ऋग्वेदे विश्वासटिप्पन्यः

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

सायण-भाष्यम्

‘ पिबा सोममिन्द्र मन्दतु त्वा’ इति नवर्चं पञ्चमं सूक्तम् । अनुक्रम्यते च – पिब नव वैराजमृतेऽन्त्याम्’ इति । वसिष्ठ ऋषिः । आदितोऽष्टौ विराजो नवमी त्रिष्ट्रप् । इन्द्रो देवता । दशरात्रे चतुर्थेऽहनि निष्केवल्यशस्त्रे ‘ पिबा सोममिन्द्र’ इति षट् स्तोत्रियानुरूपौ । सूत्रितं च– ’ वैराजं चेत्पृष्ठं पिबा सोममिन्द्र मन्दतु त्वेति षट् स्तोत्रियानुरूपौ’ (आश्व. श्रौ. ७. ११) इति । महाव्रतेऽपि निष्केवल्य आद्याः षडृचः । सूत्रितं च–’ पिबा सोममिन्द्र मन्दतु त्वेति षट्’ (ऐ. आ. ५. ३. १ ) इति । आद्या निष्केवल्यशस्त्रयाज्या । सूत्रितं च – पिबा सोममिन्द्र मन्दतु त्वेति याज्या’ (आश्व. श्रौ. ५. १५) इति । चतुर्थेऽहनि माध्यंदिनसवने होत्रकशस्त्रेषु सप्त विराजस्त्रींस्तृचान् कृत्वैकैकस्तृचः शंसनीयः । तत्र ‘न ते गिरः’ इत्याद्याश्चतस्र ऋचः । सूत्रितं च -’ न ते गिरो अपि मृष्ये तुरस्य प्र वो महे महिवृधे भरध्वम्’ (आश्व. श्रौ. ७. ११) इति ॥

Jamison Brereton

22 (538)
Indra
Vasiṣṭha Maitrāvaruṇi
9 verses: virāj 1–8, triṣṭubh 9
The focus of this hymn is entirely ritual: Indra is invited to drink the soma and to listen to the hymns of the poet, Vasiṣṭha, who in the 1st person names himself in verse 3 and calls attention to his devotion in verses 5 and 7. He acknowledges that there are competing rituals designed for Indra (vss. 6–7) and also acknowledges that no ritual activities and no hymns of men can quite measure up to the worth of Indra (vss. 8–9). Indeed, in this case Vasiṣṭha’s modesty seems justified: though the hymn is pleasingly phrased, it hardly counts as one of the pinnacles of R̥gvedic praise poetry.

Jamison Brereton Notes

Indra 25

01 पिबा सोममिन्द्र - विराट्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

पि᳓बा सो᳓ममिन्द्र म᳓न्दतु᳓ +++(=मादयतु)+++ त्वा᳓
यं᳓ ते सुषा᳓व हर्यश्व᳓+अ᳓द्रिः।
सोतु᳓र् +++(=सवकस्य)+++ बाहु᳓भ्यां सु᳓-यतो +++(अद्रिः)+++ न᳓+अ᳓र्वा +++(=अश्वः)+++ ।।

मूलम् ...{Loading}...

पिबा॒ सोम॑मिन्द्र॒ मन्द॑तु त्वा॒ यं ते॑ सु॒षाव॑ हर्य॒श्वाद्रिः॑ ।
सो॒तुर्बा॒हुभ्यां॒ सुय॑तो॒ नार्वा॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - विराट्

Thomson & Solcum

पि᳓बा सो᳓मम् इन्दर+ म᳓न्दतु त्वा
यं᳓ ते सुषा᳓व हरिअश्व अ᳓द्रिः
सोतु᳓र् बाहु᳓भ्यां सु᳓यतो न᳓ अ᳓र्वा

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mándatu ← √mand- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

píba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ádriḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

haryaśva ← háryaśva- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

suṣā́va ← √su- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

árvā ← árvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bāhúbhyām ← bāhú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:DU}

ná ← ná (invariable)

sotúḥ ← sotár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

súyataḥ ← súyata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

पिब॑ । सोम॑म् । इ॒न्द्र॒ । मन्द॑तु । त्वा॒ । यम् । ते॒ । सु॒साव॑ । ह॒रि॒ऽअ॒श्व॒ । अद्रिः॑ ।
सो॒तुः । बा॒हुऽभ्या॑म् । सुऽय॑तः । न । अर्वा॑ ॥

Hellwig Grammar

pibā ← pā
[verb], singular, Present imperative
“drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

somam ← soma
[noun], accusative, singular, masculine
“Soma; moon; soma [word]; Candra.”

indra
[noun], vocative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

mandatu ← mad
[verb], singular, Present imperative
“rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

tvā ← tvad
[noun], accusative, singular
“you.”

yaṃ ← yam ← yad
[noun], accusative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

te ← tvad
[noun], dative, singular
“you.”

suṣāva ← su
[verb], singular, Perfect indicative
“press out; su.”

haryaśvādriḥ ← haryaśva
[noun], vocative, singular, masculine
“Indra; Haryaśva.”

haryaśvādriḥ ← adriḥ ← adri
[noun], nominative, singular, masculine
“mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

sotur ← sotuḥ ← sotṛ
[noun], genitive, singular, masculine

bāhubhyāṃ ← bāhubhyām ← bāhu
[noun], instrumental, dual, masculine
“arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

suyato ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

suyato ← yataḥ ← yam
[verb noun], nominative, singular
“concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

nārvā ← na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

nārvā ← arvā ← arvan
[noun], nominative, singular, masculine
“horse; arvan [word]; racehorse.”

सायण-भाष्यम्

हे इन्द्र सोमं पिब । स सोमः त्वा त्वां मन्दतु मादयतु । हे हर्यश्व ते त्वदर्थं सोतुः अभिषवकर्तुः बाहुभ्याम् अर्वा न रश्मिभ्यामश्व इव सुयतः सुष्ठु परिगृहीतः अद्रिः ग्रावा यं सोमं सुषाव ॥

भट्टभास्कर-टीका

हे इन्द्र सोमं पिब, पीतश्चायं सोमः त्वां मन्दतु तर्पयतु । मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नगतिषु; व्यत्ययेन परस्मैपदम् । हे हर्यश्व हरिततुरङ्ग ते त्वदर्थं यं सोमं अद्रिः ग्रावा सुषाव अभिषुतवान् । किं स्वयमेव? नेत्याह - नेतुः अभिषोतुः ऋत्विजः । साधुकारिणि तृन् । तस्य बाहुभ्यां सह अद्रिस्सुषाव । यद्वा - सोतुर्बाहुभ्यां सुयतः सुष्ठु यन्त्रितः, अत एव नार्वा नारणशीलः स्वकार्यकरणे सुप्रतिष्ठितः । यद्वा - अतः न अर्वा न पापः, कार्यविरोधित्वमेव पापम् । अर्तेः ‘अन्येभ्योपि दृश्यते’ इति वनिप् । ततस्तुष्टस्त्वमस्मभ्यं अभिमतं देहीति ॥

Wilson

English translation:

“Drink, Indra, the Soma; may it exhilarate you, that which the stone tightly held like a horse (by thereins), by the arms of the grinder, has expressed, lord of bay horses for you.”

Jamison Brereton

Drink soma, Indra. Let it exhilarate you—(the soma) that the stone has pressed for you, you of the fallow bays,
(the stone) like a steed well guided by the arms of the presser.

Griffith

DRINK Soma, Lord of Bays, and let it cheer thee: Indra, the stone, like a well guided courser,
Directed by the presser’s arms hath pressed it.

Geldner

Trinke den Soma, Indra! Dich soll er berauschen, den dir, o Falbenfahrer, der Preßstein ausgepreßt hat, von den Armen des Pressers wohlgelenkt wie ein Rennpferd.

Grassmann

Den Soma trink, der dich berausche, Indra, den dir der Stein gepresst, o Herr der Füchse, Den wie ein Ross dir lenkt der Arm des Pressers.

Elizarenkova

Пей сому, Индра! Да опьянит тебя (тот),
Кто выжал для тебя, о повелитель буланых коней, давильный камень,
Легко управляемый руками давильщика, словно скаковой конь.

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
वसिष्ठः
भुरिगुष्णिक्
ऋषभः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब नव ऋचावाले बाईसवें सूक्त का प्रारम्भ है, इसके प्रथम मन्त्र में मनुष्य क्या करके कैसा हो, इस विषय को उपदेश करते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (हर्यश्च) मनोहर घोड़ेवाले (इन्द्र) रोग नष्टकर्त्ता वैद्यजन ! आप (अर्वा) घोड़े के (न) समान (सोमम्) बड़ी ओषधियों के रस को (पिब) पीओ (यम्) जिसको (अद्रिः) मेघ (सुषाव) उत्पन्न करता है और जो (सोतुः) सार निकालने वा (सुयतः) सार निकालने की और सिद्धि करनेवाले (ते) आपकी (बाहुभ्याम्) बाहुओं से कार्य सिद्धि करता है वह (त्वा) आपको (मन्दतु) आनन्दित करे ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे वैद्यो ! तुम जैसे घोड़े तृण, अन्न और जलादिकों का अच्छे प्रकार सेवन कर पुष्ट होते हैं, वैसे ही बड़ी ओषधियों के रसों को पीकर बलवान् होओ ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे हर्यश्वेन्द्र ! त्वमर्वा न सोमं पिब यमद्रिः सुषाव यः सोतुः सुयतस्ते बाहुभ्यां सुषाव स त्वा मन्दतु ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथ मनुष्यः किं कृत्वा कीदृशो भवेदित्याह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (पिबा) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (सोमम्) महौषधिरसम् (इन्द्र) रोगविदारक वैद्य (मन्दतु) आनन्दयतु (त्वा) त्वाम् (यम्) (ते) तव (सुषाव) (हर्यश्व) कमनीयाश्व (अद्रिः) मेघः (सोतुः) अभिषवकर्त्तुः (बाहुभ्याम्) (सुयतः) सुन्वतो निष्पादयतः (न) (अर्वा) वाजी ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे भिषजो ! यूयं यथा वाजिनो तृणान्नजलादिकं संसेव्य पुष्टा भवन्ति तथैव सोमं पीत्वा बलवन्तो भवत ॥१॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - विषयः

या सूक्तात इंद्र, राजा, शूर सेनापती, अध्यापक, अध्येता, परीक्षा देणारे व उपदेश करणाऱ्यांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे वैद्यांनो ! जसे घोडे तृण, अन्न व जल इत्यादी खाऊन पिऊन पुष्ट होतात तसे महौषधींचे रस प्राशन करून बलवान व्हा. ॥ १ ॥

02 यस्ते मदो - विराट्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

य᳓स् ते म᳓दो यु᳓जियश् चा᳓रुर् अ᳓स्ति
ये᳓न वृत्रा᳓णि हरिअश्व हं᳓सि
स᳓ त्वा᳓म् इन्द्र प्रभूवसो ममत्तु

मूलम् ...{Loading}...

यस्ते॒ मदो॒ युज्य॒श्चारु॒रस्ति॒ येन॑ वृ॒त्राणि॑ हर्यश्व॒ हंसि॑ ।
स त्वामि॑न्द्र प्रभूवसो ममत्तु ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - विराट्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

cā́ruḥ ← cā́ru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádaḥ ← máda- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yújyaḥ ← yújya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

háṁsi ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

haryaśva ← háryaśva- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ṇi ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mamattu ← √mad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

prabhūvaso ← prabhū́vasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

पद-पाठः

यः । ते॒ । मदः॑ । युज्यः॑ । चारुः॑ । अस्ति॑ । येन॑ । वृ॒त्राणि॑ । ह॒रि॒ऽअ॒श्व॒ । हंसि॑ ।
सः । त्वाम् । इ॒न्द्र॒ । प्र॒भु॒व॒सो॒ इति॑ प्रभुऽवसो । म॒म॒त्तु॒ ॥

Hellwig Grammar

yas ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

te ← tvad
[noun], dative, singular
“you.”

mado ← madaḥ ← mada
[noun], nominative, singular, masculine
“drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

yujyaś ← yujyaḥ ← yujya
[noun], nominative, singular, masculine
“adequate to(p); appropriate; united; allied.”

cārur ← cāruḥ ← cāru
[noun], nominative, singular, masculine
“pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

asti ← as
[verb], singular, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

yena ← yad
[noun], instrumental, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

vṛtrāṇi ← vṛtra
[noun], accusative, plural, neuter
“enemy.”

haryaśva
[noun], vocative, singular, masculine
“Indra; Haryaśva.”

haṃsi ← han
[verb], singular, Present indikative
“kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

tvām ← tvad
[noun], accusative, singular
“you.”

indra
[noun], vocative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

prabhūvaso ← prabhūvasu
[noun], vocative, singular, masculine

mamattu ← mad
[verb], singular, Perfect imperative
“rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

सायण-भाष्यम्

हे हर्यश्व ते तव यः युज्यः अनुगुणः चारुः समीचीनः मदः मदकरः सोमः अस्ति विद्यते येन च पीतेन सोमेन वृत्राणि हंसि हे प्रभूवसो प्रभूतंधन इन्द्र त्वां सः सोमः ममत्तु मादयतु ।

Wilson

English translation:

“May the exhilarating Soma which is fit for and suitable to you, by which, lord of bay horses, you slayVṛtra, exhilarate you, Indra, abounding in riches.”

Jamison Brereton

The dear exhilarating drink that exists to be yoked by you, with which you smash obstacles, you of the fallow bays,
let that one exhilarate you, Indra of preeminent goods.

Jamison Brereton Notes

I tr. ásti as an existential (“exists to be yoked”) rather than simply a copula with the predicated gerundive yújyaḥ (“is to be yoked”) because the 3rd sg. pres. of √as is almost always an existential, given that the copula is almost always gapped.

However, this may be too emphatic a tr., and it is the case that a surface copula is more likely to be found in subordinate clauses than main clauses. See Jamison 1990 (“Tense of the Predicated Past Participle …,” IIJ 33: 1-19) pp. 4–5. The gerundive + asi in 7c (hávyaḥ … asi “you are to be invoked”) supports a simple copula interpr.

here.

Griffith

So let the draught of joy, thy dear companion, by which, O Lord of Bays, thou slayest foemen,
Delight thee, Indra, Lord of princely treasures.

Geldner

Der Rauschtrank, der dir zukommt und genehm ist, mit dem du die Feinde erschlägst, du Falbenfahrer, der soll dich berauschen, schatzreicher Indra!

Grassmann

Den Rauschtrank, den du liebst und der dir werth ist, durch den du schlägst den Feind, o Füchselenker, Der möge, reicher Indra, dich berauschen.

Elizarenkova

(Тот) пьянящий напиток, что подходит тебе и приятен,
С чьей помощью ты поражаешь врагов, о повелитель буланых коней,
Да опьянит он тебя, о Индра – владыка многих благ!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
वसिष्ठः
निचृदनुष्टुप्
गान्धारः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर वह राजा किसके तुल्य क्या करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (प्रभूवसो) समर्थ और वसानेवाले (हर्यश्च) हरणशील घोड़ों से युक्त (इन्द्र) परमैश्वर्यवान् राजा ! (यः) जो (ते) आप का (युज्यः) योग करने योग्य (चारुः) सुन्दर (मदः) आनन्द (अस्ति) है वा (येन) जिससे सूर्य (वृत्राणि) मेघ के अङ्गों को, वैसे शत्रुओं की सेना के अङ्गों का (हंसि) विनाश करते हो (सः) वह (त्वाम्) तुम्हें (ममत्तु) आनन्दित करे ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जिस-जिस उपाय से दुष्ट बलहीन हों, उस-उस उपाय का राजा अनुष्ठान करे अर्थात् आरम्भ करे ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे प्रभूवसो हर्यश्वेन्द्र ! यस्ते युज्यश्चारुर्मदोऽस्ति येन सूर्यो वृत्राणि शत्रुसेनाङ्गानि हंसि स त्वां ममत्तु ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनः स राजा किंवत्किं कुर्यादित्याह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (ते) तव (मदः) आनन्दः (युज्यः) योक्तुमर्हः (चारुः) सुन्दरः (अस्ति) (येन) (वृत्राणि) मेघाङ्गानीव शत्रुसेनाङ्गानि (हर्यश्व) हरयो हरणशीलो अश्वा यस्य तत्सम्बुद्धौ (हंसि) विनाशयसि (सः) (त्वाम्) (इन्द्र) (प्रभूवसो) यः समर्थश्चासौ वासिता च तत्सम्बुद्धौ (ममत्तु) आनन्दयतु ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - येन येनोपायेन दुष्टा बलहीना भवेयुस्तं तमुपायं राजाऽनुतिष्ठेत् ॥२॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - ज्या ज्या उपायांनी दुष्ट मनुष्य बलहीन होईल ते ते उपाय राजाने योजावेत. ॥ २ ॥

03 बोधा सु - विराट्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

बो᳓धा सु᳓ मे मघवन् वा᳓चम् ए᳓मां᳓
यां᳓ ते व᳓सिष्ठो अ᳓र्चति प्र᳓शस्तिम्
इमा᳓ ब्र᳓ह्म सधमा᳓दे जुषस्व

मूलम् ...{Loading}...

बोधा॒ सु मे॑ मघव॒न्वाच॒मेमां यां ते॒ वसि॑ष्ठो॒ अर्च॑ति॒ प्रश॑स्तिम् ।
इ॒मा ब्रह्म॑ सध॒मादे॑ जुषस्व ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - विराट्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bódha ← √budh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

imā́m ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

sú ← sú (invariable)

vā́cam ← vā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

árcati ← √r̥c- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

práśastim ← práśasti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vásiṣṭhaḥ ← vásiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yā́m ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

sadhamā́de ← sadhamā́da- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

बोध॑ । सु । मे॒ । म॒घ॒ऽव॒न् । वाच॑म् । आ । इ॒माम् । याम् । ते॒ । वसि॑ष्ठः । अर्च॑ति । प्रऽश॑स्तिम् ।
इ॒मा । ब्रह्म॑ । स॒ध॒ऽमादे॑ । जु॒ष॒स्व॒ ॥

Hellwig Grammar

bodhā ← bodha ← budh
[verb], singular, Present imperative
“understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”

su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

me ← mad
[noun], genitive, singular
“I; mine.”

maghavan
[noun], vocative, singular, masculine
“Indra; maghavan [word].”

vācam ← vāc
[noun], accusative, singular, feminine
“speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

emāṃ ← ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

emāṃ ← imām ← idam
[noun], accusative, singular, feminine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

yāṃ ← yām ← yad
[noun], accusative, singular, feminine
“who; which; yat [pronoun].”

te ← tvad
[noun], dative, singular
“you.”

vasiṣṭho ← vasiṣṭhaḥ ← vasiṣṭha
[noun], nominative, singular, masculine
“Vasiṣṭha; vasiṣṭha [word].”

arcati ← arc
[verb], singular, Present indikative
“sing; worship; honor; praise; welcome.”

praśastim ← praśasti
[noun], accusative, singular, feminine
“announcement; praise; respect.”

imā ← idam
[noun], accusative, plural, neuter
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

brahma ← brahman
[noun], accusative, singular, neuter
“brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

sadhamāde ← sadhamāda
[noun], locative, singular, masculine
“banquet; party; drink.”

juṣasva ← juṣ
[verb], singular, Present imperative
“enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

सायण-भाष्यम्

हे मघवन् धनवन्निन्द्र ते तव प्रशस्तिं स्तुतिरूपां यां वाचं वसिष्ठः अर्चति वदति ताम् इमां मे वसिष्ठस्य संबन्धिनीं वाचं सु आ बोध सुष्ठु अभिबुध्यस्व । किंच इमा इमानि ब्रह्म ब्रह्माणि सधमादे यज्ञे जुषस्व सेवस्व ॥

Wilson

English translation:

“Understand thoroughly, Maghavan, this my speech, this praise of you, which Vasiṣṭha recites; bepleased by these prayers at the sacrifice.”

Jamison Brereton

Take heed of this speech of mine, o bounteous one, which Vasiṣṭha chants to you as an encomium;
enjoy these sacred formulations at the (time of) joint revelry.

Jamison Brereton Notes

The position of ā́in the middle of the NP vā́cam … imā́m is worth noting.

Grassmann takes it as a preverb with bódhā, but √budh does not otherwise occur with ā́, and its position would not be normal for a preverb in tmesis. Note also that bódhā + SPEECH is found in the next vs. (bódhā … manīṣā́m) and in the preceding hymn (VII.21.1d bódhā … stómam), both times without preverb. I am tempted to assume that the poet inserted an unnecessary adverbial ā́‘here’ to produce a proper cadence.

Pāda-final vā́cam émā́m is also found in IX.97.13, a verse attributed to Upamanyu Vāsiṣṭha, again without obvious function.

Griffith

Mark closely, Maghavan, the words I utter, this eulogy recited by Vasistha:
Accept the prayers I offer at thy banquet.

Geldner

Achte fein auf dies mein Wort, du Gabenreicher, auf das Lob, das dir Vasistha singt. Erfreue dich an diesen erbaulichen Reden bei dem Somagelage!

Grassmann

Beachte recht, o mächt’ger, dies mein Loblied, das dir Vasischtha singt zu deinem Preise, Nimm diese Bitten an beim Festgelage.

Elizarenkova

Чутко внемли этой речи моей, о щедрый,
(Той) хвале, что поет тебе Васиштха.
Насладись этими молитвами на совместном пиршестве (сомы)!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
वसिष्ठः
भुरिगनुष्टुप्
गान्धारः

04 श्रुधी हवम् - विराट्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

श्रुधी᳓ ह᳓वं विपिपान᳓स्य अ᳓द्रेर्
बो᳓धा वि᳓प्रस्य अ᳓र्चतो मनीषा᳓म्
कृष्वा᳓ दु᳓वांसि अ᳓न्तमा स᳓चेमा᳓

मूलम् ...{Loading}...

श्रु॒धी हवं॑ विपिपा॒नस्याद्रे॒र्बोधा॒ विप्र॒स्यार्च॑तो मनी॒षाम् ।
कृ॒ष्वा दुवां॒स्यन्त॑मा॒ सचे॒मा ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - विराट्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ádreḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śrudhí ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

vipipānásya ← √pā- 3 (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

árcataḥ ← √r̥c- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

bódha ← √budh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

manīṣā́m ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

víprasya ← vípra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ántamā ← ántama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dúvāṁsi ← dúvas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

kr̥ṣvá ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

sácā ← sácā (invariable)

पद-पाठः

श्रु॒धि । हव॑म् । वि॒ऽपि॒पा॒नस्य॑ । अद्रेः॑ । बोध॑ । विप्र॑स्य । अर्च॑तः । म॒नी॒षाम् ।
कृ॒ष्व । दुवां॑सि । अन्त॑मा । सचा॑ । इ॒मा ॥

Hellwig Grammar

śrudhī ← śru
[verb], singular, Aorist imperative
“listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

havaṃ ← havam ← hava
[noun], accusative, singular, masculine
“invocation.”

vipipānasyādrer ← vipipānasya ← vipā ← √pā
[verb noun], genitive, singular
“drink; drink.”

vipipānasyādrer ← adreḥ ← adri
[noun], genitive, singular, masculine
“mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

bodhā ← bodha ← budh
[verb], singular, Present imperative
“understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”

viprasyārcato ← viprasya ← vipra
[noun], genitive, singular, masculine
“Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

viprasyārcato ← arcataḥ ← arc
[verb noun], genitive, singular
“sing; worship; honor; praise; welcome.”

manīṣām ← manīṣā
[noun], accusative, singular, feminine
“hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

kṛṣvā ← kṛṣva ← kṛ
[verb], singular, Aorist imperative
“make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

duvāṃsy ← duvāṃsi ← duvas
[noun], accusative, plural, neuter
“worship.”

antamā ← antama
[noun], accusative, plural, neuter
“intimate; bosom(a).”

sacemā ← sacā
[adverb]
“jointly.”

sacemā ← imā ← idam
[noun], accusative, plural, neuter
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

सायण-भाष्यम्

हे इन्द्र विपिपानस्य विपीतवतो विपिबतो वा मस अद्रेः ग्राव्णः हवम् आह्वानं श्रुधि शृणु । तथा च निगमान्तरं–’ ग्रावभ्यो वाचं वदता वदद्यः् ’ (ऋ. सं. १०. ९४. १ ) इति । विप्रस्य प्राज्ञस्य वसिष्ठस्य अर्चतः स्तुवतः मनीषां स्तुतिं बोध बुध्यस्व च। इमा इमानि क्रियमाणानि दुवांसि परिचरणानि अन्तमा अन्तिकतमानि बुद्धिस्थानि सचा सह सहायभूतः सन् वा कृष्व कुरु च ॥

Wilson

English translation:

“Hear the invocation of the (grinding) stone, (of me) repeatedly drinking (the Soma), comprehend thehymn of the adoring sage, and, friendly (with us), take to your near consideration these adorations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Of merepeatedly drinking the Soma: śrudhi havam vipipanasya adraḥ: mama pipipana: pa, to drink, vipitavat or vipivat;take to your near consideration: kriśva duvansi antama sachema = mani paricharanāni antikatamānibuddhisthāni sahāya bhūta san kuru

Jamison Brereton

Hear the call of the (pressing) stone as it drinks out (the sap); take heed of the inspired thought of the poet as he chants. Make these gestures of friendship most intimately your own here (at the pressing).

Jamison Brereton Notes

The lexeme ví √pā in later Vedic is regularly found in specialized sense in the Sautrāmaṇī ritual, and there it refers to the feat of separating the surā from the other liquid (milk or soma). This sense and context are already found in the late RVic hymn X.131.4 in the med. part. vipipānā́. See Oldenberg ad loc. (and NGGW 1893, 348- 49). Though it has been suggested that this usage belongs to a separate root √pā ‘go’ (see, e.g., EWA s.v. PĀ3 ), this seems unnecessary and somewhat perverse. Although the other ví √pā passages (all medial) don’t have a Sautrāmaṇī association, I think they (or most of them) belong to this same lexeme, though Oldenberg is less certain. Here the stones are separating the soma juice from the stalk. In IV.16.3 the pressing stone is also the subj., and there is a pressing stone association in III.53.10. However, I.112.15 is more enigmatic. The subj. there is an ant (or someone called “ant”), vamrá-, and the vignette occupies half a pāda in a list of the Aśvins’ helpful deeds.

For further on that passage, see disc. ad loc.

Griffith

Hear thou the call of the juice-drinking press-stone: hear thou the Brahman’s hymn who sings and lauds thee.
Take to thine inmost self these adorations.

Geldner

Höre auf den Ruf des Preßsteins, der den Saft heraustrinkt, achte auf des lobsingenden Redners Dichtung; diese Huldigung laß dir dabei recht nahe gehen!

Grassmann

Vernimm den Schall des saftdurchtränkten Steines, merk’ auf das Lied des Sängers, der dich preiset, Lass diese Gaben alle recht dir lieb sein.

Elizarenkova

Слушай призыв давильного камня, выпивающего (сок)!
Заметь молитву воспевающего вдохновенного (поэта)!
Сделай эти почести близкими для себя!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
वसिष्ठः
आर्ची पङ्क्तिः
पञ्चमः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर पढ़ने-पढ़ानेवाले परस्पर कैसे वर्तें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे परम विद्वान् ! आप (विपिपानस्य) विविध प्रकार के पीने जिस से बनें उस (अद्रेः) मेघ के समान (अर्चतः) सत्कार करते हुए (विप्रस्य) उत्तम बुद्धिवाले जन के (हवम्) शब्दसमूह को (श्रुधि) सुनो (मनीषाम्) उत्तम बुद्धि को (बोध) जानो और (इमा) इन (अन्तमा) समीपस्थ (दुवांसि) सेवनों को (सचा) सम्बन्ध करो ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे जिज्ञासु विद्यार्थी जनो ! तुम अपना पढ़ा हुआ परीक्षा लेनेवाले विद्वान् को सुनाओ, वहाँ वे जो उपदेश करें, उनका निरन्तर सेवन करो ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे परमविद्वँस्त्वं विपिपानस्याद्रेरिवार्चतो विप्रस्य हवं श्रुधि मनीषां बोधेमान्तमा दुवांसि सचा कृष्व ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनरध्यापकाऽध्येतारः परस्परं कथं वर्तेरन्नित्याह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (श्रुधि) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (हवम्) शब्दसमूहम् (विपिपानस्य) विविधानि पानानि यस्मात् तस्य (अद्रेः) मेघस्येव (बोध) विजानीहि। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (विप्रस्य) मेधाविनः। (अर्चतः) सत्क्रियां कुर्वतः (मनीषाम्) प्रज्ञाम् (कृष्व) कुरुष्व। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (दुवांसि) परिचरणानि (अन्तमा) समीपस्थानि (सचा) सम्बन्धेन (इमा) इमानि ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे जिज्ञासवो ! यूयं स्वकीयं पठितं परीक्षकाय विदुषे श्रावयन्तु तत्र ते यदुपदिशेयुस्तानि सततं सेवध्वम् ॥४॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे जिज्ञासू विद्यार्थ्यांनो ! तुम्ही अध्ययन केलेले सर्व परीक्षक असलेल्या विद्वानांना ऐकवा व ते जो उपदेश करतात त्याचा निरंतर स्वीकार करा. ॥ ४ ॥

05 न ते - विराट्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

न᳓ ते गि᳓रो अ᳓पि मृष्ये तुर᳓स्य
न᳓ सुष्टुति᳓म् असुरि᳓यस्य विद्वा᳓न्
स᳓दा ते ना᳓म स्वयशो विवक्मि

मूलम् ...{Loading}...

न ते॒ गिरो॒ अपि॑ मृष्ये तु॒रस्य॒ न सु॑ष्टु॒तिम॑सु॒र्य॑स्य वि॒द्वान् ।
सदा॑ ते॒ नाम॑ स्वयशो विवक्मि ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - विराट्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ápi ← ápi (invariable)

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

mr̥ṣye ← √mr̥ṣ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

turásya ← turá- 1 (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asuryàsya ← asuryà- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

suṣṭutím ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

sádā ← sádā (invariable)

svayaśaḥ ← sváyaśas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vivakmi ← √vañc- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

पद-पाठः

न । ते॒ । गिरः॑ । अपि॑ । मृ॒ष्ये॒ । तु॒रस्य॑ । न । सु॒ऽस्तु॒तिम् । अ॒सु॒र्य॑स्य । वि॒द्वान् ।
सदा॑ । ते॒ । नाम॑ । स्व॒ऽय॒शः॒ । वि॒व॒क्मि॒ ॥

Hellwig Grammar

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

te ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

giro ← giraḥ ← gir
[noun], accusative, plural, feminine
“hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

api
[adverb]
“besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

mṛṣye ← mṛṣ
[verb], singular, Present indikative
“forgive; endure; heed; pardon; neglect; forget.”

turasya ← tura
[noun], genitive, singular, neuter
“powerful; noble; noble.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

suṣṭutim ← suṣṭuti
[noun], accusative, singular, feminine
“hymn; praise.”

asuryasya ← asurya
[noun], genitive, singular, neuter
“dignity.”

vidvān ← vid
[verb noun], nominative, singular
“know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

sadā
[adverb]
“always; continually; always; perpetually.”

te ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

nāma ← nāman
[noun], accusative, singular, neuter
“name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

svayaśo ← sva
[noun]
“own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

svayaśo ← yaśaḥ ← yaśas
[noun], vocative, singular, masculine
“fame; Yaśas.”

vivakmi ← vac
[verb], singular, Present indikative
“say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

सायण-भाष्यम्

हे इन्द्र तुरस्य शत्रूणां हिंसकस्य ते तव गिरः स्तुतीः असुर्यस्य । द्वितीयार्थे षष्ठी । त्वदीयमसुर्यं बलं विद्वान् जानन्नहं न अपि मृष्ये । मृषिर्मार्जनकर्मा । न मार्जयामि । न परित्यजामीत्यर्थः । सुष्टुतिं शोभनां स्तुतिं च न अपि मृष्ये। मृषेर्मार्जनकर्मत्वमन्यत्रापि दृश्यते । तद्यथा–’ मा नो अग्ने सख्या पित्र्याणि प्र मर्षिष्ठाः’ (ऋ. सं. १. ७१. १०) इति । किंतु स्वयशः असाधारणयशः ते तव नाम स्तोत्रं सदैव विवक्मि ब्रवीमि ॥ ॥ ५ ॥

Wilson

English translation:

“Knowing of your strength, I refrain not from the praise nor from the glorification of you, the destroyer (offoes), but ever proclaim your especial care.”

Jamison Brereton

I, a knowing (man), do not neglect the hymns for you, the surpassing one, nor the good praise of your lordship:
always I keep pronouncing your name, self-glorious one.

Jamison Brereton Notes

A nice example of the potential iterative-repetitive value of a reduplicated present (vivakmi) reinforced by an adverb (sádā ‘always’).

Griffith

I know and ne’er forget the hymns and praises of thee, the Conqueror, and thy strength immortal.
Thy name I ever utter. Self-Refulgent

Geldner

Nicht vergesse ich die Lobreden auf dich, den Höherstehenden, nicht den Lobpreis auf den Asurischen, ich der Kundige. Immer verkünde ich deinen Namen, du Selbstherrlicher.

Grassmann

Mit Wissen nie versäum’ ich deine Lieder, das schöne Lob des starken Himmelsgeistes, Selbstherrlicher, stets ruf’ ich deinen Namen.

Elizarenkova

Не забуду я ни хвалебных песен для тебя, стремительного,
Ни прекрасной хвалы для (тебя,) асурского, я знаток.
Всегда провозглашаю я твое имя, о обладающий собственным блеском!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
वसिष्ठः
अनुष्टुप्
गान्धारः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर परीक्षक जन क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्यार्थी ! नहीं है विद्या में अभ्यास जिसको ऐसे (ते) तेरे (तुरस्य) शीघ्रता करनेवाले की (गिरः) वाणियों को (विद्वान्) विद्वान् मैं (न, मृष्ये) नहीं विचारता (अपि) अपितु (असुर्यस्य) मूर्खों में प्रसिद्ध हुए जन की (सुष्टुतिम्) उत्तम प्रशंसा को (न) नहीं विचारता (ते) तेरे (नाम) नाम और (स्वयशः) अपनी कीर्त्ति की (सदा) सदा (विवक्मि) विवेक से परीक्षा करता हूँ ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - विद्वान् जन परीक्षा में जिनको आलसी, प्रमादी और निर्बुद्धि देखे, उनकी न परीक्षा करे और न पढ़ावे और जो उद्यमी अर्थात् परिश्रमी उत्तम बुद्धि, विद्याभ्यास में तत्पर बोधयुक्त हों, उनकी उत्तम परीक्षा कर उन्हें अच्छा उत्साह दे ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे विद्यार्थिन् ! अनभ्यस्तविद्यस्य ते तुरस्य गिरो विद्वानहं न मृष्येऽपि त्वसुर्यस्य सुष्टुतिं न मृष्ये ते तव नाम स्वयशश्च सदा विवक्मि ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनः परीक्षकाः किं कुर्य्युरित्याह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (न) (ते) तव (गिरः) वाचः (अपि) (मृष्ये) विचारये (तुरस्य) क्षिप्रं कुर्वतः (न) (सुष्टुतिम्) शोभनां प्रशंसाम् (असुर्यस्य) असुरेषु मूर्खेषु भवस्य (विद्वान्) (सदा) (ते) (नाम) संज्ञाम् (स्वयशः) स्वकीयकीर्तिम् (विवक्मि) विवेकेन परीक्षयामि ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - विद्वान् परीक्षायां यानलसान् प्रमादिनो निर्बुद्धीन् पश्येत्तान्न परीक्षयेन्नाप्यध्यापयेत्। ये चोद्यमिनः सुबुद्धयो विद्याभ्यासे तत्परा बोधयुक्ताः स्युस्तान् सुपरीक्ष्य प्रोत्साहयेत् ॥५॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परीक्षेत जे आळशी, प्रमादी व निर्बुद्ध असतील त्यांची विद्वानांनी परीक्षा घेऊ नये व त्यांना शिकवू नये. जे उद्यमी अर्थात परिश्रमी, सुबुद्ध, विद्याभ्यासात तत्पर बोधयुक्त असतील त्यांचे उत्तम परीक्षण करून उत्साही बनवावे. ॥ ५ ॥

06 भूरि हि - विराट्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

भू᳓रि हि᳓ ते स᳓वना मा᳓नुषेषु
भू᳓रि मनीषी᳓ हवते तुवा᳓म् इ᳓त्
मा᳓ अरे᳓ अस्म᳓न् मघवञ् जियो᳓क् कः

मूलम् ...{Loading}...

भूरि॒ हि ते॒ सव॑ना॒ मानु॑षेषु॒ भूरि॑ मनी॒षी ह॑वते॒ त्वामित् ।
मारे अ॒स्मन्म॑घव॒ञ्ज्योक्कः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - विराट्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

hí ← hí (invariable)

mā́nuṣeṣu ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

sávanā ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

havate ← √hū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ít ← ít (invariable)

manīṣī́ ← manīṣín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

āré ← āré (invariable)

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

jyók ← jyók (invariable)

kar ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mā́ ← mā́ (invariable)

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

भूरि॑ । हि । ते॒ । सव॑ना । मानु॑षेषु । भूरि॑ । म॒नी॒षी । ह॒व॒ते॒ । त्वाम् । इत् ।
मा । आ॒रे । अ॒स्मत् । म॒घ॒ऽव॒न् । ज्योक् । क॒रिति॑ कः ॥

Hellwig Grammar

bhūri
[noun], nominative, singular, neuter
“much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

hi
[adverb]
“because; indeed; for; therefore; hi [word].”

te ← tvad
[noun], dative, singular
“you.”

savanā ← savana
[noun], nominative, plural, neuter
“yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

mānuṣeṣu ← mānuṣa
[noun], locative, plural, masculine
“man; man.”

bhūri
[noun], accusative, singular, neuter
“much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

manīṣī ← manīṣin
[noun], nominative, singular, masculine
“sage; expert; devout.”

havate ← hvā
[verb], singular, Present indikative
“raise; call on; call; summon.”

tvām ← tvad
[noun], accusative, singular
“you.”

it ← id
[adverb]
“indeed; assuredly; entirely.”

māre ← mā
[adverb]
“not.”

māre ← āre
[adverb]
“far.”

asman ← asmat ← mad
[noun], ablative, plural
“I; mine.”

maghavañ ← maghavan
[noun], vocative, singular, masculine
“Indra; maghavan [word].”

jyok
[adverb]
“long.”

kaḥ ← kṛ
[verb], singular, Aorist inj. (proh.)
“make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

सायण-भाष्यम्

हे मघवन् ते तव सवना सवनानि सोमाभिषवणानि भूरि भूरीणि मानुषेषु अस्मासु वर्तन्त इति शेषः । मनीषी स्तोता त्वामित् त्वामेव भूरि हवते नितरां ह्वयति स्तौति । अतः अस्मत् अस्मत्तः आरे दूरे ज्योक् चिरकालं मा कः आत्मानं मा कार्षीः। क्षिप्रमात्मानमस्मदासन्नं कुर्वित्यर्थः ॥

Wilson

English translation:

“Many are the sacrifices offered, Maghavan, to you among mankind; constantly does worshipper indeedinvoke you; therefore be not far nor be a long time from us.”

Jamison Brereton

Since there are many pressings for you among the sons of Manu, many times does a man of inspired thought call on you alone.
Don’t make a long delay at a distance from us, bounteous one.

Griffith

Among mankind many are thy libations, and many a time the pious sageinvokes thee.
O Maghavan, be not long distant from us.

Geldner

Denn viele Trankspenden sind für dich bei den Menschen; vielmals ruft dich der Dichtende an. Säume nicht fern von uns, du Gabenreicher!

Grassmann

Denn manch Gelage ist dir bei den Menschen, und viele Bitten rufen dich vor allen, Nicht halt von uns dich lange fern, o mächt’ger.

Elizarenkova

Много ведь для тебя возлияний сомы у людей,
Много (раз) мудрый (поэт) призывает только тебя.
Не медли вдалеке от нас, щедрый!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
वसिष्ठः
विराडनुष्टुप्
गान्धारः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर मनुष्यों को क्या इच्छा करनी चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) बहुत विद्यारूपी ऐश्वर्य्ययुक्त ! जो (मानुषेषु) मनुष्यों में (भूरि) बहुत (मनीषी) बुद्धिवाला जन (ते) आपके (सवना) यज्ञसिद्धि करानेवाले कर्मों वा प्रेरणाओं को (भूरि) बहुत (हवते) ग्रहण करता तथा जो (त्वाम्) आप की (इत्) ही स्तुति प्रशंसा करता (हि) उसी को (अस्मत्) हम लोगों से (आरे) दूर (ज्योक्) निरन्तर (मा, कः) मत करो, किन्तु सदा हमारे समीप रक्खो ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो निश्चय से मनुष्यों के बीच उत्तम विद्वान् आप्त परीक्षा करनेवाला हो, उसको तथा अन्य अध्यापकों की निरन्तर प्रार्थना करो। आप लोगों को हमारे निकट जो धार्मिक, विद्वान् हो, यही निरन्तर रखने योग्य है, जो मिथ्या प्यारी वाणी बोलनेवाला न हो ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मघवन् बहुविद्यैश्वर्ययुक्त ! यो मानुषेषु भूरि मनीषी ते सवना भूरि हवते ये हि त्वामित् स्तौति तं ह्यस्मदारे ज्योग्मा कः किन्तु सदाऽस्मत्समीपे रक्षेः ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनर्मनुष्यैः किमेष्टव्यमित्याह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (भूरि) बहूनि (हि) खलु (ते) तव (सवना) सवनानि यज्ञसाधककर्माण्यैश्वर्याणि कर्माणि प्रेरणानि वा (मानुषेषु) मनुष्येषु (भूरि) बहु (मनीषी) मेधावी (हवते) गृह्णाति स्तौति वा (त्वाम्) (इत्) एव (मा) (आरे) दूरे समीपे वा (अस्मत्) (मघवन्) बह्वैश्वर्ययुक्त (ज्योक्) निरन्तरम् (कः) कुर्याः ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यो हि मनुष्याणां मध्य उत्तमो विद्वानाप्तः परीक्षको भवेत्तमन्यानध्यापकांश्च सततं प्रार्थयेयुर्भवद्भिरस्माकं निकटे यो धार्मिको विद्वान् भवेत् स एव निरन्तरं रक्षणीयो यश्च मिथ्याप्रियवादी न स्यात् ॥६॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो माणसांमध्ये उत्तम विद्वान परीक्षक असेल त्याची व इतर अध्यापकांची निरंतर प्रार्थना, प्रशंसा करा. जो धार्मिक विद्वान असेल तोच रक्षण करण्यायोग्य आहे. फक्त तो असत्य बोलणारा नसावा. ॥ ६ ॥

07 तुभ्येदिमा सवना - विराट्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तु᳓भ्ये᳓द् इमा᳓ स᳓वना शूर वि᳓श्वा
तु᳓भ्यम् ब्र᳓ह्माणि व᳓र्धना कृणोमि
तुवं᳓ नृ᳓भिर् ह᳓वियो विश्व᳓धासि

मूलम् ...{Loading}...

तुभ्येदि॒मा सव॑ना शूर॒ विश्वा॒ तुभ्यं॒ ब्रह्मा॑णि॒ वर्ध॑ना कृणोमि ।
त्वं नृभि॒र्हव्यो॑ वि॒श्वधा॑सि ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - विराट्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
imā́ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ít ← ít (invariable)

sávanā ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

túbhya ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

bráhmāṇi ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

kr̥ṇomi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

várdhanā ← várdhana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hávyaḥ ← hávya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nŕ̥bhiḥ ← nár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

viśvádhā ← viśvádhā (invariable)

पद-पाठः

तुभ्य॑ । इत् । इ॒मा । सव॑ना । शू॒र॒ । विश्वा॑ । तुभ्य॑म् । ब्रह्मा॑णि । वर्ध॑ना । कृ॒णो॒मि॒ ।
त्वम् । नृऽभिः॑ । हव्यः॑ । वि॒श्वधा॑ । अ॒सि॒ ॥

Hellwig Grammar

tubhyed ← tubhya ← tvad
[noun], dative, singular
“you.”

tubhyed ← id
[adverb]
“indeed; assuredly; entirely.”

imā ← idam
[noun], nominative, plural, neuter
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

savanā ← savana
[noun], nominative, plural, neuter
“yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

śūra
[noun], vocative, singular, masculine
“hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

viśvā ← viśva
[noun], nominative, plural, neuter
“all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

tubhyam ← tvad
[noun], dative, singular
“you.”

brahmāṇi ← brahman
[noun], accusative, plural, neuter
“brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

vardhanā ← vardhana
[noun], accusative, plural, neuter
“increasing; fortifying; promotive; prolonging.”

kṛṇomi ← kṛ
[verb], singular, Present indikative
“make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

nṛbhir ← nṛbhiḥ ← nṛ
[noun], instrumental, plural, masculine
“man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

havyo ← havyaḥ ← hvā
[verb noun], nominative, singular
“raise; call on; call; summon.”

viśvadhāsi ← viśvadha
[adverb]

viśvadhāsi ← asi ← as
[verb], singular, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

सायण-भाष्यम्

हे शूर तुभ्येत् तुभ्यमेव इमा इमानि विश्वा विश्वानि सवना सोमाभिषवणानि मया क्रियन्त इति शेषः । तुभ्यं त्वदर्थमेव वर्धना वर्धनानि ब्रह्माणि स्तोत्राणि कृणोमि करोमि। त्वम् एव नृभिः यज्ञानां नेतृभिः विश्वधा सर्वप्रकारैः हव्यः ह्वातव्यः स्तुत्यो वा असि ॥

Wilson

English translation:

“To you, hero, I indeed offer these sacrifices, to you I address these elevating praises; you are to be inall ways invoked by the leaders (of rites).”

Jamison Brereton

For you alone are all these pressings, o champion; for you I make strengthening sacred formulations.
You are to be invoked by men at all times.

Jamison Brereton Notes

The first pāda could also be another obj. of kṛṇomi in b.

Griffith

All these libations are for thee, O Hero: to thee I offer these my prayers. that strengthen.
Ever, in every place, must men invoke thee.

Geldner

Für dich sind all diese Somaspenden, du Held; ich mache dir die erbaulichen Reden zur Stärkung. Du bist allezeit von den Männern anzurufen.

Grassmann

Ja, dir bereit ich alle diese Säfte, und dir, o Held, die stärkenden Gebete, Du bist von Männern überall zu rufen.

Elizarenkova

Только тебе все эти возлияния сомы, о герой.
Тебе я сотворяю подкрепляющие молитвы.
Ты должен быть повсюду призываем мужами.

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
वसिष्ठः
निचृदनुष्टुप्
गान्धारः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर सेनापतियों को क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शूर) निर्भयता से शत्रुजनों की हिंसा करनेवाले राजा वा सेनापति ! जो (विश्वधा) विश्व को धारण करनेवाले (त्वम्) आप (नृभिः) नायक मनुष्यों से (हव्यः) स्तुति वा ग्रहण करने योग्य (असि) हैं इससे (तुभ्य) तुम्हारे लिये (इत्) ही (इमा) यह (सवना) ओषधियों के बनाने वा प्रेरणाओं को (कृणोमि) करता हूँ और (तुभ्यम्) तुम्हारे लिये (विश्वा) समस्त (ब्रह्माणि) धन वा अन्नों और (वर्धना) उन्नति करनेवाले कर्मों को करता हूँ ॥७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सेनाधिष्ठाता जन सेनास्थ योद्धा भृत्यजनों की अच्छे प्रकार परीक्षा कर अधिकार और कार्य्यों में नियुक्त करें, यथावत् उनकी पालना करके उत्तम शिक्षा से बढ़ावें ॥७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे शूर राजन् सेनेश वा ! यो विश्वधास्त्वं नृभिर्हव्योऽसि तस्मात्तुभ्येदिमा सवना कृणोमि तुभ्यं विश्वा ब्रह्माणि वर्धना च कृणोमि ॥७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्सेनाऽधिष्ठातृभिः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (तुभ्य) तुभ्यम् (इत्) एव (इमा) इमानि (सवना) ओषधिनिर्माणानि प्रेरणानि वा (शूर) निर्भयतया शत्रूणां हिंसक (विश्वा) सर्वाणि (तुभ्यम्) (ब्रह्माणि) धनान्यन्नानि वा (वर्धना) उन्नतिकराणि कर्माणि (कृणोमि) करोमि (त्वम्) (नृभिः) नायकैर्मनुष्यैः (हव्यः) स्तोतुमादातुमर्हः (विश्वधा) यो विश्वं दधाति सः। अत्र छान्दसो वर्णलोप इति सलोपः। (असि) ॥७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सेनाधिष्ठातारः सेनास्थान् योद्धॄन् भृत्यान् सुपरीक्ष्याऽधिकारेषु कार्येषु च नियोजयेयुस्तेषां यथावत्पालनं विधाय सुशिक्षया वर्धयेयुः ॥७॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सेनापती इत्यादींनी सेनेतील योद्धे व सेवकांची चांगल्या प्रकारे परीक्षा करून अधिकार द्यावा व कार्यात नियुक्त करावे. त्यांचे पालन करून उत्तम शिक्षण देऊन उन्नती करावी. ॥ ७ ॥

08 नू चिन्नु - विराट्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

नू᳓ चिन् नु᳓ ते म᳓न्यमानस्य दस्म
उ᳓द् अश्नुवन्ति महिमा᳓नम् उग्र
न᳓ वीरि᳓यम् इन्दर+ ते न᳓ रा᳓धः

मूलम् ...{Loading}...

नू चि॒न्नु ते॒ मन्य॑मानस्य द॒स्मोद॑श्नुवन्ति महि॒मान॑मुग्र ।
न वी॒र्य॑मिन्द्र ते॒ न राधः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - विराट्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

dasma ← dasmá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mányamānasya ← √man- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

nú ← nú (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

aśnuvanti ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mahimā́nam ← mahimán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ugra ← ugrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vīryàm ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

नु । चि॒त् । नु । ते॒ । मन्य॑मानस्य । द॒स्म॒ । उत् । अ॒श्नु॒व॒न्ति॒ । म॒हि॒मान॑म् । उ॒ग्र॒ ।
न । वी॒र्य॑म् । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । न । राधः॑ ॥

Hellwig Grammar

nū ← nu
[adverb]
“now; already.”

cin ← cit
[adverb]
“even; indeed.”

nu
[adverb]
“now; already.”

te ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

manyamānasya ← man
[verb noun], genitive, singular
“think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

dasmod ← dasma
[noun], vocative, singular, masculine
“overlord.”

dasmod ← ud
[adverb]
“up.”

aśnuvanti ← aś
[verb], plural, Present indikative
“get; reach; enter (a state).”

mahimānam ← mahiman
[noun], accusative, singular, masculine
“greatness; power; mahiman.”

ugra
[noun], vocative, singular, masculine
“powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

vīryam ← vīrya
[noun], accusative, singular, neuter
“potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

indra
[noun], vocative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

te ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

rādhaḥ ← rādhas
[noun], accusative, singular, neuter
“gift; munificence; liberality; bounty.”

सायण-भाष्यम्

हे दस्म दर्शनीय मन्यमानस्य स्तूयमानस्य ते तव महिमानम् । नू चिदिति प्रतिषेधार्थः । नु क्षिप्रं नू चित् उदश्नुवन्ति केचन न प्राप्नुवन्ति । हे उग्र उद्गूर्ण ते तव राधः धनं न उदश्नुवन्ति ॥

Wilson

English translation:

“Indra, of goodly aspect, none attain the greatness of you who are to be honoured, nor, fierce Indra, yourheroism, nor your wealth.”

Jamison Brereton

Never do they (quite) reach up to the greatness of you, o wondrous strong one, (so great as) you are considered to be—
nor to your heroism, Indra, nor to your generosity—

Jamison Brereton Notes

Geldner seems to take the participle mányamānasya as a functional reflexive ‘think oneself to be’, with the added sense of self-conceit (“der du dir darauf etwas einbildest”). Although I would certainly not ascribe to Indra excessive modesty, in this context, where the poet is emphasizing the poets’ inability to capture all of Indra’s greatness, I think it unlikely that he is focusing on Indra’s egotism. I instead take the participle in a passive sense ‘be thought to be’, as sometimes elsewhere - pace Kulikov (339-40), who follows Gotō. 26

08-09 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

The subject of the verb in 8b, úd aśnuvanti, is not specified. In my view the subject is postponed to 9ab: neither the older nor the younger poets are capable of expressing all of Indra’s powers in their formulations. Although this interpretation requires enjambment over a verse boundary, the main clause in 9c to which 9ab is supposedly subordinate has no appropriate referent for the relative pronoun (asmé works awkwardly at best), whereas 9ab neatly completes the thought of vs. 8.

Griffith

Never do men attain, O Wonder-Worker, thy greatness, Mighty One, who must be lauded,
Nor, Indra, thine heroic power and bounty.

Geldner

Niemals reichen sie an deine Größe heran, du gewaltiger Meister, der du dir darauf etwas einbildest, noch an deinen Heldenmut und deine Freigebigkeit, o Indra.

Grassmann

Niemals erreichen andre deine Grösse, o vielgerühmter, wunderbarer, starker, Nicht deine Macht, o Indra, nicht dein Schenken.

Elizarenkova

Никогда не достигнут они ни (того) величия,
(Что есть) у тебя, почитаемого, о удивительный, о грозный,
Ни мужества твоего, о Индра, ни щедрости!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
वसिष्ठः
विराडनुष्टुप्
गान्धारः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर वह राजा कैसे पुरुषों को रक्खे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (दस्म) दुःख के विनाशनेवाले (उग्र) तेजस्वी (इन्द्र) परमैश्वर्ययुक्त राजा ! (मन्यमानस्य) माननीय के माननेवाले (ते) आपके (महिमानम्) बड़प्पन को (नु) शीघ्र सज्जन (उत्, अश्नुवन्ति) उन्नति पहुँचाते हैं उनके विद्यमान होते (ते) आपके (वीर्यम्) पराक्रम को शत्रुजन नष्ट (न) न कर सकते हैं (चित्) और (न) न वहाँ (नु) शीघ्र (राधः) धन ले सकते हैं ॥८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे राजन् ! आप अच्छी परीक्षा कर सुपरीक्षित, धार्मिक, शूर, विद्वान् जनों को अपने निकट रक्खें तो कोई भी शत्रुजन आपको पीड़ा न दे सके, सदा वीर्य और ऐश्वर्य से बढ़ो ॥८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे दस्मोग्रेन्द्र ! मन्यमानस्य ते महिमानं नु सज्जना उदश्नुवन्ति तेषु विद्यमानेषु सत्सु ते तव वीर्यं शत्रवो हिंसितुं न शक्नुवन्ति न चित् तत्र नु राधो ग्रहीतुं शक्नुवन्ति ॥८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनः स राजा कीदृशान् पुरुषान् रक्षेदित्याह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (नु) सद्यः। अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (चित्) अपि (नु) (ते) तव (मन्यमानस्य) (दस्म) दुःखोपक्षयितः (उत्) (अश्नुवन्ति) प्राप्नुवन्ति (महिमानम्) (उग्र) तेजस्विन् (न) निषेधे (वीर्यम्) पराक्रमम् (इन्द्र) परमैश्वर्ययुक्त राजन् (ते) तव (न) निषेधे (राधः) धनम् ॥८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे राजन् ! यदि भवान् सुपरीक्षितान् धार्मिकाञ्छूरान् विदुषस्सत्कृत्य सन्निकटे रक्षेत्तर्हि कोऽपि शत्रुर्भवन्तं पीडयितुं न शक्नुयात् सदा वीर्यैश्वर्येण वर्धेत ॥८॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे राजा ! जर तू चांगली परीक्षा करून सुपरीक्षित, धार्मिक, शूर, विद्वान लोक आपले रक्षक नेमलेस तर कोणीही शत्रू तुला त्रास देणार नाही. सदैव वीर्य व ऐश्वर्य वाढव. ॥ ८ ॥

09 ये च - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ये᳓ च पू᳓र्व ऋ᳓षयो ये᳓ च नू᳓त्ना
इ᳓न्द्र ब्र᳓ह्माणि जन᳓यन्त वि᳓प्राः
अस्मे᳓ ते सन्तु सखिया᳓ शिवा᳓नि
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः

मूलम् ...{Loading}...

ये च॒ पूर्व॒ ऋष॑यो॒ ये च॒ नूत्ना॒ इन्द्र॒ ब्रह्मा॑णि ज॒नय॑न्त॒ विप्राः॑ ।
अ॒स्मे ते॑ सन्तु स॒ख्या शि॒वानि॑ यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभिः॒ सदा॑ नः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - वसिष्ठः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

nū́tnāḥ ← nū́tna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pū́rve ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ŕ̥ṣayaḥ ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

bráhmāṇi ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

janáyanta ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

sakhyā́ ← sakhyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śivā́ni ← śivá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

पद-पाठः

ये । च॒ । पूर्वे॑ । ऋष॑यः । ये । च॒ । नूत्नाः॑ । इन्द्र॑ । ब्रह्मा॑णि । ज॒नय॑न्त । विप्राः॑ ।
अ॒स्मे इति॑ । ते॒ । स॒न्तु॒ । स॒ख्या । शि॒वानि॑ । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥

Hellwig Grammar

ye ← yad
[noun], nominative, plural, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

pūrva ← pūrve ← pūrva
[noun], nominative, plural, masculine
“aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

ṛṣayo ← ṛṣayaḥ ← ṛṣi
[noun], nominative, plural, masculine
“Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

ye ← yad
[noun], nominative, plural, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

nūtnā ← nūtnāḥ ← nūtna
[noun], nominative, plural, masculine

indra
[noun], vocative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

brahmāṇi ← brahman
[noun], accusative, plural, neuter
“brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

janayanta ← janay ← √jan
[verb], plural, Present injunctive
“cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

viprāḥ ← vipra
[noun], nominative, plural, masculine
“eloquent; stimulated; divine.”

asme ← mad
[noun], dative, plural
“I; mine.”

te ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

santu ← as
[verb], plural, Present imperative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

sakhyā ← sakhya
[noun], nominative, plural, neuter
“friendship; aid; company.”

śivāni ← śiva
[noun], nominative, plural, neuter
“auspicious; benevolent; benign; good-hearted; dear; śiva [word]; holy; nice.”

yūyam ← tvad
[noun], nominative, plural
“you.”

pāta ← pā
[verb], plural, Present imperative
“protect; govern.”

svastibhiḥ ← svasti
[noun], instrumental, plural, feminine
“prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

sadā
[adverb]
“always; continually; always; perpetually.”

naḥ ← mad
[noun], accusative, plural
“I; mine.”

सायण-भाष्यम्

ये च पूर्वे प्राक्तनाः ऋषयः ये च नूत्नाः नूतनाः विप्राः मेधाविन ऋषयः ब्रह्माणि स्तोत्राणि जनयन्त अजनयन्त तेष्विव अस्मे अस्मास्वपि हे इन्द्र ते तव सख्या सख्यानि शिवानि भद्राणि सन्तु । स्पष्टमन्यत् ॥ ॥ ६ ॥

Wilson

English translation:

“May your auspicious regards, Indra, be directed towards us, as they have been to those pious sages,ancient or recent, who have originated (your) praises, and do you ever cherish us with blessings.”

Jamison Brereton

Neither the older seers nor the new ones, the inspired poets, who have created sacred formulations, Indra.
Let there be friendly fellowship of you for us. – Do you protect us always with your blessings.

Jamison Brereton Notes

The published translation interpr. asmé as a dat. But the parallel in IV.10.8 śivā́naḥ sakhyā́sántu … devéṣu yuṣmé, where the -mé pronominal form is anchored as a loc. by devéṣu, makes a loc. reading more likely. Cf. also VI.18.5 tán naḥ pratnáṃ sakhyám astu yuṣmé. I would therefore change the tr. to “Let there be friendly fellowship of you among [or, with] us.”

08-09 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

Griffith

Among all Rsis, Indra, old and recent, who have engendered hymns as sacred singers,
Even with us be thine auspicious friendships. Ye Gods, preserve us evermore with blessings.

Geldner

Mögen auch die früheren Rishi´s und die neueren, die Redegewaltigen, dir, Indra, erbauliche Worte gedichtet haben, so soll uns deine wohlwollende Freundschaft gehören! Behütet ihr uns immerdar mit eurem Segen!

Grassmann

Den alten Sängern, Indra, und den neuen, die dir Gebet erzeugten in Begeistrung, Uns seien huldvoll deine Brüderschaften. (Ihr Götter, schützt uns stets mit eurem Segen.)

Elizarenkova

Пусть прежние риши и теперешние
Поэты слагали тебе молитвы, о Индра, –
Нам пусть достанутся твои милые проявления дружбы!
Защищайте вы нас всегда (своими) милостями!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
वसिष्ठः
विराट्त्रिष्टुप्
धैवतः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

राजादिकों को किनके साथ मैत्री विधान करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) राजन् ! (ये) जो (पूर्वे) विद्या पढ़े हुए (ऋषयः) वेदार्थवेत्ता जन (च) और धार्मिक अन्य जन (ये) जो (नूत्नाः) नवीन पढ़नेवाले जन (च) और बुद्धिमान् अन्य जन (विप्राः) उत्तम बुद्धिवाले जन (ते) तुम्हारे और (अस्मे) हम लोगों के लिये (ब्रह्माणि) धन वा अन्नों को (जनयन्त) उत्पन्न करते हैं उनके साथ हमारे और आपके (शिवानि) मङ्गल देनेवाले (सख्या) मित्र के कर्म (सन्तु) हों जैसे (यूयम्) तुम हमारे मित्र हुए (स्वस्तिभिः) सुखों से (नः) हम लोगों की (सदा) सदा (पात) रक्षा करो, वैसे हम लोग भी तुम को सुखों से सदा पालें ॥९॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । हे राजा ! जो वेदार्थवेत्ता और अर्थ पदार्थों को जाननेवाले योगी जन विद्याध्ययन में निरत बुद्धिमान् हमारे कल्याण की इच्छा करनेवाले हों, उनके साथ ऐसी मित्रता कर धनधान्यों को बढ़ा इनसे इनकी सदा रक्षा कर और रक्षा किये हुए वह जन आप की सदा रक्षा करेंगे ॥९॥ इस सूक्त में इन्द्र, राजा, शूर, सेनापति, पढ़ाने, पढ़ने, परीक्षा करने और उपदेश देनेवालों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह बाईसवाँ सूक्त और छठा वर्ग समाप्त हुआ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे इन्द्र ! ये पूर्व ऋषयो धार्मिकाश्च ये नूत्ना धीमन्तश्च विप्रास्ते अस्मे च ब्रह्माणि जनयन्त तैस्सहाऽस्माकं तव च शिवानि सख्या सन्तु यथा यूयमस्मत्सखाय सन्तः स्वस्तिभिर्नः सदा पात तथा वयमपि युष्मान् स्वस्तिभिः सदा रक्षेम ॥९॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

राजादिभिः कैस्सह मैत्री विधेयेत्याह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) (च) (पूर्वे) अधीतवन्तः (ऋषयः) वेदार्थविदः (ये) (च) (नूत्नाः) अधीयते (इन्द्र) राजन् (ब्रह्माणि) धनान्यन्नानि वा (जनयन्त) जनयन्ति (विप्राः) मेधाविनः (अस्मे) अस्मभ्यमस्माकं वा (ते) तव (सन्तु) (सख्या) सख्युः कर्माणि (शिवानि) मङ्गलप्रदानि (यूयम्) (पात) (स्वस्तिभिः) सदा (नः) ॥९॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे राजन् ये वेदार्थविदर्थविदो योगिन आप्ता उपदेशका अध्यापकाश्च ये धर्म्येण विद्याध्ययने रताः प्राज्ञाश्चास्मत्कल्याणेच्छुका भवेयुस्तैस्सहैव मैत्रीं कृत्वा धनधान्यानि वर्धयित्वैतैरेतान् सततं रक्ष रक्षिताश्च ते भवन्तं सदा रक्षयिष्यन्तीति ॥९॥ अत्रेन्द्रराजशूरसेनेशाध्यापकाऽध्येतृपरीक्षकोपदेशककृत्यगुणवर्णनादेतदर्थस्य सूक्तस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति द्वाविंशतितमं सूक्तं षष्ठो वर्गश्च समाप्तः ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे राजा ! जे वेदार्थ जाणणारे योगी विद्वान उपदेशक, अध्यापक, ब्रह्मचारी विद्याध्ययनात रत, बुद्धिमान, आमचे कल्याण करण्याची इच्छा धरणारे असतील तर त्यांच्याबरोबर मैत्री करून धनधान्य वाढवून त्यांचे सदैव रक्षण कर. रक्षित लोकही तुझे सदैव रक्षण करतील. ॥ ९ ॥