००३

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

’ अग्निं वो देवम् ’ इति दशर्चं तृतीयं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभमाग्नेयम् । अत्रेयानुक्रमणिका’ अग्निं वो दश’ इति । अग्निं वो देवम्’ इत्येतदादीनि दश सूक्तानि तृतीयचतुर्थवर्जितानि प्रातरनुवाक आग्नेये क्रतौ त्रैष्टुभे छन्दस्याश्विनशस्त्रे व विनियुक्तानि । सूत्रितं च- अग्निं वो देवमिति दशानां तृतीयचतुर्थे उद्धरेत् ’ ( आश्व. श्रौ. ४.१३) इति । व्यूळ्हे दशरात्रेऽष्टमेऽहनीदं सूक्तमाज्यशस्त्रम् । सूत्र्यते हि – द्वितीयस्याग्निं वो देवमित्याज्यम्’ (आश्व. श्रौ. ८.१०) इति ।।

Jamison Brereton

3 (519)
Agni
Vasiṣṭha Maitrāvaruṇi
10 verses: triṣṭubh
Verses 1cd and 9cd share a similar structure with an opening relative clause and concluding pāvakáḥ “pure” and thereby define the hymn. The last verse, which con tains the poet’s requests for blessings concluding with the usual Vasiṣṭha signature line, thus stands outside of hymn’s principal development.
The hymn describes the emergence of fire from the friction sticks that give birth to it. Agni breaks free of these fire-churning sticks as he is fanned into flame (vs. 2). He then appears as a new-born, who never grows old (vs. 3). His flames rapidly advance over the wood (vs. 4), and then, in the middle verse of this principal section, he becomes the recipient of offerings (vs. 5). The descriptions of the fire after that point reflect its intensification through the offerings covered with ghee (vss. 6–7). The “strongholds” in verse 7 and in verse 8 (if this is how the ellipsis in that verse is to be completed) refer to Agni’s now brightly shining flames. Their brilliance cuts through space, protecting the sacrificer and opening a way for the songs to reach the gods.
The hymn is notable especially for its skillful use of simile, especially in the first half of the hymn. The poet compares Agni to a horse (vs. 2), a weapon (vs. 4), a stallion (vs. 5), and a jewel (vs. 6), and he calls Agni a bull (vs. 3). In each case the same verb describes the action of the fire and of the object to which it is compared. So, for example, in verse 2 Agni and the horse both “snort” and both “stand free”— Agni of the fire-churning wood and the horse of its corral. In verse 5 the fire and a stallion are both “groomed,” and in verse 6 both fire and a jewel “glow.” In 4d we may have an exception to this pattern. In this case, the verb is vivekṣi which should be from √viṣ “toil at,” and we reflect that analysis in our translation. But there is a pun, for vivekṣi can formally be derived from √vic “sift,” an action that would apply to the barley in the simile. That is to say, whereas the same action applies to the simile and the frame in the previous examples, here the same verb form but not in the same meaning applies to the wood and the barley.

01 अग्निं वो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अग्निं᳓ वो देव᳓म् अग्नि᳓भिः सजो᳓षा
य᳓जिष्ठं दूत᳓म् अध्वरे᳓ कृणुध्वम्
यो᳓ म᳓र्तियेषु नि᳓ध्रुविर् ऋता᳓वा
त᳓पुर्मूर्धा घृता᳐᳓न्नः पवाकः᳓+

02 प्रोथदश्वो न - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्रो᳓थद् अ᳓श्वो न᳓ य᳓वसे अविष्य᳓न्
यदा᳓ महः᳓ संव᳓रणाद् वि᳓ अ᳓स्थात्
आ᳓द् अस्य वा᳓तो अ᳓नु वाति शोचि᳓र्
अ᳓ध स्म ते व्र᳓जनं कृष्ण᳓म् अस्ति

03 उद्यस्य ते - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उ᳓द् य᳓स्य ते न᳓वजातस्य वृ᳓ष्णो
अ᳓ग्ने च᳓रन्ति अज᳓रा इधानाः᳓
अ᳓छा दिया᳓म् अरुषो᳓ धूम᳓ एति
सं᳓ दूतो᳓ अग्न ई᳓यसे हि᳓ देवा᳓न्

04 वि यस्य - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वि᳓ य᳓स्य ते पृथिव्या᳓म् पा᳓जो अ᳓श्रेत्
तृषु᳓ य᳓द् अ᳓न्ना सम᳓वृक्त ज᳓म्भैः
से᳓नेव सृष्टा᳓ प्र᳓सितिष् ट एति
य᳓वं न᳓ दस्म जुहु᳓वा विवेक्षि

05 तमिद्दोषा तमुषसि - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त᳓म् इ᳓द् दोषा᳓ त᳓म् उष᳓सि य᳓विष्ठम्
अग्नि᳓म् अ᳓त्यं न᳓ मर्जयन्त न᳓रः
निशि᳓शाना अ᳓तिथिम् अस्य यो᳓नौ
दीदा᳓य शोचि᳓र् आ᳓हुतस्य वृ᳓ष्णः

06 सुसन्दृक्ते स्वनीक - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सुसंदृ᳓क् ते सुअनीक प्र᳓तीकं
वि᳓ य᳓द् रुक्मो᳓ न᳓ रो᳓चस उपाके᳓
दिवो᳓ न᳓ ते तन्यतु᳓र् एति शु᳓ष्मश्
चित्रो᳓ न᳓ सू᳓रः प्र᳓ति चक्षि भानु᳓म्

07 यथा वः - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

य᳓था वः स्वा᳓हा अग्न᳓ये दा᳓शेम
प᳓री᳓ळाभिर् घृत᳓वद्भिश् च हव्यइः᳓
ते᳓भिर् नो अग्ने अ᳓मितैर् म᳓होभिः
शत᳓म् पूर्भि᳓र् आ᳓यसीभिर् नि᳓ पाहि

08 या वा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

या᳓ वा ते स᳓न्ति दाशु᳓षे अ᳓धृष्टा
गि᳓रो वा या᳓भिर् नृव᳓तीर् उरुष्याः᳓
ता᳓भिर् नः सूनो सहसो नि᳓ पाहि
सुम᳓त् सूरी᳓ञ् जरितॄ᳓ञ् जातवेदः

09 निर्यत्पूतेव स्वधितिः - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

नि᳓र् य᳓त् पूते᳓व स्व᳓धितिः शु᳓चिर् गा᳓त्
स्व᳓या कृपा᳓ तनु᳓वा रो᳓चमानः
आ᳓ यो᳓ मात्रो᳓र् उशे᳓नियो ज᳓निष्ट
देवय᳓ज्याय सुक्र᳓तुः पवाकः᳓+

10 एता नो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

एता᳓ नो अग्ने सउ᳓भगा दिदीहि
अ᳓पि क्र᳓तुं सुचे᳓तसं वतेम
वि᳓श्वा स्तोतृ᳓भ्यो गृणते᳓ च सन्तु
यूय᳓म् पात सुअस्ति᳓भिः स᳓दा नः