००२

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥

यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिलं जगत् ।

निर्ममे तमहं वन्दे विद्यातीर्थमहेश्वरम् ॥

‘ जुषस्व नः’ इत्येकादशर्चं द्वितीयं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभम् । आप्रशब्दोक्तत्वादिदं तनूनपाद्रहितम् । समिद्धाद्या अग्निविशेषाः प्रत्यृचं देवता उक्ताः । तथा चानुक्रम्यते- जुषस्वैकादशाप्रम् इति । पशाविष्टाविदमाप्रीसूक्तम् । सूत्रितं च – जुषस्व नः समिधमिति वसिष्ठानाम् ’ ( आश्व. श्रौ. ३. २) इति । पत्नीसंयाजे त्वष्ट्यागस्य याज्या त्वाष्ट्रे पशावपि पुरोडाशस्यानुवाक्येयमिति पूर्वमुक्तम् ॥

Jamison Brereton

2 (518)
Āprı̄
Vasiṣṭha Maitrāvaruṇi
11 verses: triṣṭubh
This Āprī hymn offers several original images and turns of phrase, even as it follows the prescribed sequence of invocations. In verse 2cd the gods who sweeten the offer ings are probably the assembly of the deities and divine objects who are invoked in the hymn. Two similes complicate the second half of verse 5. The priests open the doors so that the chariot, probably the sacrifice itself, can pass into the realm of the gods. In 5cd with their oblations of ghee the priests anoint the many doors that lead to the gods. In pāda c the doors are compared to cows licking a calf. We have sug gested that the “divine chariot,” the sacrifice, corresponds to the calf and that the ghee-offerings at the Prayājas, the “fore-offerings,” are the “licks.” It is not entirely clear why the doors are compared to unmarried girls in pāda d. The ritual situation to which the verse refers, however, is explained by I.124.8, which describes anointed brides-to-be who about to choose a husband (vrā́) at the assemblies (sámana) that include prospective grooms. The two similes are united by the representation of the dúraḥ, which are grammatically feminine, as females: mothers and brides. And finally, rather unusually, verse 7 identifies the two divine Hotars, who are not actu ally named, each as Agni Jātavedas. The phrasing suggests that this verse may be a reversal of V.9.1–2. In V.9.1c the poet says mánye tvā jātávedasam “I think you884 VII.2
[=Agni] to be Jātavedas,” and then in 2a, he calls Agni a Hotar. Alternatively, the form jātávedasā could be an elliptical dual, as Geldner suggests, in which one of the pair is Agni Jātavedas and the other the “inspired praise poet.”
The conclusion of the hymn, verses 8–11, is identical to III.4.8–11, so either the Viśvāmitra Āprī hymn has borrowed from this Vasiṣṭha hymn or vice versa. Presumably the first part of the hymn was enough to make each of the two hymns sufficiently unique to its gotra.

01 जुषस्व नः - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

जुष᳓स्व नः समि᳓धम् अग्ने अद्य᳓
शो᳓चा बृह᳓द् यजतं᳓+++(=यज्ञीयं)+++ धूम᳓म् ऋण्व᳓न्+++(=प्रेरयन्)+++ ।
उ᳓प स्पृश दिव्यं᳓ सा᳓नु स्तू᳓पैः
सं᳓+++(→ततनः)+++ रश्मि᳓भिस् ततनः+++(←तन्)+++ सू᳓र्यस्य ॥

02 नराशंसस्य महिमानमेषामुप - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

न᳓राशं᳓सस्य महिमा᳓नम् एषाम्
उ᳓प स्तोषाम यजत᳓स्य यज्ञइः᳓
ये᳓ सुक्र᳓तवः शु᳓चयो धियंधाः᳓
स्व᳓दन्ति देवा᳓ उभ᳓यानि हव्या᳓

03 ईळेन्यं वो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ईळे᳓नियं वो अ᳓सुरं सुद᳓क्षम्
अन्त᳓र् दूतं᳓ रो᳓दसी सत्यवा᳓चम्
मनुष्व᳓द् अग्नि᳓म् म᳓नुना स᳓मिद्धं
स᳓म् अध्वरा᳓य स᳓दम् इ᳓न् महेम

04 सपर्यवो भरमाणा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सपर्य᳓वो भ᳓रमाणा अभिज्ञु᳓
प्र᳓ वृञ्जते न᳓मसा बर्हि᳓र् अग्नउ᳓
आजु᳓ह्वाना घृत᳓पृष्ठम् पृ᳓षद्वद्
अ᳓ध्वर्यवो हवि᳓षा मर्जयध्वम्

05 स्वाध्योथ् वि - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सुआधि᳓यो वि᳓ दु᳓रो देवय᳓न्तो
अ᳓शिश्रयू रथयु᳓र् देव᳓ताता
पूर्वी᳓ शि᳓शुं न᳓ मात᳓रा रिहाणे᳓
स᳓म् अग्रु᳓वो न᳓ स᳓मनेषु अञ्जन्

06 उत योषणे - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उत᳓ यो᳓षणे दिविये᳓ मही᳓ न
उषा᳓सान᳓क्ता सुदु᳓घेव धेनुः᳓
बर्हिष᳓दा पुरुहूते᳓ मघो᳓नी
आ᳓ यज्ञि᳓ये सुविता᳓य श्रयेताम्

07 विप्रा यज्ञेषु - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वि᳓प्रा यज्ञे᳓षु मा᳓नुषेषु कारू᳓
म᳓न्ये वां जात᳓वेदसा य᳓जध्यै
ऊर्ध्वं᳓ नो अध्वरं᳓ कृतं ह᳓वेषु
ता᳓ देवे᳓षु वनथो वा᳓रियाणि

08 आ भारती - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आ᳓ भा᳓रती भा᳓रतीभिः सजो᳓षा
इ᳓ळा देवइ᳓र् मनुषि᳓येभिर् अग्निः᳓
स᳓रस्वती सारस्वते᳓भिर् अर्वा᳓क्
तिस्रो᳓ देवी᳓र् बर्हि᳓र् ए᳓दं᳓ सदन्तु

09 तन्नस्तुरीपमध पोषयित्नु - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त᳓न् नस् तुरी᳓पम् अ᳓ध पोषयित्नु᳓
दे᳓व त्वष्टर् वि᳓ रराणः᳓ सियस्व
य᳓तो वीरः᳓ कर्मणि᳓यः सुद᳓क्षो
युक्त᳓ग्रावा जा᳓यते देव᳓कामः

10 वनस्पतेऽव सृजोप - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

व᳓नस्पते᳓ अ᳓व सृजो᳓प देवा᳓न्
अग्नि᳓र् हविः᳓ शमिता᳓ सूदयाति
से᳓द् उ हो᳓ता सत्य᳓तरो यजाति
य᳓था देवा᳓नां ज᳓निमानि वे᳓द

11 आ याह्यग्ने - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आ᳓ याहि अग्ने समिधानो᳓ अर्वा᳓ङ्
इ᳓न्द्रेण देवइः᳓ सर᳓थं तुरे᳓भिः
बर्हि᳓र् न आस्ताम् अ᳓दितिः सुपुत्रा᳓
स्वा᳓हा देवा᳓ अमृ᳓ता मादयन्ताम्