०१७

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - द्विपदा त्रिष्टुप्

अ꣡ग्ने भ꣡व सुषमि꣡धा स꣡मिद्ध
उत꣡ बर्हि꣡र् उर्विया꣡ वि꣡ स्तृणीताम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bháva ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sámiddhaḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

suṣamídhā ← suṣamídh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

str̥ṇītām ← √str̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

urviyā́ ← urviyā́ (invariable)
{}

utá ← utá (invariable)
{}

ví ← ví (invariable)
{}

अग्ने॑ । भव॑ । सु॒ऽस॒मिधा॑ । सम्ऽइ॑द्धः । उ॒त । ब॒र्हिः । उ॒र्वि॒या । वि । स्तृ॒णी॒ता॒म् ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• suṣamidhā ← suṣamidh
• [noun], instrumental, singular, feminine

• samiddha ← samiddhaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• urviyā
• [adverb]
• “wide; widely.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• stṛṇītām ← stṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “spread; kill; lay; cover.”

हे अग्ने सुषमिधा शोभनया समिधा समिद्धः भव सम्यग्दीप्तो भव। उत अपि च ‘बर्हिः उर्विया विस्तीर्णम् उपस्तृणीतामध्वर्युः ॥

English translation:

“Be kindled, Agni, with suitable fuel; let the (priest) strew the plural ntiful sacred grass.”

Agni, be kindled by our good kindling and let the ritual grass become spread widely.

AGNI, be kindled well with proper fuel, and let the grass be scattered wide about thee.

Agni! Werde mit gutem Brennholz entzündet und das Barhis soll weithin gebreitet werden.

Mit gutem Brennholz, Agni sei entzündet und weithin sei der Göttersitz gebreitet;

О Агни, пусть будешь ты зажжен прекрасным зажиганием,
И солома пусть будет широко расстелена!

• अग्निः
• वसिष्ठः
• आर्च्युष्णिक्
• ऋषभः

अब विद्यार्थी किसके तुल्य कैसे हों, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के तुल्य तेजस्वी विद्वन् ! जैसे (सुषमिधा) समिधा के तुल्य शोभायुक्त धर्मानुकूल क्रिया से (समिद्धः) प्रदीप्त अग्नि होता है, वैसे (भव) हूजिये (उत) और जैसे अग्नि (उर्विया) पृथिवी के साथ (बर्हिः) बढ़े हुए जल का विस्तार करता है, वैसे प्रकार होकर आप (वि, स्तृणीताम्) विस्तार कीजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे इन्धनों से अग्नि प्रदीप्त होता, वर्षा जल से पृथिवी को आच्छादित करता है, वैसे ही ब्रह्मचर्य्य, सुशीलता और पुरुषार्थ से विद्यार्थी जन सुप्रकाशित होकर जिज्ञासुओं के हृदयों में विद्या का विस्तार करते हैं ॥१॥

अन्वय: हे अग्ने ! यथा सुषमिधा समिद्धोऽग्निर्भवति तथा भव उत यथा वह्निरुर्विया बर्हिषि स्तृणाति तथाविधो भवान् विस्तृणीताम् ॥१॥

अथ विद्यार्थिनः किंवत्कीदृशा भवेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) अग्निरिव विद्वन् ! (भव) (सुषमिधा) शोभनया समिधेव धर्म्यक्रियया (समिद्धः) प्रदीप्तः (उत) अपि (बर्हिः) प्रवृद्धमुदकम्। बर्हिरित्युदकनाम। (निघं०१.१२)। (उर्विया) पृथिव्या सह (वि) (स्तृणीताम्) तनोतु ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथेन्धनैरग्निः प्रदीप्यते वर्षोदकेन भूमिमाच्छदयति तथैव ब्रह्मचर्यसुशीलता-पुरुषार्थैर्विद्यार्थिनः सुप्रकाशिता भूत्वा जिज्ञासुहृदयेषु विद्यां विस्तारयन्ति ॥१॥

या सूक्तात अध्यापक व विद्यार्थ्यांच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूर्क्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा इंधनाने अग्नी प्रदीप्त होतो, वृष्टी जलाने पृथ्वीला आच्छादित करते, तसेच ब्रह्मचर्य, सुशीलता व पुरुषार्थ याद्वारे विद्यार्थी सुप्रकाशित होऊन जिज्ञासूंच्या हृदयात विद्या प्रसृत करतात. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - द्विपदा त्रिष्टुप्

उत꣡ द्वा꣡र उशती꣡र् वि꣡ श्रयन्ताम्
उत꣡ देवाँ꣡ उशत꣡ आ꣡ वहेह꣡

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M

Morph
dvā́raḥ ← dvā́r- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

śrayantām ← √śri- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

uśatī́ḥ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)
{}

ví ← ví (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)
{}

uśatáḥ ← √vaś- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)
{}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

उ॒त । द्वारः॑ । उ॒श॒तीः । वि । श्र॒य॒न्ता॒म् । उ॒त । दे॒वान् । उ॒श॒तः । आ । व॒ह॒ । इ॒ह ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dvāra ← dvāraḥ ← dvār
• [noun], nominative, plural, feminine
• “door; means.”

• uśatīr ← uśatīḥ ← vaś
• [verb noun], nominative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• śrayantām ← śri
• [verb], plural, Present imperative
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• uśata ← uśataḥ ← vaś
• [verb noun], accusative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vaheha ← vahā ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• vaheha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

उत अपि च उशतीः देवान् कामयमानाः द्वारः यज्ञगृहस्य देव्यो वा। तथा च यास्कः – ‘द्वारो जवतेर्वा द्रवतेर्वा वारयतेर्वा’ (निरु. ८. ९) इति। वि श्रयन्ताम् । उत अपि च उशतः यज्ञं कामयमानान् देवान् इह यज्ञे आ वह ॥

English translation:

“Let the willing doors and the chamber of sacrifice be thrown open; bring hither the willing gods.”

And let the eager doors gape open, and, (o Agni), convey the eager gods here to this place.

Let the impatient Portals be thrown open bring thou the Gods impatient to come hither.

Und die Tore sollen verlangend sich auftun, und fahre du die verlangenden Götter hierher!

Und willig mögen sich die Thore öffnen, und fahre uns die Götter willig herwärts.

И согласные врата пусть растворятся,
И богов согласных привези сюда!

• अग्निः
• वसिष्ठः
• साम्नी त्रिष्टुप्
• पञ्चमः

फिर अध्यापक और विद्यार्थी परस्पर कैसे वर्तें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्यार्थी ! जैसे (द्वारः) द्वार (उशतीः) कामनावाली हृदय को प्यारी पत्नियों को विद्वान् (उत) और (उशतः) कामना करते हुए (देवान्) उत्तम गुण-कर्म-स्वभावयुक्त विद्वान् पतियों को स्त्रियाँ (वि, श्रयन्ताम्) विशेष कर सेवन करें वा जैसे अग्नि (इह) इस जगत् में सब को प्राप्त होता (उत) और दिव्य गुणों को प्राप्त कराता है, वैसे ही आप (आ, वह) प्राप्त करिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जो विद्यार्थी विद्या की कामना से आप्त अध्यापकों का सेवन करते, जिन उत्तम विद्यार्थियों को अध्यापक चाहते, वे परस्पर कामना करते हुए विद्या की उन्नति कर सकते हैं ॥२॥

अन्वय: हे विद्यार्थिन् ! यथा द्वार उशतीर्हृद्याः पत्नीर्विद्वांस उत वोशतो देवान् स्त्रियो वि श्रयन्तां यथाऽग्निरिह सर्वं वहत्युत वा दिव्यान् गुणान् प्रापयति तथैव त्वमावह ॥२॥

पुनरध्यापकविद्यार्थिनः परस्परं कथं वर्त्तेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (द्वारः) द्वाराणि (उशतीः) कामयमानाः (वि) (श्रयन्ताम्) सेवन्ताम् (उत) (देवान्) दिव्यगुणकर्मस्वभावान् (उशतः) कामयमानान् पतीन् (आ) (वह) (इह) अस्मिन् ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये विद्यार्थिनो विद्याकामनाय आप्तानध्यापकान् सेवन्ते यानुत्तमान् विद्यार्थिनोऽध्यापका इच्छन्ति ते परस्परं कामयमाना विद्यामुन्नेतुं शक्नुवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे विद्यार्थी विद्येची कामना करून विद्वान अध्यापकांचा स्वीकार करतात व जे उत्तम विद्यार्थी अध्यापकांना आवडतात ते परस्परांची कामना करीत विद्येची उन्नती करतात. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - द्विपदा त्रिष्टुप्

अ꣡ग्ने वीहि꣡ हवि꣡षा य꣡क्षि देवा꣡न्
सुअध्वरा꣡ कृणुहि जातवेदः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vīhí ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yákṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇuhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

svadhvarā́ ← svadhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

अग्ने॑ । वी॒हि । ह॒विषा॑ । यक्षि॑ । दे॒वान् । सु॒ऽअ॒ध्व॒रा । कृ॒णु॒हि॒ । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vīhi ← vī ← √i
• [verb], singular, Present imperative
• “disappear; differ; elapse.”

• haviṣā ← havis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sacrifice; worship; worship.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• svadhvarā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svadhvarā ← adhvarā ← adhvara
• [noun], accusative, plural, neuter
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• kṛṇuhi ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

हे जातवेदः जातधन अग्ने वीहि देवानभिगच्छ। हविषा देवान् यक्षि यज च। स्वध्वरा स्वध्वरान् शोभनयज्ञांश्च कृणुहि कुरु ॥

English translation:

“Agni Jātavedas, repair to the gods, worship them with the oblation, render them plural ased by thesacrifice.”

Agni, pursue them with the offering, sacrifice to the gods. Make the rites good, Jātavedas.

Taste, Agni: serve the Gods with our oblation. Offer good sacrifices, Jatavedas!

Agni, bitte die Götter her und verehre sie mit der Opfergabe. Versieh den Gottesdienst gut, o Jatavedas!

O Agni, komm mit Opfer, ehr die Götter, erwünschte Feier wirk, o Wesenkenner.

О Агни, приглашай возлиянием богов (и) почитай (их)!
Создай прекрасные обряды, о Джатаведас!

• अग्निः
• वसिष्ठः
• आर्च्युष्णिक्
• ऋषभः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जातवेदः) विद्या को प्राप्त (अग्ने) अग्नि के तुल्य तीव्रबुद्धिवाले विद्यार्थिन् ! तू विद्युत् के तुल्य (हविषा) ग्रहण किये पुरुषार्थ से विद्याओं को (वीहि) प्राप्त हो (देवान्) विद्वान् अध्यापकों का (यक्षि) सङ्ग कर और (स्वध्वरा) सुन्दर अहिंसारूप व्यवहारवाले कामों को (कृणुहि) कर ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । विद्यार्थिजन जैसे विद्युत् मार्ग को शीघ्र व्याप्त होते, वैसे पुरुषार्थ से शीघ्र विद्याओं को प्राप्त हों और अध्यापक पुरुष उनको शीघ्र विद्वान् करें ॥३॥

अन्वय: हे जातवेदोऽग्ने विद्याथिँस्त्वं विद्युदिव हविषा विद्या वीहि देवान् यक्षि स्वध्वरा कृणुहि ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) वह्निरिव तीव्रप्रज्ञ (वीहि) व्याप्नुहि (हविषा) आदत्तेन पुरुषार्थेन (यक्षि) यज सङ्गच्छस्व (देवान्) विदुषोऽध्यापकान् (स्वध्वरा) शोभनोऽध्वरोऽहिंसामयो व्यवहारो येषां तान् (कृणुहि) (जातवेदः) जातविद्य ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। विद्यार्थिनो यथा विद्युदध्वानं सद्यो व्याप्नोति तथा पुरुषार्थेन शीघ्रं विद्याः प्राप्नुवन्त्वध्यापकाश्च ताँस्तूर्णं विदुषः कुर्वन्तु ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जशी विद्युत शीघ्र मार्ग व्यापते तशी विद्यार्थ्यांनी शीघ्रतेने व पुरुषार्थाने विद्या ग्रहण करावी. अध्यापकांनी त्यांना शीघ्र विद्वान करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - द्विपदा त्रिष्टुप्

सुअध्वरा꣡ करति जात꣡वेदा
य꣡क्षद् देवाँ꣡ अमृ꣡तान् पिप्र꣡यच् च

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M

Morph
jātávedāḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

karati ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

svadhvarā́ ← svadhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

amŕ̥tān ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)
{}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

pipráyat ← √prī- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

yákṣat ← √yaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

सु॒ऽअ॒ध्व॒रा । क॒र॒ति॒ । जा॒तऽवे॑दाः । यक्ष॑त् । दे॒वान् । अ॒मृता॑न् । पि॒प्रय॑त् । च॒ ॥

• svadhvarā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svadhvarā ← adhvarā ← adhvara
• [noun], accusative, plural, neuter
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• karati ← kṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• jātavedā ← jātavedāḥ ← jātavedas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• yakṣad ← yakṣat ← yaj
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “sacrifice; worship; worship.”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• amṛtān ← amṛta
• [noun], accusative, plural, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• piprayac ← piprayat ← prī
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “delight; gladden; satisfy; nutrify; comfort.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

जातवेदाः जातधनोऽग्निः अमृतान् मरणरहितान् देवान् स्वध्वरा स्वध्वरान् शोभनयज्ञान् करति करोतु यक्षत् हविषा यजतु च । पिप्रयत् स्तोत्रैः प्रीणयतु च ॥

English translation:

“May Jātavedas render the immortal gods, plural ased by the sacrifice; let him sacrifice (to them), andgratify them (with praise).”

Jātavedas will make the rites good. He will sacrifice to the gods, and he will please the immortals.

Let Jatavedas pay fair sacrifices, worship andgratify the Gods Immortal.

Jatavedas möge den Gottesdienst gut versehen; er verehre die unsterblichen Götter und stelle sie zufrieden.

Erwünschte Feier wirk der Wesenkenner, die ew’gen Götter ehr er und erfreu sie.

Пусть создаст прекрасные обряды Джатаведас,
Пусть почтит он богов бессмертных и обрадует!

• अग्निः
• वसिष्ठः
• आर्च्युष्णिक्
• ऋषभः

कौन अध्यापक श्रेष्ठ हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (जातवेदाः) विद्या में प्रसिद्ध अध्यापक विद्यार्थियों को (देवान्) विद्वान् और (स्वध्वरा) अच्छे प्रकार अहिंसा स्वभाववाले (करति) करे (अमृतान्) अपने स्वरूप से मृत्युरहितों को (यक्षत्) सङ्गत करे (च) और इनको (पिप्रयत्) तृप्त करे, वह विद्यार्थियों को सेवने योग्य है ॥४॥

भावार्थभाषाः - जिन अध्यापकों के विद्यार्थी शीघ्र विद्वन्, सुशील, धार्मिक होते हैं, वे ही अध्यापक प्रशंसनीय होते हैं ॥४॥

अन्वय: यो जातवेदाः अध्यापको विद्यार्थिनो देवान् स्वध्वरा करत्यमृतान् यक्षदेतान् पिप्रयच्च स विद्यार्थिभिः सेवनीयोऽस्ति ॥४॥

केऽध्यापकाः वराः सन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वध्वरा) सुष्ठ्वहिंस्रस्वभावयुक्तान् (करति) कुर्यात् (जातवेदाः) प्रसिद्धविद्यः (यक्षत्) सङ्गच्छेत् (देवान्) विदुषः (अमृतान्) स्वस्वरूपेण मृत्युरहितान् (पिप्रयत्) प्रीणीयात् (च) ॥४॥

भावार्थभाषाः - येषामध्यापकानां विद्यार्थिनः सद्यो विद्वांसः सुशीला धार्मिका जायन्ते त एवाऽध्यापकाः प्रशंसनीयाः सन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - ज्या अध्यापकांचे विद्यार्थी शीघ्र विद्वान, सुशील, धार्मिक असतात तेच अध्यापक प्रशंसनीय असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - द्विपदा त्रिष्टुप्

वं꣡स्व वि꣡श्वा वा꣡रियाणि प्रचेतः
सत्या꣡ भवन्तु आशि꣡षो नो अद्य꣡

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M

Morph
pracetaḥ ← prácetas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

váṁsva ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

vā́ryāṇi ← vā́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

adyá ← adyá (invariable)
{}

āśíṣaḥ ← āśís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

bhavantu ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

satyā́ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

वंस्व॑ । विश्वा॑ । वार्या॑णि । प्र॒चे॒त॒ इति॑ प्रऽचेतः । स॒त्याः । भ॒व॒न्तु॒ । आ॒ऽशिषः॑ । नः॒ । अ॒द्य ॥

• vaṃsva ← van
• [verb], singular, Aorist imperative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• vāryāṇi ← vārya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth.”

• pracetaḥ ← pracetas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “intelligent; mindful; attentive; wise; apt; observant.”

• satyā ← satyāḥ ← satya
• [noun], nominative, plural, feminine
• “true; real; real; faithful; good.”

• bhavantv ← bhavantu ← bhū
• [verb], plural, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• āśiṣo ← āśiṣaḥ ← āśis
• [noun], nominative, plural, feminine
• “benediction; prayer; blessing; āśis [word]; wish; request.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

हे प्रचेतः प्रकृष्टमतिमन्नग्ने विश्वा विश्वानि वार्याणि वरणीयानि धनानि वंस्व अस्मभ्यं देहि । नः अस्माकम् आशिषः अद्य सत्याः यथार्थाः भवन्तु ॥

English translation:

“Bestow upon us, sage, Agni, all desirable (riches); may the blessings (vouchsafed) to us this day besacrificed.”

Win all desirable rewards, o attentive one, and let our hopes come true today.

Wise God, win for us things that are all-goodly, and let the prayers, we pray today be fruitful.

Erwirke alle wünschenswerten Dinge du Kluger; unsere Wünsche sollen heute erfüllt werden!

Uns schenke alle Güter, o du weiser, erfüllet seien heut uns alle Wünsche.

Добудь все лучшие дары, о прозорливец!
Да сбудутся сегодня наши желания!

• अग्निः
• वसिष्ठः
• साम्नीपङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर अध्यापक से विद्यार्थी जन क्या पूछें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (प्रचेतः) उत्तम बुद्धि से युक्त पुरुष ! आप (विश्वा) सब (वार्याणि) ग्रहण करने योग्य विद्वानों का (वंस्व) सेवन कीजिये जिससे (अद्य) आज (नः) हमारी (आशिषः) इच्छा (सत्याः) सत्य (भवन्तु) होवें ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक ! आप विवेक से सत्य शास्त्रों को पढ़ाइये और सुशिक्षा करिये, जिससे हम लोग सत्य कामनावाले हों ॥५॥

अन्वय: हे प्रचेतस्त्वं विश्वा वार्याणि वंस्व यतो नोऽद्याऽऽशिषः सत्या भवन्तु ॥५॥

पुनरध्यापकं प्रति विद्यार्थिनः किं पृच्छेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वंस्व) संभज (विश्वा) सर्वाणि (वार्याणि) वरणीयानि प्रज्ञानानि (प्रचेतः) प्रकर्षेण प्रज्ञया युक्त (सत्याः) सत्सु साध्व्यः (भवन्तु) (आशिषः) इच्छा (नः) अस्माकम् (अद्य) अस्मिन् अहनि ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक ! त्वं विवेकेन सत्यानि शास्त्राण्यध्यापय सुशिक्षां कुरु येन वयं सत्यकामा भवेम ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापका! तू विवेकाने सत्य शास्त्राचे अध्यापन कर व सुशिक्षण दे. ज्यामुळे आम्ही सत्य कामनायुक्त बनावे. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - द्विपदा त्रिष्टुप्

तुवा꣡म् उ ते꣡ दधिरे हव्यवा꣡हं
देवा꣡सो अग्न ऊर्ज꣡ आ꣡ न꣡पातम्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M

Morph
dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

havyavā́ham ← havyavā́h- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

u ← u (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nápātam ← nápat- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūrjáḥ ← ū́rj- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

त्वाम् । ऊं॒ इति॑ । ते । द॒धि॒रे॒ । ह॒व्य॒ऽवाह॑म् । दे॒वासः॑ । अ॒ग्ने॒ । ऊ॒र्जः । आ । नपा॑तम् ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• havyavāhaṃ ← havyavāham ← havyavāha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire; sacrificial fire.”

• devāso ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ūrja ← ūrjaḥ ← ūrj
• [noun], genitive, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• napātam ← napāt
• [noun], accusative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

हे अग्ने ऊर्जः बलस्य नपातं पुत्रम् । सूनुर्नपात्’ इत्यपत्यनामसु पाठात् । त्वामु त्वामैव ते प्रसिद्धाः देवासः देवाः हव्यवाहं हविषो वोढारम् आ दधिरे । अकुर्वन्नित्यर्थः ॥

English translation:

“The gods have made you, Agni, who are the son of strength, the bearer of the oblation.”

And, o Agni, the gods have established you here as the conveyor of oblations, as the child of nourishment.

Thee, even thee, the Son of Strength, O Agni, those Gods have made the bearer of oblations.

Dich haben die Götter zum Opferfahrer gemacht, o Agni, das Kind aus der Kraft.

Dich machten sie zu ihrem Opferfahrer, die Götter, Agni, und zum Sohn der Stärke.

Это тебя они определили перевозчиком жертв,
Бпги. о Агни. отпрыска мощи.

• अग्निः
• वसिष्ठः
• आर्च्युष्णिक्
• ऋषभः

फिर विद्यार्थी किसके तुल्य किसका सेवन करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) समस्त विद्या से प्रकाशित (ते) आपके (ऊर्जः) पराक्रमयुक्त (देवासः) उत्तम स्वभाववाले विद्यार्थी जन (नपातम्) जिसका गिरना नहीं विद्यमान उस (हव्यवाहम्) होते हुए पदार्थों को पहुँचानेवाले अग्नि के समान (त्वाम्) (उ) तुझे ही (आ, दधिरे) अच्छे प्रकार धारण करें ॥६॥

भावार्थभाषाः - जैसे अग्निविद्या जाननेवाले ऋत्विज् अग्नि की सेवा करते हैं, वैसे ही विद्यार्थी जन अध्यापक की सेवा करें ॥६॥

अन्वय: हे अग्ने ! त ऊर्जो देवासो नपातं हव्यवाहमिव त्वामु आ दधिरे ॥६॥

पुनर्विद्यार्थिनः कमिव कं सेवेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (उ) (ते) (दधिरे) दधतु (हव्यवाहम्) यो हव्यानि हुतानि द्रव्याणि वहति तद्वद्वर्त्तमानम् (देवासः) दिव्यस्वभावा विद्यार्थिनः (अग्ने) सकलविद्यया प्रकाशित (ऊर्जः) पराक्रमयुक्ताः (आ) (नपातम्) न विद्यते पातो यस्य तम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - यथाऽग्निविद्या जना ऋत्विजोऽग्निं परिचरन्ति तथैव विद्यार्थिनोऽध्यापकं सेवेरन् ॥६॥

भावार्थभाषाः - जशी अग्निविद्या जाणणारे ऋत्विज अग्नीची सेवा करतात तशीच विद्यार्थ्यांनी अध्यापकांची सेवा करावी. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - द्विपदा त्रिष्टुप्

ते꣡ ते देवा꣡य दा꣡शतः सियाम
महो꣡ नो र꣡त्ना वि꣡ दध इयानः꣡

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M

Morph
dā́śataḥ ← √dāś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

devā́ya ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dadhaḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

iyānáḥ ← √yā- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

maháḥ ← mahá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rátnā ← rátna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ví ← ví (invariable)
{}

ते । ते॒ । दे॒वाय॑ । दाश॑तः । स्या॒म॒ । म॒हः । नः॒ । रत्ना॑ । वि । द॒धः॒ । इ॒या॒नः ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• devāya ← deva
• [noun], dative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dāśataḥ ← dāś
• [verb noun], nominative, plural
• “sacrifice; give.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], accusative, plural, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ratnā ← ratna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• dadha ← dadhaḥ ← dhā
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• iyānaḥ ← ī ← √i
• [verb noun], nominative, singular
• “beg; solicit.”

हे अग्ने देवाय द्योतमानाय ते तुभ्यं ते प्रसिद्धा वसिष्ठा वयं दाशतः हवींषि ददतः स्याम भवेम । अतः महः महांस्त्वम् इयानः उपगम्यमानो याच्यमानो वा नः अस्मभ्यं रत्ना रत्नानि रमणीयानि धनानि वि दधः विधत्स्व ॥ ॥ २३ ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“May we be the presenters (of offerings) to you who are divine; and you, the mighty one, being solicited,bestow upon us treasures.”

We would be those serving you, the god. Being beseeched, you will grandly distribute treasures to us.

To thee the God may we perform our worship: do thou, besought, grant us abundant riches.

Wir wollen dir, dem Gott, freigebige Spender sein; teil uns große Belohnungen aus, darum gebeten!

Wir seien treue Diener dir, dem Gotte, uns schenke reichlich Schätze, du erflehter.

Да будем мы почитателями у тебя, бога!
Раздай нам громадные сокровища, когда тебя просят!

• अग्निः
• वसिष्ठः
• आर्च्युष्णिक्
• ऋषभः

फिर वे परस्पर क्या क्या देवें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापक ! जो आप (नः) हमारे लिये (इयानः) प्राप्त होते हुए (महः) बड़े-बड़े (रत्ना) रत्नों को (वि, दधः) विधान करते हो (ते) उन (देवाय) विद्वान् अध्यापक आप के लिये (ते) वे हम लोग (दाशतः) देनेवाले (स्याम) हों ॥७॥

भावार्थभाषाः - जैसे अध्यापक जन प्रीति के साथ विद्यायें देवें, वैसे विद्यार्थी जन वाणी, मन शरीर और धनों से अध्यापकों को तृप्त करें ॥७॥ इस सूक्त में अध्यापक और विद्यार्थियों के कृत्य का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये। यह ऋग्वेद के सप्तम मण्डल में पहिला अनुवाक और सत्रहवाँ सूक्त तथा पाँचवें अष्टक के द्वितीयाध्याय में तेईसवाँ वर्ग पूरा हुआ ॥

अन्वय: हे अध्यापक ! यो भवान् न इयानो महो रत्ना वि दधस्तस्मै ते देवाय ते यं दाशतः स्याम ॥७॥

पुनस्ते परस्परं किं किं प्रदद्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) (ते) तुभ्यम् (देवाय) विदुषेऽध्यापकाय (दाशतः) दातारः (स्याम) (महः) महान्ति (नः) अस्मभ्यम् (रत्ना) विद्यादिरमणीयप्रज्ञाधनानि (वि) (दधः) विदधाति (इयानः) प्राप्नुवन् ॥७॥

भावार्थभाषाः - यथाऽध्यापकाः प्रीत्या विद्याः प्रदद्युस्तथा विद्यार्थिनो वाङ्मनःशरीरधनैरध्यापकान् प्रीणीयुरिति ॥७॥ अत्राध्यापकविद्यार्थिकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्यृग्वेदे सप्तममण्डले प्रथमोऽनुवाकः सप्तदशं सूक्तं पञ्चमेऽष्टके द्वितीयाध्याये त्रयोविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जसे अध्यापक प्रेमाने विद्या शिकवितात तसे विद्यार्थ्यांनी वाणी, मन, शरीर व धन याद्वारे अध्यापकांना तृप्त करावे. ॥ ७ ॥