maghavan = you, Maghavan, verily the firm(plural acc.feminine)

The unbridled power that is yours, bounteous Indra, (with it) do your best for your comrades, your men, o much invoked one.
Because as one who can tell things apart you (take) apart the fastnesses, o bounteous one, (now) uncover largesse like something confined.

The relative clause in the first pāda has no overt referent in the main clause of b, but I supply an instr. téna (see also Geldner’s n.; his first alternative, to supply tám, is less attractive because śikṣa- doesn’t ordinarily take an acc.).

I interpret c as containing an implicit pun. The form vícetā(ḥ), masc. nom. sg.

of vícetas-, derived from the root √cit ‘perceive’, means ‘discriminating’, hence my ‘tell things apart’, and is regularly applied to Indra (and other gods). But this leaves dṛḷhā́with no verb to govern it. (It cannot be object of ápa vṛdhi in d, because the hí in c should trigger verbal accent.) I suggest that vícetā (in sandhi) might also be secondarily construed as the agent noun of ví √ci ‘pile apart, pull apart’, governing dṛḷhā́. Of course we would expect the Saṃhitā text to show coalescence of the final vowel of the agent noun and the initial vowel of the next pāda, but the recitational text would not reflect that. Although most agent nouns compounded with preverbs take suffix accent, compare nícetar- (I.184.2) to a different root √ci ‘perceive’. If this suggestion seems too radical, it would also be possible to detach the preverb ví from vícetā(ḥ) and supply a form of √vṛ ‘cover’ (found in ápa vṛdhi in d), producing the familiar lexeme ví √vṛ ‘uncover’.

Grant, Indra Maghavan, invoked of many, to these my friends the strength which thou possessest.
Thou, Maghavan, hast rent strong places open: unclose for us, Wise God, thy hidden bounty.

Was dein Ungestüm ist, gabenreicher Indra, den suche den Genossen, du Vielgerufener, den Herren begreiflich zu machen! Du, der Kluge, entdecktest ja die verschlossenen Schätze, o Gabenreicher. Erschließe die Gabe wie etwas Verschlossenes!

Mit aller Kraft, die dein ist, mächt’ger Indra, gerühmter, hilf den Männern, deinen Freunden; Erschliesse denn, o mächtiger, die Festen, o weiser, und den eingeschlossnen Reichthum.

(Та) стремительность, что есть у тебя, о щедрый,
Передай (ее) товарищам, о многолризываемьгё, мужам!
Ты ведь, о щедрый, обнаруживатель прочно замкнутых (сокровищ).
Отомкни дар, словно замкнутое!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह राजा कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) परम पूजित धनवान् (इन्द्र) परमैश्वर्य देनेवाले ! (यः) जो (ते) आपका (शुष्मः) पुष्कल बलयुक्त व्यवहार (अस्ति) है, हे (पुरुहूत) बहुतों से प्रशंसा को प्राप्त ! जो आपकी (सखिभ्यः) मित्रों के लिये वा (नृभ्यः) अपने राज्य में नायक मनुष्यों के लिये (शिक्षा) सिखावट है, हे (मघवन्) बहुधनयुक्त ! जो आपके (दृळ्हा) दृढ़ शत्रु सैन्यजन हैं उनसे (विचेताः) विविध प्रकार वा विशिष्ट बुद्धि जिनकी वह (त्वम्) आप (हि) (परिवृतम्) सब ओर से स्वीकार किये (राधः) धन को (न) जैसे वैसे दृढ़ शत्रुसेनाजनों को (अपा, वृधि) दूर कीजिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । वही राजा सदा बढ़ता है, जो अपराधी मित्रों को भी दण्ड देने के बिना नहीं छोड़ता, जो ऐसा सदैव उत्तम यत्न करता है, जिससे कि अपने मित्र उदासीन वा शत्रु अधिक न हों और जो सदैव विद्या और शिक्षा की वृद्धि के लिये प्रयत्न करता है, वही सब दुष्ट और लोककण्टक डाकुओं को निवार के राज्य करने के योग्य होता है ॥२॥

अन्वय: हे मघवन्निन्द्र ! यस्ते शुष्मोऽस्ति, हे पुरुहूत ! या ते सखिभ्यो नृभ्यः शिक्षाऽस्ति, हे मघवन् ! यानि ते दृळ्हा सैन्यानि सन्ति तैर्विचेतास्त्वं हि परिवृतं राधो न दृळ्हा शत्रुसैन्यान्यपा वृधि ॥२॥

पुनः स राजा कीदृशः स्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (इन्द्र) परमैश्वर्यप्रद (शुष्मः) पुष्कलबलयुक्तः (मघवन्) परमपूजितधनवत् (ते) तव (अस्ति) (शिक्षा) शासनम् (सखिभ्यः) मित्रेभ्यः (पुरुहूत) बहुभिः प्रशंसित (नृभ्यः) स्वराज्ये नायकेभ्यः (त्वम्) (हि) (दृळ्हा) दृढानि शत्रुसैन्यानि (मघवन्) बलधनयुक्त (विचेताः) विविधा विशिष्टा वा चेतः प्रज्ञा यस्य सः (अपा) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (वृधि) दूरीकुरु (परिवृतम्) सर्वतः स्वीकृतम् (न) इव (राधः) धनम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। स एव राजा सदा वर्धते यो प्राप्ताऽपराधमित्राण्यपि दण्डदानेन विना न त्यजति यो हि सदैवं प्रयतते येन स्वस्य मित्रोदासीनशत्रवोऽधिका न भवेयुर्यः सदैव विद्याशिक्षावृद्धये प्रयतते स एव सर्वान् दुष्टाल्ँलोककण्टकान् दस्य्यादीन्निवार्य्य राज्यं कर्त्तुमर्हति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जो अपराधी मित्रांनाही दंड दिल्याशिवाय सोडत नाही. जो असे प्रयत्न करतो की, ज्यामुळे आपले मित्र उदासीन व शत्रू अधिक नसावेत. तसेच जो सदैव विद्या व शिक्षणासाठी प्रयत्न करतो, दुष्ट लोकांचे निवारण करून राज्य करण्यायोग्य असतो तोच राजा सदैव उन्नत होतो. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रो रा᳓जा ज᳓गतश् चर्षणीना᳓म्
अ᳓धि क्ष᳓मि वि᳓षुरूपं य᳓द् अ᳓स्ति
त᳓तो ददाति दाशु᳓षे व᳓सूनि
चो᳓दद् रा᳓ध उ᳓पस्तुतश् चिद् अर्वा᳓क्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
carṣaṇīnā́m ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jágataḥ ← jágat- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kṣámi ← kṣám- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

víṣurūpam ← víṣurūpa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dadāti ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tátas ← tátas (invariable)

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

arvā́k ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)

códat ← √cud- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

úpastutaḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

इन्द्रः॑ । राजा॑ । जग॑तः । च॒र्ष॒णी॒नाम् । अधि॑ । क्षमि॑ । विषु॑ऽरूपम् । यत् । अस्ति॑ ।
ततः॑ । द॒दा॒ति॒ । दा॒शुषे॑ । वसू॑नि । चोद॑त् । राधः॑ । उप॑ऽस्तुतः । चि॒त् । अ॒र्वाक् ॥

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• jagataś ← jagataḥ ← jagant
• [noun], genitive, singular, neuter
• “universe; Earth; world; people; Jagatī; Loka; animal; being.”

• carṣaṇīnām ← carṣaṇi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• kṣami ← kṣam
• [noun], locative, singular, feminine
• “Earth; heaven and earth.”

• viṣurūpaṃ ← viṣurūpam ← viṣurūpa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “different; manifold.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tato ← tatas
• [adverb]
• “then; therefore; now; then; from there; subsequently; consequently; then; there; from that; for that reason; alternatively; consequently; furthermore.”

• dadāti ← dā
• [verb], singular, Present indikative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• vasūni ← vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• codad ← codat ← cud
• [verb noun], nominative, singular
• “urge; rush.”

• rādha ← rādhaḥ ← rādhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• upastutaś ← upastutaḥ ← upastu ← √stu
• [verb noun], nominative, singular
• “praise.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• arvāk
• [adverb]
• “here.”

सः इन्द्रः जगतः जङ्गमस्य पश्वादेर्यतः राजा ईश्वरो भवति चर्षणीनां मनुष्याणां च राजा भवति अधि क्षमि क्षमायां विषुरूपं नानारूपं यत् धनम् अस्ति तस्यापि राजा भवति ततः दाशुषे यजमानाय वसूनि धनानि ददाति । स इन्द्रोऽस्माभिः उपस्तुतः एव सन् राधः धनम् अर्वाक् अस्मदभिमुखं चोदत् प्रेरयतु ॥

English translation:

“Indra is lord of the earth and of men; (his is) the various wealth that exists upon the earth; thence hegives riches to the donor (of oblations); may he, glorified by us, bestow upon us wealth.”

Indra is king of the moving world, of the settled domains, (and of) whatever of diverse form exists on the earth.
From this he gives goods to the pious man; he impels largesse nearby, just when he is praised.

The cid in d is somewhat surprising: cid generally means ‘even’, but “even when praised” (úpastutaś cid) is the opposite of what we should expect. Both Geldner and I have avoided this problem by tr. cid almost as a subordinator or at least a circumstantial (Geldner “zumal da …,” SWJ “just when”). I now wonder if it expresses anticipatory polarity with nū́cid in the following pāda (4a). Since nū́cid means ‘never’, cid in 3d could mean ‘always’.

King of the living world, of men, is Indra, of all in varied form that earth containeth.
Thence to the worshipper he giveth riches: may he enrich us also when we laud him.

Indra ist König über die Welt, über die Völker, über das Mannigfaltige, das auf Erden ist. Davon schenkt er dem Opfernden Güter. Er sporne, zumal da er gepriesen ward, die Freigebigkeit nach unserer Seite an.

Der Menschen, des Lebend’gen Fürst ist Indra, des vielgestalt’gen auf der Erde Boden; Von dort her schenke Güter er dem Frommen und schaffe Reichthum her, der hochgelobte.

Индра – царь живого мира, (царь) народов,
(Всего) разнообразного, что есть на земле.
Оттуда дает он блага почитателю (своему).
Восхваленный же, пусть он подгонит щедрость в нашу сторону!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह राजा कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे सूर्य (जगतः) संसार के बीच (अधि, क्षमि) पृथिवी पर प्रकाशित होता है, वैसे (इन्द्रः) शत्रुओं का विदीर्ण करनेवाला (राजा) विद्या और नम्रता से प्रकाशमान राजा (चर्षणीनाम्) मनुष्यों के बीच प्रकाशित होता (यत्) जो जो (विषुरूपम्) व्याप्तरूप धन (अस्ति) है (ततः) उससे (दाशुषे) देनेवाले के लिये (वसूनि) धनों को (ददाति) देता और (उपस्तुतः) समीप में प्रशंसा को प्राप्त हुए (चित्) के समान (अर्वाक्) नीचे प्राप्त होनेवाला सबको (राधः) धन के प्रति (चोदत्) प्रेरणा देवे, वही राज्य करने के योग्य होता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जो राजा आदि जन सूर्य के सम्मान राज्य में दण्ड प्रकाश किये और सुख के देनेवाले होते हैं, वे ही सब सुख पाते हैं ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा सूर्यो जगतोऽधि क्षमि प्रकाशते तथेन्द्रो राजा चर्षणीनां मध्ये प्रकाशते यदत्र विषुरूपं व्याप्तस्वरूपं धनमस्ति ततो दाशुषे वसूनि ददाति उपस्तुतश्चिदिवार्वाक्सर्वान् राधः प्रति चोदत् स एव राज्यं कर्त्तुमर्हेत् ॥३॥

पुनः स राजा कीदृशो भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) शत्रूणां विदारकः (राजा) विद्याविनयाभ्यां प्रकाशमानः (जगतः) संसारस्य मध्ये (चर्षणीनाम्) मनुष्याणाम् (अधि) उपरि (क्षमि) पृथिव्याम् (विषुरूपम्) व्याप्तस्वरूपम् (यत्) (अस्ति) (ततः) तस्मात् (ददाति) (दाशुषे) दात्रे (वसूनि) धनानि (चोदत्) प्रेरयेत् (राधः) धनम् (उपस्तुतः) समीपे प्रशंसितः (चित्) इव (अर्वाक्) योऽधोऽञ्चति सः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये हि राजादयः सूर्यवद्राष्ट्रे प्रकाशितदण्डाः सुखप्रदातारः सन्ति ते हि सर्वं सुखं प्राप्नुवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जे राजे इत्यादी सूर्याप्रमाणे राज्यात दंडाची व्यवस्था करतात व सुखी करतात तेच सुख प्राप्त करतात. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नू᳓ चिन् न इ᳓न्द्रो मघ᳓वा स᳓हूती
दानो᳓ वा᳓जं नि᳓ यमते न ऊती᳓
अ᳓नूना य᳓स्य द᳓क्षिणा पीपा᳓य
वामं᳓ नृ᳓भ्यो अभि᳓वीता स᳓खिभ्यः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nú ← nú (invariable)

sáhūtī ← sáhūti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dānáḥ ← dāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ní ← ní (invariable)

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yamate ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

ánūnā ← ánūna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dákṣiṇā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pīpā́ya ← √pī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

abhívītā ← √vī- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

nŕ̥bhyaḥ ← nár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

sákhibhyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

vāmám ← vāmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

नु । चि॒त् । नः॒ । इन्द्रः॑ । म॒घऽवा॑ । सऽहू॑ती । दा॒नः । वाज॑म् । नि । य॒म॒ते॒ । नः॒ । ऊ॒ती ।
अनू॑ना । यस्य॑ । दक्षि॑णा । पी॒पाय॑ । वा॒मम् । नृऽभ्यः॑ । अ॒भिऽवी॑ता । सखि॑ऽभ्यः ॥

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• cin ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• sahūtī ← sahūti
• [noun], instrumental, singular, feminine

• dāno ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• vājaṃ ← vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• yamate ← yam
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ūtī ← ūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• anūnā ← anūna
• [noun], nominative, singular, feminine
• “perfect; entire.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dakṣiṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• pīpāya ← pyā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “swell; abound; swell.”

• vāmaṃ ← vāmam ← vāma
• [noun], accusative, singular, neuter
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• nṛbhyo ← nṛbhyaḥ ← nṛ
• [noun], dative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• abhivītā ← abhivī ← √vī
• [verb noun], nominative, singular

• sakhibhyaḥ ← sakhi
• [noun], dative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

मघवा धनवान् दानः ददानः सः इन्द्रः नः अस्माकं सहूती सहूत्या मरुद्भिः सहाह्वानेन वाजम् अन्नं नः अस्मभ्यं ऊती ऊत्यै रक्षायै नू चित् क्षिप्रमेव नि यमते प्रयच्छतु । यस्य इन्द्रस्य अनूना संपूर्णा अभिवीता अभिप्राप्ता दक्षिणा दानं सखिभ्यः स्तोतृभ्यः नृभ्यः वामं वननीयं धनं पीपाय दोग्धि ॥

English translation:

“May the affluent and liberal, Indra, upon being invoked together (with the Maruts), quickly bestow foodfor our reservation, he whose unlimited, experienced liberality yields desirable (wealth) to those men (who arehis) friends.”

Never does bounteous Indra, because of (another) call coincident with ours, hold back from giving spoils along with help to us,
he whose unfailing gift-cow swells, a thing of value for his men, his
comrades, she who was (previously) enclosed.

Note the rhyming pāda-final … (sáh)ūtī (a), … ūtī́(b).

In b Geldner takes dānáḥ as gen. sg. of dāmán-, dependent on vā́jam: “… den Lohn der Gabe.” This is possible, though it would be more natural to have vā́jam as object of some form of √dā (esp. given the parallel he cites, VI.45.23 dānám vā́jasya, with vā́jasya dependent on dānám). I therefore prefer to take dānáḥ as the ablative singular of the mán-stem, with verbal rection, or, possibly (but somewhat farfetched) the nom. sg. of an otherwise unattested medial root aorist participle of √dā.

The combination of abhí with √vī ‘pursue’ would occur only here in the RV (and the other saṃhitās); Geldner renders it as ‘willkommen’. I suggest that it belongs rather to √vyā ‘envelop’ and continues the theme of confinement found in 1d and 2d.

The idea here is that the cow was once enwrapped or enclosed but freed by Indra to 31 swell for us. It is possible that abhívītā is actually a pun on both those roots, and the tr. should reflect this ambiguity: “… gift-cow swells …, (previously) enclosed, (now to be) pursued by his comrades,” vel sim. The presence of vyántaḥ ‘pursuing’ in 5c supports this possibility.

Maghavan Indra, when we all invoke him, bountiful ever sendeth strength to aid us:
Whose perfect guerdon, never failing, bringeth wealth to the men, to friends the thing they covet.

Nimmer wird uns der freigebige Indra wegen gleichzeitiger Anrufung den Lohn der Gabe vorenthalten, aus Wohlwollen für uns, dessen mangellose Schenkung von gutem überfließt, den Herren, den Genossen willkommen.

Stets schenket Indra bei vereintem Anruf, der reiche Spender, Labung zum Genuss uns, Er, dessen Milchkuh unablässig zuströmt den Männern Gut, Begehrtes den Genossen.

И никогда уж щедрый Индра из-за совместного призыва (других)
Не удержит дара награды – ради нашей поддержки,
(Тот,) чья совершенная отплата переполнена добром,
Желанная для мужей, для товарищей.

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह राजा कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (मघवा) बहुत धन युक्त (दानः) देनेवाला (इन्द्रः) बिजुली के समान विद्या में व्याप्त (नः) हम लोगों को (सहूती) एकसी प्रशंसा (ऊत्या) तथा रक्षा आदि क्रिया से (नः) हम लोगों के लिये (वाजम्) धन वा अन्न को (नि, यमते) निरन्तर देता है (यस्य) जिसकी (चित्) निश्चित (सखिभ्यः) मित्र (नृभ्यः) मनुष्यों के लिये (अनूना) पूरी (अभिवीता) सब ओर से व्याप्त समय (दक्षिणा) दक्षिणा और (वामम्) प्रशंसा करने योग्य कर्म (पीपाय) बढ़ता है वह सब के लिये (नु) शीघ्र सुख देनेवाला होता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो राजा आदि जन यथावत् पुरुषार्थ से सब मनुष्यों को अधर्म से धर्म में प्रवृत्त करा अभय उत्पन्न कराते हैं, वे प्रशंसनीय होते हैं ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो मघवा दान इन्द्रो नस्सहूत्यूत्यानो वाजं नियमते यस्य चित्सखिभ्यो नृभ्योऽनूनाऽभिवीता दक्षिणा वामं पीपाय स सर्वेभ्यो नु क्षिप्रं सुखदो भवति ॥४॥

पुनः स राजा कीदृशः स्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नु) क्षिप्रम्। अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (चित्) अपि (नः) अस्मभ्यम् (इन्द्रः) विद्युदिव (मघवा) बहुधनः (सहूती) समानप्रशंसया (दानः) यो ददाति (वाजम्) धनमन्नं वा (नि) नितराम् (यमते) यच्छति (नः) अस्मान् (ऊती) ऊत्या रक्षणाद्यया क्रियया (अनूना) पूर्णा यस्य (दक्षिणा) (पीपाय) वर्धते (वामम्) प्रशस्यं कर्म (नृभ्यः) मनुष्येभ्यः (अभिवीता) अभितस्सर्वतो व्याप्ता अभयाख्या (सखिभ्यः) सुहृद्भ्यः ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये राजादयो जना यथावत्पुरुषार्थेन सर्वान्मनुष्यानधर्मान्निरोध्य धर्मे प्रवर्त्तयित्वाऽभयं जनयन्ति ते प्रशंसनीया जायन्ते ॥४॥

भावार्थभाषाः - जे राजे इत्यादी यथायोग्य पुरुषार्थाने सर्व माणसांना अधर्मापासून निवृत्त व धर्मात प्रवृत्त करवून अभय निर्माण करवितात ते प्रशंसनीय असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नू᳓ इन्द्र राये᳓ व᳓रिवस् कृधी न
आ᳓ ते म᳓नो ववृत्याम मघा᳓य
गो᳓मद् अ᳓श्वावद् र᳓थवद् विय᳓न्तो
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nú ← nú (invariable)

rāyé ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

várivaḥ ← várivas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

maghā́ya ← maghá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vavr̥tyāma ← √vr̥t- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

áśvāvat ← áśvāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gómat ← gómant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ráthavat ← ráthavant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vyántaḥ ← √vī- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

नु । इ॒न्द्र॒ । रा॒ये । वरि॑वः । कृ॒धि॒ । नः॒ । आ । ते॒ । मनः॑ । व॒वृ॒त्या॒म॒ । म॒घाय॑ ।
गोऽम॑त् । अश्व॑ऽवत् । रथ॑ऽवत् । व्यन्तः॑ । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• rāye ← rai
• [noun], dative, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• varivas ← varivaḥ ← varivas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “room; varivas [word]; space; escape.”

• kṛdhī ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• mano ← manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• vavṛtyāma ← vṛt
• [verb], plural, Perfect optative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• maghāya ← magha
• [noun], dative, singular, masculine
• “gift; wealth; reward; wages; reward.”

• gomad ← gomat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “rich in cattle; bovine.”

• aśvāvad ← aśvāvat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “rich in horses.”

• rathavad ← rathavat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “rich in chariots.”

• vyanto ← vyantaḥ ← vī
• [verb noun], nominative, plural
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• pāta ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; govern.”

• svastibhiḥ ← svasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

हे इन्द्र नः अस्मभ्यं राये धनप्राप्तये नु क्षिप्रं वरिवः धनम् । वेदो वरिवः’ इति धननामसु पाठात् । त्वं कृधि देहि । वयं ते तव मनः मघाय मंहनीयाय स्तुत्या आ ववृत्याम आवर्तयाम । स्पष्टमन्यत् ॥ ॥ ११ ॥

English translation:

“Indra, grant quickly wealh for our enricment; may we attract your favour by our adoration; granting us(riches), comprising cattle and horses and chariots; do you ever cherish us with blessings.”

Now, Indra, make wide space for our wealth. May we turn your mind here for bounty,
as we pursue (wealth) in cows, horses, and chariots. – Do you protect us always with your blessings.

Quick, Indra, give us room and way to riches, and let us bring thy mind to grant us treasures,
That we may win us cars and Steeds and cattle. Preserve us evermore, ye Gods, with blessings.

Nun bahne uns den Weg zum Reichtum, Indra! Wir möchten deinen Sinn zum Geben wenden, die wir nach Rinder-, Roß-, und Wagenbesitz trachten.- Behütet ihr uns immerdar mit eurem Segen!

Nun, Indra, schaff uns freie Bahn zum Reichthum; zur Spende mögen deinen Sinn wir wenden, Erlangend viele Rinder, Rosse, Wagen; ihr Götter, schützt uns stets mit eurem Segen.

Так создай же нам Индра, широкий путь к богатству!
Мы хотим обратить твою мысль к дарению,
Стремясь к владению коровами, конями, колесницами!
Защищайте вы нас всегда (своими) милостями!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राजा प्रजाजन परस्पर क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) धन की उन्नति के लिये प्रेरणा देनेवाले ! आप (राये) धन के लिये (नः) हमारी (वरिवः) सेवा (कृधि) करो जो (ते) आप का (मनः) चित् है उसको (मघाय) धन के लिये हम लोग (नु) शीघ्र (आ, ववृत्याम) सब ओर से वर्तें (गोमत्) बहुत गो आदि वा (अश्वावत्) बहुत घोड़ों से युक्त वा (रथवत्) प्रशंसित रथ आदि युक्त धन को (व्यन्तः) प्राप्त होते हुए (यूयम्) तुम लोग (स्वस्तिभिः) उत्तम सुखों से (नः) हम लोगों की (सदा) सर्वदा (पात) रक्षा करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! जैसे हम लोग आपको राज्य की उन्नति के लिये प्रवृत्त करावें, वैसे हम लोगों को धन प्राप्ति के लिये प्रवृत्त कराओ। सब आप लोग परमैश्वर्य्य को प्राप्त होकर हमारी रक्षा में निरन्तर प्रयत्न करो ॥५॥ इस सूक्त में इन्द्र, सेनापति, राजा, दाता, रक्षा करनेवाले और प्रवृत्ति करानेवाले के गुणों का और कर्मों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह सत्ताईसवाँ सूक्त और ग्यारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वं राये नो वरिवस्कृधि यत्ते मनोऽस्ति तन्मघाय वयं न्वाववृत्याम। गोमदश्वावद् रथवद्व्यन्तो यूयं स्वस्तिभिर्नः सदा पात ॥५॥

पुना राजप्रजाजनाः परस्परं किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नु) सद्यः। अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (इन्द्र) धनोन्नतये प्रेरक (राये) धनाय (वरिवः) परिचरणम् (कृधि) कुरु। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (नः) अस्माकमस्मभ्यं वा (आ) (ते) तव (मनः) चित्तम् (ववृत्याम) वर्त्तयेम (मघाय) धनाय (गोमत्) बहुगवादियुक्तम् (अश्वावत्) बह्वश्वसहितम् (रथवत्) प्रशस्तरथादियुक्तम् (व्यन्तः) प्राप्नुवन्तः (यूयम्) (पात) (स्वस्तिभिः) (सदा) (नः) ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यथा वयं भवन्तं राज्योन्नतये प्रवर्त्तयेम तथा त्वमस्मान् धनप्राप्ये प्रवर्त्तय। सर्वे भवन्तः परमैश्वर्यं प्राप्यास्माकं रक्षणे सततं प्रयतन्तामिति ॥५॥ अत्रेन्द्रसेनेशराजोपदेशकदातृरक्षकप्रवर्त्तकगुणकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सहसङ्गतिर्वेद्या ॥ इति सप्तविंशतितमं सूक्तमेकादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! जसे आम्ही तुला राज्याच्या उन्नतीसाठी प्रवृत्त करतो तसे तू आम्हाला धनप्राप्तीसाठी प्रवृत्त कर. तुम्ही सर्व लोक परम ऐश्वर्य प्राप्त करून आमच्या रक्षणासाठी निरंतर प्रयत्न करा. ॥ ५ ॥