०२६

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न꣡ सो꣡म इ꣡न्द्रम् अ꣡सुतो ममाद
ना꣡ब्रह्माणो मघ꣡वानं सुता꣡सः
त꣡स्मा उक्थं꣡ जनये य꣡ज् जु꣡जोषन्
नृव꣡न् न꣡वीयः शृण꣡वद् य꣡था नः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásutaḥ ← ásuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mamāda ← √mad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ábrahmāṇaḥ ← ábrahman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

maghávānam ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

sutā́saḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

janaye ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

jújoṣan ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ukthám ← ukthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

návīyaḥ ← návīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nr̥vát ← nr̥vánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śr̥ṇávat ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yáthā ← yáthā (invariable)
{}

न । सोमः॑ । इन्द्र॑म् । असु॑तः । म॒मा॒द॒ । न । अब्र॑ह्माणः । म॒घऽवा॑नम् । सु॒तासः॑ ।
तस्मै॑ । उ॒क्थम् । ज॒न॒ये॒ । यत् । जुजो॑षत् । नृ॒ऽवत् । नवी॑यः । शृ॒णव॑त् । यथा॑ । नः॒ ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• soma ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• asuto ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• asuto ← sutaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• mamāda ← mad
• [verb], singular, Perfect indicative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• nābrahmāṇo ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nābrahmāṇo ← abrahmāṇaḥ ← abrahman
• [noun], nominative, plural, masculine

• maghavānaṃ ← maghavānam ← maghavan
• [noun], accusative, singular
• “Indra; maghavan [word].”

• sutāsaḥ ← suta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma.”

• tasmā ← tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ukthaṃ ← uktham ← uktha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• janaye ← janay ← √jan
• [verb], singular, Present indikative
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• yaj ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• jujoṣan ← jujoṣat ← juṣ
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• nṛvan ← nṛvat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “rich in men.”

• navīyaḥ ← navīyas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “new; fresh; up-to-the-minute.”

• śṛṇavad ← śṛṇavat ← śru
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

मघवानं धनवन्तम् इन्द्रम् असुतः नाभिषुतः सोमः न ममाद न तर्पयति । सुतासः अभिषुता अपि सोमाः अब्रह्माणः स्तोत्रहीनाः न ममदुः । ममाद इत्येतदाख्यातं बहुवचनान्ततया विपरिणतं सदत्र संबध्यते । अत एव त्रिष्वपि सवनेषु पावमानैः स्तोत्रैः स्तुता एव सोमा हूयन्ते । अपि च नः अस्मदीयं यत् उक्थम् इन्द्रः जुजोषत् सेवेत यथा च नृवत् राजेवादरेण शृणवत् शृणुयात् तथा नवीयः नवतरम्’ उक्थं शस्त्रं तस्मै इन्द्राय जनये । पठामीत्यर्थः ॥

English translation:

“The Soma uneffused delights not Indra; the effused juices plural ase not Maghavan, unaccompanied byprayer; therefore, I offer to him praise that he may be plural ased with; that, like a prince, he may listen to a novel(strain).”

The middle verses instead have plural ritual participants: “those of equal skill” who call on Indra (vs. 2), ritual adepts (vs. 3), and the unidentified subject of “they speak” in verse 4. These middle verses may refer to the competing invocations of rival sacrificers, a subject that is something of a preoccupation of this set of Indra hymns (see, e.g., VII.22.6, 27.4, 28.1). The fear is always that they will attract Indra to their sacri fice rather than to that of the current speaker. The position of the Vasiṣṭha verses on both sides of these verses and enclosing them seems implicitly to assert that Vasiṣṭha’s invocation has been successful. The parallelism of the last two verses, “just in this way [evá] they speak…” (vs. 4) and “just in this way [evá] Vasiṣṭha hymns…,” highlights this contrast.
The pleasing contrastive balance of both types of ring structures gives substance to the poet’s boast in verse 1 that he is composing a “newer hymn that [Indra] will enjoy.”

nṛvát in d may, as frequently, be adverbial (“I manfully beget…”) or, as in the published translation, a neuter acc. sg. modifying ukthám.

SOMA unpressed ne’er gladdened liberal Indra, no juices pressed without a prayer have pleased him.
I generate a laud that shall delight him, new and heroic, so that he may hear us.

Nie hat der ungepreßte Soma den Indra ergötzt, noch die gepreßten Tränke ohne feierliche Rede den Gabenreichen. Auf ihn mache ich ein Lobgedicht, an dem er Gefallen haben soll, ein herrenmäßiges, neuestes, daß er auf uns höre.

Nicht freut den Indra ungepresster Soma, nicht der gepresste ohn’ Gebet den mächt’gen; Ihm zeug’ ich neuen Spruch, der ihm behaget, den kräftigen, damit er uns erhöre.

Никогда не радовал Индру ни невыжатый сома,
Ни выжатые соки, не сопровождаемые молитвами, – (его,) щедрого.
Ему я создаю хвалу, которой он насладится,
Мужественную, новую – чтоб он услышал нас!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले छब्बीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में जीव का उपकार कौन नहीं कर सकता, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (यथा) जैसे (असुतः) न उत्पन्न हुआ (सोमः) महौषधियों का रस यह (इन्द्रम्) इन्द्रियों के स्वामी जीव को (न) नहीं (ममाद) हर्षित करता वा जैसे (अब्रह्माणः) चार वेदों का वेत्ता जो नहीं वे (सुतासः) उत्पन्न हुए (मघवानम्) परमपूजित धनवान् को (न) नहीं आनन्दित करते हैं, वह इन्द्रियस्वामी जीव (यत्) जिस (नृवत्) नृवत् अर्थात् जिसमें बहुत नायक मनुष्य विद्यमान और (नवीयः) अत्यन्त नवीन (उक्थम्) उपदेश को (जुजोषत्) सेवता है (नः) हम लोगों को (शृणवत्) सुनता है (तस्मै) उसके लिये सब प्रकार के विधानों को मैं (जनये) उत्पन्न करता हूँ ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे बुद्धिमान् मनुष्यो ! जैसे उत्पन्न हुआ पदार्थ जीव को आनन्द देता है, जैसे यथावत् वेदविद्या और आप्तजन धार्मिक धनाढ्य को विद्वान् करते हैं, वैसे उत्पन्न हुई विद्या आत्मा को सुख देती है और शुभगुण धनाढ्य को बढ़ाते हैं और सत्संग से ही मनुष्यत्व को जीव प्राप्त होता है ॥१॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यथाऽसुतः सोमो यमिन्द्रं न ममाद यथाऽब्रह्माणं सुतासो मघवानं नानन्दयन्ति स इन्द्रो यन्नृवन्नवीय उक्थं जुजोषन्नोऽस्माञ्च्छृणवत्तस्मै सर्वं विधानमहं जनये ॥१॥

अथ जीवमुपकर्तुं किं न शक्नोतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (न) निषेधे (सोमः) महौषधिरसः (इन्द्रम्) इन्द्रियस्वामिनं जीवम् (असुतः) अनुत्पन्नः (ममाद) हर्षयति (न) (अब्रह्माणः) अचतुर्वेदविदः (मघवानम्) परमपूजितधनवन्तम् (सुतासः) उत्पन्नाः (तस्मै) (उक्थम्) प्रशंसनीयमुपदेशम् (जनये) उत्पादये (यत्) (जुजोषत्) सेवते (नृवत्) बहवो नायका विद्यन्ते यस्मिँस्तत् (नवीयः) अतिशयेन नवीनम् (शृणवत्) शृणोति (यथा) (नः) अस्मान् ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे विपश्चितो ! यथोत्पन्नः पदार्थो जीवमानन्दयति यथायथा वेदविद्या आप्ता जना धार्मिकं धनाढ्यं विपश्चितं कुर्वन्ति तथोत्पन्ना विद्याऽऽत्मानं सुखयति शुभा गुणा धनाढ्यं वर्धयन्ति सत्सङ्गेनैव मनुष्यत्वं प्राप्नोति ॥१॥

x

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे बुद्धिमान माणसांनो! जसा उत्पन्न झालेला पदार्थ जीवाला आनंद देतो, जसे यथायोग्य वेदविद्या व विद्वान जन धार्मिक श्रीमंताला विद्वान करतात तशी विद्या आत्म्याला सुख देते. शुभ गुण धनवानाला वाढवितात तसेच सत्संगानेच जीवाला मनुष्यत्व प्राप्त होते. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उक्थ꣡-उक्थे सो꣡म इ꣡न्द्रम् ममाद
नीथे꣡-नीथे मघ꣡वानं सुता꣡सः
य꣡द् ईं सबा꣡धः पित꣡रं न꣡ पुत्राः꣡
समान꣡दक्षा अ꣡वसे ह꣡वन्ते

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mamāda ← √mad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ukthá-ukthe ← ukthá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

maghávānam ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nīthé-nīthe ← nīthá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sutā́saḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

īm ← īm (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

pitáram ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

putrā́ḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sabā́dhaḥ ← sabā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

hávante ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

samānádakṣāḥ ← samānádakṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

उ॒क्थेऽउ॑क्थे । सोमः॑ । इन्द्र॑म् । म॒मा॒द॒ । नी॒थेऽनी॑थे । म॒घऽवा॑नम् । सु॒तासः॑ ।
यत् । ई॒म् । स॒ऽबाधः॑ । पि॒तर॑म् । न । पु॒त्राः । स॒मा॒नऽद॑क्षाः । अव॑से । हव॑न्ते ॥

• uktha ← ukthe ← uktha
• [noun], locative, singular, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• ukthe ← uktha
• [noun], locative, singular, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• soma ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• mamāda ← mad
• [verb], singular, Perfect indicative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• nīthe ← nītha
• [noun], locative, singular, neuter
• “song; hymn.”

• nīthe ← nītha
• [noun], locative, singular, neuter
• “song; hymn.”

• maghavānaṃ ← maghavānam ← maghavan
• [noun], accusative, singular
• “Indra; maghavan [word].”

• sutāsaḥ ← suta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• sabādhaḥ ← sabādh
• [noun], nominative, plural, masculine
• “pressing; clamant.”

• pitaraṃ ← pitaram ← pitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• putrāḥ ← putra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• samānadakṣā ← samāna
• [noun]
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• samānadakṣā ← dakṣāḥ ← dakṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• havante ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

यत् यस्मात् उक्थेउक्थे शस्त्रेशस्त्रे क्रियमाणे सोमः मघवानम् इन्द्रं ‘ममाद मादयति नीथेनीथे स्तोत्रेस्तोत्रे क्रियमाणे सुतासः अभिषुताः सोमाः मादयन्ति तस्मात् ईम् एनमिन्द्रं सबाधः परस्परं मिलिताः समानदक्षाः समानोत्साहा ऋत्विजः पुत्राः पितरं न पितरमिव अवसे तर्पणाय स्वरक्षणाय वा हवन्ते । शस्त्रैः स्तोत्रैश्च स्तुवन्ति ॥

उक्थउक्थे शस्त्रेशस्त्रे सोम इन्द्रं ममाद मादयति तर्पयति । मदेर्ण्यन्ताच्छान्दसो लिट्, ‘बहुलमन्यत्रापि’ इति णिलुक् । ‘अनुदात्तं च’ इति द्वितीयस्योक्थशब्दस्यानुदात्तत्वम् ।

किञ्च - नीथेनीथे स्तोत्रेस्तोत्रे सुतासः अभिषुतास्सोमाः मघवानं महाधनं इन्द्रं मादयति । आज्जसेरसुक् । किञ्च - यत् यदा खलु सबाधः बाधासहिताः शस्त्रादिभिर्बाधिता भवन्ति पुरुषाः । व्यत्ययेन समासान्तोदात्तत्वम् । तदा तेपि पितरन्न पितरमिव पुत्राः अवसे रक्षणाय इन्द्रमेव हवन्ते ह्वयन्ति । पूर्ववत्सम्प्रसारणम् । ईमित्यवधारणे । समानदक्षाः, दक्षः पिता, समानपितृका इत्यर्थः । इन्द्र एव सर्वेषां समानः पितेति ॥

उक्थउक्थ इति ॥ उक्थमिति शस्रनाम शस्त्रेशस्त्रे प्रति शस्त्रं सोमः इन्द्रं ममाद । लोडर्थे लिट् अन्तर्भावितण्यर्थश्च मदिः । मादयतु नीथेनीथे नीतेनीते समाप्तेसमाप्ते । कीदृशमिन्द्रं? मघवानं मघमिति धननाम धनवन्तं सुतासः । एकस्मिन् बहुवचनम् । सुतः अस्माभिरभिषुतः सोमा । कि कारणमिन्द्रमेव मादयितुम्? यत् यस्मात् र्हे? । एनमित्यस्यार्थे छन्दस्ययं शब्दः प्रयुज्यते । एनमिन्द्रं सवाधः समानबाधः समनदक्षाः समानबलाश्च अवसे आत्मनो रक्षणाय हवन्ते आह्वयन्ति पितरंन पितरमिव पुत्राः यस्मात्परस्परं बाधमानाः एनमेव हवन्ते तस्मात्सर्वेषां पितरमिन्द्रमेव मादयत्विति ॥

English translation:

“The Soma effused with reiterated prayer delights Indra; the effused juices, (offered) with repeatedpraise, (exhilarate) Maghavan; therefore, (the priests), combining together and making like exertion, invoke Indrafor protection, as sons (apply) to a father.”

Soma, unpressed, does not exhilarate Indra, nor do pressings
unaccompanied by sacred formulations (exhilarate) the
bounteous one.
For him I beget a hymn that he will enjoy, a newer manly one, so that he will listen to us.

At every laud the Soma gladdens Indra: pressed juices please him as each psalm is chanted,
What time the priests with one united effort call him to aid, as sons invoke their father.

At each hymn the Soma delighteth Indra,
The pressed (juices), the bountiful one [1],
What time in unison with equal effort
They call him to aid, like sons a father.

Bei jedem Lobgedicht hat Soma den Indra begeistert, bei jeder Weise die Säfte den Gabenreichen, wenn sie ihn dringlich wie die Söhne den Vater einwillig zur Hilfe rufen.

Bei Spruch um Spruch erfreut den Indra Soma, bei Lied um Lied den mächt’gen die gepressten, Wenn eifervoll, wie Söhne ihren Vater, zu Hülf ihn rufen alle eines Sinnes.

С каждой хвалой сома всегда радовал Индру,
С каждым напевом выжатые соки – щедрого,
Когда его настойчиво, как единодушные сыновья –
Отца, зовут на помощь.

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर किसके तुल्य कौन क्या करता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (यत्) जो (ईम्) सब ओर से (सबाधः) पीड़ा के साथ वर्त्तमान (पितरम्) पिता को (समानदक्षाः) समान बल, विद्या और चतुरता जिनके विद्यमान वे (पुत्राः) पुत्र जन (न) जैसे (अवसे) रक्षा आदि के लिये (सुतासः) विद्या और ऐश्वर्य में प्रकट हुए (मघवानम्) धर्म कर्म बहुत धन जिसके उसको (हवन्ते) स्पर्द्धा करते वा ग्रहण करते हैं और जैसे (सोमः) बड़ी-बड़ी ओषधियों का रस वा ऐश्वर्य्य (उक्थे-उक्थे) धर्मयुक्त उपदेश करने योग्य व्यवहार तथा (नीथे-नीथे) पहुँचाने-पहुँचाने योग्य सत्य व्यवहार में (इन्द्रम्) जीवात्मा को (ममाद) हर्षित करता है, उनके साथ वैसा ही आचरण करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो विद्यार्थी जन जैसे अच्छे पुत्र क्लेशयुक्त माता पिता को प्रीति से सेवते हैं, वैसे गुरु की सेवा करते हैं वा जैसे विद्या, विनय और पुरुषार्थों से उत्पन्न हुआ ऐश्वर्य उत्पन्न करनेवाले को आनन्दित करता है, वैसे तुम लोग वर्तो ॥२॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यद्य ईं सबाधः पितरं समानदक्षाः पुत्रा नावसे सुतासो मघवानं हवन्ते यथा सोम उक्थउक्थे नीथेनीथ इन्द्रं ममाद तैस्तथा चरत ॥२॥

पुनः किंवत्कः किं करोतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उक्थेउक्थे) धर्म्य उपदेष्टव्ये व्यवहारे व्यवहारे (सोमः) महौषधिरस ऐश्वर्यं वा (इन्द्रम्) जीवात्मानम् (ममाद) हर्षयति (नीथेनीथे) प्रापणीये प्रापणीये सत्ये व्यवहारे (मघवानम्) धर्म्येण बहुजातधनम् (सुतासः) विद्यैश्वर्ये प्रादुर्भूताः (यत्) ये (ईम्) सर्वतः (सबाधः) बाधसा सह वर्त्तमानम् (पितरम्) जनकम् (न) इव (पुत्राः) (समानदक्षाः) स्पर्धन्त आददति वा ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये विद्यार्थिनो यथा सत्पुत्राः क्लेशयुक्तौ मातापितरौ प्रीत्या सेवन्ते तथा गुरुं सेवन्ते यथा विद्याविनयपुरुषार्थजातमैश्वर्यं कर्त्तारमानन्दयति तथा यूयं वर्त्तध्वम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा, वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे चांगले पुत्र त्रस्त असणाऱ्या माता-पित्याशी प्रेमाने वागतात तसे विद्यार्थी गुरूची सेवा करतात. जसे निर्माणकर्त्याला विद्या विनय व पुरुषार्थाने उत्पन्न झालेले ऐश्वर्य आनंद देते तसे तुम्हीही वागा. ॥ २ ॥ े

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

चका꣡र ता꣡ कृण꣡वन् नून꣡म् अन्या꣡
या꣡नि ब्रुव꣡न्ति वेध꣡सः सुते꣡षु
ज꣡नीर् इव प꣡तिर् ए꣡कः समानो꣡
नि꣡ मामृजे पु꣡र इ꣡न्द्रः सु꣡ स꣡र्वाः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
anyā́ ← anyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

cakā́ra ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

kr̥ṇávat ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

nūnám ← nūnám (invariable)
{}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

bruvánti ← √brū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sutéṣu ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

vedhásaḥ ← vedhás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yā́ni ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

jánīḥ ← jáni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samānáḥ ← samāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

māmr̥je ← √mr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ní ← ní (invariable)
{}

púraḥ ← púr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sárvāḥ ← sárva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sú ← sú (invariable)
{}

च॒कार॑ । ता । कृ॒णव॑त् । नू॒नम् । अ॒न्या । यानि॑ । ब्रु॒वन्ति॑ । वे॒धसः॑ । सु॒तेषु॑ ।
जनीः॑ऽइव । पतिः॑ । एकः॑ । स॒मा॒नः । नि । म॒मृ॒जे॒ । पुरः॑ । इन्द्रः॑ । सु । सर्वाः॑ ॥

• cakāra ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• tā ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• kṛṇavan ← kṛṇavat ← kṛ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• anyā ← anya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• yāni ← yad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• bruvanti ← brū
• [verb], plural, Present indikative
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• vedhasaḥ ← vedhas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• suteṣu ← suta
• [noun], locative, plural, masculine
• “Soma.”

• janīr ← janīḥ ← jani
• [noun], accusative, plural, feminine
• “wife; jan; woman; jani [word]; birth.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• patir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• samāno ← samānaḥ ← samāna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• māmṛje ← mṛj
• [verb], singular, Perfect indicative
• “purify; polish; rub; remove.”

• pura ← puraḥ ← pur
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sarvāḥ ← sarva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

वेधसः स्तोत्राणां विधातारः सुतेषु सोमेष्वभिषुतेषु यानि कर्माणि ब्रुवन्ति तानि वृत्रवधादीनि कर्माणीन्द्रः पूर्वस्मिन् काले चकार । नूनं संप्रत्यपि अन्या अन्यानि कर्माणि कृणवत् कुर्यात् । अपि च सः इन्द्रः सर्वाः पुरः शत्रुनगरीः समानः समवृत्तिः एकः असहायः पतिः जनीरिव जाया इव सु नि मामृजे सम्यक् शोधयेत् ॥

English translation:

“Such exploits as his worshippers, when the Soma is effused, proclaim that he has achieved, let himnow perform; may Indra, equal (to the task) and unaided, possess all the riches (of the asuras) as a husband hiswives.”

He did those (deeds)—he will now do others—which the ritual adepts proclaim at the pressings.
As a single common husband does his wives, Indra has dragged down all the strongholds to submission.

On ní √mṛj see comm. ad II.38.3. The idiomatic sense ‘drag down forcefully’ (as in I.140.2, where Agni drags down trees like an elephant) allows the idiom to develop a sense not only of coercion (on the part of the agent) but of submission (on the part of the object), which is probably responsible for its use of a husband’s action towards his wives.

The use of sárva- rather than víśva- for ‘all’ may be a sign of lateness.

These deeds he did; let him achieve new exploits, such as the priests declare at their libations.
Indra hath taken and possessed all castles, like as one common husband doth his spouses.

Er hat diese Taten getan und wird jetzt andere tun, die die Meister bei Soma verkünden. Wie der alleinige gemeinsame Gatte seine Frauen, so hat Indra alle Burgen heftig an sich gedrückt.

Dies hat gethan er, andres thue jetzt er, was bei den Mahlen hoch die Ordner rühmen, Wie seine Weiber ein vermählter Gatte, so unterwirft sich alle Burgen Indra.

Он совершил эти подвиги (и) совершит теперь другие,
О которых говорят устроители (обряда) за выжатыми соками.
Как один общий муж – (своих) жен,
Индра сильно прижал к себе все крепости.

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य किसके तुल्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! जैसे (वेधसः) मेधावी जन (सुतेषु) उत्पन्न हुए विज्ञान और बलों में उपदेश करने योग्यों को (यानि) जिन उपदेश-वचनों को तथा (अन्या) और वचनों को (ब्रुवन्ति) कहते हैं (ता) उनको आप (नूनम्) निश्चित (कृणवत्) करें वा जैसे (समानः) पक्षपात रहित (पतिः) स्वामी राजा (एकः) अकेला (इन्द्रः) परमैश्वर्य्यवान् (जनीरिव) उत्पन्न हुई प्रजा के समान (सु, सर्वाः) सम्यक् समस्त प्रजा को (पुरः) पहिले (नि, मामृजे) निरन्तर पवित्र करता है, वैसे इसको आप (चकार) करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! तुम विद्वानों के उपदेश के अनुकूल ही आचरण करो जैसे धार्मिक, जितेन्द्रिय, विद्वान् राजा पक्षपात छोड़ के अपनी प्रजा न्याय से रखता है, वैसे प्रजाजन इस राजा की निरन्तर रक्षा करें, ऐसे करने से निरन्तर सब को निश्चल सुखलाभ होता है ॥३॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यथा वेधसः सुतेषूपदेश्यान् यान्यन्या ब्रुवन्ति ता भवान्नूनं कृणवद्यथा समानः पतिरेक इन्द्रो जनीरिव सुसर्वाः प्रजाः पुरो नि मामृजे तथैतद्भवाञ्चकार ॥३॥

पुनर्मनुष्याः किंवत्किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (चकार) करोतु (ता) तानि (कृणवत्) कुर्यात् (नूनम्) निश्चितम् (अन्या) अन्यानि (यानि) उपदेशवचनानि (ब्रुवन्ति) उपदिशन्ति (वेधसः) मेधाविनः (सुतेषु) उत्पन्नेषु जातेषु विज्ञानबलेषु (जनीरिव) जायमानाः प्रजा इव (पतिः) स्वामी राजा (एकः) असहायः (समानः) पक्षपातरहितः (नि) नितराम् (मामृजे) मृजति शोधयति। अत्र तुजादीनामित्यभ्यासदीर्घः। (पुरः) पुरस्तात् (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् (सु सर्वाः) सम्यगखिलाः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। हे मनुष्या ! यूयं विद्वदुपदिष्टानुकूलमेवाचरत यथा धार्मिको जितेन्द्रियो विद्वान् राजा पक्षपातं विहाय स्वाः प्रजा न्यायेन रक्षति तथा प्रजा अप्येनं सततं रक्षन्त्वेवं कृते सर्वेषां ध्रुवः सुखलाभो जायते ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! तुम्ही विद्वानांच्या उपदेशानुसार आचरण करा. जसा धार्मिक जितेंद्रिय विद्वान राजा भेदभाव न करता आपल्या प्रजेला न्यायाने वागवितो तसे प्रजेनेही राजाचे निरंतर रक्षण करावे. असे वर्तन ठेवल्यास सर्वांना सदैव निश्चल सुख मिळते. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवा꣡ त꣡म् आहुर् उत꣡ शृण्व इ꣡न्द्र
ए꣡को विभक्ता꣡ तर꣡णिर् मघा꣡नाम्
मिथस्तु꣡र ऊत꣡यो य꣡स्य पूर्वी꣡र्
अस्मे꣡ भद्रा꣡णि सश्चत प्रिया꣡णि

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

evá ← evá (invariable)
{}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śr̥ṇve ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maghā́nām ← maghá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

taráṇiḥ ← taráṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vibhaktā́ ← vibhaktár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mithastúraḥ ← mithastúr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ūtáyaḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

bhadrā́ṇi ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

priyā́ṇi ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

saścata ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

ए॒व । तम् । आ॒हुः॒ । उ॒त । शृ॒ण्वे॒ । इन्द्रः॑ । एकः॑ । वि॒ऽभ॒क्ता । त॒रणिः॑ । म॒घाना॑म् ।
मि॒थः॒ऽतुरः॑ । ऊ॒तयः॑ । यस्य॑ । पू॒र्वीः । अ॒स्मे इति॑ । भ॒द्राणि॑ । स॒श्च॒त॒ । प्रि॒याणि॑ ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• āhur ← āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• śṛṇva ← śṛṇve ← śru
• [verb], singular, Present indikative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• indra ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• eko ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• vibhaktā ← vibhaj ← √bhaj
• [verb], singular, periphrast. future
• “divide; give away; distribute; choose; allocate; separate; spread; consider; assign; distinguish; proportion.”

• taraṇir ← taraṇiḥ ← taraṇi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “energetic; agile.”

• maghānām ← magha
• [noun], genitive, plural, masculine
• “gift; wealth; reward; wages; reward.”

• mithastura ← mithasturaḥ ← mithastur
• [noun], nominative, plural, feminine

• ūtayo ← ūtayaḥ ← ūti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pūrvīr ← pūrvīḥ ← puru
• [noun], nominative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• bhadrāṇi ← bhadra
• [noun], nominative, plural, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• saścata ← sac
• [verb], plural, Present injunctive
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• priyāṇi ← priya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

यस्य इन्द्रस्य मिथः परस्परं तुरः बाधमानाः संश्लिष्टा वा पूर्वीः पूर्व्यो बह्व्यः ऊतयः रक्षाः सन्ति तम् एव एवमुक्तगुणम् आहुः पूर्वे ऋषयः। उत अपि चाद्यापि सः इन्द्रः मघानां मंहनीयानां धनानां विभक्ता दाता इति तरणिः आपदस्तारयितेति शृण्वे श्रूयते । तस्य च प्रसादात् अस्मे अस्मान् प्रियाणि भद्राणि कल्याणानि सश्चत सेवन्ताम् ॥

English translation:

“Such have they proclaimed him; Indra is still celebrated as the distributor of riches, the transporter(beyond calamity), of whom many and emulous are the protections; may acceptable benefits attend us.”

Just in this way they speak of him. And Indra becomes famed as the single, surpassing apportioner of bounties,
whose many forms of help compete for the lead. His dear auspicious things will be companions to us.

The utá of pāda a is echoed by ūtáyo in c, which in turn is picked up by ūtáye in 5a.

Pāda b opens with ékaḥ ‘one, single’ and c ends with pūrvī́ḥ ‘many’, a contrast that appears to be hightlighted.

The verb saścata in d is morphologically ambiguous. My published translation follows Geldner in rendering it as a modal (Geldner “… sollen … zufallen,” SWJ “will be companions”).

Geldner does not, however, comment on the form. Grassmann identifies it as a 3rd pl. to an athematic redupl. stem saśc-; since this stem precedes and is distinct from his “schwaches Perf. saśc-,” he must consider it a redupl. pres., as Whitney and Macdonell (VGS) do; Hoffmann (Injunc. 260) likewise calls our form an injunctive.

A 3rd pl. mid. injunc. is certainly possible here, but if we wish to maintain the modal value (which, in fact, is not actually necessary), the injunctive is a small embarrassment, since modal value is fairly rare, and generally limited to particular forms like dhā́s for the injunctive. An alternative would be to take it as a 3rd singular 30 subjunctive, possibly built to the perfect stem. The neut. pl. bhadrā́ṇi … priyā́ṇi could serve as subject to the singular verb in the well-known inherited construction, though it is not overwhelmingly common in the RV. Of course, we would far prefer a primary -te ending for the middle subj., but I do not think secondary -ta is impossible. Alternatively, with an analysis as 3rd plural injunctive, the tr. could be changed to “… are companions to us.”

Even thus have they declared him. Famed is Indra as Conqueror, sole distributer of treasures;
Whose many succours come in close succession. May dear delightful benefits attend us.

Also nennen sie ihn, und Indra ist bekannt als der einzige pünktliche Verteiler der Schätze, der viele sich gegenseitig überbietende Gnaden hat. Uns sollen seine lieben Wohltaten zufallen.

So nennt man ihn, so hört man auch von Indra »der einzige, der rasche Gutvertheiler«, Dess viele Hülfen, eine an der andern, und lieber Segen freundlich uns geleite.

Так о нем говорят, и (так) известен Индра:
Как единственный рвущийся к цели наделитель дарами,
Чьи подкрепления обильны (и) следуют одно за другим.
Нам пусть достанутся любимые блага!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर कौन इस जगत् में राजा होने योग्य होता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य) जिसकी (पूर्वीः) पुरातन (मिथस्तुरः) परस्पर शीघ्रता करती हुई (ऊतयः) रक्षायें (अस्मे) हम लोगों में (प्रियाणि) मनोहर (भद्राणि) कल्याण करनेवाले काम (सश्चत) सम्बन्ध करें जो (एकः) एक (मघानाम्) धनों के (विभक्ता) सत्य असत्य का विभाग करने वा (तरणिः) तारनेवाला (इन्द्रः) परमैश्वर्य्ययुक्त जीव धर्म की सेवा करता है (तम्, एव) उसी को आप्त शिष्ट धर्मशील सज्जन धर्मात्मा (आहुः) कहते हैं (उत) निश्चय उसी का उपदेश मैं (शृण्वे) सुनता हूँ ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिसकी प्रशंसा आप्त विद्वान् जन करें वा जिसके धर्मयुक्त कर्मों को समस्त प्रजा प्रीति से चाहे, जो सत्य झूठ को यथावत् अलग कर न्याय करे, वही हमारा राजा हो ॥४॥

अन्वय: यस्य पूर्वीर्मिथस्तुर ऊतयोऽस्मे प्रियाणि भद्राणि सश्चत य एको मघानां विभक्ता तरणिरिन्द्रो जीवो धर्मं सेवते तमेवाऽऽप्ता धार्मिकमाहुरुत तस्यैवोपदेशमहं शृण्वे ॥४॥

पुनः कोऽत्र राजा भवितुं योग्यो भवतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एवा) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (तम्) (आहुः) कथयन्ति (उत) अपि (शृण्वे) (इन्द्रः) परमैश्वर्ययुक्तः (एकः) असहायः (विभक्ता) सत्याऽसत्ययोः विभाजकः (तरणिः) तारयिता (मघानाम्) धनानाम् (मिथस्तुरः) या मिथस्त्वरयन्ति ताः (ऊतयः) रक्षाः (यस्य) (पूर्वीः) पुरातन्यः (अस्मे) अस्मासु (भद्राणि) कल्याणकराणि कर्माणि (सश्चत) सेवन्तां सम्बध्नन्तु (प्रियाणि) कमनीयानि ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यस्य प्रशंसामाप्ता विद्वांसः कुर्य्युर्यस्य धर्म्याणि कर्माणि सर्वाः प्रजा इच्छेयुर्यो हि सत्यानृतयोर्यथावद्विभागं कृत्वा न्यायं कुर्य्यात् स एवाऽस्माकं राजा भवतु ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ज्याची प्रशंसा विद्वान लोक करतात किंवा ज्याच्या धर्मयुक्त कर्मांना संपूर्ण प्रजा प्रेमाने इच्छिते. जो सत्य असत्याला यथायोग्यरीत्या पृथक करून न्याय करतो तोच आमचा राजा असावा. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवा꣡ व꣡सिष्ठ इ꣡न्द्रम् ऊत꣡ये नॄ꣡न्
कृष्टीनां꣡ वृषभं꣡ सुते꣡ गृणाति
सहस्रि꣡ण उ꣡प नो माहि वा꣡जान्
यूय꣡म् पात सुअस्ति꣡भिः स꣡दा नः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
evá ← evá (invariable)
{}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

vásiṣṭhaḥ ← vásiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gr̥ṇāti ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kr̥ṣṭīnā́m ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

suté ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vr̥ṣabhám ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

māhi ← √mā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sahasríṇaḥ ← sahasrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)
{}

vā́jān ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)
{}

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ए॒व । वसि॑ष्ठः । इन्द्र॑म् । ऊ॒तये॑ । नॄन् । कृ॒ष्टी॒नाम् । वृ॒ष॒भम् । सु॒ते । गृ॒णा॒ति॒ ।
स॒ह॒स्रिणः॑ । उप॑ । नः॒ । मा॒हि॒ । वाजा॑न् । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• vasiṣṭha ← vasiṣṭhaḥ ← vasiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vasiṣṭha; vasiṣṭha [word].”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• kṛṣṭīnāṃ ← kṛṣṭīnām ← kṛṣṭi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; citizenry.”

• vṛṣabhaṃ ← vṛṣabham ← vṛṣabha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• sute ← suta
• [noun], locative, singular, masculine
• “Soma.”

• gṛṇāti ← gṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise.”

• sahasriṇa ← sahasriṇaḥ ← sahasrin
• [noun], accusative, plural, masculine
• “thousandfold.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• māhi ← mā
• [verb], singular, Present imperative
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• vājān ← vāja
• [noun], accusative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• pāta ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; govern.”

• svastibhiḥ ← svasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

वसिष्ठः नॄन् नृणाम् । षष्ठ्यर्थे द्वितीया । ऊतये रक्षायै कृष्टीनां प्रजानां वृषभं कामानां वर्षितारम् इन्द्रम् एव एवं पूर्वोक्तप्रकारेण गृणाति स्तौति । अथ प्रत्यक्षस्तुतिः । हे इन्द्र नः अस्मभ्यं सहस्रिणः सहस्रसंख्याकान् वाजान् अन्नानि उप माहि । प्रयच्छेत्यर्थः । स्पष्टमन्यत् ॥ ॥ १० ॥

English translation:

“Thus does Vasiṣṭha glorify Indra, the showerer (of benefits) upon the worshippers for the preservationof mankind; bestow upon us, (Indra), thousands of viands; do you ever cherish us with blessings.”

Just in this way at the pressing Vasiṣṭha hymns Indra, the bull of the communities, to help men.
Mete out prizes to us in thousands. – Do you protect us always with your blessings.

Thus, to bring help to men, Vasistha laudeth Indra, the peoples’ Hero, at libation.
Bestow upon us strength and wealth in thousands. Preserve us evermore, ye Gods, with blessings.

Also preist Vasistha bei Soma den Indra, den Bullen der Völker, daß er unseren Herren beistehe. Teil uns tausendfältige Gewinne zu! - Behütet ihr uns immerdar mit eurem Segen!

So preist Vasischtha ihn, den Herrn der Völker, dass er den Männern hold sei bei dem Mahle; O miss uns zu denn tausendfache Labung; ihr Götter, schützt uns stets mit eurem Segen.

Так воспевает Васиштха Индру,
Быка народов, на помощь мужам.
Отмеряй нам тысячные награды!
Защищайте вы нас всегда (своими) милостями!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् जन राजा आदि मनुष्यों को धर्म-मार्ग में नित्य अच्छे प्रकार रक्खे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् (वसिष्ठः) अत्यन्त विद्या में वास जिन्होंने किया ऐसे आप ! (कृष्टीनाम्) मनुष्यादि प्रजाजनों के बीच (वृषभम्) अत्युत्तम (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवान् जीव और (नॄन्) नायक मनुष्यों की (ऊतये) रक्षा आदि के लिये (एव) ही (माहि) सत्कार कीजिये (सुते) उत्पन्न हुए इस जगत् में (सहस्रिणः) सहस्रों पदार्थ जिनके विद्यमान उन (वाजान्) विज्ञान वा अन्नादियुक्त (नः) हम लोगों को जो आप (उप, गृणाति) सत्य उपदेश देते हैं सो निरन्तर मान कीजिये। हे विद्वानो ! (यूयम्) तुम (स्वस्तिभिः) कल्याणों से (नः) हम लोगों की (सदा) सर्वदा (पात) रक्षा करो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् जनो ! तुम ऐसा प्रयत्न करो जिससे राजा आदि जन धार्मिक होकर असंख्य धन वा अतुल आनन्द को प्राप्त हों, जैसे आप उनकी रक्षा करते हैं, वैसे ये आपकी निरन्तर रक्षा करें ॥५॥ इस सूक्त में इन्द्र शब्द शब्द से जीव, राजा के कर्म और गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह छब्बीसवाँ सूक्त और दसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे विद्वन् वसिष्ठस्त्वं कृष्टीनां वृषभमिन्द्रं नॄँश्चोतय एव माहि सुते सहस्रिणो वाजान्नोऽस्मान् यो भवानुपगृणाति सततं माहि। हे विद्वांसो ! जना यूयं स्वस्तिभिर्नः सदैव पात ॥५॥

पुनर्विद्वान् राजादीन् मनुष्यान् धर्म्ये पथि नित्यं संरक्षेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एवा) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (वसिष्ठः) अतिशयेन विद्यासु कृतवासः (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तम् (ऊतये) रक्षाद्याय (नॄन्) नायकान् (कृष्टीनाम्) मनुष्यादिप्रजानां मध्ये (वृषभम्) अत्युत्तमम् (सुते) उत्पन्नेऽस्मिञ्जगति (गृणाति) सत्यमुपदिशति (सहस्रिणः) सहस्राण्यसङ्ख्याताः पदार्था विद्यन्ते येषां तान् (उप) (नः) अस्मान् (माहि) सत्कुरु (वाजान्) विज्ञानाऽन्नादियुक्तान् (यूयम्) (पात) (स्वस्तिभिः) सदा (नः) ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! यूयमेवं प्रयतध्वं येन राजादयो जना धार्मिका भूत्वाऽसंख्यं धनमतुलमानन्दं प्राप्नुयुर्यथा भवन्तस्तेषां रक्षां कुर्वन्ति तथैते भवतः सततं रक्षन्त्विति ॥५॥ अत्रेन्द्रशब्देन जीवराजकृत्यगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति षड्विंशतितमं सूक्तं दशमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो! तुम्ही असा प्रयत्न करा, ज्यामुळे राजा वगैरेंनी धार्मिक बनावे व त्यांना असंख्य धन किंवा अतुल आनंद प्राप्त व्हावा. जसे तुम्ही त्यांचे रक्षण करता तसे त्यांनीही तुमचे निरंतर रक्षण करावे. ॥ ५ ॥