०२०

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥

यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिलं जगत् ।

निर्ममे तमहं वन्दे विद्यातीर्थमहेश्वरम् ॥

अथ तृतीयोऽध्याय आरभ्यते । “उग्रो जज्ञे’ इति दशर्चं तृतीयं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभमैन्द्रम् । तथा चानुक्रम्यते- उग्रो दश’ इति । आभिप्लविके चतुर्थेऽहनि निष्केवल्य एतत्सूक्तं निविद्धानम् । सूत्रितं च – चतुर्थस्योग्रो जज्ञ इति निष्केवल्यम्’ (आश्व. श्रौ. ७. ७ ) इति । महाव्रतेऽपि निष्केवल्य एतत्सूक्तम् । तथैव पञ्चमारण्यके सूत्रितम्- उग्रो जज्ञे वीर्याय स्वधावानुदु ब्रह्माण्यैरत श्रवस्या’ (ऐ. आ. ५. २. २.) इति । सौमिकचातुर्मास्येषु वैश्वदेवस्य स्थाने प्रथमं पृष्ठ्यमहः । तत्रापि निष्केवल्य एतत्सूक्तं निविद्धानम्। सूत्रितं च - ‘जनिष्ठा उग्र उग्रो जज्ञ इति मध्यंदिनः’ (आश्व. श्रौ. ९:२) इति ॥

Jamison Brereton

20 (536)
Indra
Vasiṣṭha Maitrāvaruṇi
10 verses: triṣṭubh
The hymn begins (vss. 1–2) by implicitly contrasting Indra’s history, in the odd pādas, with his current activity in the even ones. It continues with praise especially of Indra’s martial powers (vss. 3–5). Verse 5 takes up the theme of Indra’s birth, found in the first pāda of the hymn, but it is not entirely clear who the father and mother are. In our opinion this is only a metaphorical reference to birth: Indra’s vivification at the soma sacrifice, with the bull-father actually soma, referred to in the immediately preceding pāda (4d). The identification of the mother is more dif
ficult in this interpretation: it could be a reference to the cow whose milk is mixed with soma. A non-ritual reading of the verse is also possible, with the father and mother the unnamed parents of Indra referred to elsewhere in the R̥gveda.
The second half of the hymn (vss. 6–10) describes the usual reciprocal relation between worshiper and god: anyone who gives the appropriate ritual devotion to Indra will be appropriately rewarded (see esp. vss. 6, 8). Yet the poet is not entirely sure Indra is doing his part, and in verse 7 he rather saucily (and even slangily) con
trasts the proper patron–client behavior among humans with Indra’s failure to come through. The poet also treats himself somewhat mockingly: in verse 9 he compares his praise first to a bellowing bull and then—in our view (the relevant word is a disputed hapax)—to another animal with a wailing or screeching cry, perhaps a monkey. But these light moments give way to the usual pleas for benefits at the end of the hymn.

Jamison Brereton Notes

Indra 19 This hymn shows some stylistic tics, esp. a penchant for oddly placed particles (vss. 2, 4, 5) and for final enclitics (1d, 7d, 8b, 9a, 9d, as well as the refrain 10d).

01 उग्रो जज्ञे - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उग्रो᳓ जज्ञे वीरि᳓याय स्वधा᳓वाञ्
च᳓क्रिर् अ᳓पो न᳓रियो य᳓त् करिष्य᳓न्
ज᳓ग्मिर् यु᳓वा नृष᳓दनम् अ᳓वोभिस्
त्राता᳓ न इ᳓न्द्र ए᳓नसो मह᳓श् चित्

02 हन्ता वृत्रमिन्द्रः - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ह᳓न्ता वृत्र᳓म् इ᳓न्दरः+ शू᳓शुवानः
प्रा᳓वीन् नु᳓ वीरो᳓ जरिता᳓रम् ऊती᳓
क᳓र्ता सुदा᳓से अ᳓ह वा᳓ उलोकं᳓†
दा᳓ता व᳓सु मु᳓हुर् आ᳓ दाशु᳓षे भूत्

03 युध्मो अनर्वा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

युध्मो᳓ अनर्वा᳓ खजकृ᳓त् सम᳓द्वा
शू᳓रः सत्राषा᳓ड् जनु᳓षेम् अ᳓षाळ्हः
वि᳓ आस इ᳓न्द्रः पृ᳓तनाः सुओ᳓जा
अ᳓धा वि᳓श्वं शत्रूय᳓न्तं जघान

04 उभे चिदिन्द्र - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उभे᳓ चिद् इन्द्र रो᳓दसी महित्वा᳓
आ᳓ पप्राथ त᳓विषीभिस् तुविष्मः
नि᳓ व᳓ज्रम् इ᳓न्द्रो ह᳓रिवान् मि᳓मिक्षन्
स᳓म् अ᳓न्धसा म᳓देषु वा᳓ उवोच

05 वृषा जजान - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वृ᳓षा जजान वृ᳓षणं र᳓णाय
त᳓म् उ चिन् ना᳓री न᳓रियं ससूव
प्र᳓ यः᳓ सेनानी᳓र् अ᳓ध नृ᳓भ्यो अ᳓स्ति
इनः᳓ स᳓त्वा गवे᳓षणः स᳓ धृष्णुः᳓

06 नू चित्स - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

नू᳓ चित् स᳓ भ्रेषते ज᳓नो न᳓ रेषन्
म᳓नो यो᳓ अस्य घोर᳓म् आवि᳓वासात्
यज्ञइ᳓र् य᳓ इ᳓न्द्रे द᳓धते दु᳓वांसि
क्ष᳓यत् स᳓ राय᳓ ऋतपा᳓ ऋतेजाः᳓

07 यदिन्द्र पूर्वो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

य᳓द् इन्द्र पू᳓र्वो अ᳓पराय शि᳓क्षन्न्
अ᳓यज् ज्या᳓यान् क᳓नीयसो दयिष्ण᳓म्+
अमृ᳓त इ᳓त् प᳓रि आसीत दूर᳓म्
आ᳓ चित्र चि᳓त्रियम् भरा रयिं᳓ नः

08 यस्त इन्द्र - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

य᳓स् त इन्द्र प्रियो᳓ ज᳓नो द᳓दाशद्
अ᳓सन् निरेके᳓ अद्रिवः स᳓खा ते
वयं᳓ ते अस्यां᳓ सुमतउ᳓ च᳓निष्ठाः
स्या᳓म व᳓रूथे अ᳓घ्नतो नृ᳓पीतौ

09 एष स्तोमो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

एष᳓ स्तो᳓मो अचिक्रदद् वृ᳓षा त
उत᳓ स्तामु᳓र् मघवन्न् अक्रपिष्ट
राय᳓स् का᳓मो जरिता᳓रं त आ᳓गन्
त्व᳓म् अङ्ग᳓ शक्र व᳓स्व आ᳓ शको नः

10 स न - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स᳓ न इन्द्र त्व᳓यताया इषे᳓ धास्
त्म᳓ना च ये᳓ मघ᳓वानो जुन᳓न्ति
व᳓स्वी षु᳓ ते जरित्रे᳓ अस्तु शक्ति᳓र्
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः