०२४

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यो᳓निष् ट इन्द्र स᳓दने अकारि
त᳓म् आ᳓ नृ᳓भिः पुरुहूत प्र᳓ याहि
अ᳓सो य᳓था नो अविता᳓ वृधे᳓ च
द᳓दो व᳓सूनि मम᳓दश् च सो᳓मैः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
akāri ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sádane ← sádana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yóniḥ ← yóni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

nŕ̥bhiḥ ← nár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

puruhūta ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ásaḥ ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

avitā́ ← avitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vr̥dhé ← vŕ̥dh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

ca ← ca (invariable)

dádaḥ ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

mamádaḥ ← √mad- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

sómaiḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

योनिः॑ । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । सद॑ने । अ॒का॒रि॒ । तम् । आ । नृऽभिः॑ । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । प्र । या॒हि॒ ।
असः॑ । यथा॑ । नः॒ । अ॒वि॒ता । वृ॒धे । च॒ । ददः॑ । वसू॑नि । म॒मदः॑ । च॒ । सोमैः॑ ॥

• yoniṣ ← yoniḥ ← yoni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• ṭa ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sadane ← sadana
• [noun], locative, singular, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• akāri ← kṛ
• [verb], singular, Aorist passive
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• nṛbhiḥ ← nṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• puruhūta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• aso ← asaḥ ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ‘vitā ← avitā ← av
• [verb], singular, periphrast. future
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• vṛdhe ← vṛdh
• [verb noun]
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dado ← dadaḥ ← dā
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• vasūni ← vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• mamadaś ← mamadaḥ ← mad
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• somaiḥ ← soma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

हे इन्द्र ते तव सदने सदनार्थं योनिः स्थानम् अकारि । हे पुरुहूत नृभिः मरुद्भिः सार्धं तं योनिम् आ प्र याहि । नः अस्माकं यथा अविता रक्षिता असः भवसि नोऽस्माकं वृधे वर्धनाय च असः । तथा च वसूनि ददः अस्मभ्यं देहि । सोमैः अस्मदीयैः ममदः मादयस्व च ॥

English translation:

“A plural ce has been prepared for you in the sacrificial chamber; proceed to it, invoked of many, along withthe leaders (of rites the Maruts), inasmuch as you are our protector, (promote our) prosperity; grant us riches; beexhilarated by the Soma.”

A womb has been made for you, Indra, on the seat (of the sacrifice). Drive forth to it along with your men, much-invoked one,
so that you will be a helper for us and for our strengthening, and you will give goods and will reach exhilaration through the soma drinks.

The conjoined phrase avitā́vṛdhé ca is not syntactically parallel in the strict sense, but both the agent noun avitár- and the purpose dative vṛdhé are properly construed with the 2nd sg. copula, subjunctive ásaḥ. For the latter, cf., e.g., I.89.5 … yáthā … ásad vṛdhé, and for the cooccurrence of the two terms VI.33.4 … avitā́ vṛdhé bhūḥ.

A HOME is made for thee to dwell in, Indra: O Much-invoked, go thitherwith the heroes.
That thou, to prosper us, mayst be our Helper, vouchsafe us wealth, rejoice with draughts of Soma.

Ein Schoß ist für dich, Indra, auf dem Opfersitz hergerichtet; zu dem komm, du Vielgerufener, mit deinen Mannen, auf daß du uns ein Gönner und zum Gedeihen seiest, und Güter schenkest und dich am Soma berauschest.

Im Heiligthum ist dir ein Schoos bereitet, dem nah’, gerühmter Indra, mit den Männern, Dass du uns seist ein Helfer und ein Mehrer, uns Schätze gebst und dich erfreust am Soma.

Место для тебя, о Индра, приготовлено на (жертвенном) сидении.
Приходи на него, о многопризываемый, со (своими) мужами,
Чтобы был ты нам помощником и для процветания,
Чтоб дарил блага, о Индра, и опьянялся соками сомы!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब छः ऋचावाले चौबीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुहूत) बहुतों से स्तुति पाये हुए (इन्द्र) मनुष्यों के स्वामी राजा ! (ते) आपके (सदने) उत्तम स्थान में जो (योनिः) घर तुम से (अकारि) किया जाता है (तम्) उसको (नृभिः) नायक मनुष्यों के साथ (प्र, याहि) उत्तमता से जाओ (यथा) जैसे (नः) हमारी (अविता) रक्षा करनेवाला (असः) होओ और हमारी (वृधे) वृद्धि के लिये (च) भी (वसूनि) द्रव्य वा उत्तम पदार्थों को (आ, ददः) ग्रहण करो (सोमैः, च) और ऐश्वर्य वा उत्तमोत्तम ओषधियों के रसों से (ममदः) हर्ष को प्राप्त होओ, वैसे सब के सुख के लिये होओ ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । मनुष्यों को चाहिये कि निवासस्थान उत्तम जल, स्थल और पवन जहाँ हो, उस देश में घर बना कर वहाँ बसें, सब के सुखों के बढ़ाने के लिये धनादि पदार्थों से अच्छी रक्षा कर सबों को आनन्दित करें ॥१॥

अन्वय: हे पुरुहूत इन्द्र राजंस्ते सदने यो योनिस्त्वयाऽकारि तं नृभिस्सह प्र याहि यथा नोऽविताऽसो नो वृधे च वसून्याददः सोमैश्च ममदस्तथा सर्वेषां सुखाय भव ॥१॥

अथ मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (योनिः) गृहम् (ते) तव (इन्द्र) नरेश (सदने) उत्तमे स्थले (अकारि) क्रियते (तम्) (आ) (नृभिः) नायकैर्मनुष्यैः (पुरुहूत) बहुभिः स्तुत (प्र) (याहि) (असः) भवेः (यथा) (नः) अस्माकम् (अविता) रक्षकः (वृधे) वर्धनाय (च) (ददः) ददासि (वसूनि) द्रव्याणि (ममदः) आनन्द (च) आनन्दय (सोमैः) ऐश्वर्योत्तमौषधिरसैः ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । मनुष्यैर्निवासस्थानमुत्तमजलस्थलवायुके देशे गृहं निर्माय तत्र निवसितव्यम्। सर्वैः सर्वेषां सुखवर्धनाय धनादिभिः संरक्षणं कृत्वाऽखिलैरानन्दितव्यम् ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, राजा, स्त्री, पुरुष व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. माणसांनी उत्तम जल, स्थल व वायू ज्या स्थानी असेल अशा स्थानी घरे बांधून निवास करावा. सर्वांचे सुख वाढविण्यासाठी धन वगैरेचे चांगल्या प्रकारे रक्षण करून सर्वांना आनंदित करावे. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

गृभीतं᳓ ते म᳓न इन्द्र द्विब᳓र्हाः
सुतः᳓ सो᳓मः प᳓रिषिक्ता म᳓धूनि
वि᳓सृष्टधेना भरते सुवृक्ति᳓र्
इय᳓म् इ᳓न्द्रं जो᳓हुवती मनीषा᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
dvibárhāḥ ← dvibárhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gr̥bhītám ← √gr̥bhⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

mádhūni ← mádhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

páriṣiktā ← √sic- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sutáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

bharate ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

suvr̥ktíḥ ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vísr̥ṣṭadhenā ← vísr̥ṣṭadhena- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jóhuvatī ← √hū- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

manīṣā́ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

गृ॒भी॒तम् । ते॒ । मनः॑ । इ॒न्द्र॒ । द्वि॒ऽबर्हाः॑ । सु॒तः । सोमः॑ । परि॑ऽसिक्ता । मधू॑नि ।
विसृ॑ष्टऽधेना । भ॒र॒ते॒ । सु॒ऽवृ॒क्तिः । इ॒यम् । इन्द्र॑म् । जोहु॑वती । म॒नी॒षा ॥

• gṛbhītaṃ ← gṛbhītam ← grah
• [verb noun], nominative, singular
• “take; grasp; take out; extract; perceive; pick; assume; include; accept; understand; use; learn; possess; keep; choose; accept; afflict; suck; paralyze; mention; mistake; eat; wear; embrace; fill into; capture; eclipse; get; collect; hand down; marry; heed; touch.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• mana ← manaḥ ← manas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dvibarhāḥ ← dvibarhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “double.”

• sutaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pariṣiktā ← pariṣic ← √sic
• [verb noun], nominative, plural
• “sprinkle; effuse; rub.”

• madhūni ← madhu
• [noun], nominative, plural, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• visṛṣṭadhenā ← visṛṣṭa ← visṛj ← √sṛj
• [verb noun]
• “dismiss; emit; shoot; secrete; hand over; lose; abandon; disperse; make; emit; utter; shoot; ejaculate; spill; give; discard; refrain from; discontinue; throw.”

• visṛṣṭadhenā ← dhenā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “river; lip; voice.”

• bharate ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• suvṛktir ← suvṛktiḥ ← suvṛkti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “praise.”

• iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• johuvatī ← johav ← √hvā
• [verb noun], nominative, singular
• “appeal.”

• manīṣā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

हे इन्द्र द्विबर्हाः । षष्ठ्यर्थे प्रथमा । द्विबर्हसो द्वयोः स्थानयोः परिवृढस्य ते तव मनः गृभीतम् अस्माभिः परिगृहीतम् । सोमः च सुतः अभिषुतः । मधूनि च परिषिक्ता पात्रेषु परिषिक्तानि । विसृष्टधेना विसृष्टजिह्वा मध्यमस्वरेणोच्चार्यमाणा सुवृक्तिः सुसमाप्तिः इयं मनीषा स्तुतिः इन्द्रं जोहुवती भृशमाह्वयन्ती भरते संभ्रियते च ॥

English translation:

“Your purpose, Indra, is apprehended, you who are mighty in the two (worlds); the Soma is effused; thesweet juices are poured (into the vessels); this perfect praise uttered with loosened tongue propitiates Indra withrepeated invocations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mighty in the two worlds: dvibhara = dvibarhasaḥ, agreeing with te dvayoḥ sthanayoḥ parivṛḍhasya tava mana gṛhitam, the mind of you who are enlarged in both is apprehended; the plural ces may beheaven and earth

Your doubly lofty mind has been captured, Indra; the soma has been pressed, the honeyed (drinks) poured.
With the milk-streams released, the well-turned (hymn) is borne
(forth)—this inspired thought constantly invoking Indra.

The striking expression “your mind … has been captured” presumably indicates that our successful preparations for the ritual have forcibly brought Indra to the soma sacrifice, with the implication that he is prevented from going to the sacrifices of others.

In pāda a dvibárhāḥ appears to be a masc. nom. sg., though I take it (as Geldner does) as modifying neut. mánaḥ. Grassmann, by contrast, suggests that it belongs with masc.

sutáḥ sómaḥ in the following pāda. Although Grassmann’s solution might seem to be grammatically more satisfactory, on several occasions dvibárhā(ḥ) does seem to modify a neut.: I.114.10, VII.8.6, possibly IV.5.3, and AIG III.288 allows neut. sg. to

-as-stem adj. in -āḥ. In most instances, as here, the -āḥ is pāda-final, and so the long vowel isn’t metrically guaranteed.

Gotō (1stCl., 226 n. 483) interprets bharate in c not as a passive (with Grassmann, Geldner, and me; also H-P Schmidt, Fs. Nyberg), but as a self-involved middle: “Lobpreisung, deren Milchstrom losgelassen ist, bringt [ihre Milch] dar,” on the basis of his principle that medial Class I presents cannot be used passively. But in my opinion at least, this principle cannot be maintained in general, and certainly in this context, with passive expressions dominating the first hemistich, a passive reading is most natural and the image of the praise hymn bringing its own milk borders on the comic.

With others I take pāda d as an extension of c, with iyám … manīṣā́an appositive to suvṛktíḥ. However, it would be possible to take it independently: “this inspired thought is constantly invoking Indra,” since, though fairly rare, predicated present participles do exist, and the short staccato clauses of the earlier part of the hymn may invite an independent reading here.

Indra, thy wish, twice-strong, is comprehended: pressed is the Soma, poured are pleasant juices.
This hymn of praise, from loosened tongue, made perfect, draws Indra to itself with loud invoking.

Dein Sinn, o Indra, ist doppelt gefangen. Der Soma ist gepreßt, die süßen Tränke sind eingeschenkt. Die Lobrede wird in entfesseltem Strome dargebracht, dieses Gedicht, das Indra anruft.

Erregt, o Indra, ist dein Geist, und reichlich gepresst der Soma, Süssigkeit ergossen, Gebracht wird dir die milchgemischte Speise, und mächtig ruft dies Andachtslied den Indra.

Разум твой дважды захвачен, о Индра.
Выжат сома, разлиты сладкие (струи).
Выпущенным потоком потечет прекрасная песня,
Эта молитва, громко зовущая Индру.

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे स्त्री-पुरुष क्या करके विवाह करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) परमैश्वर्य के देनेवाले जो (विसृष्टधेना) नाना प्रकार की विद्यायुक्त वाणी और (सुवृक्तिः) सुन्दर चाल ढाल जिसकी ऐसी (इयम्) यह (मनीषा) प्रिया स्त्री (इन्द्रम्) परमैश्वर्य देनेवाले पुरुष को (जोहुवती) निरन्तर बुलाती है उसको (भरते) धारण करती है जिसने (ते) तेरा (मनः) मन (गृभीतम्) ग्रहण किया तथा जो (द्विबर्हाः) दो से अर्थात् विद्या और पुरुषार्थ से बढ़ता वह (सुतः) उत्पन्न किया हुआ (सोमः) ओषधियों का रस है और जहाँ (परिषिक्ता) सब ओर से सींचे हुए (मधूनि) दाख वा सहत आदि पदार्थ हैं, उन्हें सेवो ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो स्त्री सुविचार से अपने प्रिय पति को प्राप्त होके गर्भ को धारण करती है, वह पति के चित्त को खींचने और वश में करनेवाली होकर वीर सुत को उत्पन्न कर सर्वदा आनन्दित होती है ॥२॥

अन्वय: हे इन्द्र ! या विसृष्टधेना सुवृक्तिरियं मनीषेन्द्रं जोहुवती भरते यया ते मनो गृभीतं यो द्विबर्हाः सुतः सोमोऽस्ति यत्र परिषिक्तानि मधूनि सन्ति तं सेवस्व ॥२॥

पुनः स्त्रीपुरुषौ किं कृत्वा विवाहं कुर्यातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (गृभीतम्) गृहीतम् (ते) तव (मनः) अन्तःकरणम् (इन्द्र) परमैश्वर्यप्रद (द्विबर्हाः) द्वाभ्यां विद्यापुरुषार्थाभ्यां यो वर्धते सः (सुतः) निष्पादितः (सोमः) ओषधिरसः (परिषिक्ता) सर्वतः सिक्तानि (मधूनि) क्षौद्रादीनि (विसृष्टधेना) विविधविद्यायुक्ता धेना वाग्यस्याः सा (भरते) धरति (सुवृक्तिः) शोभना वृक्तिः वर्त्तनं यस्याः सा (इयम्) (इन्द्रम्) परमैश्वर्यप्रदं पुरुषम् (जोहुवती) या भृशमाह्वयति (मनीषा) प्रिया ॥२॥

भावार्थभाषाः - या स्त्री सुविचारेण स्वप्रियं पतिं प्राप्य गर्भं बिभर्ति सा पत्युश्चित्ताकर्षिका वशकारिणी भूत्वा वीरसुतं जनयित्वा सर्वदाऽऽनन्दति ॥२॥

भावार्थभाषाः - जी स्त्री विचारपूर्वक प्रिय पती प्राप्त करते व गर्भ धारण करते ती पतीचे चित्त आकर्षित करून वीर पुत्राला जन्म देऊन सदैव आनंदित असते. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ नो दिव᳓ आ᳓ पृथिव्या᳓ ऋजीषिन्न्
इद᳓म् बर्हिः᳓ सोमपे᳓याय याहि
व᳓हन्तु त्वा ह᳓रयो मद्रि᳓अञ्चम्
आङ्गूष᳓म् अ᳓छा तव᳓सम् म᳓दाय

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

r̥jīṣin ← r̥jīṣín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

somapéyāya ← somapéya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hárayaḥ ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

madryàñcam ← madryàñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váhantu ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ácha ← ácha (invariable)

āṅgūṣám ← āṅgūṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tavásam ← tavás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

आ । नः॒ । दि॒वः । आ । पृ॒थि॒व्याः । ऋ॒जी॒षि॒न् । इ॒दम् । ब॒र्हिः । सो॒म॒ऽपेया॑य । या॒हि॒ ।
वह॑न्तु । त्वा॒ । हर॑यः । म॒द्र्य॑ञ्चम् । आ॒ङ्गू॒षम् । अच्छ॑ । त॒वस॑म् । मदा॑य ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• diva ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], ablative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• ṛjīṣinn ← ṛjīṣin
• [noun], vocative, singular, masculine

• idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• somapeyāya ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapeyāya ← peyāya ← peya
• [noun], dative, singular, neuter
• “beverage.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• vahantu ← vah
• [verb], plural, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• harayo ← harayaḥ ← hari
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• madryañcam ← madryañc
• [noun], accusative, singular, masculine

• āṅgūṣam ← āṅgūṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• tavasam ← tavas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “strong; energetic.”

• madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

हे ऋजीषिन् इन्द्र नः अस्माकम् इदं बर्हिः इमं यज्ञं सोमपेयाय दिवः स्वर्गात् आ याहि आगच्छ । पृथिव्याः अन्तरिक्षाच्च । ‘ आपः पृथिवी’ इत्यन्तरिक्षनामसु पाठात् । आ याहि । अपि च तवसं प्रवृद्धं बलवन्तं वा मद्र्यञ्चं मदभिमुखं त्वा त्वाम् आङ्गूषं स्तोत्रम् अच्छ अभि मदाय मदार्थं हरयः अश्वाः वहन्तु ॥

English translation:

“Come, Rijishin, from the sky, or from the firmament, to this sacred gras, to drink the Soma; let yourhorses bear you who are vigorous to my presence to (receive my) praise and for (thine) exhilaration.”

Drive here to us from heaven, here from earth, you of the silvery drink, to this ritual grass to drink the soma.
Let the fallow bays convey you, the powerful one, turned toward me, to the song, to reach exhilaration.

Despite its position, tavásam should not modify āṅgūṣám, though that is grammatically possible, but tvā, since the adjective is a regular epithet of Indra.

Come, thou Impetuous; God, from earth or heaven; come to our holy grass to drink the Soma.
Hither to me let thy Bay Horses bring thee to listen to our hymns and make thee joyful.

Komm zu uns vom Himmel, von der Erde, du ….., auf dieses Barhis, um Soma zu trinken! Dich sollen die Falben zu mir fahren, zum Lobgesang den Starken, daß du dich berauschest.

Vom Himmel her und von der Erde komme auf diese Streu zum Somatrunke eilend; Zu mir her mögen dich die Füchse fahren, zum Lobgesang, dem kräft’gen, und zum Rausche.

С неба к нам, с земли, о пьющий (сому) из выжимок,
Приходи на эту жертвенную солому для питья сомы!
Пусть привезут тебя в мою сторону буланые кони
На похвалу, (тебя,) сильного, для опьянения!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को क्या वर्त्त कर क्या पीना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (ऋजीषिन्) सरल स्वभाववाले ! आप (सोमपेयाय) उत्तम ओषधियों के रस के पीने के लिये (दिवः) प्रकाश और (पृथिव्याः) भूमि से (नः) हमारे (इदम्) इस वर्त्तमान (बर्हिः) उत्तम स्थान वा अवकाश को (आ, याहि) आओ (मदाय) आनन्द के लिये (मद्र्यञ्चम्) मेरा सत्कार करते (आङ्गूषम्) और प्राप्त होते हुए (तवसम्) बलवान् (त्वाम्) आपको उत्तम ओषधियों के रस पीने के लिये (हरयः) हरणशील (अच्छ) अच्छे (आ, वहन्तु) पहुँचावें ॥३॥

भावार्थभाषाः - वे ही नीरोग, शिष्ट, धार्मिक, चिरायु और परोपकारी हों, जो मद्यरूप और अच्छे प्रकार बुद्धि के नष्ट करनेवाले पदार्थ को छोड़ बल, बुद्धि आदि को बढ़ानेवाले सोम आदि बड़ी ओषधियों के रस के पीने को अपने वा आप्त के स्थान को जावें ॥३॥

अन्वय: हे ऋजीषिंस्त्वं सोमपेयाय दिवः पृथिव्याः न इदं बर्हिरायाहि मदाय मद्र्यञ्चमाङ्गूषं तवसं त्वा सोमपेयाय हरयोऽच्छा वहन्तु ॥३॥

पुनर्मनुष्यैः किं वर्त्तयित्वा किं पेयमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (नः) अस्माकम् (दिवः) प्रकाशम् (आ) (पृथिव्याः) भूमेः (ऋजीषिन्) सरलस्वभाव (इदम्) वर्त्तमानम् (बर्हिः) उत्तमं स्थानमवकाशं वा (सोमपेयाय) उत्तमौषधिरसपानाय (याहि) आगच्छ (वहन्तु) प्रापयन्तु (त्वा) त्वाम् (हरयः) (मद्र्यञ्चम्) मामञ्चतम् (आङ्गूषम्) प्राप्नुवन्तम् (अच्छा) सम्यक्। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (तवसम्) बलम् (मदाय) आनन्दाय ॥३॥

भावार्थभाषाः - त एवारोगाः शिष्टा धार्मिका चिरायुषः परोपकारिणो भवेयुर्ये मद्यबुद्ध्यादिप्रलम्पकं विहाय बलबुद्ध्यादिवर्धकं सोमादिमहौषधिरसं पातुं सज्जनैः सह स्वाप्तस्थानं [वा] गच्छेयुः ॥३॥

भावार्थभाषाः - जे मद्य व बुद्धी नष्ट करणाऱ्या पदार्थांचा त्याग करून बल, बुद्धी वाढविणाऱ्या सोम वगैरे औषधींचे प्राशन करतात तेच निरोगी, सभ्य, धार्मिक, दीर्घायु व परोपकारी असतात. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ नो वि᳓श्वाभिर् ऊति᳓भिः सजो᳓षा
ब्र᳓ह्म जुषाणो᳓ हरिअश्व याहि
व᳓रीवृजत् स्थ᳓विरेभिः सुशिप्र
अस्मे᳓ द᳓धद् वृ᳓षणं शु᳓ष्मम् इन्द्र

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sajóṣāḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

víśvābhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

haryaśva ← háryaśva- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

juṣāṇáḥ ← √juṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sthávirebhiḥ ← sthávira- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

suśipra ← suśiprá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

várīvr̥jat ← √vr̥j- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dádhat ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śúṣmam ← śúṣma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣaṇam ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

आ । नः॒ । विश्वा॑भिः । ऊ॒तिऽभिः॑ । स॒ऽजोषाः॑ । ब्रह्म॑ । जु॒षा॒णः । ह॒रि॒ऽअ॒श्व॒ । या॒हि॒ ।
वरी॑वृजत् । स्थवि॑रेभिः । सु॒ऽशि॒प्र॒ । अ॒स्मे इति॑ । दध॑त् । वृष॑णम् । शुष्म॑म् । इ॒न्द्र॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• viśvābhir ← viśvābhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• sajoṣā ← sajoṣāḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• brahma ← brahman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• juṣāṇo ← juṣāṇaḥ ← juṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• haryaśva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Haryaśva.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• varīvṛjat ← varīvṛj ← √vṛj
• [verb noun], nominative, singular

• sthavirebhiḥ ← sthavira
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “old; strong; hardy; firm; firm.”

• suśiprāsme ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśiprāsme ← śipra ← śiprā
• [noun], vocative, singular, masculine
• “lip; śiprā.”

• suśiprāsme ← asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• dadhad ← dadhat ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vṛṣaṇaṃ ← vṛṣaṇam ← vṛṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• śuṣmam ← śuṣma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

हे हर्यश्व हरिनामकाश्व सुशिप्र शोभनहनो इन्द्र विश्वाभिः सर्वाभिः ऊतिभिः रक्षाभिः सजोषाः संगतः स्थविरेभिः वृद्धैर्मरुद्भिः सह वरीवृजत् शत्रून् भृशं हिंसन् अस्मे अस्मभ्यं वृषणं कामानां वर्षितारं शुष्मं बलवन्तं पुत्रं दधत् प्रयच्छन् ब्रह्म स्तोत्रं जुषाणः सेवमानः नः अस्मान् आ याहि ॥

English translation:

“Lord of bay steeds, propitiated by our praise, come to us with all your protections, sharing insatisfaction, handsome-chinned, with the ancient (Maruts), overthrowing repeatedly (your) foes, and granting usa strong and vigorous (son).”

Drive here to us, along with all your forms of help, o possessor of the fallow bays, taking pleasure in the sacred formulation,
twisting and turning (on your route) with your stalwart (horses), you of good lips, providing to us your bullish impetuous force.

The intens. part. várīvṛjat can only be intransitive here, as there is nothing overt or latent that could serve as object (so also Geldner “zu uns einbiegend,” Schaeffer [191] “immer wieder (zu uns) einbiegend” – though with a different nuance from my 28 tr.). However, forms to the root √vṛj ‘twist’ are otherwise always transitive, including the other ex. of the intens. part. (VI.58.2). I do not have an explanation.

Come unto us with all thine aids, accordant, Lord of Bay Steeds, accepting our devotions,
Fair-helmeted, o’ercoming with the mighty, and lending us the strength of bulls, O Indra.

Mit allen Hilfen vereint komm zu uns, du Falbenfahrer, dich der erbaulichen Rede erfreuend, zu uns einbiegend mit den stämmigen Rossen, du Schönlippiger, uns bullenhaften Mut verleihend, Indra!

Komm her zu uns, versehn mit allen Hülfen, Gebet annehmend, du mit goldnen Rossen, Schönwangiger, einkehrend mit den starken und Stiereskraft verleihend uns, o Indra.

К нам в единении со всеми поддержками,
Наслаждаясь священным словом, приезжай, о повелитель буланых коней,
Поворачивая (сюда) на крепких (конях), о прекрасногубый,
Наделяя нас бычьей яростью, о Индра!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर कौन आप्त विद्वान् होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सुशिप्र) उत्तम शोभायुक्त ठोढ़ीवाले (हर्यश्व) हरणशील मनुष्य वा घोड़े बड़े-बड़े जिसके हुए वह (इन्द्र) परम ऐश्वर्य देनेवाले ! (विश्वाभिः) समस्त (ऊतिभिः) रक्षा आदि क्रियाओं से (सजोषाः) समानप्रीति सेवनेवाले (ब्रह्म) धन वा अन्न को (जुषाणः) सेवने वा (स्थविरेभिः) विद्या और अवस्था में वृद्धों के साथ (अस्मे) हम लोगों में (वृषणम्) सुख वर्षानेवाले (शुष्मम्) बल को (दधत्) धारण करते हुए आप दुःखों को (वरीवृजत्) निरन्तर छोड़ो और (नः) हम लोगों को (आ, याहि) आओ, प्राप्त होओ ॥४॥

भावार्थभाषाः - वे ही मनुष्य महाशय होते हैं, जो पाप और परोपघात अर्थात् दूसरों को पीड़ा देने के कामों को छोड़ के अपने आत्मा के तुल्य सब मनुष्यों में वर्त्तमान सब के सुख के लिये अपना शरीर, वाणी और ठोढ़ी को वर्ताते हैं ॥४॥

अन्वय: हे सुशिप्र हर्यश्वेन्द्र ! विश्वाभिरूतिभिः सजोषा ब्रह्म जुषाणः स्थविरेभिरस्मे वृषणं शुष्मं दधत् त्वं दुःखानि वरीवृजन्नोऽस्मानायाहि ॥४॥

पुनः क आप्ता भवन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (नः) अस्मान् (विश्वाभिः) सर्वाभिः (ऊतिभिः) रक्षणादिक्रियाभिः (सजोषाः) समानप्रीतिसेवी (ब्रह्म) धनमन्नं वा (जुषाणः) सेवमानः (हर्यश्वः) हरयो मनुष्या अश्वा महान्त आसन् यस्य तत् सम्बुद्धौ (याहि) प्राप्नुहि (वरीवृजत्) भृशं वर्जय (स्थविरेभिः) विद्यावयोवृद्धैः सह (सुशिप्र) सुशोभितमुखावयव (अस्मे) अस्मासु (दधत्) धेहि (वृषणम्) सुखवर्षकम् (शुष्मम्) बलम् (इन्द्र) परमैश्वर्यप्रद ॥४॥

भावार्थभाषाः - त एव मनुष्या महाशया भवन्ति ये पापानि परोपघातान् वर्जयित्वा स्वात्मवत्सर्वेषु मनुष्येषु वर्त्तमानाः सर्वेषां सुखाय स्वकीयं शरीरं वाग्धनुमात्मानं च वर्त्तयन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे पाप व परपीडा यांचा त्याग करून आपल्या आत्म्याप्रमाणे सर्व माणसांना जाणून सर्वांच्या सुखासाठी आपले शरीर, वाणी यांचा उपयोग करतात तीच माणसे महान असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एष᳓ स्तो᳓मो मह᳓ उग्रा᳓य वा᳓हे
धुरी᳓वा᳓त्यो न᳓ वाज᳓यन्न् अधायि
इ᳓न्द्र त्वाय᳓म् अर्क᳓ ईट्टे व᳓सूनां
दिवी᳓व द्या᳓म् अ᳓धि नः श्रो᳓मतं धाः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ugrā́ya ← ugrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vā́he ← √vāh- (root)
{case:DAT, number:SG}

adhāyi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

átyaḥ ← átya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhurí ← dhúr- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

ná ← ná (invariable)

vājáyan ← √vājay- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

arkáḥ ← arká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

īṭṭe ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vásūnām ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

ádhi ← ádhi (invariable)

dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śrómatam ← śrómata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ए॒षः । स्तोमः॑ । म॒हे । उ॒ग्राय॑ । वाहे॑ । धु॒रिऽइ॑व । अत्यः॑ । न । वा॒जय॑न् । अ॒धा॒यि॒ ।
इन्द्र॑ । त्वा॒ । अ॒यम् । अ॒र्कः । ई॒ट्टे॒ । वसू॑नाम् । दि॒विऽइ॑व । द्याम् । अधि॑ । नः॒ । श्रोम॑तम् । धाः॒ ॥

• eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• stomo ← stomaḥ ← stoma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• maha ← mahe ← mah
• [noun], dative, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• ugrāya ← ugra
• [noun], dative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• vāhe ← vāh
• [noun], dative, singular, masculine
• “vah.”

• dhurīvātyo ← dhuri ← dhur
• [noun], locative, singular, feminine
• “yoke; dhur [word].”

• dhurīvātyo ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dhurīvātyo ← atyaḥ ← atya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; steed.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vājayann ← vājayan ← vājay ← √vaj
• [verb noun], nominative, singular
• “incite.”

• adhāyi ← dhā
• [verb], singular, Aorist passive
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tvāyam ← tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• tvāyam ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• arka ← arkaḥ ← arka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• īṭṭe ← īḍ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• vasūnāṃ ← vasūnām ← vasu
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• divīva ← divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• divīva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• śromataṃ ← śromatam ← śromata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame.”

• dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

महे महते उग्राय उद्गूर्णाय ओजस्विने वा वाहे विश्वस्य वोढ्रे इन्द्राय धुरीव रथस्य अत्यो न अश्व इव वाजयन् बलं कुर्वन् एष स्तोमः अधायि व्यधाथि । अथ प्रत्यक्षस्तुतिः । हे इन्द्र यं त्वाम् अयमर्कः स्तोता वसूनां वसूनि धनानि ईट्टे याचते स त्वं नः अस्मासु द्यां दिवीव श्रोमतं श्रवणीयमन्नं पुत्रं वा अधि धाः अधिधेहि ॥

English translation:

“This invogorating praise, like a horse attached, to car, has been addressed to you who are mighty andfierce, the up-bearer (of the world); this thine adorer desires of you, Indra, riches; do you grant us sustenancenotorious as the sky in heaven.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Divīva dyam adhi na śromatam dhāḥ: śromatam = śravaṇīyam, applicableeither to food or fame

This praise is to convey the great, strong (Indra); it has been placed like a prize-seeking steed at the chariot-pole.
Indra, this chant reverently invokes you for goods. Set your hearing in us (as you set) heaven upon heaven.

Uncompounded vṛddhied vā́h- to √vah ‘convey’ is attested only here, but it is common in compounds, e.g., indra-vā́h- (4x). See Scarlatta (473-80; for the grade of the root, esp. 479).

The two different simile markers in b (iva … ná) may be highlighting two different aspects of the complex simile.

The genitive of goods with √īḍ ‘invoke’ is somewhat aberrant. Although for this root Grassmann allows acc., dat., or gen. of the material desired, the only other genitive passage he cites is VIII.31.14, where the genitive is otherwise to be construed.

However, there seems nothing else to do with vásūnām, and the construction is reminiscent of nearby VII.32.5 … śrútkarṇa īyate vásūnām “he of listening ears is implored for goods.” Moreover, in X.20.2 agním īḷe bhujā́m, the gen. pl. bhujā́m is best interpr. this way (“I invoke Agni for delights”), contra the standard interpr.

Alternatively we could assume the gapping of a noun like sambháraṇam ‘assemblage’ as in the next hymn, VII.25.2d sambháraṇaṃ vásūnām, but this seems less likely.

In d the śrómatam is presumably the ‘hearing” that gods extend to men’s hymns. See VII.32.5 just cited for a similar sentiment.

The simile divī̀va dyā́m is opaque to me. Geldner tr. “Wie Tag auf Tag,” but neither of these case forms of div-/dyu- is used temporally, but only spatially of ‘heaven’.

Placing “heaven upon heaven” must refer to Indra’s cosmogonic deeds, but the connection with Indra’s activity in the frame is vague. Oldenberg believes that setting heaven on heaven means that Indra is fixing heaven in its proper place.

As to the chariot pole a vigorous courser, this laud is brought to the great strong Upholder.
This hymn solicits wealth of thee: in heaven, as ’twere above the sky, set thou our glory.

Dieses Loblied ist, um den Großen, Gewaltigen zu fahren, gleichsam an die Deichsel wie ein Rennpferd, das um den Siegespreis läuft, gelegt. Dich, Indra, ruft dieses Preislied um Schätze an. Wie Tag auf Tag so häufe auf uns guten Ruf!

Dies Loblied ward zur Fahrt dem grossen, starken geschirrt wie an das Joch ein schneller Renner; Dich Indra, fleht der Sänger hier um Schätze; wie Tag an Tag, so füg an uns Erhörung.

Это восхваление будто к дышлу прикреплено,
Как скакун, мчащийся к награде, чтобы отправить (к нам) могучего, грозного.
О Индра, эта песня просит тебя о благах.
Как один день на другой, положи на нас признание!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् किसके तुल्य क्या करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) परमैश्वर्य के देनेवाले ! जिन आपने (वाहे) सब को सुख की प्राप्ति करानेवाले (महे) महान् (उग्राय) तेजस्वी के लिये (धुरीव) धुरी में जैसे रथ आदि के अवयव लगे हुए जाते हैं, वैसे (अत्यः) शीघ्र चलनेवाले घोड़े के (न) समान (वाजयन्) वेग कराते हुए (एषः) यह (स्तोमः) श्लाघनीय स्तुति करने योग्य व्यवहार (अधायि) धारण किया जो (अयम्) यह (अर्कः) सत्कार करने योग्य (वसूनाम्) पृथिवी आदि के बीच (दिवीव) वा सूर्य ज्योति के बीच (त्वा) आपको (ईट्टे) ऐश्वर्य देता है, वह आप (नः) हम लोगों को (द्याम्) प्रकाश और (श्रोमतम्) सुनने योग्य को (अधि, धाः) अधिकता से धारण करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! जो विद्वान् तेजस्वियों के लिये प्रशंसा धारण करता, वह धुरी के समान सुख का आधार और घोड़े के समान वेगवान् हो बहुत लक्ष्मी पाकर सूर्य के समान इस संसार में प्रकाशित होता है ॥५॥

अन्वय: हे इन्द्र ! येन त्वया वाहे मह उग्राय धुरीवात्यो न वाजयन्नेष स्तोमोऽधायि योऽयमर्को वसूनां दिवीव त्वेट्टे स त्वं नो द्यां श्रोमतं चाधि धाः ॥५॥

पुनर्विद्वान् किंवत् किं कुर्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) (स्तोमः) श्लाघ्यो व्यवहारः (महे) महते (उग्राय) तेजस्विने (वाहे) सर्वान्सुखं प्रापयित्रे (धुरीव) सर्वे यानावयवा लग्नाः सन्तो गच्छन्ति (अत्यः) अश्वः (न) इव (वाजयन्) वेगं कारयन् (अधायि) ध्रियते (इन्द्र) परमैश्वर्यप्रद (त्वा) त्वाम् (अयम्) विद्वान् (अर्कः) सत्कर्त्तव्यः (ईट्टे) ऐश्वर्यं प्रयच्छति (वसूनाम्) पृथिव्यादीनां मध्ये (दिवीव) सूर्यज्योतिषीव (द्याम्) प्रकाशम् (अधि) (नः) अस्माकम् (श्रोमतम्) श्रोतव्यं विज्ञानमन्नादिकं वा (धाः) धेहि ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! यो विद्वान् तेजस्विभ्यः प्रशंसां धरति स धूर्वत्सर्वसुखाधारो वाजिवद्वेगवान् भूत्वा पुष्कलां श्रियं प्राप्य सूर्य इवात्र भ्राजते ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जो विद्वान तेजस्वी लोकांची प्रशंसा करतो तो आसाप्रमाणे सुखांचा आधार असतो व घोड्याप्रमाणे वेगवान असून पुष्कळ धन प्राप्त करून सूर्याप्रमाणे या जगात प्रकाशित होतो. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवा᳓ न इन्द्र वा᳓रियस्य पूर्धि
प्र᳓ ते महीं᳓ सुमतिं᳓ वेविदाम
इ᳓षम् पिन्व मघ᳓वद्भ्यः सुवी᳓रां
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
evá ← evá (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pūrdhi ← √pr̥̄- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

vā́ryasya ← vā́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

mahī́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

sumatím ← sumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vevidāma ← √vid- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

maghávadbhyaḥ ← maghávan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

pinva ← √pinv- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

suvī́rām ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ए॒व । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । वार्य॑स्य । पू॒र्धि॒ । प्र । ते॒ । म॒हीम् । सु॒ऽम॒तिम् । वे॒वि॒दा॒म॒ ।
इष॑म् । पि॒न्व॒ । म॒घव॑त्ऽभ्यः । सु॒ऽवीरा॑म् । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vāryasya ← vārya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth.”

• pūrdhi ← pṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• mahīṃ ← mahīm ← mah
• [noun], accusative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• sumatiṃ ← sumatim ← sumati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• vevidāma ← vevid ← √vid
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)

• iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• pinva ← pinv
• [verb], singular, Present imperative
• “swell; swell; overflow; abound.”

• maghavadbhyaḥ ← maghavan
• [noun], dative, plural, masculine
• “big.”

• suvīrāṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīrāṃ ← vīrām ← vīra
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• pāta ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; govern.”

• svastibhiḥ ← svasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

हे इन्द्र नः अस्मान् एव एवं वार्यस्य । तृतीयार्थे षष्ठी। वरणीयेन धनेन पूर्धि पूरय । ते तव महीं महतीं सुमतिम् अनुग्रहबुद्धिं वेविदाम भृशं लभेमहि । मघवद्भ्यः हविष्मद्भ्योऽस्मभ्यं सुवीरां शोभनपुत्रादियुताम् इषम् अन्नं पिन्व प्रयच्छेत्यर्थः । स्पष्टमन्यत् ॥ ॥ ८ ॥

English translation:

“In this manner, Indra, satisfy us (with the gift) of desirable (wealth); may we repeatedly experience yougreat giver; bestow upon us who are opulent (in offerings) food with male descendants; do you ever cherish uswith blessings.”

Just so, Indra, give to us of what is choice. May we continually procure your great benevolence.
Swell nourishment rich in heroes for the bounteous ones [=patrons]. – Do you protect us always with your blessings.

For pūrdhi see EWA s.v. PARIī2 ‘give’.

With precious things. O Indra, thus content us: may we attain to thine exalted favour.
Send our chiefs plenteous food with hero children. Preserve us evermore, ye Gods, with blessings.

Also gib uns, Indra, vom Besten mit vollen Händen! Wir möchten deine große Gunst erfahren. Gib den Lohnherren die Freude guter Söhne vollauf! - Behütet ihr uns immerdar mit eurem Segen!

So, Indra, fülle uns mit schöner Gabe; erlangen lass uns deine grosse Güte; Den Fürsten schenke männerreiche Labung; ihr Götter, schützt uns stets mit eurem Segen.

Так наполни нас, Индра, лучшим богатством!
Мы очень хотели б испытать твою великую благосклонность!
Для щедрых покровителей сделай набухшей радость от прекрасных сыновей!
Защищайте вы нас всегда (своими) милостями!

• इन्द्र:
• वसिष्ठः
• विराट्पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर मनुष्यों को परस्पर कैसे वर्तना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) शत्रुओं के विदीर्ण करनेवाले ! आप (वार्यस्य) ग्रहण करने योग्य (ते) आप की जिस (महीम्) बड़ी (सुमतिम्) उत्तम बुद्धि को हम लोग (वेविदाम) यथावत् पावें (एव) उसी को और (नः) हमको (प्र, पूर्धि) अच्छे प्रकार पूर्ण करो जिसको (मघवद्भ्यः) बहुत धनयुक्त पदार्थों से (सुवीराम्) उत्तम वीर हैं जिससे उस (इषम्) अन्न को हम लोग यथावत् प्राप्त हों। और उसको आप (पिन्व) सेवो उस सुमति और अन्न तथा (स्वस्तिभिः) सुखों से (यूयम्) तुम लोग (नः) हम लोगों की (सदा) सर्वदा (पात) रक्षा करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वान् ! आप हम लोगों के लिये धर्मयुक्त उत्तम बुद्धि को देओ, जिससे हम लोग अच्छे गुण-कर्म-स्वभावों को प्राप्त होकर सब मनुष्यों की अच्छे प्रकार रक्षा करें ॥६॥ इस सूक्त में इन्द्र, राजा, स्त्री-पुरुष और विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह चौबीसवाँ सूक्त और आठवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वं वार्यस्य ते यां महीं सुमतिं वयं वेविदाम तामेव नः प्र पूर्धि यां मघवद्भ्यः सुवीरामिषं वयं वेविदाम तां त्वं पिन्व तया सुमत्येषेण च स्वस्तिभिर्यूयं नः सदा पात ॥६॥

पुनर्मनुष्यैः परस्परं कथं वर्तितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एवा) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (नः) अस्मान् (इन्द्र) शत्रुदुःखविदारक (वार्यस्य) वरितुं योग्यस्य (पूर्धि) पूरय (प्र) (ते) तव (महीम्) महतीम् (सुमतिम्) शोभनां प्रज्ञाम् (वेविदाम) यथावल्लभेमहि (इषम्) अन्नम् (पिन्व) सेवस्व (मघवद्भ्यः) बहुधनयुक्तेभ्यः (सुवीराम्) शोभना वीरा यस्यास्ताम् (यूयम्) (पात) (स्वस्तिभिः) (सदा) (नः) अस्मान् ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वँस्त्वमस्मभ्यं धर्म्यां प्रज्ञां देहि यया वयं शुभान् गुणकर्मस्वभावान् प्राप्य सर्वाञ्जनान् सदा सुरक्षेम ॥६॥ अत्रेन्द्रराजस्त्रीपुरुषविद्वद्गुणकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति चतुर्विंशतितमं सूक्तमष्टमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वाना ! तू आम्हाला धर्मयुक्त बुद्धी दे. ज्यामुळे आम्ही चांगल्या गुण, कर्म, स्वभावाचा स्वीकार करून सर्व माणसांचे चांगल्या प्रकारे रक्षण करू. ॥ ६ ॥