०२५

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ ते मह᳓ इन्दर+ ऊती᳓ उग्र
स᳓मन्यवो य᳓त् सम᳓रन्त से᳓नाः
प᳓ताति दिद्यु᳓न् न᳓रियस्य बाह्वो᳓र्
मा᳓ ते म᳓नो विष्वद्रि᳓अग् वि᳓ चारीत्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ugra ← ugrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sámanyavaḥ ← sámanyu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

samáranta ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

sénāḥ ← sénā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bāhvóḥ ← bāhú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

didyút ← didyút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

náryasya ← nárya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pátāti ← √pat- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

cārīt ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ví ← ví (invariable)

viṣvadryàk ← viṣvadryàñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

आ । ते॒ । म॒हः । इ॒न्द्र॒ । ऊ॒ती । उ॒ग्र॒ । सऽम॑न्यवः । यत् । स॒म्ऽअर॑न्त । सेनाः॑ ।
पता॑ति । दि॒द्युत् । नर्य॑स्य । बा॒ह्वोः । मा । ते॒ । मनः॑ । वि॒ष्व॒द्र्य॑क् । वि । चा॒री॒त् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• maha ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• indroty ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indroty ← ūtī ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• ugra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• samanyavo ← samanyavaḥ ← samanyu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “consentaneous.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• samaranta ← samṛch ← √ṛch
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “collapse.”

• senāḥ ← senā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “army; senā [word]; armament.”

• patāti ← pat
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• didyun ← didyut
• [noun], nominative, singular, feminine
• “arrow; Didyut.”

• naryasya ← narya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “manly; heroic; powerful; male; human.”

• bāhvor ← bāhvoḥ ← bāhu
• [noun], locative, dual, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• mano ← manaḥ ← manas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• viṣvadryag ← viṣvadryak ← viṣvadryañc
• [noun], nominative, singular, neuter

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• cārīt ← car
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

हे उग्र उद्गूर्ण ओजस्विन् इन्द्र यत् यदा समन्यवः । समो मन्युरभिमानो वासां ताः समन्यवः । सेनाः समरन्त युध्यन्ते संगच्छन्ते वा तदा नर्यस्य नरहितस्य महः महतः । ते तव बाह्वोः स्थिता दिद्युत् आयुधम् । दिद्युत् हेतिः’ इति वज्रनामसु पाठात् । ऊती ऊत्यै अस्मद्रक्षायै आ पताति आपततु । तव विष्वद्र्यक् विष्वग्गन्तृ मनः च मा वि चारीत् अस्मास्वेव स्थिरं भवतु ॥

त्रिष्टुबेव वा ; प्रथमः पादो दशाक्षरः कार्यः । बाह्वोरिति तृतीयपादान्तः ॥ हे इन्द्र उग्र उद्गीर्णायुध ते तव महः महती ऊती गतिः प्रभावः । ‘ऊतियूति’ इति क्तिन उदात्तत्वम् । प्रथमायाः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । मह इत्यस्यान्तोदात्तत्वं मृग्यम् । यद्वा - ते तव महः महतः प्रभावस्य ‘सावेकाचः’ इति षष्ठ्या उदात्तत्वम् । ऊत्या प्राप्त्या । तृतीयायाः पूर्वसवर्णः । समन्यवः सामर्षास्सेनाः । सामर्थ्यात्परकीयाः यद्यस्मात् आसमरन्त सर्वास्सम्भूयागताः । ‘समो गमृच्छि’ इत्यात्मनेपदम्, ‘सर्तिशास्त्यर्तिभ्यश्च’ इत्यङ् । तस्य ते नर्यस्य नरीभ्यो हितस्य बाह्वोः विद्युत् दीप्यमानः शत्रुः पताति पतेत् अग्नौ शलभ इव । लेट्याडागमः । यद्वा - दिद्युत् आयुधविशेषः तव बाह्वोस्सम्बन्धी इतश्चेतश्च पततु ।

किञ्च - ते तव मनः विष्वद्रियक् विष्वग्गतं स मा विचरीत् विचलितं मा भूत् अस्मज्जयायैव भवतु ‘विष्वग्देवयोश्च’ इत्यद्र्यादेशः । अद्रिसन्ध्योरन्तोदात्तत्वनिपातनं स्वरनिवृत्यर्थमित्युक्तम् ॥

English translation:

“Fierce Indra, when animated by like fierce armies, encounter them; let the bright (weapon) wielded bythe arms of you who are mighty and the friend of man descend for our protection; let not your all-pervading mindwander (away from us).”

(Be) here with your help, o great strong Indra, when armies equal in battle fury clash together
and the missile in the arms of a manly one will fly. Let your mind not roam widely in other directions.

Although mahá(ḥ) in the first pāda is a genitive, I have tr. it in the vocative phrase to avoid the awkward “(Be) here with the help of you, the great one, o strong Indra.” Geldner supplies ‘mind’ from d as the subject of the first pāda, but this seems unnecessary.

I take pāda c as a clause parallel to b, with the yád in b having domain over both, hence accented pátāti in c. By contrast, Geldner (see also Oldenberg) takes it as a circumstantial clause dependent on d and supplies “(Wenn).” This is certainly possible, but my solution seems simpler.

The threatened possibility of Indra’s wandering mind may account for the capturing of his mind in the previous hymn, VII.24.2.

WHEN with thy mighty help, O potent Indra, the armies rush together in their fury. When from the strong man’s arm the lightning flieth, let not the mind go forth to side with others.

Hitherward be thy might with aid, O dread Indra,
What time the armies meet in combat,
And the arrow flieth from the arms of the strong men;
Let not thine [2] anger spread on every side.

Dein, des Großen Sinn, strebe her zum Beistand, gewaltiger Indra, wann die Heere von gleichem Eifer beseelt zusammenstoßen. Wenn das Geschoß in den Armen des Tapferen fliegen wird, dann soll dein Sinn nicht nach den entgegengesetzten Seite sich abwenden.

Zur Hülfe flieg’ aus deinen Armen, Indra, dein Blitz herbei, des grossen, kühnen, starken, Wenn gleich an Muth die Heere sich begegnen; nicht gehe fort dein Sinn nach andern Orten.

У тебя великого, о грозный Индра, (я стремлюсь покорить мысль) для поддержки (нас),
Когда сталкиваются войска равной ярости.
Вылетит стрела из рук мужественного –
Да не разбредется твоя мысль во все стороны!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• निचृत्पङ्क्तिः
• पञ्चमः

अब छः ऋचावाले पच्चीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में कैसी सेना उत्तम होती है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (उग्र) शत्रुओं के मारने में कठिन स्वभाववाले (इन्द्र) सेनापति ! (यत्) जिस (नर्यस्य) मनुष्यों में साधु (महः) महान् (ते) आप के (समन्यवः) क्रोध के साथ वर्त्तमान (सेनाः) सेना (ऊती) रक्षण आदि क्रिया से (आ, समरन्त) सब ओर से अच्छी जाती हैं उन (ते) आप की (बाह्वोः) भुजाओं में (दिद्युत्) निरन्तर प्रकाशमान युद्धक्रिया (मा) मत (पताति) गिरे, मत नष्ट हो और तुम्हारा (मनः) चित्त (विष्वद्र्यक्) सब ओर से प्राप्त होता हुआ (वि, चारीत्) विचरता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे सेनाधिपति ! जब संग्राम समय में आओ तब जो क्रोध प्रज्वलित क्रोधाग्नि से जलती हुई सेना शत्रुओं के ऊपर गिरें, उस समय वे विजय को प्राप्त हों, जब तक तुम्हारा बाहुबल न फैले मन भी अन्याय में न प्रवृत्त हो, तब तक तुम्हारी उन्नति होती है, यह जानो ॥१॥

अन्वय: हे उग्रेन्द्र ! यद्यस्य नर्यस्य महस्ते समन्यवः सेना ऊती आसमरन्त तस्य ते बाह्वोर्दिद्युन्मा पताति ते मनो विष्वद्र्यग्विचारीत् ॥१॥

अथ कीदृशी सेना वरा स्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (ते) तव (महः) महतः (इन्द्र) सेनापते (ऊती) ऊत्या रक्षणाद्यया क्रियया (उग्र) शत्रूणां हनने कठिनस्वभाव (समन्यवः) मन्युना क्रोधेन सह वर्त्तमानाः (यत्) यस्य (समरन्त) सम्यग् गच्छन्ति (सेनाः) (पताति) पतेत् (दिद्युत्) देदीप्यमानाः (नर्यस्य) नृषु साधोः (बाह्वोः) भुजयोः (मा) (ते) तव (मनः) चित्तम् (विष्वद्र्यक्) यद्विष्वगञ्चति व्याप्नोति तत् (वि) (चारीत्) विशेषेण चरति ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे सेनाधिपते ! यदा सङ्ग्रामसमय आगच्छेत्तदा या क्रोधेन प्रज्वलिताः सेनाः शत्रूणामुपरि पतेयुस्तदा ता विजयं लभेरन् यावत्तव बाहुबलं न हृष्येत मनश्चान्याये न प्रवर्तेत तावत्तवोन्नतिर्जायत इति विजानीहि ॥१॥

या सूक्तात सेनापती, राजा व शस्त्र, अस्त्र तयार करणे इत्यादी वर्णन करण्याने या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे सेनापती ! युद्धात क्रोधाग्नीने प्रज्वलित सेना जेव्हा शत्रूवर तुटून पडते त्यावेळी विजय प्राप्त होतो. जोपर्यंत तुमचे बाहुबल न्यून होत नाही व मनही अन्यायात प्रवृत्त होत नाही तोपर्यंत तुमची उन्नती होते हे जाणा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नि᳓ दुर्ग᳓ इन्द्र श्नथिहि अमि᳓त्रान्
अभि᳓ ये᳓ नो म᳓र्तिआसो° अम᳓न्ति
आरे᳓ तं᳓ शं᳓सं कृणुहि निनित्सो᳓र्
आ᳓ नो भर सम्भ᳓रणं व᳓सूनाम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
amítrān ← amítra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

durgé ← durgá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

śnathihi ← √śnathⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

abhí ← abhí (invariable)

amánti ← √amⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mártāsaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

āré ← āré (invariable)

kr̥ṇuhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ninitsóḥ ← ninitsú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG, mood:DES}

śáṁsam ← śáṁsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sambháraṇam ← sambháraṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vásūnām ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

नि । दुः॒ऽगे । इ॒न्द्र॒ । श्न॒थि॒हि॒ । अ॒मित्रा॑न् । अ॒भि । ये । नः॒ । मर्ता॑सः । अ॒मन्ति॑ ।
आ॒रे । तम् । शंस॑म् । कृ॒णु॒हि॒ । नि॒नि॒त्सोः । आ । नः॒ । भ॒र॒ । स॒म्ऽभर॑णम् । वसू॑नाम् ॥

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• durga ← durge ← durga
• [noun], locative, singular, neuter
• “fortress; stronghold; difficulty; danger; passage.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śnathihy ← śnathihi ← śnath
• [verb], singular, Present imperative
• “pierce; kill.”

• amitrāṃ ← amitra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “enemy; foe.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• martāso ← martāsaḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

• amanti ← am
• [verb], plural, Present indikative
• “hurt.”

• āre
• [adverb]
• “far.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• śaṃsaṃ ← śaṃsam ← śaṃsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• kṛṇuhi ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ninitsor ← ninitsoḥ ← ninitsu
• [noun], genitive, singular, masculine

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• sambharaṇaṃ ← sambharaṇam ← sambharaṇa
• [noun], accusative, singular, neuter

• vasūnām ← vasu
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

हे इन्द्र दुर्गे युद्धे ये मर्तासः मर्ताः अभि अभिमुखाः सन्तः नः अस्मान् अमन्ति अभिभवन्ति तान् अमित्रान् शत्रून् नि श्नथिहि निजहि । अपि च निनित्सोः अस्मान्निन्दितुमिच्छतो नरस्य तं शंसम् आशंसनम् आरे दूरे कृणुहि कुरु । अपि च नः अस्मभ्यं वसूनां धनानां संभरणं समूहम् आ भर आहर ॥

English translation:

“Destroy, Indra, our adversaries in battle, those men who overpower us; remove far from us the calumnyof the reviler; bring to us abundance of treasures.”

Indra, jab the foes down into a place of no exit—the mortals who plague us.
Put the “laud” of the one intending scorn in the distance. Bring here to us an assemblage of goods.

O Indra, where the ground is hard to traverse, smite down our foes, the mortals who assail us,
Keep far from us the curse of the reviler: bring us accumulated store of treasures.

Indra! Stoß die Feinde im Engweg nieder, die Sterblichen, die uns bedrängen. Schlag das Lob des Tadelsüchtigen in den Wind! Bring uns einen Haufen Güter mit!

In schwerer Noth durchbohr die Feinde, Indra, die Sterblichen, die stürmend uns bedrängen; Den Fluch des Neiders schaff in weite Ferne und führ uns zu die Fülle deiner Güter.

В узком проходе столкни недругов, о Индра,
(Тех,) что наступают на нас!
Прочь отбрось эту хвалу желающего оскорбить (нас)!
Принеси нам массу благ!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• विराट्पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर राजा को कौन दण्ड देने योग्य और निवारने योग्य हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) दुष्ट शत्रुओं के निवारनेवाला राजा ! (ये) जो (मर्त्तासः) मनुष्य (नः) हम लोगों को (दुर्गे) शत्रुओं को दुःख से पहुँचने योग्य परकोटा में (अमन्ति) रोगों को पहुँचाते हैं उन (अमित्रान्) सब के साथ द्रोहयुक्त रहने वालों को आप (नि, अभि, श्नथिहि) निरन्तर सब ओर से मारो, हम लोगों से (आरे) दूर उनको फेंको (निनित्सोः) और निन्दा की इच्छा करनेवाले से हम लोगों को दूर कर (नः) हम लोगों के (तम्) उस (शंसम्) प्रशंसनीय विजय को (कृणुहि) कीजिये तथा (वसूनाम्) द्रव्यादि पदार्थों के (संभरणम्) अच्छे प्रकार पोषण को (आ, भर) सब ओर से स्थापित कीजिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! जो धूर्त मनुष्य ब्रह्मचर्य आदि के निवारण से मनुष्यों को रोगी करते हैं, उनको काराघर में बाँधो और जो अपनी प्रशंसा के लिये सब की निन्दा करते हैं, उनको समझा कर उत्तम प्रजाजनों से अलग रक्खो, ऐसे करने से आपकी बड़ी प्रशंसा होगी ॥२॥

अन्वय: हे इन्द्र ! ये मर्त्तासो नो दुर्गेऽमन्ति तानमित्राँस्त्वं न्यभि श्नथिह्यस्मदारे प्रक्षिप निनित्सोरस्मानारे कृत्वा नस्तं शंसं कृणुहि वसूनां संभरणमाभर ॥२॥

पुना राज्ञा के दण्डनीया निवारणीयाश्चेत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नि) नितराम् (दुर्गे) शत्रुभिर्दुःखेन गन्तव्ये प्रकोटे (इन्द्र) दुष्टशत्रुविदारक (श्नथिहि) हिंसय (अमित्रान्) सर्वैः सह द्रोहयुक्तान् (अभि) (ये) (नः) अस्मान् (मर्त्तासः) मनुष्याः (अमन्ति) प्रापयन्ति रोगान् (आरे) दूरे (तम्) (शंसम्) प्रशंसनीयं विजयम् (कृणुहि) (निनित्सोः) निन्दितुमिच्छोः (आ) (नः) अस्मान् (भर) (सम्भरणम्) सम्यग् धारणं पोषणं वा (वसूनाम्) द्रव्याणाम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! ये धूर्त्ता मनुष्या ब्रह्मचर्यादिनिवारणेन मनुष्यान् रुग्णान् कुर्वन्ति तान् कारागृहे बध्नीहि ये च स्वप्रशंसायै सर्वान्निन्दन्ति तान् सुशिक्ष्य भद्रिकायाः प्रजाया दूरे रक्षैव कृते भवतो महती प्रशंसा भविष्यति ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! जी धूर्त माणसे ब्रह्मचर्य नष्ट करवून माणसांना रोगी करतात त्यांना कारागृहात टाक. जे आपल्या प्रशंसेसाठी सर्वांची निंदा करतात त्यांना समजावून सांगून उत्तम प्रजाजनांपासून वेगळे ठेव. असे करण्याने तुझी प्रशंसा होईल. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शतं᳓ ते शिप्रिन् ऊत᳓यः सुदा᳓से
सह᳓स्रं शं᳓सा उत᳓ राति᳓र् अस्तु
जहि᳓ व᳓धर् वनु᳓षो म᳓र्तियस्य
अस्मे᳓ द्युम्न᳓म् अ᳓धि र᳓त्नं च धेहि

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śiprin ← śiprín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sudā́se ← sudā́s- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ūtáyaḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rātíḥ ← rātí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sahásram ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śáṁsāḥ ← śáṁsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)

jahí ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mártyasya ← mártya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vádhar ← vádhar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vanúṣaḥ ← vanús- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

ca ← ca (invariable)

dhehi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dyumnám ← dyumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rátnam ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

श॒तम् । ते॒ । शि॒प्रि॒न् । ऊ॒तयः॑ । सु॒ऽदासे॑ । स॒हस्र॑म् । शंसाः॑ । उ॒त । रा॒तिः । अ॒स्तु॒ ।
ज॒हि । वधः॑ । व॒नुषः॑ । मर्त्य॑स्य । अ॒स्मे इति॑ । द्यु॒म्नम् । अधि॑ । रत्न॑म् । च॒ । धे॒हि॒ ॥

• śataṃ ← śatam ← śata
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śiprinn ← śiprin
• [noun], vocative, singular, masculine

• ūtayaḥ ← ūti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• sudāse ← sudās
• [noun], dative, singular, masculine
• “Sudās.”

• sahasraṃ ← sahasram ← sahasra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• śaṃsā ← śaṃsāḥ ← śaṃsa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• rātir ← rātiḥ ← rāti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• jahi ← han
• [verb], singular, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vadhar
• [noun], accusative, singular, neuter
• “weapon.”

• vanuṣo ← vanuṣaḥ ← vanus
• [noun], genitive, singular, masculine
• “unfriendly; competing(a).”

• martyasyāsme ← martyasya ← martya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• martyasyāsme ← asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• dyumnam ← dyumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “magnificence.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• ratnaṃ ← ratnam ← ratna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dhehi ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

हे शिप्रिन् उष्णीषिन्निन्द्र ते त्वदीयाः शतं बह्यः ी ऊतयः रक्षाः सुदासे शोभनदानाय मह्यं सन्तु । सहस्रं शंसाः शंसनीयाः कामाश्च सन्तु। उत अपि च रातिः धनम् अस्तु । वनुषः हिंसकस्य मर्त्यस्य वधः हिंसासाधनमायुधं च जहि । अपि च अस्मे अधि अस्मासु द्युम्नं दीप्तिमदन्नं यशो वा रत्नं च धेहि। तथा च यास्कः- द्युम्नं द्योततेर्यशो वान्नं वा । अस्मे द्युम्नमधि रत्नं च धेहि । अस्मासु द्युम्नं च रत्नं च धेहि’ (निरु. ५. ५) इति ॥

English translation:

“May hundreds of your protections, handsome-chinned, be (secured) to the liberal donor (of oblations);may thousands of blessing be bestowed (upon me) as well as wealth; cast the fatal weapon on the mischievousmortal; grant us food and wealth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dyumnam = either food or fame: Nirukta. 5.5

Let there be a hundred forms of your help for Sudās, you of the (lovely) lips, a thousand your lauds and giving.
Smash the weapon of the rapacious mortal. Set brilliance and treasure upon us.

God of the fair helm, give Sudas a hundred succours, a thousand blessings, and thy bounty.
Strike down the weapon of our mortal foeman: bestow upon us splendid fame and riches.

Hundert Hilfen hast du für den freigebigen Sudas, den Lippenspitzer, tausendfach soll dein Lob und deine Schenkung sein. Schlage die Waffe des neidischen Sterblichen fort! Auf uns häufe Glanz und Kleinode!

Dem Sudas schenk als Gabe hundert Hülfen und tausend Hulden, du mit schönem Helme; Die Todeswaffe wehre ab des Feindes, und uns verleihe dauernd Glanz und Reichthum.

Сотня поддержек у тебя для Судаса, о прекрасногубый.
Да будет тысяча восхвалений и дарение!
Разбей смертельное оружие завистливого смертного!
Нас одари блеском и сокровищем!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह राजा क्या करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शिप्रिन्) अच्छे मुखवाले राजा ! (ते) आपके (वनुषः) याचना करते हुए पीड़ित मनुष्य की (शतम्) सैकड़ों (ऊतयः) रक्षा आदि क्रिया और (सहस्रम्) असंख्य (शंसाः) प्रशंसा हों (उत) और (सुदासे) जो उत्तमता से देता है उसके लिये (रातिः) दान (अस्तु) हो आप (वनुषः) अधर्म से माँगनेवाले पाखण्डी (मर्त्यस्य) मनुष्य की (वधः) ताड़ना को (जहि) हनो, नष्ट करो तथा (अस्मे) हम लोगों में (द्युम्नम्) धर्मयुक्त यश और (रत्नं च) रमणीय धन भी (अधि, धेहि) अधिकता से धारण करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! आप सैकड़ों वा सहस्रों प्रकारों से प्रजा की पालना और सुपात्रों को देना, दुष्टों का बन्धन, प्रजाजनों में कीर्ति बढ़ाना और धन को निरन्तर विधान करो, जिससे सब सुखी हों ॥३॥

अन्वय: हे शिप्रिन् राजँस्ते तव वनुषो मर्त्यस्य शतमूतयः सहस्रं शंसाः सन्तूत सुदासे रातिरस्तु त्वमधर्म्येण वनुषः पाखण्डिनो मर्त्त्यस्य वधो जह्यस्मे द्युम्नं रत्नं चाधि धेहि ॥३॥

पुनः स राजा किं कुर्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शतम्) (ते) तव (शिप्रिन्) सुमुख (ऊतयः) रक्षाद्याः क्रियाः (सुदासे) यः सुष्ठु ददाति तस्मै (सहस्रम्) असंख्याः (शंसाः) प्रशंसाः (उत) (रातिः) दानम् (अस्तु) (जहि) (वधः) ताडनम् (वनुषः) याचमानस्य (मर्त्यस्य) मनुष्यस्य पीडितस्य मर्तस्य (अस्मे) अस्मासु (द्युम्नम्) धर्म्यं यशः (अधि) उपरि (रत्नम्) रमणीयं धनम् (च) धेहि ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! भवाञ्छतशः सहस्रशः प्रकारैः प्रजापालनं सुपात्रदानं दुष्टवधं प्रजासु कीर्त्तिवर्धनं धनं च सततं त्वं विधेहि यतः सर्वे सुखिनः स्युः ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! तू शेकडो, हजारो प्रकारे प्रजेचे पालन, सुपात्रांना दान, दुष्टांना बंधन, प्रजेत कीर्तिवर्धन व धनाचे निरंतर व्यवस्थापन करून सर्वांना सुखी कर. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवा᳓वतो हि᳓ इन्द्र क्र᳓त्वे अ᳓स्मि
तुवा᳓वतो अवितुः᳓ शूर रातउ᳓
वि᳓श्वे᳓द् अ᳓हानि तविषीव उग्रँ
ओ᳓कः कृणुष्व हरिवो न᳓ मर्धीः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásmi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

krátve ← krátu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tvā́vataḥ ← tvā́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

avitúḥ ← avitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rātaú ← rātí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā́vataḥ ← tvā́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áhāni ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ít ← ít (invariable)

taviṣīvaḥ ← táviṣīvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ugra ← ugrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

harivaḥ ← hárivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇuṣva ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

mardhīḥ ← √mr̥dh- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

ókaḥ ← ókas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

त्वाऽव॑तः । हि । इ॒न्द्र॒ । क्रत्वे॑ । अस्मि॑ । त्वाऽव॑तः । अ॒वि॒तुः । शू॒र॒ । रा॒तौ ।
विश्वा॑ । इत् । अहा॑नि । त॒वि॒षी॒ऽवः॒ । उ॒ग्र॒ । ओकः॑ । कृ॒णु॒ष्व॒ । ह॒रि॒ऽवः॒ । न । म॒र्धीः॒ ॥

• tvāvato ← tvāvataḥ ← tvāvat
• [noun], genitive, singular, masculine

• hīndra ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• hīndra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kratve ← kratu
• [noun], dative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• asmi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tvāvato ← tvāvataḥ ← tvāvat
• [noun], genitive, singular, masculine

• ‘vituḥ ← avituḥ ← avitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “favorable.”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• rātau ← rāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• viśved ← viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśved ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• ahāni ← ahar
• [noun], accusative, plural, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• taviṣīva ← taviṣīvas ← taviṣīvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “strong.”

• ugraṃ ← ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• okaḥ ← oka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “home; house; oka [word].”

• kṛṇuṣva ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• harivo ← harivas ← harivat
• [noun], vocative, singular, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mardhīḥ ← mṛdh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “neglect.”

हे इन्द्र त्वावतः त्वत्सदृशस्य क्रत्वे कर्मणे अस्मि भवामि हि । हे शूर अवितुः विश्वस्य रक्षितुः त्वावतः त्वत्सदृशस्य रातौ दाने चास्मीति शेषः। हे तविषीवः बलवन् उग्र ओजस्विन्निन्द्र विश्वेत् विश्वान्येव अहानि ओकः अस्माकं स्थानं कृणुष्व कुरु। हे हरिवः हरिवन् न मर्धीः अस्मान्न हिंस्याः ॥

English translation:

“I am (in dependence), Indra, upon the acts of such as you are, upon the liberality of a protector, hero,such as you; vigorous and fierce Indra, give us a dwelling for all our days; lord of bay steeds, do us no harm.”

Because I am within (the sphere of) the will of one like you, o Indra; within (the sphere of) the giving of a helper like you, o champion,
for all your days, o powerful strong one, make a home for yourself
(here), o you of the fallow bays. Do not neglect (us).914 VII.26

The prohibitive clause ná mardhīḥ is of course grammatically incorrect.

We expect mā́with the injunctive in prohibitives, and in fact find it with this same stem several times: mā́no mardhīḥ IV.20.10, mā́no mardhiṣṭam VII.73.4, 74.3, 29 always with the 1st pl. enclitic following the mā́. Non-prohibitive forms of √mṛdh almost always occur with the negative ná, e.g., ná mardhanti (I.166.2, III.54.14); there are no positive attestations of this verb. Our passage must be an odd conflation of the prohibitive passages with enclitic no and the non-prohibitive passages with negative ná. Or alternatively, and in my opinion less likely, this is a non-prohibitive use of the injunctive: “you do/did not neglect.” That, however, is Hoffmann’s solution (Injunk., 101), taking it “als allgemeine Eigenschaft” of Indra’s: “du lässt nicht im Stich.” See his discussion, where he also points out that that *mā́mardhīḥ would be metrically bad.

I wait the power of one like thee, O Indra, gifts of a Helper such as thou art, Hero.
Strong, Mighty God, dwell with me now and ever: Lord of Bay Horses, do not thou desert us.

Denn einem gleich dir, Indra, bin ich zu Willen und der Schenkung eines Gönners gleich dir gewärtig, o Held. Alle Tage, du Starker, Gewaltiger, laß dich häuslich nieder, o Falbenlenker; verschmäh uns nicht!

Denn solchem Gott, wie du, bin ich zu Willen, o Held, in solches Helfers Gunst, wie du bist; Ja, alle Tage, o gewalt’ger, starker, erweise Huld, nicht säume, Füchselenker.

Ведь я завишу, о Индра, от воли такого, как ты,
От щедрости такого, как ты, покровителя, о герой.
Все дни, о сильный, грозный,
Удобно устраивайся (у нас), о хозяин буланых коней! Не оставь (нас)!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वे राजा और प्रजाजन परस्पर में कैसे वर्तें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (तविषीवः) प्रशंसित सेना वा (हरिवः) प्रशंसित हरणशील मनुष्योंवाले (शूर) निर्भय (इन्द्र) सेनापति ! (हि) जिस कारण मैं (विश्वा, इत्) सभी (अहानि) दिनों (त्वावतः) तुम्हारे समान के (क्रत्वे) बुद्धि वा कर्म के लिये प्रवृत्त हूँ (त्वावतः) और आपके सदृश (अवितुः) रक्षा करनेवाले के (रातौ) दान के निमित्त उद्यत (अस्मि) हूँ उस मेरे लिये (उग्रः) तेजस्वी आप (ओकः) घर (कृणुष्व) सिद्ध करो, बनाओ और अधार्मिक किसी जन को (न) न (मर्धीः) चाहो ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे धार्मिक राजा ! जिससे आप सबकी रक्षा के लिये सदा प्रवृत्त होते हो, इससे तुम्हारी रक्षा में हम लोग सर्वदा प्रवृत्त हैं ॥४॥

अन्वय: हे तविषीवो हरिवः शूरेन्द्र सेनेश ! हि यतोऽहं विश्वेदहानि त्वावतः क्रत्वे प्रवृत्तोऽस्मि त्वावतोऽवितू रातावुद्यतोऽस्मि तस्मै मह्यमुग्रस्त्वमोकः कृणुष्याधार्मिकमित्कंचन न मर्धीः ॥४॥

पुनस्ते राजप्रजाजनाः परस्परस्मिन् कथं वर्तेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वावतः) त्वया सदृशस्य (हि) खलु (इन्द्र) (क्रत्वे) प्रज्ञायै कर्मणे वा (अस्मि) (त्वावतः) त्वत्तुल्यस्य (अवितुः) रक्षकस्य (शूर) निर्भय (रातौ) दाने (विश्वा) सर्वाणि (इत्) एव (अहानि) दिनानि (तविषीवः) प्रशंसिता तविषी सेना विद्यते तस्य तत्सम्बुद्धौ (उग्रः) तेजस्वी (ओकः) गृहम् (कृणुष्व) (हरिवः) प्रशस्ता हरयो मनुष्या विद्यन्ते यस्य तत्सम्बुद्धौ (न) निषेधे (मर्धीः) अभिकाङ्क्षे ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे धार्मिक नृप ! यतस्त्वं सर्वेषां रक्षणाय सदा प्रवृत्तो भवति तस्मात्तव रक्षणे वयं सर्वदा प्रवृत्ताः स्म ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे धार्मिक राजा ! ज्यावेळी तू सर्वांचे रक्षण करण्यास प्रवृत्त होतोस त्यावेळी आम्ही सदैव तुझे रक्षण करण्यास प्रवृत्त होतो. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कु᳓त्सा एते᳓ ह᳓रिअश्वाय शूष᳓म्
इ᳓न्द्रे स᳓हो देव᳓जूतम् इयानाः᳓
सत्रा᳓ कृधि सुह᳓ना शूर वृत्रा᳓
वयं᳓ त᳓रुत्राः सनुयाम वा᳓जम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
eté ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

háryaśvāya ← háryaśva- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

kútsāḥ ← kútsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śūṣám ← śūṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devájūtam ← devájūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índre ← índra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

iyānā́ḥ ← √yā- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

sáhaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

satrā́ ← satrā́ (invariable)

suhánā ← suhána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sanuyāma ← √sanⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

tárutrāḥ ← tárutra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

कुत्साः॑ । ए॒ते । हर्यि॑ऽअश्वाय । शू॒षम् । इन्द्रे॑ । सहः॑ । दे॒वऽजू॑तम् । इ॒या॒नाः ।
स॒त्रा । कृ॒धि॒ । सु॒ऽहना॑ । शू॒र॒ । वृ॒त्रा । व॒यम् । तरु॑त्राः । स॒नु॒या॒म॒ । वाज॑म् ॥

• kutsā ← kutsāḥ ← kutsa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Kutsa; kutsa [word].”

• ete ← etad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• haryaśvāya ← haryaśva
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; Haryaśva.”

• śūṣam ← śūṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “song; energy.”

• indre ← indra
• [noun], locative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• saho ← sahaḥ ← sahas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• devajūtam ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devajūtam ← jūtam ← jū
• [verb noun], accusative, singular
• “animate; encourage; impel; inspire.”

• iyānāḥ ← ī ← √i
• [verb noun], nominative, plural
• “beg; solicit.”

• satrā
• [adverb]

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• suhanā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhanā ← hanā ← hana
• [noun], accusative, plural, neuter

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• vṛtrā ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• tarutrāḥ ← tarutra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “triumphant; conquering(a); superior.”

• sanuyāma ← san
• [verb], plural, Present optative
• “win; get; gain.”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

एते वयं वसिष्ठाः हर्यश्वाय हरिनामकाश्वायेन्द्राय शूषं सुखकरं स्तोत्रं कुत्साः कुर्वाणाः । करोतेः कुत्सशब्दनिष्पत्तिः । इन्द्रे देवजूतं देवैः प्रेरितं सहः बलम् इयानाः याचमानाः तरुत्राः दुर्गाणि तीर्णाः सन्तः वाजं बलं सनुयाम लभेमहि । अपि च हे शूर वृत्रा वृत्राणि शत्रून् सुहना हन्तुं सुशकानि सत्रा सर्वदा कृधि कुरु ॥

English translation:

“These (Vasiṣṭhas) are offering grateful (adoration) to the lord of bay steeds, soliciting the strengthassigned by the gods to Indra; make our enemies, Indra, easy to be overcome, and may we, safe from peril,enjoy abundance.”

The Kutsas are those (who chant) a fortifying (hymn) to the one of the fallow bays, begging for the god-sped might in Indra.
Make the obstacles utterly easy to smash, o champion. May we,
victorious, win spoils.

The opening of my tr. of this verse is meant to capture the odd order of noun and demonstrative, kútsā eté … With Geldner I supply a form of √ṛc ‘chant’ as the main verb of the first hemistich, since this verb takes śūṣám as object in a number of passages (e.g., I.9.10, X.96.2).

Cf. nearby VII.23.6 vásiṣṭhāso abhí arcanty arkaíḥ, with the nom. pl. subj. of a group of contemporary singers and the verb √ṛc in the last vs. of the hymn (VII.25.6 is repeated from VII.24.6).

Here are the Kutsas supplicating Indra for might, the Lord of Bays for God-sent conquest.
Make our foes ever easy to be vanquished: may we, victorious, win the spoil, O Hero.

Diese Kutsa´s haben dem Falbenfahrer ein anfeuerndes Lied gesungen, bei Indra um gottgesandten Sieg bittend. Mach die Feinde auf einmal leicht zu erschlagen, o Held. Wir möchten als die Überlegenen den Siegespreis gewinnen.

Um Stärkung flehn den Indra diese Kutsa’s, um gotterregte Kraft den Füchselenker; Lass stets, o Held, uns leicht die Feinde schlagen, und siegreich lasse Beute uns erlangen.

Эти (люди) из рода Кутсы (исполнили) воинственную песнь повелителю буланых коней,
Прося у Индры возбужденной богом силы.
Сделай, о герой, врагов сразу легкоубиваемыми!
Победоносные, мы хотели бы завоевать награду!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उस राजा को क्या अवश्य करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शूर) निर्भय ! जिन (इन्द्रे) परमैश्वर्य्ययुक्त आप में (हर्यश्वाय) प्रशंसित जिसके मनुष्य वा घोड़े उसके लिये (एते) ये (कुत्साः) वज्र अस्त्र और शस्त्र आदि समूह हों उनको और (देवजूतम्) देवों से पाये हुए (शूषम्) बल तथा (सहः) क्षमा (इयानाः) प्राप्त होते हुए (तरुत्राः) दुःख से सबको अच्छे प्रकार तारनेवाले (वयम्) हम लोग (वाजम्) विज्ञान को (सनुयाम) याचें आप (सत्रा) सत्य से (वृत्रा) दुःखों को (सुहना) नष्ट करने के लिये सुगम (कृधि) करो ॥ ५ ॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! यदि राज्य पालने वा बढ़ाने को आप चाहें तो शस्त्र अस्त्र और सेना जनों को निरन्तर ग्रहण करो, फिर सत्य आचार को माँगते हुए निरन्तर बढ़ो और हम लोगों को बढ़ाओ ॥ ५ ॥

अन्वय: हे शूर ! यस्मिँस्त्वयीन्द्रे हर्यश्वायैते कुत्साः सन्तु तान्देवजूतं शूषं सह इयानास्तरुत्रा वयं वाजं सनुयाम त्वं सत्रा [वृत्रा] सुहना कृधि ॥५॥

पुनस्तेन राज्ञा किमवश्यं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कुत्साः) वज्राऽस्त्राद्या शस्त्राऽस्त्रसमूहाः (एते) (हर्यश्वाय) प्रशंसितनराश्वाय (शूषम्) बलम् (इन्द्रे) परमैश्वर्ययुक्ते (सहः) सहनम् (देवजूतम्) देवैः प्राप्तम् (इयानाः) प्राप्नुवन्तः (सत्रा) सत्येन (कृधि) (सुहना) सुहनानि हन्तुं सुगमानि (शूर) निर्भय (वृत्रा) वृत्राणि (वयम्) (तरुत्राः) दुःखात्सर्वेषां सन्तारकाः (सनुयाम) याचेम (वाजम्) विज्ञानम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यदि राज्यं पालयितुं वर्धयितुं भवानिच्छेत्तर्हि शस्त्राऽस्त्रसेनाः सततं गृहाण पुनः सत्याऽऽचारं विज्ञानवृद्धिं याचमानः सन् सततं वर्धस्वास्मान्वर्धय ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! जर तू राज्यपालन व उन्नती करण्याची इच्छा बाळगलीस तर शस्त्रास्त्रे व सैन्य तयार कर व सत्याचरण करून निरंतर उन्नत हो. आम्हालाही उन्नत कर. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवा᳓ न इन्द्र वा᳓रियस्य पूर्धि
प्र᳓ ते महीं᳓ सुमतिं᳓ वेविदाम
इ᳓षम् पिन्व मघ᳓वद्भ्यः सुवी᳓रां
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
evá ← evá (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pūrdhi ← √pr̥̄- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

vā́ryasya ← vā́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

mahī́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

sumatím ← sumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vevidāma ← √vid- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

maghávadbhyaḥ ← maghávan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

pinva ← √pinv- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

suvī́rām ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ए॒व । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । वार्य॑स्य । पू॒र्धि॒ । प्र । ते॒ । म॒हीम् । सु॒ऽम॒तिम् । वे॒वि॒दा॒म॒ ।
इष॑म् । पि॒न्व॒ । म॒घव॑त्ऽभ्यः । सु॒ऽवीरा॑म् । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vāryasya ← vārya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth.”

• pūrdhi ← pṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• mahīṃ ← mahīm ← mah
• [noun], accusative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• sumatiṃ ← sumatim ← sumati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• vevidāma ← vevid ← √vid
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)

• iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• pinva ← pinv
• [verb], singular, Present imperative
• “swell; swell; overflow; abound.”

• maghavadbhyaḥ ← maghavan
• [noun], dative, plural, masculine
• “big.”

• suvīrāṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīrāṃ ← vīrām ← vīra
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• pāta ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; govern.”

• svastibhiḥ ← svasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

इयं व्याख्यातचरा ॥ ६ ॥नसोमइन्द्रमिति पञ्चर्चं नवमं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभमैन्द्रं तथाचानुक्रम्यते-नसोमः पञ्चेति । महाव्रते उक्तोविनियोगः ।

English translation:

“In this manner, Indra, satisfy us with the gift of desirable (wealth); may we repeatedly experience yourgreat favour; bestow upon us who are opulent in offerings food with male descendants; do you ever cherish uswith blessings.”

Just so, Indra, give to us of what is choice. May we continually procure your great benevolence.
Swell nourishment rich in heroes for the bounteous ones [=patrons]. – Do you protect us always with your blessings.

With precious things, O Indra, thus content us: may we attain to thine exalted favour.
Send our chiefs plenteous food with hero children. Preserve us evermore, ye Gods, with blessings.

Also gib uns, Indra, vom Besten mit vollen Händen! Wir möchten deine große Gunst erfahren. Gib den Lohnherren die Freude guter Söhne vollauf! - Behütet ihr uns immerdar mit eurem Segen!

So, Indra, fülle uns mit schöner Gabe; erlangen lass uns deine grosse Güte; Den Fürsten schenke männerreiche Labung; ihr Götter, schützt uns stets mit eurem Segen.

Так наполни нас, Индра, лучшим богатством!
Мы очень хотели бы получить твою великую благосклонность!
Для щедрых покровителей сделай набухшей радость от прекрасных сыновей!
Защищайте вы нас всегда (своими) милостями!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• स्वराट्पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर उपदेशक और उपदेश करने योग्यों के गुणों को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) परमैश्वर्य्य के देनेवाले ! आप (नः) हम लोगों को विद्या और उत्तम शिक्षा से (प्र, पूर्धि) अच्छे प्रकार पूरा करो जिससे हम लोग (वार्यस्य) स्वीकार करने योग्य (ते) आपकी (सुमतिम्) उत्तम मति और (महीम्) अत्यन्त वाणी को (वेविदाम) प्राप्त हों तथा (मघवद्भ्यः) बहुत धन से युक्त सज्जनों से (सुवीराम्) उत्तम विज्ञानवान् वीर जिसमें होते उस (इषम्) विद्या को प्राप्त होवें, यहाँ आप हम लोगों की (पिन्व) रक्षा करो और (यूयम्) तुम (स्वस्तिभिः) सुखों से (नः) हम लोगों की (सदा, एव) सर्वदैव (पात) रक्षा करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - वे ही पढ़ानेवाले धन्यवाद के योग्य होते हैं, जो विद्यार्थियों को शीघ्र विद्वान् और धार्मिक करते हैं और सर्वदैव रक्षा में वर्त्तमान होते हुए सब की उन्नति करते हैं ॥६॥ इस सूक्त में सेनापति, राजा और शस्त्र अस्त्रों को ग्रहण करना इन अर्थों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह पच्चीसवाँ सूक्त और नवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वं नो विद्यया सुशिक्षया प्र पूर्धि यतो वयं वार्यस्य ते सुमतिं महीं वेविदाम मघवद्भ्यः सुवीरामिषं प्राप्नुयामाऽत्र त्वमस्मान्पिन्व यूयं स्वस्तिभिर्नः सदैव पात ॥६॥

पुनरुपदेष्ट्र्युपदेश्यगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एवा) अवधारणे। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (नः) अस्मान् (इन्द्र) परमैश्वर्यप्रद (वार्यस्य) वरणीयस्य (पूर्धि) (प्र) (ते) तव (महीम्) महतीं वाचम् (सुमतिम्) शोभना मतिः प्रज्ञा यया ताम् (वेविदाम) प्राप्नुयाम (इषम्) विद्याम् (पिन्व) (मघवद्भ्यः) बहुधनयुक्तेभ्यः (सुवीराम्) शोभना वीरा विज्ञानवन्तो यस्यां ताम् (यूयम्) विज्ञानवन्तः (पात) (स्वस्तिभिः) सुखादिभिः (सदा) (नः) अस्मान् ॥६॥

भावार्थभाषाः - त एवाऽध्यापका धन्यवादार्हा भवन्ति ये विद्यार्थिनः सद्यो विदुषो धार्मिकान्कुर्वन्ति सदैव रक्षायां वर्त्तमानाः सन्तः सर्वानुन्नयन्तीति ॥६॥ अत्रेन्द्रसेनेशराजशस्त्राऽस्त्रग्रहणार्थवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति पञ्चविंशतितमं सूक्तं नवमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे विद्यार्थ्यांना लवकर विद्वान व धार्मिक करतात व सदैव रक्षण करून सर्वांची उन्नती करतात तेच अध्यापन करणारे धन्यवादास पात्र असतात. ॥ ६ ॥