०१२

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓गन्म महा᳓ न᳓मसा य᳓विष्ठं
यो᳓ दीदा᳓य स᳓मिद्धः स्वे᳓ दुरोणे᳓
चित्र᳓भानुं रो᳓दसी अन्त᳓र् उर्वी᳓
सु᳓आहुतं विश्व᳓तः प्रतिअ᳓ञ्चम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áganma ← √gam- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

mahā́ ← máh- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yáviṣṭham ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dīdā́ya ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

duroṇé ← duroṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sámiddhaḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

své ← svá- (pronoun)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

antár ← antár (invariable)

citrábhānum ← citrábhānu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

urvī́ ← urú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

pratyáñcam ← pratyáñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svā̀hutam ← svā̀huta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśvátas ← viśvátas (invariable)

अग॑न्म । म॒हा । नम॑सा । यवि॑ष्ठम् । यः । दी॒दाय॑ । सम्ऽइ॑द्धः । स्वे । दु॒रो॒णे ।
चि॒त्रऽभा॑नुम् । रोद॑सी॒ इति॑ । अ॒न्तः । उ॒र्वी इति॑ । सुऽआ॑हुतम् । वि॒श्वतः॑ । प्र॒त्यञ्च॑म् ॥

• aganma ← gam
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• mahā ← mah
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• yaviṣṭhaṃ ← yaviṣṭham ← yaviṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “youngest.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dīdāya ← dīdī
• [verb], singular, Perfect indicative
• “shine; glitter.”

• samiddhaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• sve ← sva
• [noun], locative, singular, neuter
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• duroṇe ← duroṇa
• [noun], locative, singular, neuter
• “home; dwelling.”

• citrabhānuṃ ← citra
• [noun]
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• citrabhānuṃ ← bhānum ← bhānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• rodasī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• urvī ← uru
• [noun], accusative, dual, feminine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• svāhutaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svāhutaṃ ← āhutam ← āhu ← √hu
• [verb noun], accusative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

• viśvataḥ ← viśvatas
• [adverb]
• “everywhere; around; about.”

• pratyañcam ← pratyañc
• [noun], accusative, singular, masculine
• “western; facing; westbound; backward; pratyañc [word]; inverted.”

यः अग्निः स्वे दुरोणे स्वे स्थान आहवनीये समिद्धः काष्ठैः समिद्धः सन् दीदाय दीप्यते तमिमं यविष्ठं युवतमम् उर्वी विस्तीर्णयोः रोदसी रोदस्योः द्यावापृथिव्योः अन्तः मध्ये अन्तरिक्षे चित्रभानुं चित्रज्वालं स्वाहुतं सुष्ठु आहुतिभिर्हुतं सन्तं विश्वतः सर्वतः प्रत्यञ्च प्रतिगच्छन्तमग्निं महा महता नमसा नमस्कारेण अगन्म वयमुपगच्छाम ॥

English translation:

“Let us approach with profound reverence the youngest (of the gods), who shines when kindled in hisown abode; who is blazing wonderfully between heaven and earth, and, piously invoked, is coming from everyquarter.”

We have come with great reverence to the youngest one, who, kindled, shines in his own home—
to him of shimmering radiance between the two wide world-halves, to him facing out in every direction, receiving the well-poured offering.

WE with great reverence have approached The Youngest who hath shone forth well-kindled in his dwelling,
With wondrous light between wide earth and heaven, well-worshipped, looking forth in all directions.

Wir sind mit großer Verbeugung zu dem Jüngsten getreten, der im eigenen Hause entzündet aufgeleuchtet ist; der zwischen den weiten Welthälften prächtig erglänzt, der nach allen Seiten sein Gesicht zukehrt, wenn er tüchtig mit Schmalz begossen ist.

Mit hoher Ehrfurcht kamen wir zum jüngsten, der angefacht im eignen Sitze strahlte, Hellleuchtend zwischen beiden weiten Welten, dem schöngetränkten, allwärts hingewandten.

Мы отправились с великим поклонением к самому юному,
Что (всегда) сверкал, зажженный в доме своем,
(К нему) с ярким блеском, (пребывающему) между двух миров,
К обильно политому (жиром), с ликом, обращенным во все стороны.

• अग्निः
• वसिष्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब बारहवें सूक्त का आरम्भ है। इसके प्रथम मन्त्र में अग्नि कैसा है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (स्वे) अपने (दुरोणे) घर में (समिद्धः) प्रकाशित है वह (दीदाय) सबको प्रकाशित करता है उसको (उर्वी) बड़ी (रोदसी) सूर्य-पृथिवी के (अन्तः) भीतर वर्त्तमान (चित्रभानुम्) अद्भुत किरणोंवाले (स्वाहुतम्) सुन्दर प्रकार ग्रहण किये (विश्वतः) सब ओर से (प्रत्यञ्चम्) पीछे चलने और (यविष्ठम्) अतिशय विभाग करनेवाले (महा) बड़े अग्नि को (नमसा) सत्कार वा अन्नादि से जैसे हम लोग (अगन्म) प्राप्त हों, वैसे इसको तुम लोग भी प्राप्त होओ ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। विद्वानों को उचित है कि सब को ऐसा उपदेश करें कि जैसे हम लोग सब के अन्तःस्थित विद्युत् अग्नि को जानें, वैसे तुम लोग भी जानो ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यस्स्वे दुरोणे समिद्धः स दीदाय तमुर्वी रोदसी अन्तर्वर्त्तमानं चित्रभानुं स्वाहुतं विश्वतः प्रत्यञ्चं यविष्ठं महाऽग्निं नमसा यथा वयमगन्म तथैतं यूयमपि प्राप्नुत ॥१॥

अथ पुनरग्निः कीदृशोऽस्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अगन्म) प्राप्नुयाम (महा) महान्तम् (नमसा) सत्कारेणान्नादिना वा (यविष्ठम्) अतिशयेन विभाजकम् (यः) (दीदाय) दीपयति (समिद्धः) प्रदीप्तः (स्वे) स्वकीये (दुरोणे) गृहे (चित्रभानुम्) अद्भुतकिरणम् (रोदसी) द्यावापृथिव्योः (अन्तः) मध्ये (उर्वी) महत्योः (स्वाहुतम्) सुष्ठ्वाहुतम् (विश्वतः) सर्वतः (प्रत्यञ्चम्) यः प्रत्यञ्चति तम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। विद्वद्भिः सर्व एवमुपदेष्टव्यो यथा वयं सर्वान्तःस्थां विद्युतं विजानीयाम तथा यूयमपि विजानीत ॥१॥

या सूक्तात अग्नी, ईश्वर व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. विद्वानांनी सर्वांना असा उपदेश करावा की, जसे आम्ही सर्वांच्या अंतःकरणात स्थित विद्युत अग्नीला जाणतो तसे तुम्हीही जाणा. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ मह्ना᳓ वि᳓श्वा दुरिता᳓नि साह्वा᳓न्
अग्नि᳓ ष्टवे द᳓म आ᳓ जात᳓वेदाः
स᳓ नो रक्षिषद् दुरिता᳓द् अवद्या᳓द्
अस्मा᳓न् गृणत᳓ उत᳓ नो मघो᳓नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
duritā́ni ← duritá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

mahnā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sāhvā́n ← √sah- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

jātávedāḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stave ← √stu- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

avadyā́t ← avadyá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

duritā́t ← duritá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rakṣiṣat ← √rakṣⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

gr̥ṇatáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

maghónaḥ ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

utá ← utá (invariable)

सः । म॒ह्ना । विश्वा॑ । दुः॒ऽइ॒तानि॑ । सा॒ह्वान् । अ॒ग्निः । स्त॒वे॒ । दमे॑ । आ । जा॒तऽवे॑दाः ।
सः । नः॒ । र॒क्षि॒ष॒त् । दुः॒ऽइ॒तात् । अ॒व॒द्यात् । अ॒स्मान् । गृ॒ण॒तः । उ॒त । नः॒ । म॒घोनः॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mahnā ← mahan
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• duritāni ← durita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• sāhvān ← sah
• [verb noun], nominative, singular
• “endure; overcome; habituate.”

• agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ṣṭave ← stave ← stu
• [verb], singular, Present indikative
• “laud; praise; declare; stu.”

• dama ← dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• jātavedāḥ ← jātavedas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• rakṣiṣad ← rakṣiṣat ← rakṣ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• duritād ← duritāt ← durita
• [noun], ablative, singular, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• avadyād ← avadyāt ← avadya
• [noun], ablative, singular, neuter
• “shame; censure; blame.”

• asmān ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• gṛṇata ← gṛṇataḥ ← gṛ
• [verb noun], accusative, plural
• “praise.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• maghonaḥ ← maghavan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “big.”

योऽग्निः मह्ना महत्त्वेन विश्वा विश्वानि दुरितानि साह्वान् अभिभवन् जातवेदाः जातधनो जातप्रज्ञो वा दमे यज्ञगृहे स्तवे अस्माभिः स्तूयते सः अग्निः अस्मान् दुरितात् पापात् अवद्यात् निन्दिताच्च कर्मणः रक्षिषत् रक्षतु । अस्मान् गृणतः स्तुवतोऽपि रक्षिषत् । उत अपि च सोऽग्निः नः मघोनः हविष्मतः रक्षिषत् ॥

English translation:

“May that Agni who by his greatness is the overcomer of all evils, who is praised as Jātavedas in the(sacrificial) chamber, protect us, glorifying him, and affluent (in oblations), from all sin and reproach.”

Overcoming all difficulties by his greatness, Agni is praised in the household as Jātavedas.
He will guard us from difficulty and reproach, (guard) both us, who are singing, and our generous patrons.

Through his great might o’ercoming all misfortunes, praised in the house is Agni Jatavedas.
May he protect us from disgrace and trouble, both us who laud him and our noble patrons.

Er überwindet durch seine Macht alle Mißerfolge. Agni wird im Hause gepriesen, der Jatavedas. Er bewahre uns vor Mißerfolg und Unehre, uns Sänger und unseren Lohnherren.

Er, der mit Macht die Leiden alle austilgt, der Wesenkenner wird gerühmt im Hause; Agni bewahr uns vor Gefahr und Schande, uns Sänger, und die Opferlohn uns spenden.

(Это) он, одолевающий все беды (своим) величием,
Агни-Джатаведас славится в доме.
Да защитит он нас от беды, от бесчестья –
Нас, восхвалителей, и наших щедрых покровителей!

• अग्निः
• वसिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर प्रेम से उपासना किया ईश्वर क्या करता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जगदीश्वर (दमे) घर में (अग्निः) अग्नि के तुल्य (जातवेदाः) उत्पन्न हुए पदार्थों में व्याप्त होकर विद्यमान (स्तवे) स्तुति में (मह्ना) महत्त्व से (साह्वान्) सहनशील (विश्वा) सब (दुरितानि) दुराचरणों को दूर करता है (सः) वह (अवद्यात्) निन्दनीय (दुरितात्) दुष्टाचार से (नः) हमारी (आ, रक्षिषत्) रक्षा करे (गृणतः) शुद्धि करते हुए हम लोगों की रक्षा करे (उत) और (मघोनः) बहुत धनवाले (नः) हमारी (सः) वह रक्षा करे ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे घर में प्रज्वलित किया अग्नि अन्धकार और शीत की निवृत्ति करता है, वैसे ही उपासना किया परमेश्वर अज्ञान और अधर्म्माचरण को दूर कर धर्म और विद्या ग्रहण में प्रवृत्ति कराके सम्यक् रक्षा करता है ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! जगदीश्वरो दमेऽग्निरिव जातवेदाः स्तवे मह्ना साह्वान् विश्वा दुरितानि दूरीकरोति सोऽवद्याद् दुरितान्न आ रक्षिषत्। गृणतोऽस्मान् न्यायाचरणाद्रक्षतु उतोऽपि मघोनो नोऽस्मान् स रक्षिषत् ॥२॥

पुनः प्रेम्णोपासित ईश्वरः किं करोतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (मह्ना) महत्त्वेन (विश्वा) सर्वाणि (दुरितानि) दुराचरणानि (साह्वान्) सोढा (अग्निः) पावक इव जगदीश्वरः (स्तवे) स्तवने (दमे) गृहे (आ) (जातवेदाः) यो जातेषु पदार्थेष्वभिव्याप्य विद्यते सः (सः) (नः) अस्मान् (रक्षिषत्) रक्षेत् (दुरितात्) दुष्टाचारात् (अवद्यात्) निन्दनीयात् (अस्मान्) (गृणतः) शुचिं कुर्वतः (उत) अपि (नः) अस्मान् (मघोनः) बहुधनयुक्तान् ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथा गृहे प्रज्वालितोऽग्निरन्धकारं शीतं च निवर्त्तयति तथैवोपासितः परमेश्वरोऽज्ञानमधर्माचरणं च दूरीकृत्य धर्मे विद्याग्रहणे च प्रवर्त्तयित्वा सम्यग्रक्षति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा घरात प्रज्वलित केलेला अग्नी अंधकार व शीत यांची निवृत्ती करतो तसाच उपासना केलेला ईश्वर अज्ञान व अधर्माचरण दूर करून धर्म व विद्या ग्रहण करण्याची प्रवृत्ती उत्पन्न करवून सम्यक रक्षण करतो. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ व᳓रुण उत᳓ मित्रो᳓ अग्ने
तुवां᳓ वर्धन्ति मति᳓भिर् व᳓सिष्ठाः
तुवे᳓ व᳓सु सुषणना᳓नि सन्तु
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

utá ← utá (invariable)

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

matíbhiḥ ← matí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vardhanti ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vásiṣṭhāḥ ← vásiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

suṣaṇanā́ni ← suṣaṇaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāta ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sádā ← sádā (invariable)

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

त्वम् । वरु॑णः । उ॒त । मि॒त्रः । अ॒ग्ने॒ । त्वाम् । व॒र्ध॒न्ति॒ । म॒तिऽभिः॑ । वसि॑ष्ठाः ।
त्वे इति॑ । वसु॑ । सु॒ऽस॒ण॒नानि॑ । स॒न्तु॒ । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• varuṇa ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vardhanti ← vṛdh
• [verb], plural, Present indikative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• matibhir ← matibhiḥ ← mati
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• vasiṣṭhāḥ ← vasiṣṭha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Vasiṣṭha; vasiṣṭha [word].”

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• vasu
• [noun], nominative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• suṣaṇanāni ← suṣaṇana
• [noun], nominative, plural, neuter

• santu ← as
• [verb], plural, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• pāta ← pā
• [verb], plural, Present imperative
• “protect; govern.”

• svastibhiḥ ← svasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• sadā
• [adverb]
• “always; continually; always; perpetually.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

हे अग्ने त्वं वरुणः असि । उत अपि च त्वं मित्रः असि जगतः प्रमीतेस्त्रातासि । त्वां वसिष्ठाः मतिभिः स्तुतिभिः वर्धन्ति वर्धयन्ति । त्वे त्वयि विद्यमानानि वसु वसूनि सुसननानि सुसंभजनानि सन्तु इति । स्पष्टमन्यत् ॥ ॥ १५ ॥

English translation:

“You are Varuṇa, you are Mitra, Agni; the Vasiṣṭhas augment you with praises; may liberally distributedriches be (extant) in you, and do you ever cherish us with blessings.”

You, Agni, are Varuṇa and Mitra. You do the Vasiṣṭhas make strong through their thoughts.
In you let there be good things easy to gain. – Do you protect us always with your blessings.

O Agni, thou art Varuna and Mitra: Vasisthas with their holy hymns exalt thee.
With thee be most abundant gain of treasure. Ye Gods, preserve us evermore with blessings.

Du, Agni, bist Varuna und Mitra; dich stärken die Vasistha´s mit Gebeten. Bei dir sollen Schätze leicht zu gewinnen sein. - Behütet ihr uns immerdar mit eurem Segen!

Du bist, o Agni, Varuna und Mitra, dich stärkten durch Gebete die Vasischtha’s; Von dir sei leicht das Gut uns zu erlangen. Ihr Götter, schützt uns stets mit eurem Segen.

Tы – Варуна, а также Митра, о Агни.
Тебя усиливают Васиштхи молитвами.
Для тебя пусть будут блага легко доступными!
Защищайте вы нас всегда (своими) благодеяниями!

• अग्निः
• वसिष्ठः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वह उपासना किया ईश्वर क्या करता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के तुल्य स्वयं प्रकाशस्वरूप ईश्वर ! जो (वसिष्ठाः) सब विद्याओं में अतिशय कर निवास करनेवाले (मतिभिः) बुद्धियों से (त्वाम्) तुमको (वर्धन्ति) बढ़ाते हैं उन (त्वे) आप में प्रीतिवालों के (वसु) द्रव्य (सुषणनानि) सुन्दर विभाग किये (सन्तु) हों जो (त्वम्) आप (वरुणः) श्रेष्ठ (उत) और (मित्रः) मित्र है सो आप हमारी (सदा) सदा रक्षा करो और हे विद्वानो ! (यूयम्) तुम लोग ईश्वर के तुल्य (नः) हमारी (स्वस्तिभिः) स्वस्थता सम्पादक क्रियाओं से (सदा) सदा (पात) रक्षा करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे विद्वानों से सम्यक् बढ़ाया हुआ अग्नि दरिद्रता का विनाश करता है, वैसे ही उपासना किया परमेश्वर अज्ञान को निवृत्त करता है। जैसे आप्त लोग सब की सदा रक्षा करते हैं, वैसे परमात्मा सब संसार की रक्षा करता है ॥३॥ इस सूक्त में अग्नि, ईश्वर और विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह बारहवाँ सूक्त और पन्द्रहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अग्ने ! ये वसिष्ठा मतिभिस्त्वां वर्धन्ति तेषां त्वे प्रीतिमतां वसु सुषणनानि सन्तु। यस्त्वं वरुण उत मित्रोऽसि सोऽस्मान् सदा पातु हे विद्वांसो ! यूयं जगदीश्वरवन्नोऽस्मान् स्वस्तिभिस्सदा पात ॥३॥

पुनः स उपासितः किं करोतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (वरुणः) वरः श्रेष्ठः (उत) अपि (मित्रः) सुहृत् (अग्ने) अग्निरिव स्वप्रकाशेश्वर (त्वाम्) (वर्धन्ति) वर्धयन्ति (मतिभिः) प्रज्ञाभिः (वसिष्ठाः) सकलविद्यास्वतिशयेन वासकर्त्तारः (त्वे) त्वयि (वसु) द्रव्यम् (सुषणनानि) सुष्ठु विभाजितानि (सन्तु) (यूयम्) (पात) (स्वस्तिभिः) स्वास्थक्रियाभिः (सदा) (नः) अस्मान् ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथा विद्वद्भिः संवर्धितोऽग्निर्द्रारिद्र्यं विनाशयति तथैवोपासितः परमेश्वरोऽज्ञानं निवर्तयति यथाऽऽप्ताः सर्वान् सदा रक्षन्ति तथैव परमात्मा सकलं विश्वं पातीति ॥३॥ अत्राऽग्नीश्वरविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सहसङ्गतिर्वेद्या ॥ इति द्वादशं सूक्तं पञ्चदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसा विद्वानांकडून सम्यक वाढलेला अग्नी दारिद्र्याचा नाश करतो तसा उपासना केलेला ईश्वर अज्ञान निवृत्त करतो. जसे आप्त विद्वान सर्वांचे सदैव रक्षण करतात तसा परमात्मा संपूर्ण जगाचे रक्षण करतो. ॥ ३ ॥