०७३

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यो꣡ अद्रिभि꣡त् प्रथमजा꣡ ऋता꣡वा
बृ꣡हस्प꣡तिर् आङ्गिरसो꣡ हवि꣡ष्मान्
द्विब꣡र्हज्मा प्राघर्मस꣡त् पिता꣡ न
आ꣡ रो꣡दसी वृषभो꣡ रोरवीति

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adribhít ← adribhíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prathamajā́ḥ ← prathamajā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥tā́vā ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āṅgirasáḥ ← āṅgirasá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bŕ̥haspátiḥ ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havíṣmān ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dvibárhajmā ← dvibárhajman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prāgharmasát ← prāgharmasád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

roravīti ← √rū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यः । अ॒द्रि॒ऽभित् । प्र॒थ॒म॒ऽजाः । ऋ॒तऽवा॑ । बृह॒स्पतिः॑ । आ॒ङ्गि॒र॒सः । ह॒विष्मा॑न् ।
द्वि॒बर्ह॑ऽज्मा । प्रा॒घ॒र्म॒ऽसत् । पि॒ता । नः॒ । आ । रोद॑सी॒ इति॑ । वृ॒ष॒भः । रो॒र॒वी॒ति॒ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• adribhit ← adri
• [noun], masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• adribhit ← bhid
• [noun], nominative, singular, masculine

• prathamajā ← prathama
• [noun]
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• prathamajā ← jāḥ ← jā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “born.”

• ṛtāvā ← ṛtāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• bṛhaspatir ← bṛhaspatiḥ ← bṛhaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• āṅgiraso ← āṅgirasaḥ ← āṅgirasa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aṅgiras; Brihaspati; Bṛhaspati; Jupiter.”

• haviṣmān ← haviṣmat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sacrificing.”

• dvibarhajmā ← dvibarhajman
• [noun], nominative, singular, masculine

• prāgharmasat ← prāgharmasad
• [noun], nominative, singular, masculine

• pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• roravīti ← roro ← √ru
• [verb], singular, Present indikative
• “bellow.”

यः बृहस्पतिः अद्रिभित् पणिभिर्विरचितानां शिलोच्चयानां भेत्ता मेघानां विदारको वा । ‘ अद्रिः ग्रावः’ इति मेघनामसु पाठात् । प्रथमजाः प्रजापतेर्वीर्यात् प्रथमं जातः ऋतावा सत्यवान् उदकवान् वा आङ्गिरसः पश्चाज्जातः । तथा च निगमः - ‘ येऽङ्गारा आसंस्तेऽङ्गिरसोऽभवन्यदङ्गाराः पुनरवशान्ता उददीप्यन्त तत् बृहस्पतिरभवत् ’ ( ऐ. ब्रा. ३. ३४ ) इति । हविष्मान् यज्ञभागवान् द्विबर्हज्मा द्वयोर्लोकयोर्बृंहितगमनः प्राघर्मसत् प्रकर्षेण दीप्तस्थाने वर्तमानः नः अस्माकं पिता पालयिता भवति स बृहस्पतिः वृषभः वर्षकः सन् रोदसी द्यावापृथिव्यौ आ रोरवीति अभिगर्जति ॥

English translation:

“Bṛhaspati, who is the breaker of the mountain, the first-born (of Prajāpati), the observer of truth, the descendant of Aṅgirasa, the partaker of the oblation, the traverser of two worlds, abiding in the region of light, is to us a father; he, the showerer, hunders and in heaven and earth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bṛhaspati was born the seed of Prajāpati; then he was born from Aṅgirasas. Aitareya Brāhman.a iii.34: A legend of the origin of various deities from the seed of Prajāpati converted into burning coals is narrated: from some of the cinders proceeded, it is said, the Aṅgirasas; and then, from other cinders, not yet cool, Bṛhaspati

He who is splitter of the stone, first born, possessed of truth—Br̥haspati Āṅgirasa, possessing the oblation—
(*filling) the doubly exalted earth, sitting in front of the heated pot, our father the bull keeps bellowing to the two world-halves.

Pāda c is somewhat troubled, since neither of the first two words, dvibárhajmā prāgharmasád, is clear. Let us work from the end. The rt. noun cmpd.

prāgharma-sád- is not otherwise attested, but gharma-sád- ‘sitting by the gharma drink/pot’ is found in adjacent vss. in X.15.9-10, also characterizing pitár-. It is not clear what the prefixed prā- would add semantically (see Oldenberg, Geldner n. 1c, Scarlatta 564) nor why it should have a long vowel (if it belongs to prá). I therefore favor a different segmentation of the sequence, one roundly rejected by Oldenberg even as he mentioned it – namely, to take the prā as the final of the preceding word, hence (in the first instance, but see below) *dvibárhajmā-prā(ḥ), as the root noun to √prā ‘fill’.

This requires a change in the Saṃhitā text: accenting the prā́(ḥ) and (possibly, but see below) de-accenting dvibárha-, hence *dvibarhajmā-prā́(ḥ). This root noun is common in such cmpds; see, e.g., antarikṣa-prā́- ‘filling the midspace’, rodasī-prā́- ‘filling the two world-halves’, with similar cosmic locales. Rather than seeing in dvibárhajmā- a form of ájman- ‘course, drive’ with Geldner, Renou, Scarlatta 255 (e.g., Geldner ‘der eine doppelte Bahn(?) hat’) (Schmidt Bṛhaspati und Indra 214 refuses to tr.), I segment it rather as - jmā-, with the -jm- ‘earth’ element belonging to the archaic and multiformed kṣám- ‘earth’ word (see also Renou, who, though drawn to the possibility in his comm., rejects it in tr.). The supposed prior member dvibárha- obviously strongly resembles the reasonably (14x) well-attested s-stem bahuvrīhi dvibárhas-. But we should expect

*dvibarho-jmā- or the like and must therefore posit either a thematic byform *- barha- or a secondary redactional adjustment. (Wackernagel’s solution, flg.

Bartholomae [AiG I.339, cf. II.1.65, 125], that dvibárha-jmā- was simplified from

*dvibárhaj-jmā, with -aj- the sandhi form of -ad-, which in turn is a sandhi form of - as- before a voiced sound, seems to me without merit, though clever.) In any case, the unclarity of the structure of the cmpd. and the uncertainty of the lexical affiliation of -jmā- or -ajmā in the posited *dvibarhajmā-prā́- could have led to redactional reanalysis, with segmentation of *prā́, which was then attached to what follows. However, one problem with my analysis is that it assumes a three-member cmpd. *dvibarha-jmā-prā́-; these are rare in the RV and might be expected to be rarer when archaic elements are involved. I therefore have a further suggestion, which also addresses another problem with the analysis. Consider VI.19.1, where Indra is described as carṣaṇīprā́utá dvibárhā(ḥ) “filling the domains and doubly lofty.” If we re-segment and readjust the beginning of our sequence here, to a twoword phrase *dvibárhā *jmā-prā́(ḥ), *dvibárhā can keep its accent, we are saved from positing the thematic byform (since *dvibárhā would be nom. sg. m. to the sstem), and we avoid a three-member compd. True, we have to lengthen the final of dvibárha, but it is already metrically heavy (before the cluster -jm-). This would yield a description of Bṛhaspati “doubly lofty, filling the earth” that is similar to that of Indra in VI.19.1. It also fits the thematics of the hymn; note Bṛhaspati’s bellowing to the two world-halves in d and, especially, his making wide space (ulokám … cakā́ra) in the next vs. ### 03 I do not understand why hánti in d is accented. Nor does Oldenberg (“Akzent … befremdet”). Both Geldner and Renou evade the problem by reading pāda-init. bṛ́haspátiḥ with the previous pāda as subj. of a nominal sentence, leaving hánti to begin a new cl. The published translation does the same. Despite adopting the Geldner/Renou strategem in my tr., I consider this solution artificial but have nothing better to offer.

SERVED with oblations, first-born, mountain-render, Angiras’ son, Brhaspati, the Holy,
With twice-firm path, dwelling in light, our Father, roars loudly, as a bull, to Earth and Heaven.

Der Felsenbrecher, der erstgeborene, gesetzestreue Brihaspati, der Angirase, der Opfernde, der eine doppelte Bahn hat, der voran bei dem Gharmatrank sitzt, unser Vater, der Bulle brüllte beide Welten an.

Der erstgeborne, heil’ge Felszerspalter, Brihaspati, Angirasa, der Opfrer, Der zwiefach schreitet, der in heller Glut wohnt, ein Vater uns, brüllt an, ein Stier, die Welten.

Проламыватель скалы, перворожденный, верный закону,
Брихаспати из Ангирасов, несущий жертву,
(Тот,) чья поступь дважды могуча, кто сидит впереди перед горячим молоком, отец наш,
(Этот) бык громко ревет через два мира.

• बृहस्पतिः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब तीन ऋचावाले तिहत्तरवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में राजा किसके तुल्य कैसा हो, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! (यः) जो (प्रथमजाः) प्रथम उत्पन्न हुआ (अद्रिभित्) मेघों का विदीर्ण करने और (ऋतावा) जल को अच्छे प्रकार सेवनेवाला (बृहस्पतिः) पृथिवी आदि का रक्षक और (आङ्गिरसः) वायु और बिजुलियों में उत्पन्न हुआ (हविष्मान्) जिसमें हवि होमे हुए विद्यमान जो (द्विबर्हज्मा) दो से बढ़ता है, उससे युक्त भूमि जिसकी वह (प्राघर्मसत्) प्रताप का सेवनेवाला (नः) हमारा (पिता) पालनेवाले के समान (वृषभः) वर्षा करानेवाला मेघों को छिन्न-भिन्न करनेवाला (रोदसी) आकाश और पृथिवी को प्राप्त हो (आ, रोरवीति) बिजुली आदि के योग से सब ओर से शब्द करता है, उसके तुल्य तुम होओ ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो राजा, मेघ का सूर्य जैसे शत्रुओं का विदीर्ण करनेवाला, ज्येष्ठ, महात्मा, धर्मात्मा जनों की पालना करनेवाला, प्रजावान्, पृथिवी पर सुख वर्षानेहारा होकर प्रजाओं में न्याय का निरन्तर उपदेश करे, वही पृथिवी के तुल्य क्षमाशील और प्रतापवान् तथा प्रजाजनों में पिता के समान वर्त्ते ॥१॥

अन्वय: हे राजन् ! यः प्रथमजा अद्रिभिदृतावा बृहस्पतिराङ्गिरसो हविष्मान् द्विबर्हज्मा प्राघर्मसन्नः पितेव वृषभोऽद्रिभिद् रोदसी आ रोरवीति तद्वत्त्वं भव ॥१॥

अथ राजा किंवत् कीदृशः स्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (अद्रिभित्) मेघच्छेत्ता (प्रथमजाः) यः प्रथमं जातः (ऋतावा) य ऋतं जलं संवनति भजति सः (बृहस्पतिः) बृहतां पृथिव्यादीनां पालकः (आङ्गिरसः) योऽङ्गिरसां वायुविद्युतामयमुत्पन्नः (हविष्मान्) हवींषि हुतानि द्रव्याणि विद्यन्ते यस्मिन् (द्विबर्हज्मा) यो द्वाभ्यां बृंहते स द्विबर्हस्तेन द्विबर्हेण युक्ता ज्मा भूमिर्यस्य (प्राघर्मसत्) यः प्रकृष्टं समन्ताद् घर्मं प्रतापं सनति सः (पिता) पालकः (नः) अस्माकम् (आ) (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (वृषभः) वर्षकः (रोरवीति) विद्युदादिना भृशं शब्दं करोति ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यो राजा मेघस्य सूर्यइव शत्रूणां विदारको ज्येष्ठो महतां धर्मात्मनां पालकः प्रजावान् पृथिव्यां सुखवर्षको भूत्वा प्रजासु न्यायं भृशमुपदिशेत्स एव पृथिवीवत् क्षमाशीलः प्रतापवान् प्रजासु पितृवद्वर्त्तेत ॥१॥

या सूक्तात बृहस्पतीच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. मेघाचे सूर्य जसे विदारण करतो तसे जो राजा शत्रूचे विदारण करणारा, ज्येष्ठ, महात्मा, धर्मात्मा जनांचे पालन करणारा, प्रजावान, पृथ्वीवर सुखाचा वर्षाव करणारा असून प्रजेत न्यायाचा निरंतर उपदेश करतो, त्याने पृथ्वीप्रमाणे क्षमाशील व पराक्रमी बनून प्रजेशी पित्याप्रमाणे वागावे. ॥ १ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ज꣡नाय चिद् य꣡ ई꣡वत उलोक꣡म्†
बृ꣡हस्प꣡तिर् देव꣡हूतौ चका꣡र
घ्न꣡न् वृत्रा꣡णि वि꣡ पु꣡रो दर्दरीति
ज꣡यञ् छ꣡त्रूँर् अमि꣡त्रान् पृत्सु꣡ सा꣡हन्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)
{}

ī́vate ← ī́vant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

jánāya ← jána- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ulokám ← uloká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bŕ̥haspátiḥ ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cakā́ra ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

deváhūtau ← deváhūti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

dardarīti ← √dr̥- ~ dr̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ghnán ← √han- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

púraḥ ← púr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ví ← ví (invariable)
{}

vr̥trā́ṇi ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

amítrān ← amítra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

jáyan ← √ji- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pr̥tsú ← pŕ̥t- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

sā́han ← √sah- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śátrūn ← śátru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

जना॑य । चि॒त् । यः । ईव॑ते । ऊं॒ इति॑ । लो॒कम् । बृह॒स्पतिः॑ । दे॒वऽहू॑तौ । च॒कार॑ ।
घ्नन् । वृ॒त्राणि॑ । वि । पुरः॑ । द॒र्द॒री॒ति॒ । जय॑न् । शत्रू॑न् । अ॒मित्रा॑न् । पृ॒त्ऽसु । साह॑न् ॥

• janāya ← jana
• [noun], dative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• īvata ← īvate ← īvat
• [noun], dative, singular, masculine
• “such(a).”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• lokam ← loka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Loka; Earth; world; vernacular; people; room; world; Earth; loka [word]; space; Loka; topographic point; region; common sense.”

• bṛhaspatir ← bṛhaspatiḥ ← bṛhaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• devahūtau ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devahūtau ← hūtau ← hūti
• [noun], locative, singular, feminine
• “invocation.”

• cakāra ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ghnan ← han
• [verb noun], nominative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vṛtrāṇi ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• puro ← puraḥ ← pur
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• dardarīti ← dardar ← √dṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “cleave.”

• jayañchatrūṃr ← jayan ← ji
• [verb noun], nominative, singular
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• jayañchatrūṃr ← śatrūn ← śatru
• [noun], accusative, plural, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• amitrān ← amitra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “enemy; foe.”

• pṛtsu ← pṛt
• [noun], locative, plural, feminine
• “battle.”

• sāhan ← sah
• [verb noun], nominative, singular
• “endure; overcome; habituate.”

अपि च यः बृहस्पतिः देवहूतौ यज्ञे वर्तमानाय ईवते उपगच्छते स्तोत्रे जनाय लोकं स्थानं चकार करोति । चित् इति पूरणः । सः वृत्राणि आवरकाणि तमांसि घ्नन् निवारयन् पृत्सु युद्धेषु शत्रून् जयन् अमित्रान् सहन् अभिभवन् पुरः आसुरीः पुरीः वि दर्दरीति भृशं विदारयति ॥

English translation:

“Bṛhaspati, who has appointed a region for the man who attends diligently at divine worship, destroying impediments, conquering foes, overcoming enemies, demolished various cities (of the asuras).”

Br̥haspati, who even for such a man (as me) has made wide space at the invocation to the gods,
smashing obstacles, he keeps splitting apart the strongholds, conquering rivals, overcoming enemies in battles.

Brhaspati, who made for such a people wide room and verge when Gods were invocated,
Slaying his enemies, breaks down their castles, quelling his foes and conquering those who hate him.

Brihaspati, der auch unsereinem für die Götterladung freie Bahn geschaffen hat - er schlägt die Feinde, bricht die Burgen, besiegt die Feinde, überwindet die Gegner in den Kämpfen.

Brihaspati, der jedem solchen Manne beim Götteranruf weiten Raum verschaffte; Die Feinde tödtend spaltet er die Burgen, die Gegner schlagend und im Kampf besiegend.

Брихаспати, который даже для человека вроде меня
Создал (широкий) простор для призыва богов, –
Сокрушая препятствия, он взрывает крепости,
Побеждая врагов, одолевая в боях недругов.

• बृहस्पतिः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उस राजा को कैसे सेना के अधिकारी करने चाहियें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (देवहूतौ) विद्वानों के बुलाने में (बृहस्पतिः) बड़ों की पालना करनेवाले सूर्यलोक के समान (ईवते) समीप आनेवाले (जनाय) मनुष्य के लिये (लोकम्) देखने योग्य सुख वा स्थान को प्रकाशित (चकार) करता है तथा (पृत्सु) सङ्ग्रामों में (साहन्) सहन करता हुआ (अमित्रान्) विरोधी उदासीन जनों को (जयन्) जीतता और (शत्रून्) शत्रुओं को (घ्नन्) मारता हुआ (वृत्राणि) धनों को प्राप्त होता हुआ (पुरः) शत्रुओं के नगरों को (वि, दर्दरीति) निरन्तर विदीर्ण करता है वह (उ, चित्) ही सेनापति होने योग्य है ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो न्याय से प्रजा पालने के लिये प्रसन्न, पूर्णशरीरात्मबलयुक्त वीर, विद्वान् होवें, वे सेनापति हों जिससे शत्रुओं के जीतने और उनकी सेना के सहने और उसे छिन्न-भिन्न करने तथा विजय और धन को पाने को समर्थ हों ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो देवहूतौ बृहस्पतिरिव ईवते जनाय लोकं प्रकाशितं चकार पृत्सु साहन्नमित्राञ्जयञ्छत्रून् घ्नन् वृत्राणि प्राप्नुवन् पुरो वि दर्दरीति स उ चित्सेनापतिर्भवितुमर्हति ॥२॥

पुनस्तेन राज्ञा कीदृशाः सेनाधिकारिणः कार्या इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (जनाय) (चित्) अपि (यः) (ईवते) उपगताय (उ) (लोकम्) द्रष्टव्यसुखं स्थानं वा (बृहस्पतिः) बृहतां पालकः सूर्यलोक इव (देवहूतौ) देवानामाह्वाने (चकार) करोति (घ्नन्) नाशयन् (वृत्राणि) धनानि (वि) विशेषेण (पुरः) शत्रूणां नगराणि (दर्दरीति) भृशं विदृणाति (जयन्) उत्कर्षं प्राप्तुमिच्छन् (शत्रून्) (अमित्रान्) विरोधिन उदासीनान् (पृत्सु) सङ्ग्रामे (साहन्) ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! ये न्यायेन प्रजापालनाय प्रसन्नाः पूर्णशरीरात्मबलयुक्ता वीरा विद्वांसः स्युस्ते सेनापतयो भवन्तु यतः शत्रूञ्जेतुं तत्सेनां सोढुं विदर्त्तुं विजयं धनं च प्राप्तुं शक्नुयुः ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! जे न्यायाने प्रजेचे पालन करून प्रसन्न राहणारे, पूर्ण शरीर आत्मबल असणारे वीर विद्वान असतील त्यांनाच सेनापती बनवावे. ज्यामुळे शत्रूंना जिंकण्यास व त्यांच्या सेनेशी संघर्ष करण्यास व नष्टभ्रष्ट करण्यास तसेच विजय व धन प्राप्त करण्यास समर्थ असतील. ॥ २ ॥

• देवता - बृहस्पतिः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

बृ꣡हस्प꣡तिः स꣡म् अजयद् व꣡सूनि
महो꣡ व्रजा꣡न् गो꣡मतो देव꣡ एषः꣡
अपः꣡ सि꣡षासन् सु꣡वर् अ꣡प्रतीतो
बृ꣡हस्प꣡तिर् ह꣡न्ति अमि꣡त्रम् अर्कइः꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ajayat ← √ji- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bŕ̥haspátiḥ ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)
{}

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eṣáḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gómataḥ ← gómant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vrajā́n ← vrajá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ápratītaḥ ← ápratīta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

síṣāsan ← √sanⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

amítram ← amítra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

arkaíḥ ← arká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

bŕ̥haspátiḥ ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hánti ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

बृह॒स्पतिः॑ । सम् । अ॒ज॒य॒त् । वसू॑नि । म॒हः । व्र॒जान् । गोऽम॑तः । दे॒वः । ए॒षः ।
अ॒पः । सिसा॑सन् । स्वः॑ । अप्र॑तिऽइतः । बृह॒स्पतिः॑ । हन्ति॑ । अ॒मित्र॑म् । अ॒र्कैः ॥

• bṛhaspatiḥ ← bṛhaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• ajayad ← ajayat ← ji
• [verb], singular, Imperfect
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• vasūni ← vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], accusative, plural, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• vrajān ← vraja
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow pen; Vraja; battalion; Vraja; Vraja; vraja [word]; vraj; herd; flock; group.”

• gomato ← gomataḥ ← gomat
• [noun], accusative, plural, masculine
• “rich in cattle; bovine.”

• deva ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• eṣaḥ ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• siṣāsan ← siṣās ← √san
• [verb noun], nominative, singular
• “win; gain.”

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• apratīto ← apratītaḥ ← apratīta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “irresistible.”

• bṛhaspatir ← bṛhaspatiḥ ← bṛhaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• hanty ← hanti ← han
• [verb], singular, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• amitram ← amitra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “enemy; foe.”

• arkaiḥ ← arka
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

देवः द्योतमानः एषः प्रसिद्धः बृहस्पतिः वसूनि पणीनामसुराणां वलस्य वा धनानि महः महतः गोमतः गोसहितान् व्रजान् च समजयत् । तथा च निगमौ– बृहस्पतिर्गोवपुषो वलस्य निर्मज्जानं न पर्वणो जभार ’ (ऋ. सं. १०. ६८. ९) इति, ‘ दूरमित पणयो वरीय उद्गावो यन्तु मिनतीर्ऋतेन । बृहस्पतिर्या अविन्दन्निगूळ्हाः सोमो ग्रावाण ऋषयश्च विप्राः ’ ( ऋ. सं. १०. १०८. ११) इति । किंच बृहस्पतिः अप्रतीतः केनाप्यप्रतिगतः सिषासन् संभक्तुकामः स्वः स्वर्गस्य अमित्रम् असुरम् अर्कैः अर्चनसाधनैर्मन्त्रैः हन्ति । ‘ अर्को मन्त्रो भवति यदेनेनार्चन्ति’ ( निरु. ५. ४ ) इति यास्कः ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“This Bṛhaspati has conquered the treasures (of the enemy), and the spacious pastures with the cattle; purposing to appropriate he waters (of the firmament), he destroys with sacred prayers the adversary of heaven.”

Br̥haspati entirely conquered goods; this god conquered the great enclosures full of cattle.
When he sets out to win the waters and the sun, Br̥haspati is
unopposable. He smites the foe with his chants.

Brhaspati in war hath won rich treasures, hath won, this God, the great stalls filled with cattle.
Striving to win waters and light, resistless, Brhaspati with lightning smites the foeman.

Brihaspati erbeutete die Schätze insgesamt, dieser Gott die großen Rinderherden. Wenn er willens ist, die Gewässer, das Himmelslicht zu gewinnen, so ist Brihaspati unwiderstehlich; er erschlägt mit seinen Gesängen den Feind.

Brihaspati erkämpfte alle Güter, und er, der Gott, der Kühe grosse Ställe, Der unbezwungne, Wasser, Licht begehrend, erschlägt den Feind, Brihaspati mit Blitzen.

Брихаспати завоевал вместе (все) блага,
Этот бог (опустошил) великие загоны, полные коров.
Желая покорить воды, солнце, он не имеет себе равных,
Брихаспати убивает недругов песнями.

• बृहस्पतिः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा हो, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (महः) महान् (देवः) देदीप्यमान (एषः) यह (बृहस्पतिः) सूर्य के समान वेदवाणी को पालनेवाला (गोमतः) बहुत किरणों से युक्त (व्रजान्) मेघों को छिन्न-भिन्न कर (अपः) जलों को वर्षाय जगत् की पालना करता है, वैसे शत्रुओं से (अप्रतीतः) न प्रतीत को प्राप्त होता हुआ (बृहस्पतिः) बड़े राज्य की यथावत् रक्षा करनेवाला राजा (अर्कैः) वज्र आदि के साथ प्रजाजनों के (सिषासन्) काम पूरे करने की इच्छा कर (अमित्रम्) शत्रु को (हन्ति) मारता है तथा शत्रुओं को (सम्, अजयत्) अच्छे प्रकार जीतता है तथा (वसूनि) धनों को प्राप्त होता और (स्वः) अन्तरिक्ष के समान अक्षय सुख को उत्पन्न करता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो राजा सूर्य के समान विद्या, विनय और अच्छे सहाय से प्रकाशमान, प्रजाजनों की पालना करता और सब के लिये अभयदान देता हुआ दुष्टकर्म करनेवालों की निवृत्ति करता है, वही यहाँ राजाओं में महान् राजा होता है ॥३॥ इस सूक्त में बृहस्पति के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह तिहत्तरवाँ सूक्त और सत्रहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा महो देव एषो बृहस्पतिर्गोमतो व्रजान् हत्वाऽपो वर्षयित्वा जगत्पालयति तथा शत्रुभिरप्रतीतो बृहस्पती राजाऽर्कैः प्रजाः सिषासन्नमित्रं हन्ति शत्रून् समजयद्वसूनि प्राप्नोति स्वर्जनयति ॥३॥

पुनः स कीदृशो भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहस्पतिः) सूर्य इव बृहत्या वेदवाचः पालकः (सम्) सम्यक् (अजयत्) जयति (वसूनि) धनानि (महान्) सन् (व्रजान्) मेघान् (गोमतः) बहुकिरणयुक्तान् (देवः) देदीप्यमानः (एषः) प्रत्यक्षः (अपः) जलानि (सिषासन्) कर्मसमाप्तिं कर्त्तुमिच्छन् (स्वः) अन्तरिक्षमिवाक्षयं सुखम् (अप्रतीतः) यः शत्रुभिरप्रतीयमानः (बृहस्पतिः) बृहतो राज्यस्य यथावद्रक्षकः (हन्ति) (अमित्रम्) शत्रुम् (अर्कैः) वज्रादिभिः। अर्क इति वज्रनाम। (निघं०२.२०) ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यो राजा सूर्यवद्विद्याविनयसुसहायैः प्रकाशमानः प्रजाः पालयन् सर्वेभ्योऽभयं ददन् दुष्टकर्मकारिणो निवारयति स एवाऽत्र राजसु महान् राजा जायत इति ॥३॥ अत्र बृहस्पतिगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति त्रिसप्ततितमं सूक्तं सप्तदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो राजा सूर्याप्रमाणे विद्या, विनय, उत्तम साह्य याद्वारे कीर्तिमान बनून प्रजेचे पालन करतो तोच राजांमध्ये महान राजा असतो. ॥ ३ ॥