०१०

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उषो᳓ न᳓ जारः᳓ पृथु᳓ पा᳓जो अश्रेद्
द᳓विद्युतद् दी᳓दियच् छो᳓शुचानः
वृ᳓षा ह᳓रिः शु᳓चिर् आ᳓ भाति भासा᳓
धि᳓यो हिन्वान᳓ उशती᳓र् अजीगः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśret ← √śri- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

jāráḥ ← jārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pā́jaḥ ← pā́jas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pr̥thú ← pr̥thú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

uṣáḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

dávidyutat ← √dyut- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dī́dyat ← √dī- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śóśucānaḥ ← √śuc- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhāsā́ ← bhā́s- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

bhāti ← √bhā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

háriḥ ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajīgar ← √gr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

hinvānáḥ ← √hi- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

uśatī́ḥ ← √vaś- (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

उ॒षः । न । जा॒रः । पृ॒थु । पाजः॑ । अ॒श्रे॒त् । दवि॑द्युतत् । दीद्य॑त् । शोशु॑चानः ।
वृषा॑ । हरिः॑ । शुचिः॑ । आ । भा॒ति॒ । भा॒सा । धियः॑ । हि॒न्वा॒नः । उ॒श॒तीः । अ॒जी॒ग॒रिति॑ ॥

• uṣo ← uṣaḥ ← uṣ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “dawn.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• jāraḥ ← jāra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fancy man.”

• pṛthu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• pājo ← pājaḥ ← pājas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “luminosity; look.”

• aśred ← aśret ← śri
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• davidyutad ← davidyutat ← davidyut ← √dyut
• [verb noun], nominative, singular
• “flash.”

• dīdyacchośucānaḥ ← dīdyat ← dīdī
• [verb noun], nominative, singular
• “shine; glitter.”

• dīdyacchośucānaḥ ← śośucānaḥ ← śośuc ← √śuc
• [verb noun], nominative, singular
• “blaze.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• hariḥ ← hari
• [noun], nominative, singular, masculine
• “reddish brown; yellow; pale; yellow; aureate.”

• śucir ← śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhāti ← bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

• bhāsā ← bhās
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “beam; radiance; bhās [word]; fire.”

• dhiyo ← dhiyaḥ ← dhī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• hinvāna ← hinvānaḥ ← hi
• [verb noun], nominative, singular
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• uśatīr ← uśatīḥ ← vaś
• [verb noun], accusative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• ajīgaḥ ← jāgṛ
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “wake; watch; awaken; wake up; oversee.”

अग्निः उषो न जारः उषसो जारः सूर्यस्तद्वत् पृथु विस्तीर्णं पाजः तेजः अश्रेत् श्रयति । किंच दविद्युतत् दीद्यत् शोशुचानः इति त्रयोऽपि शब्दा यद्यपि दीप्तिकर्माणः तथापि दीप्तेः भूयस्त्वज्ञापनाय प्रयुक्ता इति न पुनरुक्तिः । अत्यन्तं दीप्यमान इत्यर्थः । वृषा कामानां वर्षिता हरिः हविषां प्रेरकः शुचिः शुद्धिकृदग्निः धियः कर्माणि हिन्वानः प्रेरयन् भासा दीप्त्या आ भाति प्रकाशते । अपि च उशतीः कामयमानाः अजीगः जागरयति । तमसा तिरोहिताः प्रजा उद्गिरति वा ॥

English translation:

“Agni, like the lover of the dawn (the sun), radiant, bright, resplendent, displays extensive lustre, theshowerer (of benefits), the receiver (of oblations), he shines with splendour, encouraging holy rites; he arouses(mankind), desiring (his presence).”

Like the lover of Dawn, flaring, shining, and blazing, he has held up his broad face.
The bull, the blazing fallow bay, radiates with his radiance. Urging on our eager insights, he has awakened them.

HE hath sent forth, bright, radiant, and refulgent, like the Dawn’s Lover, his far-spreading lustre.
Pure in his splendour shines the golden Hero: our longing thoughts hath he aroused and wakened.

Wie der Buhle der Morgenröte hat er seinen breiten Schein ausgestreckt, mächtig leuchtend, scheinend, flammend. Der goldige, blanke Bulle erglänzt in Glanz; er hat die willigen Gedanken angeregt und geweckt.

Es hat entsandt der Morgenröthe Buhle den weiten Schimmer, strahlend, glänzend, leuchtend; Der lichte Hengst, der goldne, glänzt mit Strahlen, hat, angespornt, erweckt inbrünst’ge Andacht.

Как любовник утренней зари простер он (свою) широкую массу
Ярко сверкая, светя, мощно пламенея.
Бык золотистый, чистый светит (своим) светом.
Он пробудил покорные (ему) поэтические мысли, поторапливая (их).

• अग्निः
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले दशवें सूक्त का प्रारम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में अब विद्वान् किसके तुल्य क्या करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् जैसे (जारः) जीर्ण करनेहारे के (न) तुल्य (शोशुचानः) शुद्ध संशोधक (वृषा) वृष्टिकर्त्ता (हरिः) हरणशील (उशतीः) कामना किये जाते (धियः) कर्मों वा बुद्धियों को (हिन्वानः) बढ़ाता हुआ अग्नि (अजीगः) जगाता है (भासा) दीप्ति से सब को (आ, भाति) प्रकाशित करता है (पृथु) विस्तृत (पाजः) अन्नादि का (अश्रेत्) आश्रय करता है, सब को (दविद्युतत्) प्रकट करता है (उषः) प्रभातवेला के तुल्य (शुचिः) पवित्र स्वयं (दीद्यत्) प्रकाशित होता है, वैसे आप कीजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे उत्तम शिक्षा को प्राप्त विद्वान् यथावत् कार्य्यों को सिद्ध करते, वैसे ही विद्युत् आदि पदार्थ सम्प्रयोग में लाये हुए सब व्यवहारों को सिद्ध करते हैं ॥१॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यथा जारो न शोशुचानो वृषा हरिरुशतीर्धियो हिन्वानोऽग्निरजीगो भासा सर्वमा भाति पृथु पाजोऽश्रेत् सर्वं दविद्युतदुषइव शुचिः स्वयं दीद्यत्तथा त्वं विधेहि ॥१॥

अथ विद्वान् किंवत्किं कुर्य्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उषः) प्रभातवेला (न) इव (जारः) जरयिता (पृथु) विस्तीर्णम् (पाजः) अन्नादिकम् (अश्रेत्) श्रयति (दविद्युतत्) विद्योतयति (दीद्यत्) दीप्यते (शोशुचानः) शुद्धः संशोधकः (वृषा) वृष्टिकर्त्ता (हरिः) हरणशीलः (शुचिः) पवित्रः (आ भाति) प्रकाशयते (भासा) दीप्त्या (धियः) कर्माणि प्रज्ञाश्च (हिन्वानः) वर्धयन् (उशतीः) काम्यमानाः (अजीगः) जागारयति ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा सुशिक्षिता विद्वांसः कार्याणि यथावत्साध्नुवन्ति तथैव विद्युदादयः पदार्थाः सम्प्रयुक्ताः सन्तः सर्वान् व्यवहारान् सम्पादयन्ति ॥१॥

या सूक्तात अग्नी, विद्वान व विदुषीच्या कर्तव्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जसे सुशिक्षित विद्वान यथायोग्य कार्य करतात तसेच विद्युत इत्यादी पदार्थांचा प्रयोग केल्यास सर्व व्यवहार पूर्ण होतात. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सु᳓वर् ण᳓ व᳓स्तोर् उष᳓साम् अरोचि
यज्ञं᳓ तन्वाना᳓ उशि᳓जो न᳓ म᳓न्म
अग्नि᳓र् ज᳓न्मानि देव᳓ आ᳓ वि᳓ विद्वा᳓न्
द्रव᳓द् दूतो᳓ देवया᳓वा व᳓निष्ठः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aroci ← √ruc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

ná ← ná (invariable)

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

uṣásām ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

vástoḥ ← vástu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

mánma ← mánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ná ← ná (invariable)

tanvānā́ḥ ← √tan- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

uśíjaḥ ← uśíj- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jánmāni ← jánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ví ← ví (invariable)

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

devayā́vā ← devayā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dravát ← dravát (invariable)

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vániṣṭhaḥ ← vániṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

स्वः॑ । न । वस्तोः॑ । उ॒षसा॑म् । अ॒रो॒चि॒ । य॒ज्ञम् । त॒न्वा॒नाः । उ॒शिजः॑ । न । मन्म॑ ।
अ॒ग्निः । जन्मा॑नि । दे॒वः । आ । वि । वि॒द्वान् । द्र॒वत् । दू॒तः । दे॒व॒ऽयावा॑ । वनि॑ष्ठः ॥

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• ṇa ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vastor ← vastoḥ ← vastu
• [noun], genitive, singular, feminine
• “dawn.”

• uṣasām ← uṣas
• [noun], genitive, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• aroci ← ruc
• [verb], singular, Aorist passive
• “please; shine.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• tanvānā ← tanvānāḥ ← tan
• [verb noun], nominative, plural
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• uśijo ← uśijaḥ ← uśij
• [noun], nominative, plural, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• manma ← manman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• janmāni ← janman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “birth; reincarnation; lineage; origin; race; metempsychosis; parentage; descent; appearance; age; birthplace; beginning; being.”

• deva ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• dravad ← dravat ← dru
• [verb], singular, Present injunctive
• “liquefy; melt; melt; flee; run; run; vanish; run; rush; dissolve; dissolve.”

• dūto ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• devayāvā ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devayāvā ← yāvā ← yāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “traveler.”

• vaniṣṭhaḥ ← vaniṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine

अग्निः वस्तोः अहनि । वस्तोः द्युः’ इत्यहर्नामसु पाठात् । उषसाम् अग्रे स्वर्ण आदित्य इव । तथा च यास्कः—-‘स्वरादित्यो भवति सु अरणः सु ईरणः ’ ( निरु. २:१४ ) इति । अरोचि दीप्यते । उशिजो न ऋत्विजश्च यज्ञं तन्वानाः विस्तारयन्तः मन्म मन्मानि मननीयानि स्तोत्राणि पठन्तीति शेषः । नेति संप्रत्यर्थे । अपि च विद्वान् जानन् दूतः देवानां देवयावा देवान् प्रति गच्छन् वनिष्ठः दातृतमः अग्निः वि आ द्रवत् विविधमाद्रवति ॥

English translation:

“Agni, preceding the dawn, is radiant by day as the sun, and the priests celebrating the sacrifice repeathis praise; the divine, munificent Agni, the messenger (of the gods), cognizant of their birth, repairing to thedeities, hastens in various directions.”

Like the sun, at the dawning of the Dawns he has shone, stretching forth the sacrifice, like fire-priests their thought.
Distinguishing the kinds (of gods and mortals), the god Agni (comes) here at a run as a messenger, seeking the gods and best bringing gain (to mortals).

He, like the Sun, hath shone while Morn is breaking, and priests who weave the sacrifice sing praises,
Agni, the God, who knows their generations and visits Gods, most bounteous, rapid envoy.

Wie die Sonne ist er um das Hellwerden der Morgenröten erstrahlt, das Opfer aufspannend wie die Fürbitter ihre Gedanken. Gott Agni, der die Geschlechter unterscheidet, geht eilends als gottbesuchender Bote, der am meisten erwirkt.

Er strahlt wie Licht beim Schein der Morgenröthen; Gebet und Opfer weben wir verlangend; Gott Agni, alle Wesen unterscheidend, als bester Bote eil’ er zu den Göttern.

Словно солнце засиял он от вспышки утренних зорь,
(Протягивая) жертву, словно Ушиджи, тянущие молитву.
Агни-бог, различающий рождения (богов и людей),
Быстро (продвигается) как вестник, направляющийся к богам, добывающий лучше всех.

• अग्निः
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह विद्वान् कैसा हो क्या करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अग्निः) विद्युत् अग्नि (स्वः, न) आदित्य के समान (वस्तोः) दिवस और (उषसाम्) प्रभातवेलाओं के सम्बन्ध में (अरोचि) रुचि करता है वा प्रकाशित होता (यज्ञम्) संगति योग्य व्यवहार को (तन्वानाः) विस्तृत करते और (उशिजः) कामना करते हुए के (नः) तुल्य (देवः) प्रकाशयुक्त कामना करता हुआ (विद्वान्) विद्वान्(मन्म) मानने योग्य विज्ञान और (जन्मानि) जन्मों को (वि, आ, द्रवत्) विशेष कर अच्छा शुद्ध करता हुआ (दूतः) समाचार पहुँचानेवाला (वनिष्ठः) अत्यन्त विभागकर्ता (देवयावा) दिव्य उत्तम गुणों को प्राप्त होनेवाला अग्नि के तुल्य श्रेष्ठ व्यवहारों को प्रकाशित करता, उस विद्वान् पुरुष की निरन्तर सेवा करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो जिज्ञासु विद्वानों से शिक्षा को प्राप्त होके विधि और क्रिया से अग्नि आदि पदार्थों से समस्त व्यवहारों को सिद्ध करते हैं, वे प्रसिद्ध धनवान् होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो विद्युदग्निः स्वर्णवस्तोरुषसां सम्बन्धेऽरोचि यज्ञं तन्वाना उशिजो न देवो विद्वान्मन्म जन्मानि व्याद्रवद्दूतो वनिष्ठो देवयावाग्निरिव सद्व्यवहारानरोचि तं विपश्चितं सततं सेवध्वम् ॥२॥

पुनः स विद्वान् कीदृशः किं कुर्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वः) आदित्यः (न) इव (वस्तोः) दिनस्य (उषसाम्) प्रभातवेलानाम् (अरोचि) प्रकाशते (यज्ञम्) सङ्गन्तव्यं व्यवहारम् (तन्वानाः) विस्तृणन्तः (उशिजः) कामयमाना ऋत्विजः (न) इव (मन्म) मन्तव्यं विज्ञानम् (अग्निः) पावक इव (जन्मानि) (देवः) देदीप्यमानः कामयमानो वा (आ) (वि) (विद्वान्) (द्रवत्) धावन् (दूतः) समाचारदाता (देवयावा) यो देवान् दिव्यगुणान् याति प्राप्नोति (वनिष्ठः) अतिशयेन संविभाजकः ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये जिज्ञासवो विद्वद्भ्यः शिक्षां प्राप्य विधिक्रियाभ्यां वह्न्यादिभ्यः पदार्थेभ्योऽविशिष्टान् व्यवहारान् साध्नुवन्ति ते सिद्धश्रियो जायन्ते ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जे जिज्ञासू विद्वानांकडून शिक्षण प्राप्त करून विधी व क्रिया याद्वारे अग्नी इत्यादी पदार्थांनी संपूर्ण व्यवहार सिद्ध करतात ते प्रसिद्ध व धनवान होतात. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓छा गि᳓रो मत᳓यो देवय᳓न्तीर्
अग्निं᳓ यन्ति द्र᳓विणम् भि᳓क्षमाणाः
सुसंदृ᳓शं सुप्र᳓तीकं सुअ᳓ञ्चं
हव्यवा᳓हम् अरति᳓म् मा᳓नुषाणाम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ácha ← ácha (invariable)

devayántīḥ ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

matáyaḥ ← matí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhíkṣamāṇāḥ ← √bhaj- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

dráviṇam ← dráviṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

suprátīkam ← suprátīka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

susaṁdŕ̥śam ← susaṁdŕ̥ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sváñcam ← sváñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aratím ← aratí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havyavā́ham ← havyavā́h- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mā́nuṣāṇām ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

अच्छ॑ । गिरः॑ । म॒तयः॑ । दे॒व॒ऽयन्तीः॑ । अ॒ग्निम् । य॒न्ति॒ । द्रवि॑णम् । भिक्ष॑माणाः ।
सु॒ऽस॒न्दृश॑म् । सु॒ऽप्रती॑कम् । सु॒ऽअञ्च॑म् । ह॒व्य॒ऽवाह॑म् । अ॒र॒तिम् । मानु॑षाणाम् ॥

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• matayo ← matayaḥ ← mati
• [noun], nominative, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• devayantīr ← devayantīḥ ← devay
• [verb noun], nominative, plural
• “solicit.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• draviṇam ← draviṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; money; jewel.”

• bhikṣamāṇāḥ ← bhikṣ ← √bhaj
• [verb noun], nominative, plural
• “beg; beg.”

• susaṃdṛśaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• susaṃdṛśaṃ ← saṃdṛśam ← saṃdṛś
• [noun], accusative, singular, masculine
• “appearance; view; view.”

• supratīkaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supratīkaṃ ← pratīkam ← pratīka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “face; surface.”

• svañcaṃ ← svañcam ← svañc
• [noun], accusative, singular, masculine

• havyavāham ← havyavāha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire; sacrificial fire.”

• aratim ← arati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “charioteer.”

• mānuṣāṇām ← mānuṣa
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; man.”

मतयः स्तुतिरूपाः देवयन्तीः देवानिच्छन्त्यः द्रविणं धनं भिक्षमाणाः याचमानाः गिरः वाचः सुसंदृशं कल्याणसंदर्शनं सुप्रतीकं सुरूपं शोभनाङ्गं वा स्वञ्चं सुष्ुु गच्छन्तं हव्यवाहं हव्यानां वोढारं मानुषाणाम् अरतिं स्वामिनम् अग्निम् अच्छ अभि यन्ति अभिगच्छन्ति ॥

English translation:

“Devout praises and hymns, soliciting riches, proceed to Agni, who is of plural asant aspect, agreeableform, of graceful movement, the bearer of oblations, the ruler of men.”

Our songs and thoughts, serving the gods, come to Agni, seeking a share in wealth,
to him of lovely appearance, of lovely face, and of lovely look, to him conveying oblations as the spoked wheel of the descendants of Manu.

Our songs and holy hymns go forth to Agni, seeking the God and asking him for riches,
Him fair to see, of goodly aspect, mighty, men’s messenger who carries their oblations.

Zu Agni gehen die Lobesreden, die gottverlangenden Gedanken, um Reichtum bittend, zu ihm, der schön von Anblick, von Erscheinung und Bewegung ist, dem Opferfahrer, dem Rosselenker der Menschen.

Zu Agni gehen Lieder und Gebete, die Götter liebend und um Schätze bittend; Der schön von Antlitz, schön zu schau’n, voll Eifer das Opfer fährt, der Menschen reger Priester.

Песни (и) мысли, обращенные к богам,
Движутся к Агни, прося о богатстве,
(К этому богу,) прекрасному на вид, с прекрасным ликом, прекрасным движением,
Перевозчику жертв, посланнику людей.

• अग्निः
• वसिष्ठः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर स्त्रीपुरुष किसके तुल्य होकर कैसे स्वीकार करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो कन्या (मतयः) बुद्धि के तुल्य वर्त्तमान (गिरः) विद्यायुक्त वाणियों और (अच्छा) अच्छे प्रकार (देवयन्तीः) पतियों की कामना करती हुई (सुसन्दृशम्) अच्छे प्रकार देखने योग्य (सुप्रतीकम्) सुन्दर प्रतीति के साधन (स्वञ्चम्) सुन्दर प्रकार पूजने योग्य (मानुषाणाम्) मनुष्यों के सम्बन्ध से (हव्यवाहम्) होमने योग्य पदार्थों को देशान्तर पहुँचानेवाले (अरतिम्) सर्वत्र प्राप्त होनेवाले (द्रविणम्) धन वा यश को (भिक्षमाणाः) चाहती हुई (अग्निम्) विद्युत् की विद्या को (यन्ति) प्राप्त होती हैं, वे ही विवाहने योग्य होती हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे कन्या दीर्घ ब्रह्मचर्य के साथ विदुषी हो और अग्नि आदि की विद्या को प्राप्त हो के पुरुषों में से उत्तम-उत्तम पतियों को चाहती हुई अपने-अपने अभीष्ट स्वामी को प्राप्त होती हैं, वैसे पुरुषों को भी अपने अनुकूल स्त्रियों को प्राप्त होना चाहिये ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! याः कन्या मतय इव गिरोऽच्छ देवयन्तीः सुसन्दृशं सुप्रतीकं स्वञ्चं मानुषाणां हव्यवाहमरतिं द्रविणं भिक्षमाणा अग्निं यन्ति ता एव वरणीया भवन्ति ॥३॥

पुनः स्त्रीपुरुषाः किंवद्भूत्वा कथं स्वीकुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अच्छा) सम्यक्। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (गिरः) विद्यायुक्ता वाचः (मतयः) प्रज्ञा इव वर्त्तमानाः कन्याः (देवयन्तीः) देवान्विदुषः पतीन् कामयमानाः (अग्निम्) विद्युद्विद्याम् (यन्ति) प्राप्नुवन्ति (द्रविणम्) धनं यशो वा (भिक्षमाणाः) याचमानाः (सुसन्दृशम्) सुष्ठु संद्रष्टव्यम् (सुप्रतीकम्) सुष्ठु प्रत्येति येन तम् (स्वञ्चम्) यः, सुष्ठ्वञ्चति तम् (हव्यवाहम्) यो हव्यानि वहति तम् (अरतिम्) सर्वत्र प्राप्तम् (मानुषाणाम्) मनुष्याणां सकाशात् ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा कन्या दीर्घब्रह्मचर्येण विदुष्यः सत्योऽग्न्यादिविद्यां प्राप्य पुरुषाणां मध्यादुत्तममुत्तमं पतिं याचमानाः स्वाभीष्टं स्वाभीष्टं स्वामिनं प्राप्नुवन्ति तथैव पुरुषैरपि स्वेष्टा भार्याः प्राप्तव्याः ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जशा कन्या दीर्घ ब्रह्मचर्याने विदुषी बनून अग्नी इत्यादी विद्या प्राप्त करून उत्तमोत्तम पतींची इच्छा बाळगतात व आपापल्या अभीष्ट पतीला प्राप्त करतात तसेच पुरुषांनीही आपल्या अनुकूल स्त्रिया प्राप्त कराव्यात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रं नो अग्ने व᳓सुभिः सजो᳓षा
रुद्रं᳓ रुद्रे᳓भिर् आ᳓ वहा बृह᳓न्तम्
आदित्ये᳓भिर् अ᳓दितिं विश्व᳓जन्याम्
बृ᳓हस्प᳓तिम् ऋ᳓क्वभिर् विश्व᳓वारम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sajóṣāḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásubhiḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

br̥hántam ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rudrám ← rudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rudrébhiḥ ← rudrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

áditim ← áditi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ādityébhiḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

viśvájanyām ← viśvájanya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

bŕ̥haspátim ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ŕ̥kvabhiḥ ← ŕ̥kvan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

viśvávāram ← viśvávāra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इन्द्र॑म् । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । वसु॑ऽभिः । स॒ऽजोषाः॑ । रु॒द्रम् । रु॒द्रेभिः॑ । आ । व॒ह॒ । बृ॒हन्त॑म् ।
आ॒दि॒त्येभिः॑ । अदि॑तिम् । वि॒श्वऽज॑न्याम् । बृह॒स्पति॑म् । ऋक्व॑ऽभिः । वि॒श्वऽवा॑रम् ॥

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vasubhiḥ ← vasu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• sajoṣā ← sajoṣāḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• rudraṃ ← rudram ← rudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• rudrebhir ← rudrebhiḥ ← rudra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vahā ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• bṛhantam ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• ādityebhir ← ādityebhiḥ ← āditya
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• aditiṃ ← aditim ← aditi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• viśvajanyām ← viśvajanya
• [noun], accusative, singular, feminine
• “omnipresent; worldwide.”

• bṛhaspatim ← bṛhaspati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• ṛkvabhir ← ṛkvabhiḥ ← ṛkvan
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “singing.”

• viśvavāram ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavāram ← vāram ← vāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “treasure; choice.”

हे अग्ने वसुभिः देवैः सजोषाः संगतस्त्वं नः अस्मदर्थम् इन्द्रम् आ वह। रुद्रेभिः रुदैर्देवैः संगतः बृहन्तं महान्तं रुद्रं चा वह। आदित्येभिः आदित्यैर्देवैः संगतः विश्वजन्यां विश्वजनहिताम् अदितिं चा वह । ऋक्वभिः स्तुत्यैः अङ्गिरोभिर्देवैः संगतः विश्ववारं विश्वैः संभजनीयं बृहस्पतिं चा वह ॥

English translation:

“Consentient with the Vasus, Agni, bring hither Indra, with the Rudras, the benevolent Aditi, with theĀdityas and Bṛhaspati, the desired of all, with the adorable (Aṅgirasas).”

O Agni, convey Indra to us along with the Vasus, lofty Rudra along with the Rudras,
Aditi belonging to all peoples along with the Ādityas, and Br̥haspati granting all wishes along with the reciters of verses.

joined with the Vasus, Agni, bring thou Indra bring hither mighty Rudra with the Rudras,
Aditi good to all men with Adityas, Brhaspati All-bounteous, with the Singers.

Agni! Fahr zu uns her den Indra im Verein mit den Vasu´s, den hohen Rudra mit den Rudra´s, die allen Menschen gehörige Aditi mit den Aditya´s, den allbegehrten Brihaspati mit seinen Sängern!

Fahr, Agni, her den Indra sammt den Vasu’s, den grossen Rudra mit den Rudrasöhnen, Mit den Aditja’s Aditi, die güt’ge, Brihaspati, den reichen, mit den Sängern.

Индру нам, о Агни, вместе с (богами) Васу,
Рудру с Рудрами привези высокого,
Адити, принадлежащую всем людям, с Адитьями,
Брихаспати, наделяющего всем лучшим, с певцами!

• अग्निः
• वसिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

कौन विद्वान् निरन्तर सेवने योग्य है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के तुल्य तेजस्वी विद्वन् (सजोषाः) तुल्य सेवनकर्त्ता आप (नः) हमारे लिये (वसुभिः) पृथिव्यादि के साथ (इन्द्रम्) विद्युत् अग्नि को (रुद्रेभिः) प्राणों के साथ (बृहन्तम्) बड़े (रुद्रम्) जीवात्मा को (आदित्येभिः) बारह महीनों से (विश्वजन्याम्) संसारोत्पत्ति की हेतु (अदितिम्) अखण्डित कालविद्या को और (ऋक्वभिः) ऋग्वेदादि से (विश्ववारम्) सब के स्वीकार करने योग्य (बृहस्पतिम्) बड़ी ऋग्वेदादि वाणी के रक्षक परमात्मा को (आ, वहा) अच्छे प्रकार प्राप्त कीजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो ही पृथिव्यादि विद्या के साथ बिजुली की विद्या को, प्राणविद्या के साथ जीवविद्या को, कालविद्या के साथ प्रकृति के विज्ञान को और वेदविद्या से परमात्मा के विज्ञान कराने को समर्थ होता है, उसी का सब लोग विद्या प्राप्ति के लिये आश्रय करें ॥४॥

अन्वय: हे अग्ने ! सजोषास्त्वं नो वसुभिः रुद्रेभिर्बृहन्तं रुद्रमादित्येभिर्विश्वजन्यामदितिमृक्वभिर्विश्ववारं बृहस्पतिमा वहा ॥४॥

को विद्वान् सततं सेवनीय इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रम्) विद्युतम् (नः) अस्माकम् (अग्ने) पावक इव विद्वन् (वसुभिः) पृथिव्यादिभिः (सजोषाः) समानसेवी (रुद्रम्) जीवात्मानम् (रुद्रेभिः) प्राणैस्सह (आ वहा) समन्तात्प्रापय। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (बृहन्तम्) महान्तम् (आदित्येभिः) संवत्सरस्य मासैः (अदितिम्) अखण्डितां कालविद्याम् (विश्वजन्याम्) विश्वं जन्यं यया ताम् (बृहस्पतिम्) बृहत्या ऋग्वेदादिवेदवाचः पालकं परमात्मानम् (ऋक्वभिः) ऋग्वेदादिभिः (विश्ववारम्) सर्वैर्वरणीयम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - यो हि पृथिव्यादिविद्यया सह विद्युद्विद्यां प्राणविद्यया सह जीवविद्यां कालविद्यया सह प्रकृतिविज्ञानं वेदविद्यया परमात्मानं ज्ञापयितुं शक्नोति तमेव सर्वे विद्यार्थमाश्रयन्तु ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो पृथ्वी विद्येबरोबर विद्युतविद्या, प्राणविद्येबरोबर जीवविद्या, कालविद्येबरोबर प्रकृति विज्ञान व वेदविद्येद्वारे परमात्म्याचे विज्ञान करविण्यास समर्थ असतो त्याचाच सर्व लोकांनी विद्याप्राप्तीसाठी आश्रय घ्यावा. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वसिष्ठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मन्द्रं᳓ हो᳓तारम् उशि᳓जो य᳓विष्ठम्
अग्निं᳓ वि᳓श ईळते अध्वरे᳓षु
स᳓ हि᳓ क्ष᳓पावाँ अ᳓भवद् रयीणा᳓म्
अ᳓तन्द्रो दूतो᳓ यज᳓थाय देवा᳓न्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mandrám ← mandrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

uśíjaḥ ← uśíj- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

yáviṣṭham ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

adhvaréṣu ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īḷate ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ábhavat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

kṣápāvān ← kṣápāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

átandraḥ ← átandra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajáthāya ← yajátha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

म॒न्द्रम् । होता॑रम् । उ॒शिजः॑ । यवि॑ष्ठम् । अ॒ग्निम् । विशः॑ । ई॒ळ॒ते॒ । अ॒ध्व॒रेषु॑ ।
सः । हि । क्षपा॑ऽवान् । अभ॑वत् । र॒यी॒णाम् । अत॑न्द्रः । दू॒तः । य॒जथा॑य । दे॒वान् ॥

• mandraṃ ← mandram ← mandra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• uśijo ← uśijaḥ ← uśij
• [noun], nominative, plural, masculine

• yaviṣṭham ← yaviṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “youngest.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• viśa ← viśaḥ ← viś
• [noun], nominative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• īﾱate ← īḍate ← īḍ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• adhvareṣu ← adhvara
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• kṣapāvāṃ ← kṣapāvān ← kṣapāvant
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ruler.”

• abhavad ← abhavat ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

• atandro ← atandraḥ ← atandra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “untired.”

• dūto ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• yajathāya ← yajatha
• [noun], dative, singular, masculine
• “yajña.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

उशिजः कामयमानाः विशः मनुष्याः मन्द्रं स्तुत्यं होतारम् आह्वातारं यविष्ठं युवतमम् अग्निम् अध्वरेषु यागेषु ईळते स्तुवन्ति । हि यस्मात् कारणात् सः अग्निः क्षपावान् रात्रिमान् । रात्रौ खल्वग्नयेऽग्निहोत्रं हूयते । रयीणां रयिमतां हविष्मतां यजमानानां देवान् यजथाय यष्टुम् अतन्द्रः तन्द्रारहितः दूतः अभवत् । तथा च श्रूयते – यस्माद्दूतोऽभवत्तस्माद्विशस्तमध्वर ईळते’ इति ॥ ॥ १३ ॥

English translation:

“Men desiring him celebrate at sacrifices the youthful Agni, the giver of delight, the invoker of the gods;he, the ruler of the night, has been the diligent envoy of the opulent (instrumental tutors of sacrifices) for the worship ofthe gods.”

The fire-priests invoke him, the delighting Hotar, the youngest one; the clans invoke Agni at the rites,
for he has become the protector of riches on earth and the unwearying messenger to bring sacrifice to the gods.

Men eagerly implore at sacrifices Agni, Most Youthful God, the joyous Herald.
For he is Lord and Ruler over riches, and for Gods’ worship an unwearied envoy.

Den wohlredenden Hotri rufen die Fürbitter an, den jüngsten Agni die Clane bei den Opfern, denn er ward der Schirmherr der Schätze, der unermüdliche Bote, um den Göttern zu opfern.

Den holden Priester preisen alle Stämme, den jüngsten Agni eifrig bei den Opfern; Denn er war stets Beschützer aller Schätze, der muntre Bote für den Dienst der Götter.

Радостного хотара призывают Ушиджи,
Самого юного Агаи (призывают) племена во время обрядов:
Ведь это он был покровителем богатств на земле.
Неутомимый вестник, (служащий) чтобы почитать богов.

• अग्निः
• वसिष्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

मनुष्य प्रतिदिन किस का खोज करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो जिसको (अध्वरेषु) अग्निहोत्रादिक्रियारूप व्यवहारों में (मन्द्रम्) आनन्दकारी (होतारम्) दाता (यविष्ठम्) अतिजवान के तुल्य (अग्निम्) अग्नि की (उशिजः) कामना करते हुए (विशः) प्रजाजन (ईळते) स्तुति वा खोज करते हैं (सः, हि) वही (क्षपावान्) बहुत रात्रियोंवाला (अतन्द्रः) आलस्यरहित (दूतः) दूत के समान (रयीणाम्) द्रव्यों की (यजथाय) प्राप्ति के लिये (देवान्) दिव्यगुणों के प्राप्त करने को समर्थ (अभवत्) होता है ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो अग्नि, दूत के तुल्य सब विद्याओं का सङ्ग करनेवाला होता है, उसका सब मनुष्य खोज करें, जिससे सब गुणों की प्राप्ति हो ॥५॥ इस सूक्त में अग्नि, विद्वान् और विदुषी के कर्त्तव्य का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह दशवाँ सूक्त और तेरहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यमध्वरेषु मन्द्रं होतारं यविष्ठमिवाग्निमुशिजो विश ईळते स हि क्षपावानतन्द्रो दूत इव रयीणां यजथाय देवान् प्रापयितुं समर्थोऽभवत् ॥५॥

मनुष्याः कस्यान्वेषणं प्रत्यहं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मन्द्रम्) आनन्दकरम् (होतारम्) दातारम् (उशिजः) कामयमानाः (यविष्ठम्) अतिशयेन युवानमिव (अग्निम्) पावकम् (विशः) प्रजाः (ईळते) स्तुवन्त्यन्विच्छन्ति वा (अध्वरेषु) अग्निहोत्रादिक्रियामयव्यवहारेषु (सः) (हि) एव (क्षपावान्) बह्व्यः क्षपा रात्रयो विद्यन्ते यस्मिन् सः (अभवत्) भवति (रयीणाम्) द्रव्याणाम् (अतन्द्रः) अनलसः (दूतः) दूत इव (यजथाय) सङ्गमनाय (देवान्) दिव्यगुणान् ॥५॥

भावार्थभाषाः - योऽग्निर्दूतवत्सर्वासां विद्यानां सङ्गमयिता वर्त्तते तं सर्वे मनुष्या अन्विच्छन्तु यतस्सर्वशुभगुणलाभः स्यादिति ॥५॥ अत्राऽग्निविद्वद्विदुषीकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति दशमं सूक्तं त्रयोदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जो अग्नी दूताप्रमाणे सर्व विद्यांचा संग करणारा असतो त्याचा सर्व लोकांनी शोध घ्यावा. ज्यामुळे सर्व शुभ गुणांची प्राप्ती व्हावी. ॥ ५ ॥