०१५

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

उपस꣡द्याय मीळ्हु꣡ष
आसि꣡ये जुहुता हविः꣡
यो꣡ नो ने꣡दिष्ठम् आ꣡पियम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
mīḷhúṣe ← mīḍhváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

upasádyāya ← upasádya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

āsyè ← āsyà- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

juhuta ← √hu- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́pyam ← ā́pya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nédiṣṭham ← nédiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

उ॒प॒ऽसद्या॑य । मी॒ळ्हुषे॑ । आ॒स्ये॑ । जु॒हु॒त॒ । ह॒विः ।
यः । नः॒ । नेदि॑ष्ठम् । आप्य॑म् ॥

• upasadyāya ← upasad ← √sad
• [verb noun], dative, singular
• “respect.”

• mīﾱhuṣa ← mīḍhuṣe ← mih
• [verb noun], dative, singular
• “make; moisten.”

• āsye ← āsya
• [noun], locative, singular, neuter
• “mouth; mouth; aperture; face; mukha; jaw; point.”

• juhutā ← hu
• [verb], plural, Present imperative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• haviḥ ← havis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• nediṣṭham ← nediṣṭha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “following.”

• āpyam ← āpya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “friendship.”

हे अध्वर्यवः उपसद्याय उपसदनीयाय मीळ्हुषे कामानां वर्षित्रेऽग्नये तत्प्रीत्यर्थम् आस्ये तस्यैव मुखे हविः जुहुत । यः अग्निः नेदिष्ठम् आसन्नतमम् आप्यं भवति । आसन्नतमो बन्धुर्भवतीत्यर्थः । आप्यमिति स्वार्थिकस्तद्धितः ॥

English translation:

“Offer the oblation to the present Agni, the showerer (of benefits); pour into the mouth of him who(bears) to us the nearest relationship.”

Pour the oblation in his mouth for him to be reverently approached, for him granting rewards,
who is closest friendship for us.

OFFER oblations in his mouth, the bounteous God’s whom we must serve.
His who is nearest kin to us:

Opfert dem Herren, dem Huldigung gebührt, die Spende in den Mund, der unsere nächststehende Freundschaft ist;

Dem anzuflehnden, gnädigen giesst Opferguss ins Angesicht, Der uns der nächstverwandte ist.

Достойному преклонения щедрому (богу)
Возлейте возлияние в уста,
(Тому.) кто наша ближайшая дружба,

• अग्निः
• वसिष्ठः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

अब पन्द्रहवें सूक्त का आरम्भ है। इसके प्रथम मन्त्र में अतिथि कैसा हो, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (नः) हमारे (नेदिष्ठम्) अति निकट (आप्यम्) प्राप्त होने योग्य को प्राप्त होता है उस (उपसद्याय) समीप में स्थापन करने योग्य (मीळ्हुषे) जल से जैसे, वैसे सत्य उपदेशों से सींचनेवाले के लिये (आस्ये) मुख में (हविः) देने योग्य वस्तु को (जुहुत) देओ ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो यति समीप प्राप्त हो उसका तुम सब लोग सत्कार करो और अन्नादि का भोजन कराओ ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो नो नेदिष्ठमाप्यं प्राप्नोति तस्मै मीळ्हुष उपसद्यायाऽऽस्ये हविर्जुहुत ॥१॥

अथाऽतिथिः कीदृशो भवतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उपसद्याय) समीपे स्थापयितुं योग्याय (मीहळुषे) वारिणेव सत्योपदेशैस्सेचकाय (आस्ये) मुखे (जुहुता) दत्त। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (हविः) होतुं दातुमर्हमन्नादिकम् (यः) (नः) अस्माकम् (नेदिष्ठम्) अति निकटम् (आप्यम्) प्राप्तुं योग्यम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो यतिरन्तिकं प्राप्नुयात्तं सर्वे सत्कुरुताऽन्नादिकञ्च भोजयत ॥१॥

या सूक्तात अग्नीच्या दृष्टांताने राजा व राणीच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो यती तुमच्याजवळ येईल त्याचा सत्कार करा व अन्न इत्यादी भोजन द्या. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

यः꣡ प꣡ञ्च चर्षणी꣡र् अभि꣡
निषसा꣡द द꣡मे-दमे
कवि꣡र् गृह꣡पतिर् यु꣡वा

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
abhí ← abhí (invariable)
{}

carṣaṇī́ḥ ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

páñca ← páñca- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dáme-dame ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

niṣasā́da ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

gr̥hápatiḥ ← gr̥hápati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yúvā ← yúvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यः । पञ्च॑ । च॒र्ष॒णीः । अ॒भि । नि॒ऽस॒साद॑ । दमे॑ऽदमे ।
क॒विः । गृ॒हऽप॑तिः । युवा॑ ॥

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pañca ← pañcan
• [noun], accusative, plural, feminine
• “five; fifth; pañcan [word].”

• carṣaṇīr ← carṣaṇīḥ ← carṣaṇi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• niṣasāda ← niṣad ← √sad
• [verb], singular, Perfect indicative
• “sit down; sit; put.”

• dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• kavir ← kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• gṛhapatir ← gṛhapatiḥ ← gṛhapati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gṛhapati [word]; Gṛhastha.”

• yuvā ← yuvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “young; youthful.”

यः अग्निः कविः प्राज्ञः गृहपतिः गृहाणां पालयिता युवा नित्यतरुणः सन् पञ्च चर्षणीः पञ्च जनान् मनुष्यान् अभि अभिमुखं दमेदमे गृहेगृहे निषसाद निषीदति । उत्तरया वाक्यपरिसमाप्तिः ॥

English translation:

“Who, juvenile, wise, the lord of the dwelling, abides with the five classes of men in every dwelling.”

Who has sat down in every house, (presiding) over the five peoples— the sage poet and houselord, the youthful one—

Who for the Fivefold People’s take hath seated him in every home
Wise, Youthful, Master of the house.

Der über die fünf Völker herrscht und sich in jedem Hause niedergelassen hat, der weise jugendliche Hausherr,

Der bei den fünf Geschlechtern sich in jedem Hause niederliess, Als weiser, junger Hausesherr.

Кто об(ращен) к пяти народам,
(Кто) устроился в каждом доме,
Поэт, домохозяин, юноша!

• अग्निः
• वसिष्ठः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वे संन्यासी और गृहस्थ परस्पर कैसे वर्त्तें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (कविः) उत्तम ज्ञान को प्राप्त हुआ संन्यासी (दमेदमे) घर-घर में (पञ्च) पाँच (चर्षणीः) मनुष्यों वा प्राणों को (अभि, निषसाद) स्थिर करे उसका (युवा) पूर्ण ब्रह्मचर्य्य के साथ वर्त्तमान (गृहपतिः) घर का रक्षक युवा पुरुष निरन्तर सत्कार करे ॥२॥

भावार्थभाषाः - संन्यासी जन सदा सब जगह भ्रमण करे और गृहस्थ इस विरक्त का सत्कार करे और इससे उपदेश सुने ॥२॥

अन्वय: यः कविरतिथिर्दमेदमे पञ्च चर्षणीरभिनिषसाद तं युवा गृहपतिः सततं सत्कुर्यात् ॥२॥

पुनस्तौ यतिगृहस्थौ परस्परं कथं वर्तेयातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (पञ्च) (चर्षणीः) मनुष्यान् (अभि) आभिमुख्ये (निषसाद) निषीदेत् (दमेदमे) गृहेगृहे (कविः) जातप्रज्ञः (गृहपतिः) गृहस्य पालकः (युवा) पूर्णेन ब्रह्मचर्येण युवावस्थां प्राप्य कृतविवाहः ॥२॥

भावार्थभाषाः - यतिः सदा सर्वत्र भ्रमणं कुर्याद्गृहस्थश्चैतं सदैव सत्कुर्यादत उपदेशाञ्छृणुयात् ॥२॥

भावार्थभाषाः - संन्यासी लोकांनी सदैव सर्वत्र भ्रमण करावे व गृहस्थांनी या विरक्तांचा सत्कार करावा व त्यांचे उपदेश ऐकावेत. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

स꣡ नो वे꣡दो अमा꣡तियम्
अग्नी꣡ रक्षतु विश्व꣡तः
उता꣡स्मा꣡न् पातु अं꣡हसः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
amā́tyam ← amā́tya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

védaḥ ← védas- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rakṣatu ← √rakṣⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

viśvátas ← viśvátas (invariable)
{}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pātu ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)
{}

सः । नः॒ । वेदः॑ । अ॒मात्य॑म् । अ॒ग्निः । र॒क्ष॒तु॒ । वि॒श्वतः॑ ।
उ॒त । अ॒स्मान् । पा॒तु॒ । अंह॑सः ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vedo ← vedaḥ ← vedas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “property.”

• amātyam ← amātya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “minister; inmate.”

• agnī ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• rakṣatu ← rakṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• viśvataḥ ← viśvatas
• [adverb]
• “everywhere; around; about.”

• utāsmān ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utāsmān ← asmān ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• pātv ← pātu ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

सः अग्निः नः अस्माकं वेदः धनम् अमात्यम् अन्तिके भवं सहभूतं वा विश्वतः सर्वतः बाधकात् रक्षतु । उत अपि च अस्मान् वसिष्ठान् अंहसः पापात् पातु रक्षतु ॥

English translation:

“May he defend for us the wealth that has been acquired, and preserve us from iniquity.”

Let him, Agni, guard our household possessions in every direction, and let him protect us from difficult straits.

On all sides may that Agni guard our household folk and property;
May he deliver us from woe.

Agni soll unser häusliches Besitztum nach allen Seiten bewachen und soll uns vor Not behüten.

Er, Agni, schütz uns überall die Hab’ und Hausgenossenschaft Und wahre uns vor allem Leid.

Наше домашнее имущество
Этот Агни пусть охраняет со всех сторон,
А нас пусть защищает от нужды!

• अग्निः
• वसिष्ठः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर वे दोनों परस्पर क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह संन्यासी (अग्निः) के तुल्य (नः) हम गृहस्थों की वा (अमात्यम्) उत्तम मन्त्री की और (वेदः) धन की (विश्वतः) सब ओर से (रक्षतु) रक्षा करे (उत) और (अस्मान्) हमारी (अंहसः) दुष्टाचरण वा अपराध से (पातु) रक्षा करे ॥३॥

भावार्थभाषाः - गृहस्थ लोग ऐसी इच्छा करें कि संन्यासी जन हमको ऐसा उपदेश करे कि जिससे हम लोग धन के रक्षक हुए अधर्म के आचरण से पृथक् रहें ॥३॥

अन्वय: सोऽग्निरिव नोऽमात्यं वेदो विश्वतो रक्षतूताप्यस्मानंहसः पातु ॥३॥

पुनस्तौ परस्परं किं कुर्यातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) यतिः (नः) अस्मान् गृहस्थान् (वेदः) धनम्। वेद इति धननाम। (निघं॰२.१०)। (अमात्यम्) अमात्येषु साधुम् (अग्निः) पावक इव (रक्षतु) (विश्वतः) सर्वतः (उत) अस्मान् (पातु) (अंहसः) दुष्टाचरणादपराधाद्वा ॥३॥

भावार्थभाषाः - गृहस्था एवमिच्छेयुर्यतिरस्मानेवमुपदिशेद्यतो वयं धनरक्षकाः सन्तोऽधर्माचरणात् पृथग्वसेम ॥३॥

भावार्थभाषाः - गृहस्थांनी अशी इच्छा करावी की, संन्यासी लोकांनी आम्हाला असा उपदेश करावा की, आम्ही धनाचे रक्षक होऊन अधर्माच्या आचरणापासून पृथक राहावे. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

न꣡वं नु꣡ स्तो꣡मम् अग्न꣡ये
दिवः꣡ श्येना꣡य जीजनम्
व꣡स्वः कुवि꣡द् वना꣡ति नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agnáye ← agní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

návam ← náva- 2 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)
{}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jījanam ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

śyenā́ya ← śyená- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

kuvít ← kuvít (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vanā́ti ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

vásvaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

नव॑म् । नु । स्तोम॑म् । अ॒ग्नये॑ । दि॒वः । श्ये॒नाय॑ । जी॒ज॒न॒म् ।
वस्वः॑ । कु॒वित् । व॒नाति॑ । नः॒ ॥

• navaṃ ← navam ← nava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “new; fresh; young; matutinal; recent; nava [word]; modern; fresh.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• agnaye ← agni
• [noun], dative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• śyenāya ← śyena
• [noun], dative, singular, masculine
• “hawk; bird of prey; falcon; Śyena; eagle; śyena [word]; Śyena.”

• jījanam ← jan
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• vasvaḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• kuvid
• [adverb]
• “surely; indeed.”

• vanāti ← van
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

दिवः द्युलोकस्य श्येनाय श्येनसदृशाय नु क्षिप्रं गन्त्रे अग्नये यस्मै नवं नूतनं स्तोमं जीजनं जनयामि सोऽग्निः नः अस्मभ्यं कुवित् बहु वस्वः वसु धनम् । कर्मणि षष्ठी । वनाति । ददात्वित्यर्थः ॥

English translation:

“May Agni, to whom as to a (swift) hawk in heaven, I address this new hymn, bestow upon us amplewealth.”

Now I give birth to a new praise song for Agni, the falcon of heaven. Will he not win for us what is good?

I have begotten this new hymn for Agni, Falcon of the sky:
Will he not give us of his wealth?

Ein neues Lied will ich jetzt für Agni, den Falken des Himmels hervorbringen. Gewiß wird er uns Gut erwirken.

Dies neue Lied hab’ ich erzeugt dem Agni nun, dem Himmels-Aar, Ob er uns Güter schenken wird?

Новую хвалу для Агни я сейчас
Хочу сотворить, для сокола неба –
Разве он не добудет нам добра? –

• अग्निः
• वसिष्ठः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वे संन्यासी लोग कैसे हों, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (नः) हमारे (वस्वः) धन के (कुवित्) बड़े भाग को (वनाति) सेवन करे उस (श्येनाय) श्येन के तुल्य पाखण्डियों के विनाश करनेवाले (अग्नये) अग्नि के समान पवित्र के लिये (दिवः) कामना की (नवम्) नवीन (स्तोमम्) प्रशंसा को मैं (नु) शीघ्र (जीजनम्) प्रकट करूँ ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो अतिथि लोग श्येन पक्षी के तुल्य शीघ्र चलनेवाले, पाखण्ड के नाशक, द्रव्य और विद्या के उपदेशक संन्यासधर्म युक्त हों, उनका गृहस्थ सत्कार करें ॥४॥

अन्वय: यो नो वस्वः कुविद्वनाति तस्मै श्येनायेवाग्नये दिवो नवं स्तोममहं नु जीजनम् ॥४॥

पुनस्तेऽतिथयः कीदृशाः स्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नवम्) नवीनम् (नु) क्षिप्रम् (स्तोमम्) प्रशंसाम् (अग्नये) पावकवत्पवित्राय (दिवः) कामनायाः (श्येनाय) श्येन इव पाखण्डिहिंसकाय (जीजनम्) जनयेयम् (वस्वः) धनस्य (कुवित्) महत् (वनाति) सम्भजेत् (नः) अस्माकम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। येऽतिथयः श्येनवच्छीघ्रगन्तारः पाखण्डहिंसका द्रव्यविद्योपदेशका यतयः स्युस्तान् गृहस्थाः सत्कुर्युः ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे अतिथी श्येन पक्ष्याप्रमाणे शीघ्र चालणारे, पाखंडनाशक, द्रव्य व विद्येचे उपदेशक, संन्यासी असतील तर गृहस्थांनी त्यांचा सत्कार करावा. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

स्पार्हा꣡ य꣡स्य श्रि꣡यो दृशे꣡
रयि꣡र् वीर꣡वतो यथा
अ꣡ग्रे यज्ञ꣡स्य शो꣡चतः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
dr̥śé ← √dr̥ś- (root)
{case:DAT, number:SG}

spārhā́ḥ ← spārhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

śríyaḥ ← śrī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rayíḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vīrávataḥ ← vīrávant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yathā ← yathā (invariable)
{}

ágre ← ágra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

śócataḥ ← √śuc- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yajñásya ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

स्पा॒र्हाः । यस्य॑ । श्रियः॑ । दृ॒शे । र॒यिः । वी॒रऽव॑तः । य॒था॒ ।
अग्रे॑ । य॒ज्ञस्य॑ । शोच॑तः ॥

• spārhā ← spārhāḥ ← spārha
• [noun], nominative, plural, feminine
• “desirable.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śriyo ← śriyaḥ ← śrī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• dṛśe ← dṛś
• [verb noun]
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• rayir ← rayiḥ ← rayi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• vīravato ← vīravataḥ ← vīravat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “rich in men.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• agre ← agra
• [noun], locative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• yajñasya ← yajña
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• śocataḥ ← śuc
• [verb noun], genitive, singular
• “mourn; grieve; flame; glow; burn; repent.”

यज्ञस्य अग्रे पुरस्ताद्भागे शोचतः दीप्यमानस्य यस्य अग्नेः श्रियः दीप्तयः वीरवतः पुत्रवतः रयिः धनं यथा तद्वत् दृशे द्रष्टुं चक्षुषे वा स्पार्हाः स्पृहणीया भवन्ति तस्मै नवं स्तोमं जीजनमित्यनुषङ्गः । उत्तरत्र संबन्धो वा ॥ ॥ १८ ॥

English translation:

“Of whom, blazing in the front of the sacrifice, the enviable honours are to be seen, like the riches of aman having male offspring.”

Whose glories are eagerly sought to be seen, like the wealth of one rich in heroes—
(the glories of him) who flames at the beginning of the sacrifice—

Whose lories when he glows in front of sacrite are fair to see,
Like wealth of one with hero sons.

Dessen Herrlichkeiten wie der Schatz eines Sohnreichen köstlich zum Schauen sind, wenn er vor dem Opfer aufflammt.

Dess Lichter lieblich sind zu schau’n, wie eines kinderreichen Schatz, Der bei des Opfers Anbruch strahlt,

(Для того), чьи красбты желанны для взоров,
Словно богатство (человека,) у кого много сыновей,
Когда (Агни) вспыхивает в начале жертвоприношения.

• अग्निः
• वसिष्ठः
• गायत्री
• षड्जः

किसका धन प्रशंसनीय होता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यस्य) जिस (वीरवतः) वीरोंवाले के (स्पार्हाः) चाहना करने योग्य (श्रियः) लक्ष्मी शोभाएँ (दृशे) देखने को योग्य हों वह (यथा) जैसे (अग्रे) पहिले (शोचतः) पवित्र (यज्ञस्य) सङ्ग के योग्य व्यवहार का साधक (रयिः) धन है, वैसे सत्क्रिया का सिद्ध करनेवाला हो ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । उसी का धन सफल है, जिसने न्याय से उपार्जन किया धन धर्मयुक्त व्यवहार में व्यय किया होवे ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यस्य वीरवतस्स्पार्हाः श्रियो दृशे योग्याः स यथाऽग्रे शोचतो यज्ञस्य साधको रयिरस्ति तथा सत्क्रियासिद्धिकरः स्यात् ॥५॥

कस्य धनं प्रशंसनीयं भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (स्पार्हाः) स्पृहणीयाः (यस्य) (श्रियः) (दृशे) द्रष्टुम् (रयिः) धनम् (वीरवतः) वीरा विद्यन्ते यस्य तस्य (यथा) (अग्रे) (यज्ञस्य) सङ्गन्तव्यस्य व्यवहारस्य (शोचतः) पवित्रस्य ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । तस्यैव धनं सफलं येन न्यायेनोपार्जितं धर्म्ये व्यवहारे व्ययितं स्यात् ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो न्यायाने धन उपार्जित करून धर्मव्यवहारात खर्च करतो त्याचेच धन सत्कारणी लागते. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

से꣡मां꣡ वेतु व꣡षट्कृतिम्
अग्नि꣡र् जुषत नो गि꣡रः
य꣡जिष्ठो हव्यवा꣡हनः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
imā́m ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váṣaṭkr̥tim ← váṣaṭkr̥ti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vetu ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

juṣata ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

havyavā́hanaḥ ← havyavā́hana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yájiṣṭhaḥ ← yájiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सः । इ॒माम् । वे॒तु॒ । वष॑ट्ऽकृतिम् । अ॒ग्निः । जु॒ष॒त॒ । नः॒ । गिरः॑ ।
यजि॑ष्ठः । ह॒व्य॒ऽवाह॑नः ॥

• semāṃ ← sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• semāṃ ← imām ← idam
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vetu ← vī
• [verb], singular, Present imperative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• vaṣaṭkṛtim ← vaṣaṭkṛti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “vaṣaṭkāra.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• juṣata ← juṣ
• [verb], singular, Present injunctive
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• yajiṣṭho ← yajiṣṭhaḥ ← yajiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine

• havyavāhanaḥ ← havyavāhana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

यजिष्ठः यजनीयतमो यष्टृतमो वा हव्यवाहनः हव्यानां हविषां वोढा सः अग्निः इमां वषट्कृतिम् अस्माभिर्दीयमानामाहुतिं वेतु कामयतां भक्षयतु वा । नः अस्माकं गिरः स्तुतीश्च जुषत सेवताम् ॥

English translation:

“May that most adorable Agni, the bearer of oblations, accept our offering, gratified by our praises.”

Let him pursue this vaṣaṭ-call. Agni takes pleasure in our songs,
as the best sacrificer, as the conveyor of oblations.

May he enjoy this hallowed gift, Agni accept our songs, who bears
Oblations, best of worshippers.

Er soll auf diesen Vasatruf gern kommen, Agni soll an unseren Lobreden Gefallen finden, der beste Opferer, der Opferfahrer.

Er acht’ auf diesen Segensruf und nehme unsre Lieder an, Er, der am besten Opfer fährt.

Пусть он одобрит этот возглас: Вашат!
Пусть Агни наслаждается нашими песнями,
(Он,) самый юный, перевозчик жертв!

• अग्निः
• वसिष्ठः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह अग्नि कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (सः) वह (यजिष्ठः) अत्यन्त यज्ञकर्त्ता (हव्यवाहनः) देने योग्य पदार्थों को प्राप्त होनेवाला (अग्निः) पावक अग्नि (नः) हमारी (इमाम्) इस (वषट्कृतिम्) शुद्ध क्रिया को और (गिरः) वाणियों को (वेतु) प्राप्त हो उसको तुम लोग (जुषत) सेवन करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो अग्नि सम्यक् प्रयुक्त किया हुआ हमारी क्रियाओं का सेवन करता वह तुम लोगों को सेवने योग्य है ॥६॥

अन्वय: हे मनुष्या ! स यजिष्ठो हव्यवाहनोऽग्निर्न इमां वषट्कृतिं गिरश्च वेतु तं यूयं जुषत ॥६॥

पुनः सोऽग्निः कीदृशोऽस्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (इमाम्) (वेतु) प्राप्नोतु (वषट्कृतिम्) सत्क्रियाम् (अग्निः) पावकः (जुषत) सेवध्वम् (नः) अस्माकम् (गिरः) वाचः (यजिष्ठः) अतिशयेन यष्टा (हव्यवाहनः) यो हव्यानि दातुमर्हाणि वहति प्राप्नोति सः ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! योऽग्निः सम्प्रयोजितः सन्नस्माकं क्रियाः सेवते स युष्माभिस्सेवनीयः ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो सम्यक प्रयुक्त केलेला अग्नी आमच्या क्रिया ग्रहण करतो तो तुम्हीही ग्रहण करण्यायोग्य असतो. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

नि꣡ त्वा नक्षिय विश्पते
द्युम꣡न्तं देव धीमहि
सुवी꣡रम् अग्न आहुत

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
nakṣya ← √nakṣ- (root)
{}

ní ← ní (invariable)
{}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

viśpate ← viśpáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dhīmahi ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

dyumántam ← dyumánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

āhuta ← √hu- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

suvī́ram ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

नि । त्वा॒ । न॒क्ष्य॒ । वि॒श्प॒ते॒ । द्यु॒ऽमन्त॑म् । दे॒व॒ । धी॒म॒हि॒ ।
सु॒ऽवीर॑म् । अ॒ग्ने॒ । आ॒ऽहु॒त॒ ॥

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• nakṣya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “approachable.”

• viśpate ← viśpati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “overlord; head.”

• dyumantaṃ ← dyumantam ← dyumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dhīmahi ← dhā
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• suvīram ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīram ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• āhuta ← āhu ← √hu
• [verb noun], vocative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

नक्ष्य उपगन्तव्य । नक्षतिर्व्याप्तिकर्मा। विश्पते विशां पते देव द्योतमान आहुत सर्वैर्यजमानैरभिहुत हे अग्ने द्युमन्तं दीप्तिमन्तं सुवीरं कल्याणस्तोतृकं त्वा त्वां वयं नि धीमहि निहितवन्तः ॥

English translation:

“Divine Agni, the approachable; the lord of men, the invoked of all, we set you down (upon the altar), theresplendent, the righteously glorified.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The approachable: nakṣya upagantavya: nakṣati = vyāpti karmā, fromnakṣ, to pervade; the righteously glorified: suvīram = kalyāṇastotṛkam, the object of auspicious or piouspraise

We would establish you as the brilliant one, o clanlord to be
attained, o god,
as the one having good heroes, o Agni, receiving the poured offering.

Lord of the house, whom men must seek, we set thee down, O Worshipped Onel
Bright, rich in heroes, Agni! God

Dich, du zugänglicher Clanfürst, den Glänzenden setzen wir ein, o Gott, den Meister, du mit Schmalz begossener Agni.

Dich starken, lichten setzen wir, o Hausherr, nahenswerther Gott, O opferreicher Agni hin.

Тебя, о доступный господин племен,
Сверкающего, о бог, мы устраиваем (здесь),
Богатого мужами, о Агни, политый (жиром).

• अग्निः
• वसिष्ठः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर राजा और प्रजाजन परस्पर कैसे वर्त्तें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नक्ष्य) व्याप्त वस्तुओं को उत्तम प्रकार जाननेवाले (आहुत) बहुतों से सत्कार को प्राप्त (विश्पते) प्रजारक्षक (अग्ने) अग्नि के तुल्य तेजस्वि (देव) विद्वन् ! जिस (द्युमन्तम्) प्रकाशवाले (सुवीरम्) उत्तम वीर हों जिससे उस अग्नि के तुल्य शुद्ध (त्वा) आपको जैसे (नि, धीमहि) निरन्तर ध्यान करें, वैसे आप हमको निरन्तर आनन्द में स्थिर कीजिये ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे हम लोग आपको न्याय से राज्य पालनरूप व्यवहार में सदा स्थित करें, वैसे आप हमको धर्मयुक्त व्यवहार में प्रतिष्ठित कीजिये ॥७॥

अन्वय: हे नक्ष्याहुत विश्पते देवाऽग्ने ! यं द्युमन्तं सुवीरमग्निं त्वा यथा निधीमहि तथा त्वमस्मानानन्दे नि धेहि ॥७॥

पुनः स राजा प्रजाजनाश्च परस्परं कथं वर्त्तेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नि) नितराम् (त्वा) त्वाम् (नक्ष्य) नक्ष्येषु व्याप्तेषु साधो (विश्पते) प्रजापालक (द्युमन्तम्) दीप्तिमन्तम् (देव) विद्वन् (धीमहि) दधीमहि (सुवीरम्) शोभना वीरा यस्मात्तम् (अग्ने) पावक इव विद्वन् (आहुत) बहुभिः सत्कृत ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा वयं भवन्तं न्यायेन राज्यपालनाख्ये व्यवहारे सदा प्रतिष्ठापयेम तथा त्वमस्मान् सदा धर्म्ये व्यवहारे प्रतिष्ठापय ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे आम्ही (प्रजा) तुला (राजाला) न्यायाने राज्यपालनरूपी व्यवहारात सदैव स्थित करतो तसे तूही आम्हाला धर्मयुक्त व्यवहारात सदैव स्थित कर. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

क्ष꣡प उस्र꣡श् च दीदिहि
सुअग्न꣡यस् त्व꣡या वय꣡म्
सुवी꣡रस् तुव꣡म् अस्मयुः꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ca ← ca (invariable)
{}

dīdihi ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

kṣápaḥ ← kṣáp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

usráḥ ← uṣár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

svagnáyaḥ ← svagní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tváyā ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

asmayúḥ ← asmayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvī́raḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

क्षपः॑ । उ॒स्रः । च॒ । दी॒दि॒हि॒ । सु॒ऽअ॒ग्नयः॑ । त्वया॑ । व॒यम् ।
सु॒ऽवीरः॑ । त्वम् । अ॒स्म॒ऽयुः ॥

• kṣapa ← kṣapaḥ ← kṣap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “night.”

• usraś ← usraḥ ← usṛ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “dawn.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dīdihi ← dīdī
• [verb], singular, Present imperative
• “shine; glitter.”

• svagnayas ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svagnayas ← agnayaḥ ← agni
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tvayā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• suvīras ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīras ← vīraḥ ← vīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• asmayuḥ ← asmayu
• [noun], nominative, singular, masculine

हे अग्ने त्वं क्षपः रात्रीः उस्रः अहानि च । सर्वदेति यावत् । दीदिहि दीप्यस्व। दीप्यमानेन त्वया वयं वसिष्ठाः स्वग्नयः शोभमानाग्नयो भवाम । अस्मयुः अस्मान् कामयमानः ॥ ‘सुप आत्मनः क्यच्’ इति क्यचि कृते ‘क्याच्छन्दसि ’ इत्युप्रत्ययः । दकारलोपश्छान्दसः । तथा च यास्कः’ अस्मयुरस्मान् कामयमानः ’ ( निरु. ६:२१ ) इति ॥ त्वं सुवीरः सुस्तोतृको भव ॥

English translation:

“Blaze, Agni, night and day, that by you we may be possessed of sacred fires; may you, friendly to us,be righteously praised.”

Shine throughout the nights and dawns. Through you we have
good fires;
seeking us, you have good heroes.

Shine forth at night and morn: through thee with fires are we provided well.
Thou, rich in heroes, art our Friend.

Alle Nächte und Morgen leuchte! Durch dich haben wir ein gutes Feuer, du, wenn du uns zugetan bist, hast in uns tüchtige Meister.

Des Nachts und Morgens leuchte du, durch dich sind reich an Feuern wir, Du männerreicher unser Freund.

Свети в ночах и на утренних зорях!
С тобою у нас есть хороший костер.
Ты богат прекрасными мужами, (если) предан нам.

• अग्निः
• वसिष्ठः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर राजा और प्रजाजन परस्पर कैसे वर्त्तें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! (अस्मयुः) हमको चाहनेवाले (सुवीरः) सुन्दर वीर पुरुषों से युक्त (त्वम्) आप (क्षपः) रात्रियों (च) और (उस्रः) किरणयुक्त दिनों में (अस्मान्) हम को (दीदिहि) प्रकाशित कीजिये (त्वया) आप के साथ (स्वग्नयः) सुन्दर अग्नियोंवाले (वयम्) हम लोग प्रतिदिन प्रकाशित हों ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे राजा और राजपुरुषो ! जैसे प्रतिदिन सूर्य प्रकाशित होता है, वैसे तुम लोग सदा प्रकाशित होओ ॥८॥

अन्वय: हे राजन्नस्मयुः सुवीरस्त्वं क्षप उस्रश्चास्मान् दीदिहि त्वया सह स्वग्नयो वयं त्वामहर्निशं प्रकाशेम ॥८॥

पुना राजप्रजाजनाः कथं वर्त्तेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (क्षपः) रात्रीः (उस्रः) किरणयुक्तानि दिनानि। उस्रा इति रश्मिनाम। (निघं०१.५) (च) (दीदिहि) प्रकाशय (स्वग्नयः) शोभना अग्नयो येषान्ते (त्वया) रक्षकेण राज्ञा (वयम्) (सुवीरः) शोभना वीरा यस्य सः (त्वम्) (अस्मयुः) अस्मान् कामयमानः ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे राजराजजना ! यथाऽहर्निशं सूर्यः प्रकाशते तथा यूयं प्रकाशिता भवत ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे राजा व राजजनांनो ! सूर्य जसा अहर्निश प्रकाश देतो तसे तुम्हीही प्रकाशित व्हा. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

उ꣡प त्वा सात꣡ये न꣡रो
वि꣡प्रासो यन्ति धीति꣡भिः
उ꣡पा꣡क्षरा सहस्रि꣡णी

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sātáye ← sātí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

dhītíbhiḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

víprāsaḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ákṣarā ← ákṣarā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sahasríṇī ← sahasrín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

उप॑ । त्वा॒ । सा॒तये॑ । नरः॑ । विप्रा॑सः । य॒न्ति॒ । धी॒तिऽभिः॑ ।
उप॑ । अक्ष॑रा । स॒ह॒स्रिणी॑ ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• viprāso ← viprāsaḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• dhītibhiḥ ← dhīti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• upākṣarā ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• upākṣarā ← akṣarā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “speech; word.”

• sahasriṇī ← sahasrin
• [noun], nominative, singular, feminine
• “thousandfold.”

हे अग्ने त्वा त्वां नरः नेतारो यजमानाः विप्रासः विप्रा मेधाविनः धीतिभिः कर्मभिः सातये धनाय कामानां लाभाय वा उप यन्ति उपगच्छन्ति । सहस्रिणी सहस्रसंख्याका अक्षरा क्षयरहिता स्तुतिरूपा अस्मदीया वाक् त्वाम् उप याति च ॥

English translation:

“Wise men approach with sacred rites for the acquisition of riches; perpetual, infinite (praise isaddressed to you);”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Praise is addressed: upākṣarā sahasriṇī = imperishable, thousand-fold, near; thesubstantive is: vāk, speech or praise; prefix upa = upayati, approaches

Our men, inspired poets, come to you with their visions in order to win gain,
as does their syllable [/their inexhaustible cow] bringing thousands.

The men come near thee for their gain, the singers with their songs of praise:
Speech, thousandfold, comes near to thee.

An dich wenden sich die beredten Männer mit ihren Dichtungen, um Lohn zu gewinnen, an dich die tausendbringende Rede.

Dich gehen um Erlangung an, die weisen Männer mit Gebet, Die tausendfache Rede auch.

К тебе приближаются вдохновенные
Мужи с произведениями, чтобы покорить (тебя),
При(ближается) речь, приносящая тысячи.

• अग्निः
• वसिष्ठः
• गायत्री
• षड्जः

फिर विद्वान् क्या करते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्यार्थिनि ! जैसे (विप्रासः) बुद्धिमान् (नरः) मनुष्य (धीतिभिः) अङ्गुलियों से (अक्षरा) अकारादि अक्षरों को (उप, यन्ति) उपाय से प्राप्त करते वे जो कन्या (सहस्रिणी) असंख्य विद्याविषयों को जाननेवाली हैं, उसको जानें, वैसे (त्वा) आप के (सातये) सम्यक् विभाग के लिये बुद्धिमान् मनुष्य (उप) समीप प्राप्त हों ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे अंगूठा और अङ्गुलियों से अक्षरों को जान कर विद्वान् होता है, वैसे ही विद्वान् लोग शोधन कर विद्या के रहस्यों को प्राप्त हों ॥९॥

अन्वय: हे विद्यार्थिनि ! यथा विप्रासो नरो धीतिभिरक्षराण्युप यन्ति ते या सहस्रिणी वर्त्तते ताञ्जानन्तु तथा त्वा सातये विप्रासो नर उप यन्ति ॥९॥

पुनर्विद्वांसः किं कुर्वन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उप) (त्वा) त्वाम् (सातये) संविभागाय (नरः) मनुष्याः (विप्रासः) मेधाविनः (यन्ति) प्राप्नुवन्ति (धीतिभिः) अङ्गुलिभिः (उप) (अक्षरा) अक्षराण्यकारादीनि (सहस्रिणी) सहस्राण्यसंख्याता विद्याविषया विद्यन्ते यस्यां सा ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथाऽङ्गुष्ठाऽङ्गुलीभिरक्षराणि विज्ञाय विद्वान् भवति तथैव विद्वांसः शोधनेन विद्यारहस्यानि प्राप्नुवन्ति ॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे अंगठा व बोटे याद्वारे अक्षरे जाणून पुढे विद्वान बनता येते तसेच विद्वान लोकांनी संशोधन करून विद्यांचे रहस्य जाणावे. ॥ ९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

अग्नी꣡ र꣡क्षांसि सेधति
शुक्र꣡शोचिर् अ꣡मर्तियः
शु꣡चिः पवाक꣡+ ई꣡डियः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rákṣāṁsi ← rákṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sedhati ← √sidh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ámartyaḥ ← ámartya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śukráśociḥ ← śukráśocis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ī́ḍyaḥ ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pāvakáḥ ← pāvaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒ग्निः । रक्षां॑सि । से॒ध॒ति॒ । शु॒क्रऽशो॑चिः । अम॑र्त्यः ।
शुचिः॑ । पा॒व॒कः । ईड्यः॑ ॥

• agnī ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• rakṣāṃsi ← rakṣas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Rākṣasa; Rakṣas; rakṣas [word].”

• sedhati ← sidh
• [verb], singular, Present indikative
• “chase away; repel.”

• śukraśocir ← śukra
• [noun]
• “bright; clear; white; light; pure.”

• śukraśocir ← śociḥ ← śocis
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; flare; burn; radiance.”

• amartyaḥ ← amartya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “immortal.”

• śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• pāvaka ← pāvakaḥ ← pāvaka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• īḍyaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

शुक्रशोचिः शुभ्रज्वालः अमर्त्यः मरणरहितो देवतात्मा शुचिः स्वयं शुद्धः पावकः अन्येषामपि शोधकः ईड्यः स्तुत्यः अग्निः रक्षांसि राक्षसान् सेधति बाधताम् ॥ ॥ १९ ॥

English translation:

“May the bright, radiant, immortal, pure, purifying, adorable Agni, keep off the rākṣasas].”

The brightly blazing, immortal Agni wards off demons—
the blazing pure one to be invoked.

Bright, Purifier, meet for praise, Immortal with refulgent glow,
Agni drives Raksasas away.

Agni wehrt die Unholde ab, der Unsterbliche mit heller Flamme, der Reine, Lautere, Anzurufende.

Agni vertilgt die Geisterschar, hellleuchtend der unsterbliche Der preisenswerthe, hell entflammt.

Агни отвращает ракшасов
(Он,) светлопламенный, бессмертный,
Чистый, очищающий, достойный призывов.

• अग्निः
• वसिष्ठः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (शुक्रशोचिः) शुद्ध तेजस्वी (अमर्त्यः) साधारण मनुष्यपन से रहित (शुचिः) पवित्र (पावकः) शुद्ध पवित्र करनेवाला (ईड्यः) स्तुति करने वा खोजने चाहने योग्य (अग्निः) अग्नि के तुल्य राजा वा सेनाधीश (रक्षांसि) रक्षा करने योग्य कार्यों को (सेधति) सिद्ध करे, वह कीर्तिवाला होता है ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जैसे राजा अन्याय का निवारण कर न्याय का प्रकाश करता है, वैसे विद्युत् दरिद्रता का विनाश कर लक्ष्मी को प्रकट करता है ॥१०॥

अन्वय: यः शुक्रशोचिरमर्त्यः शुचिः पावक ईड्योऽग्निरिव रक्षांसि सेधति स कीर्त्तिमान् भवति ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) अग्निरिव राजा सेनेशो वा (रक्षांसि) रक्षयितव्यानि (सेधति) साधयति (शुक्रशोचिः) शुद्धतेजस्कः (अमर्त्यः) मर्त्यधर्मरहितः (शुचिः) पवित्रः (पावकः) शोधकः पवित्रकर्त्ता (ईड्यः) स्तोतुमन्वेष्टुं वा योग्यः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - यथा राजाऽन्यायं निवार्य्य न्यायं प्रकाशयति तथैव विद्युद्दारिद्र्यं विनाशय लक्ष्मीं जनयति ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जसा राजा अन्यायाचे निवारण करून न्याय करतो तसे विद्युत दारिद्र्याचा नाश करून लक्ष्मी प्राप्त करवून देते. ॥ १० ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

स꣡ नो रा꣡धांसि आ꣡ भर
ई꣡शानः सहसो यहो
भ꣡गश् च दातु वा꣡रियम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rā́dhāṁsi ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ī́śānaḥ ← √īś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, voice:MED}

sahasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yaho ← yahú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

dātu ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

vā́ryam ← vā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

सः । नः॒ । राधां॑सि । आ । भ॒र॒ । ईशा॑नः । स॒ह॒सः॒ । य॒हो॒ इति॑ ।
भगः॑ । च॒ । दा॒तु॒ । वार्य॑म् ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• rādhāṃsy ← rādhāṃsi ← rādhas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhareśānaḥ ← bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• bhareśānaḥ ← īśānaḥ ← īś
• [verb noun], nominative, singular
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• sahaso ← sahasaḥ ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• yaho ← yahu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “offspring.”

• bhagaś ← bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dātu ← dā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• vāryam ← vārya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth.”

हे सहसो यहो बलस्य पुत्राग्ने सः प्रसिद्धस्त्वम् ईशानः सर्वस्य जगतः। ईश्वरः सन् नः अस्मभ्यं राधांसि धनानि । ‘रायो राधः’ इति धननामसु पाठात् । आ भर आहर । भगश्च भगो देवोऽपि वार्यं धनं दातु अस्मभ्यं ददातु । अभ्यासलोपश्छान्दसः। भगोऽत्र सूक्ते निपातभागिनी देवता ॥

English translation:

“Son of strength, who are the lord (of all), bestow riches upon us; and may Bhaga give us wealth.”

Bring us gifts, being their master, o young (son) of strength,
and let Bhaga give us a desirable reward.

As such, bring us abundant wealth, young Child of Strength, for this thou canst
May Bhaga give us what is choice.

Bring du uns Ehrengaben, der du es vermagst, jüngster Sohn der Kraft! Auch Bhaga soll uns die erwünschte Gabe geben.

So bring Geschenke uns herbei, der du’s vermagst, o Sohn der Kraft, Und Bhaga geb’ uns schönes Gut.

Принеси нам почетные дары,
(Ты,) способный (на это), о юный (сын) силы!
И пусть Бхага даст (нам) лучший дар!

• अग्निः
• वसिष्ठः
• आर्च्युष्णिक्
• ऋषभः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहसः) अति बलवान् के (यहो) पुत्र राजन् ! अग्नि के तुल्य तेजस्वी (ईशानः) समर्थ (भगः) ऐश्वर्यवान् जो आप (नः) हमारे लिये (राधांसि) सुख बढ़ानेवाले धनों को (आ, भर) अच्छे प्रकार धारण वा पोषण करें तथा (वार्यम्) स्वीकार करने योग्य ऐश्वर्य को (च) भी (सः) सो आप (दातु) दीजिये ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे अग्निविद्या से धनधान्य सम्बन्धी ऐश्वर्य को मनुष्य प्राप्त होते हैं, वैसे ही उत्तम राज्य प्रबन्ध से मनुष्य धनाढ्य और सुखी होते हैं ॥११॥

अन्वय: हे सहसो यहो राजन्नग्निरिवेशानो भगो यस्त्वं नो राधांस्याभर। वार्य्यं भगश्च स भवान् दातु ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (नः) अस्मभ्यम् (राधांसि) समृद्धिकराणि धनानि (आ) (भर) (ईशानः) ईषणशीलः समर्थः (सहसः) बलिष्ठस्य (यहो) अपत्य (भगः) ऐश्वर्यवानैश्वर्यं वा (च) (दातु) ददातु (वार्यम्) वरणीयम् ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथाऽग्निविद्यया धनधान्यैश्वर्यं मनुष्याः प्राप्नुवन्ति तथैवोत्तमराजप्रबन्धेन जना धनाढ्याः सुखिनश्च जायन्ते ॥११॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे अग्नीद्वारे धनधान्य इत्यादी ऐश्वर्य माणसांना प्राप्त होते तसेच उत्तम राज्यव्यवस्थेने माणसे धनाढ्य व सुखी होतात. ॥ ११ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

त्व꣡म् अग्ने वीर꣡वद् य꣡शो
देव꣡श् च सविता꣡ भ꣡गः
दि꣡तिश् च दाति वा꣡रियम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vīrávat ← vīrávant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáśaḥ ← yáśas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

dāti ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

dítiḥ ← díti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vā́ryam ← vā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । वी॒रऽव॑त् । यशः॑ । दे॒वः । च॒ । स॒वि॒ता । भगः॑ ।
दितिः॑ । च॒ । दा॒ति॒ । वार्य॑म् ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vīravad ← vīravat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “rich in men.”

• yaśo ← yaśaḥ ← yaśas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; Yaśas.”

• devaś ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• ditiś ← ditiḥ ← diti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Diti; diti [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dāti ← dā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• vāryam ← vārya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth.”

हे अग्ने त्वं वीरवत् पुत्रपौत्रोपेतं यशः अन्नं देहीति शेषः । देवश्च सविता सविता देवोऽपि वार्यं वरणीयं धनं दाति ददातु । भगः च देवोऽपि ददातु । दितिश्च दितिरपि देवी ददातु। सवित्रादिः सूक्ते निपातभागिनी देवता ॥

English translation:

“Do you, Agni, give us food along with male issue, and may the divine Savitā, Bhaga and Diti, give uswealth.”

Agni, you (give) the glory that accompanies heroes. And god Savitar and Bhaga (give),
and Diti gives a desirable reward to us.

Thou, Agni, givest hero fame: Bhaga and Savitar the God,
And Did give us what is good.

Du, Agni, gibst das Ansehen, das der Sohnreiche hat, und der Gott Savitri, Bhaga und Diti geben die erwünschte Gabe.

Gib, Agni, kinderreichen Glanz, und Bhaga und Gott Savitar, Und Diti schenke schönes Gut.

Ты, о Агни, (даруешь) почесть, заключенную в мужах,
А бог Савитар, Бхага
И Дити дают лучший дар.

• अग्निः
• वसिष्ठः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के तुल्य तेजस्वि राजन् ! जैसे (देवः) दानशील वा प्रकाशमान (सविता) प्रेरणा करनेवाला वा सूर्य और (दितिः) दुःखनाशक नीति (च) भी (वार्यम्) स्वीकार के योग्य (वीरवत्) जिससे उत्तम वीर पुरुष हों (यशः) उस धन वा कीर्ति (च) और (भगः) ऐश्वर्य को (दाति) देती है, इसको (त्वम्) आप दीजिये ॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो राजा अच्छे प्रकार सम्प्रयुक्त अग्नि आदि के तुल्य प्रजाओं में उद्योग से और अच्छी नीति से ऐश्वर्य कराके दुःख को खण्डित करता है, वही यशस्वी होता है ॥१२॥

अन्वय: हे अग्ने राजन् ! यथा देवः सविता दितिश्च वार्यं वीरवद्यशो भगश्च दाति तदेतत्त्वं देहि ॥१२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अग्ने) अग्निरिव राजन् (वीरवत्) प्रशस्ता वीरा विद्यन्ते यस्मिंस्तत् (यशः) धनं कीर्तिं च (देवः) दाता देदीप्यमानः (च) (सविता) प्रेरकः सूर्यो वा (भगः) धनैश्वर्यम् (दितिः) दुःखनाशिका नीतिः (च) (दाति) ददाति (वार्यम्) वरणीयम् ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यो राजा सुसम्प्रयुक्ताऽग्न्यादिवत्प्रजास्वैश्वर्यमुद्योगेन सुनीत्या च कारयित्वा दुःखं खण्डयति स एव यशस्वी भवति ॥१२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो राजा चांगल्या प्रकारे संयुक्त केलेल्या अग्नीप्रमाणे प्रजेमध्ये उद्योगाद्वारे व चांगल्या नीतीद्वारे ऐश्वर्य वाढवून दुःख नष्ट करतो तोच यशस्वी होतो. ॥ १२ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

अ꣡ग्ने र꣡क्षा णो अं꣡हसः
प्र꣡ति ष्म देव री꣡षतः
त꣡पिष्ठैर् अज꣡रो दह

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rákṣa ← √rakṣⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

práti ← práti (invariable)
{}

rī́ṣataḥ ← √riṣ- (root)
{case:ABL, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:ACT}

sma ← sma (invariable)
{}

ajáraḥ ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

daha ← √dah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tápiṣṭhaiḥ ← tápiṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

अग्ने॑ । रक्ष॑ । नः॒ । अंह॑सः । प्रति॑ । स्म॒ । दे॒व॒ । रिष॑तः ।
तपि॑ष्ठैः । अ॒जरः॑ । द॒ह॒ ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• rakṣā ← rakṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• ṇo ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• ṣma ← sma
• [adverb]

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• rīṣataḥ ← riṣ
• [verb noun], accusative, plural
• “suffer; harm.”

• tapiṣṭhair ← tapiṣṭhaiḥ ← tapiṣṭha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “burning; ablaze(p).”

• ajaro ← ajaraḥ ← ajara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “undecaying; ageless.”

• daha ← dah
• [verb], singular, Present imperative
• “burn; cauterize; heat; burn; burn; burn; roast; blaze; burn; distress; destroy.”

हे अग्ने त्वं नः अस्मान् अंहसः पापात् रक्ष पाहि । संहितायां दीर्घश्छान्दसः । अपि च हे देव द्योतमानाग्ने अजरः जरारहितस्त्वं रिषतः हिंसतः शत्रून् तपिष्ठैः अतिशयेन तापकैस्तेजोभिः दह भस्मीकुरु ॥

English translation:

“Preserve us, Agni, from sin; divine (Agni), who are exempt from decay, consume (our) foes with (your)hottest flames.”

Agni, guard us from difficult straits. As ever, o god, as the unaging one burn back those doing harm
with your hottest (fires).

Agni, preserve us from distress: consume our enemies, O God,
Eternal, with the hottest flames.

Agni! Bewahre uns vor Not, versenge du Gott mit deinen glühendsten Flammen die Schädiger, der du nie alterst!

Behüt, o Agni, uns vor Noth, o Gott, verbrenn die Schädiger Mit Gluten, unvergänglicher.

О Агни, защити нас от нужды!
(Кидайся) же навстречу вредителю, о бог,
Сожги (его), о нестареющий, самыми жаркими (языками пламени)!

• अग्निः
• वसिष्ठः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह राजा किसके समान क्या करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) उत्तम गुण-कर्म-स्वभावयुक्त (अग्ने) अग्निवत् तेजस्वी राजन् ! जैसे अग्नि (तपिष्ठैः) अत्यन्त तपानेवाले तेजों से काष्ठादि को जलाता है, वैसे (अजरः) वृद्धपन वा शिथिलता रहित हुए आप (रीषतः) हिंसक से (नः) हमारी (रक्ष) रक्षा कीजिये और (अंहसः) पापाचरण से (स्म) ही (प्रति) प्रतीति के साथ रक्षा कीजिये और दुष्टचारियों को तेजों से (दह) जलाइये ॥१३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे अग्नि शीत और अन्धकार से रक्षा करता है, वैसे राजा आदि विद्वान् हिंसादि पापरूप आचरण से सब को पृथक् रखते हैं ॥१३॥

अन्वय: हे देवाऽग्ने राजन् ! यथाऽग्निस्तपिष्ठैः काष्ठादिकं दहति तथैवाऽजरः सँस्त्वं रीषतो नो रक्ष। अंहसः स्म प्रति रक्ष दुष्टाचाराँस्तपिष्ठैर्दह ॥१३॥

पुनः स राजा किंवत्किं कुर्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) पावक इव (रक्षा) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (नः) अस्मान् (अंहसः) पापाचरणात् (प्रति) (स्म) एव (देव) दिव्यगुणकर्मस्वभावयुक्त (रीषतः) हिंसकात् (तपिष्ठैः) अतिशयेन प्रतापकैः (अजरः) जरारहितः (दह) भस्मसात्कुरु ॥१३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथाग्निः शीतादन्धकाराच्च रक्षति तथा राजादयो विद्वांसो हिंसादिपापाचरणात् सर्वान् पृथग्रक्षन्ति ॥१३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा अग्नी शीत व अंधकारापासून रक्षण करतो तसे राजा इत्यादी विद्वान हिंसा इत्यादी पापरूपी आचरणापासून सर्वांना पृथक ठेवतात. ॥ १३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

अ꣡धा मही꣡ न आ꣡यसी
अ꣡नाधृष्टो नृ꣡पीतये
पू᳐꣡र् भवा शत꣡भुजिः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ádha ← ádha (invariable)
{}

ā́yasī ← āyasá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ánādhr̥ṣṭaḥ ← ánādhr̥ṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nŕ̥pītaye ← nŕ̥pīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pū́ḥ ← púr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śatábhujiḥ ← śatábhuji- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

अग्ने॑ । म॒ही । नः॒ । आय॑सी । अना॑धृष्टः । नृऽपी॑तये ।
पूः । भ॒व॒ । श॒तऽभु॑जिः ॥

• adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• mahī ← mah
• [noun], nominative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• āyasy ← āyasī ← āyasa
• [noun], nominative, singular, feminine
• “iron; metallic.”

• anādhṛṣṭo ← anādhṛṣṭaḥ ← anādhṛṣṭa
• [noun], nominative, singular, masculine

• nṛpītaye ← nṛ
• [noun], masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛpītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “protection.”

• pūr ← pūḥ ← pur
• [noun], nominative, singular
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• bhavā ← bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• śatabhujiḥ ← śata
• [noun], neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatabhujiḥ ← bhujiḥ ← bhuji
• [noun], nominative, singular, feminine

अध अधुना हे अग्ने अनाधृष्टः अप्रतिधर्षणीयस्त्वं नः अस्माकं नृपीतये नृणां रक्षणार्थं मही महती आयसी अयसा निर्मिता शतभुजिः अत्यन्तं विस्तृता शतगुणा पूः पुरी । तद्रक्षासाधनभूतप्राकारादिर्वा पूरुच्यते। भव । यथायसा निर्मिता पुरी तद्रक्षासाधनभूतप्राकारादिर्वा शत्रुभ्यो भीतान् रक्षति तद्वद्राक्षसेभ्यो भीतानस्मान् पाहीत्यर्थः ॥

English translation:

“Do you, who are irresistibel, be to us, for the protection of our posterity, like the vast spacious,metal-walled cities (of the rākṣasas).”

So then, o you who are unchallengeable, become for us a great metal fortress with a hundred coils to protect our men.

And, irresistible, be thou a mighty iron fort to us,
With hundred walls for man’s defence.

Und sei als der Unbezwingbare uns eine große eherne Burg mit hundert Ringen zum Männerschutze!

Sei jetzt uns eine eh’rne Burg, die gross sei, hundertfach umhegt, Unangreifbar, zum Männerschutz.

И будь нам, о неукротимый,
Великой железной крепостью
В сто колец для защиты мужей!

• अग्निः
• वसिष्ठः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर राजा और राणी प्रजा के प्रति क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राणी ! जैसे तुम्हारा (अनाधृष्टः) किसी से न धमकाने योग्य पति राजा न्याय से मनुष्यों का पालन करता है, वैसे (अध) अब (आयसी) लोहे से बनी दृढ़ (पूः) नगरी के समान रक्षक (मही) महती वाणी के तुल्य (शतभुजिः) असंख्यात जीवों का पालन करनेवाली आप (नृपीतये) मनुष्यों के पालन के लिये (नः) हम स्त्री जनों की रक्षा करनेवाली (भव) हूजिये ॥१४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जहाँ शुभ गुणकर्मस्वभावयुक्त राजा पुरुषों और वैसे गुणोंवाली राणी स्त्रियों का न्याय और पालन करें, वहाँ सब काल में विद्या, आनन्द, अवस्था और ऐश्वर्य बढ़ें ॥१४॥

अन्वय: हे राज्ञि ! यथा तवाऽनाधृष्टः पती राजा न्यायेन नॄन्पालयति तथाऽधाऽऽयसी पूरिव मही शतभुजिस्त्वं नृपीतये नो रक्षिका भव ॥१४॥

पुना राजानौ प्रजाः प्रति किं कुर्यातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अधा) अध अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (मही) महती वागेव राज्ञी (नः) अस्मान् स्त्रीजनान् (आयसी) अयोमयी दृढा (अनाधृष्टः) केनाऽप्याधर्षयितुमयोग्या (नृपीतये) नृणां पालनाय (पूः) नगरीव रक्षिका (भवा) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (शतभुजिः) शतमसंख्याता भुजयः पालनानि यस्याः सा ॥१४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यत्र शुभगुणकर्मस्वभावो राजा नॄणां तादृशी राज्ञी च स्त्रीणां न्यायपालने कुर्यातां तत्र सर्वदा विद्यानन्दायुरैश्वर्याणि वर्धेरन् ॥१४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जेथे शुभ गुण-कर्म-स्वभावयुक्त राजा पुरुषांचे पालन करतो तशाच गुणांच्या राणीने स्त्रियांचे पालन करावे. तेथे सर्वकाळी विद्या, आनंद, अवस्था व ऐश्वर्य आणि आयुष्य वाढते. ॥ १४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - गायत्री

तुवं꣡ नः पाहि अं꣡हसो
दो꣡षावस्तर् अघायतः꣡
दि꣡वा न꣡क्तम् अदाभिय

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

aghāyatáḥ ← √aghāy- (root)
{case:ABL, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dóṣāvastar ← doṣāvastar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

adābhya ← ádābhya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dívā ← dívā (invariable)
{}

náktam ← nákt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

त्वम् । नः॒ । पा॒हि॒ । अंह॑सः । दोषा॑ऽवस्तः । अ॒घ॒ऽय॒तः ।
दिवा॑ । नक्त॑म् । अ॒दा॒भ्य॒ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• pāhy ← pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• aṃhaso ← aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• doṣāvastar ← doṣāvastṛ
• [noun], vocative, singular, masculine

• aghāyataḥ ← aghāy
• [verb noun], ablative, singular

• divā
• [adverb]
• “by day; divā [indecl.].”

• naktam ← nakta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “night; night.”

• adābhya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “trustworthy; disabused(p).”

हे अदाभ्य अहिंस्य दोषावस्तः रात्रेराच्छादयितः । तमसो वारयितरित्यर्थः । अग्ने त्वं नः अस्मान् अंहसः पापात् अघायतः पापमिच्छतः शत्रोश्च दिवा नक्तम् अहनि रात्रौ च सर्वदा पाहि रक्ष ॥

English translation:

“Uninjurable Agni, dispeller of darkness, preserve us night and day from sin, and from the malevolent.”

Guard us from difficult straits and from him wishing evil, o you dawning in the evening,
by day and at night, o undeceivable one.

Do thou preserve us, eve and morn, from sorrow, from the wicked men,
Infallible! by day and night.

Schütze du uns vor Not, du Dunkelerheller, vor dem Übelwollenden Tag und Nacht, du Untrügbarer!

Du schütze Abends, Morgens uns vor Andrang jedes Bösewichts, Bei Tag und Nacht, untrüglicher.

Ты нас охраняй от нужды,
О (бог,) озаряющий ночи, от злоумышленника,
День и ночь, о (ты,) кого нельзя обмануть!

• अग्निः
• वसिष्ठः
• आर्च्युष्णिक्
• ऋषभः

फिर राणी राजा, प्रजा-जनों के प्रति कैसे वर्तें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अदाभ्य) रक्षा करने योग्य राजन् ! (त्वम्) आप (दोषावस्तः) दिन-रात (अघायतः) अपने को पाप चाहते हुए दुष्ट के सङ्ग से और (दिवानक्तम्) रात्रि दिन सब समय में (अंहसः) अपराध से (नः) हमको आप (पाहि) रक्षित कीजिये, बचाइये ॥१५॥

भावार्थभाषाः - जैसे राजा पुरुषों की निरन्तर रक्षा करे, वैसे राणी प्रजा की स्त्रियों की नित्य रक्षा करे ॥१५॥ इस सूक्त में अग्नि के दृष्टान्त से राजा और रानी के कृत्यों का वर्णन करने से इस सूक्त की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह पन्द्रहवाँ सूक्त और बीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अदाभ्य राजन् ! त्वं दोषावस्तरघायतो दिवानक्तमंहसश्च नः पाहि ॥१५॥

पुना राजानौ प्रजाः प्रति कथं वर्तेयातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (नः) अस्मान् (पाहि) (अंहसः) अपराधात् (दोषावस्तः) अहर्निशम् (अघायतः) आत्मनोऽघमिच्छतः सङ्गात् (दिवा) दिनम् (नक्तम्) रात्रिम् (अदाभ्य) अहिंसनीय ॥१५॥

भावार्थभाषाः - यथा राजा पुरुषान् सततं रक्षेत्तथा राज्ञी प्रजास्थानारीर्नित्यं पालयेदिति ॥१५॥ अत्राऽग्निदृष्टान्तेन राजराज्ञिकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति पञ्चदशं सूक्तं विंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जेथे राजा पुरुषांचे निरंतर रक्षण करतो, तेथे राणीने स्त्रियांचे नित्य रक्षण करावे. ॥ १५ ॥