०७२

• देवता - इन्द्रासोमौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रासोमा म᳓हि त᳓द् वाम् महित्वं᳓
युव᳓म् महा᳓नि प्रथमा᳓नि चक्रथुः
युवं᳓ सू᳓र्यं विविद᳓थुर् युवं᳓ सु᳓वर्
वि᳓श्वा त᳓मांसि अहतं निद᳓श् च

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índrāsomā ← índrāsóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahitvám ← mahitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

cakrathuḥ ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mahā́ni ← mahá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

prathamā́ni ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vividáthuḥ ← √vid- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

ahatam ← √han- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

nidáḥ ← níd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

támāṁsi ← támas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

इन्द्रा॑सोमा । महि॑ । तत् । वा॒म् । म॒हि॒ऽत्वम् । यु॒वम् । म॒हानि॑ । प्र॒थ॒मानि॑ । च॒क्र॒थुः॒ ।
यु॒वम् । सूर्य॑म् । वि॒वि॒दथुः॑ । यु॒वम् । स्वः॑ । विश्वा॑ । तमां॑सि । अ॒ह॒त॒म् । नि॒दः । च॒ ॥

• indrāsomā ← indrāsoma
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Soma; Indra.”

• mahi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “great; firm.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• mahitvaṃ ← mahitvam ← mahitva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “greatness.”

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• mahāni ← maha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “great; abundant.”

• prathamāni ← prathama
• [noun], accusative, plural, neuter
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• cakrathuḥ ← kṛ
• [verb], dual, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• sūryaṃ ← sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• vividathur ← vividathuḥ ← vid
• [verb], dual, Perfect indicative
• “find; detect; marry; get; think.”

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• tamāṃsy ← tamāṃsi ← tamas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• ahataṃ ← ahatam ← han
• [verb], dual, Root aorist (Ind.)
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• nidaś ← nidaḥ ← nid
• [noun], accusative, plural, feminine
• “derision; scoffer; contempt.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

इन्द्रासोमा हे इन्द्रासोमौ वां युवयोः तत् महित्वं महत्त्वं महि महत् । किं तदित्यत आह । युवं युवां महानि महान्ति प्रथमानि प्रतमानि मुख्यानि वा भूतानि । ‘ प्रथम इति मुख्यनाम प्रतमो भवति’ ( निरु. २:२२ ) इति यास्कः । चक्रथुः अकार्ष्टम् । किंच युवं युवां सूर्यं विविदथुः अलम्भयतं च जनान् । युवं युवां स्वः उदकं च विविदथुः । ‘ हेम स्वः’ इत्युदकनामसु पाठात् । अपि च विश्वा विश्वानि तमांसि निदश्च निन्दितॄनसुरांश्च अहतम् अहिंस्तम् ॥

English translation:

“Great, Indra and Soma, is that your greatness, for you have made great and principal (beings); you have made known (to men) Sūrya and the waters; you have dissipated the glooms and (desroyed) the revilers.”

Indra and Soma, great is this greatness of you two. You did the first great things:
you found the sun; you found the sunlight; you smashed away all the shades of darkness—and the scorners.

GREAT is this might of yours, Indra and Soma: the first high exploits were your own achievements.
Ye found the Sun ye found the light of heaven: ye killed all darkness and the Gods’ blasphemers.

Indra und Soma! Dies ist eure gewaltige Größe: Ihr habt die ersten großen Taten getan; ihr fandet die Sonne, ihr das Himmelslicht; alle Finsternis habt ihr verjagt und die Schmäher.

Gross, Indra-Soma, ist dies euer Machtwerk; ihr habt vollbracht die ersten grossen Thaten; Ihr fandet auf die Sonne, ihr den Himmel, ihr schluget alles Dunkel und die Schmäher.

О Индра-Сома, велико это наше величие:
Вы двое совершили первые великие (деяния),
Вы нашли солнце, вы (нашли) небесный свет,
Вы уничтожили весь мрак и хулителей.

• इन्द्रासोमौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब बहत्तरवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अध्यापक और उपदेशक किसके तुल्य क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशको ! जैसे (इन्द्रासोमा) बिजुली और चन्द्रमा (सूर्यम्) सूर्य्य को (विविदथुः) प्राप्त होते हैं, वैसे (युवम्) तुम न्यायरूपी सूर्य्य को प्राप्त होओ, जैसे ये बड़े कामों को करते हैं, वैसे (वाम्) तुम्हारा (तत्) वह (महि) महान् (महित्वम्) बड़प्पन है और वैसे (युवम्) तुम (महानि) प्रशंसा योग्य (प्रथमानि) ब्रह्मचर्य्य और विद्या ग्रहण और दान आदि कामों को (चक्रथुः) करो (युवम्) तुम जैसे यह दोनों (विश्वा) समस्त (तमांसि) रात्रि के समान अविद्या आदि अन्धकारों को नष्ट करते हैं, वैसे अविद्या और अन्याय से उत्पन्न हुए पापों को (अहतम्) नष्ट करो (स्वः) सुख की प्राप्ति करो वा कराओ (निदः, च) और निन्दक तथा पाखण्डियों को निरन्तर नष्ट करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे प्रजाजनो ! जैसे सूर्य को प्राप्त होकर चन्द्र आदि लोक प्रकाशित होते हैं, वैसे ही अध्यापक और उपदेशकों का सङ्ग कर सब प्रकाशित आत्मावाले हों ॥१॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ ! यथेन्द्रासोमा सूर्यं विविदथुस्तथा युवं न्यायार्कं प्राप्नुतं यथैतौ महान्ति कर्माणि कुरुतस्तथा वां तन्महि महित्वमस्ति तथा युवं महानि प्रथमानि चक्रथुः युवं यथैतौ विश्वा तमांसि हतस्तथाऽविद्याऽन्यायजनितानि पापान्यहतं स्वः प्राप्नुतं प्रापयेतं वा निदश्च सततं हन्यातम् ॥१॥

अथाध्यापकोपदेशकौ किंवत् किं कुर्यातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रासोमा) विद्युच्चन्द्रमसौ (महि) महत् (तत्) (वाम्) युवयोः (महित्वम्) (युवम्) युवाम् (महानि) पूजनीयानि (प्रथमानि) ब्रह्मचर्यविद्याग्रहणदानादीनि (चक्रथुः) कुर्य्यातम् (युवम्) युवाम् (सूर्यम्) (विविदथुः) विन्दतः। अत्र व्यत्ययः। (युवम्) युवाम् (स्वः) सुखम् (विश्वा) सर्वाणि (तमांसि) रात्रिरिवाऽविद्यादीनि (अहतम्) हन्यातम् (निदः) निन्दकान् (च) पाखण्डिनः ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे प्रजाजना यथा सूर्यं प्राप्य चन्द्रादयो लोकाः प्रकाशिता भवन्ति तथैवाध्यापकोपदेशकौ सङ्गत्य सर्वे प्रकाशमात्मानो भवन्तु ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, सोम, अध्यापक व उपदेशक यांच्या कामाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमलंकार आहे. हे प्रजाजनांनो ! जसे सूर्यामुळे चंद्र इत्यादी प्रकाशित होतात तसेच अध्यापक व उपदेशकांचा संग करून सर्वांचे आत्मे प्रकाशित व्हावेत. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रासोमौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रासोमा वास᳓यथ उषा᳓सम्
उ᳓त् सू᳓रियं नयथो ज्यो᳓तिषा सह᳓
उ᳓प द्यां᳐᳓ स्कम्भ᳓थु स्क᳓म्भनेन
अ᳓प्रथतम् पृथिवी᳓म् मात᳓रं वि᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índrāsomā ← índrāsóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

uṣā́sam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vāsáyathaḥ ← √vas- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jyótiṣā ← jyótis- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

nayathaḥ ← √nī- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sahá ← sahá (invariable)

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

skámbhanena ← skámbhana- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

skambháthuḥ ← √skambhⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

áprathatam ← √prathⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

mātáram ← mātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

pr̥thivī́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

इन्द्रा॑सोमा । वा॒सय॑थः । उ॒षस॑म् । उत् । सूर्य॑म् । न॒य॒थः॒ । ज्योति॑षा । स॒ह ।
उप॑ । द्याम् । स्क॒म्भथुः॑ । स्कम्भ॑नेन । अप्र॑थतम् । पृ॒थि॒वीम् । मा॒तर॑म् । वि ॥

• indrāsomā ← indrāsomāḥ ← indrāsoma
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Soma; Indra.”

• vāsayatha ← vāsayathaḥ ← vāsay ← √vas
• [verb], dual, Present indikative

• uṣāsam ← uṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• ut ← ud
• [adverb]
• “up.”

• sūryaṃ ← sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• nayatho ← nayathaḥ ← nī
• [verb], dual, Present indikative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• jyotiṣā ← jyotis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• dyāṃ ← dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• skambhathu ← skambhathuḥ ← skambh
• [verb], dual, Perfect indicative
• “fixate; establish.”

• skambhanenāprathatam ← skambhanena ← skambhana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “prop.”

• skambhanenāprathatam ← aprathatam ← prath
• [verb], dual, Thematic aorist (Ind.)
• “be known; expand; expand; boom.”

• pṛthivīm ← pṛthivī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• mātaraṃ ← mātaram ← mātṛ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

इन्द्रासोमा हे इन्द्रासोमौ उषसं वासयथः विवासयथः । उषसं व्युच्छन्तीं कारयथ इत्यर्थः । किंच सूर्यं ज्योतिषा तेजसा सह उत् नयथः । अपि च द्यां दिवं स्कम्भनेन स्तम्भन हेतुनान्तरिक्षेण मध्ये स्थापितेन उप स्कम्भथुः अस्तम्भयतम् । मातरं विश्वस्य मातृभूतां पृथिवीं वि अप्रथतं व्यप्रथयतम् ॥

English translation:

“Indra and Soma, you have led on the dawns; you have upraised the sun with his splendour, you have propped up the sky with he supporting pillar (of the firmament); you have spread out the earth, the mother (of all).”

Indra and Soma, you make the dawn shine; you lead the sun upward with its light.
You propped up the heaven with a prop; you spread out Mother Earth.

Ye, Indra-Soma, gave her light to Morning, and led the Sun on high with all his splendour.
Ye stayed the heaven with a supporting pillar, and spread abroad apart, the Earth, the Mother.

Indra und Soma! Ihr lasset die Morgenröte aufleuchten, ihr führet die Sonne mit ihrem Lichte herauf. Ihr habt den Himmel mit einer Stütze gestützt; ihr habt die Mutter Erde weit ausgebreitet.

Das Morgenroth erhellt ihr, Indra-Soma, und führt herauf mit ihrem Licht die Sonne, Den Himmel stütztet ihr mit fester Stütze und dehntet weithin aus die Mutter Erde.

О Индра-Сома, вы зажигаете утреннюю зарю,
Вы ведете вверх солнце с (его) светом.
Вы укрепили небо креплением,
Вы широко простерли мать-землю.

• इन्द्रासोमौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे किसके तुल्य क्या करते हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशको ! जैसे (इन्द्रासोमा) वायु और बिजुली (उषासम्) प्रभातकाल को (उत्) और (सूर्यम्) सूर्य्यमण्डल को वसाते हैं, वैसे विद्या और न्याय से प्रजाजनों को तुम (वासयथः) वसाओ, जैसे दोनों (ज्योतिषा) ज्योति के (सह) साथ (द्याम्) प्रकाश को रोकें, वैसे अच्छे व्यवहार को (उप, स्कम्भथुः) व्यवहार करनेवाले के समीप रोको, जैसे यह दोनों (स्कम्भनेन) रोकने से (मातरम्) माता के समान वर्त्तमान (पृथिवीम्) पृथिवी को विस्तारते हैं, वैसे ही राज्य को (वि, अप्रथतम्) विस्तारो और सुख को (नयथः) प्राप्त करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे अध्यापक और उपदेशको ! जैसे बिजुली और पवन सूर्य्य आदि लोकों का निवास कराते हैं, वैसे ही प्रजाजनों को अच्छे उपदेश से सुख में बसाओ ॥२॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ ! यथेन्द्रासोमोषासमुत् सूर्यं वासयतस्तथा विद्यान्यायाभ्यां प्रजा युवां वासयथः। यथेमौ ज्योतिषा सह द्यां स्कम्भतस्तथा सद्व्यवहारमुपस्कम्भथुः। यथेमौ स्कम्भनेन मातरमिव वर्त्तमाना पृथिवीं प्रथेते तथैव राज्यं व्यप्रथतं सुखं नयथः ॥२॥

पुनस्तौ किंवत् किं कुरुत इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रासोमा) वायुविद्युताविव (वासयथः) (उषासम्) प्रभातम् (उत्) अपि (सूर्यम्) (नयथः) (ज्योतिषा) प्रकाशेन (सह) (उप) (द्याम्) प्रकाशम् (स्कम्भथुः) स्कम्भेतम् (स्कम्भनेन) (अप्रथतम्) प्रथेयाथाम् (पृथिवीम्) भूमिम् (मातरम्) मातृवद्वर्त्तमानाम् (वि) ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे अध्यापकोपदेशका यथा विद्युत्पवनौ सूर्यादींल्लोकान्निवासयतस्तथैव प्रजाः सूपदेशेन सुखे वासयत ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे अध्यापक व उपदेशकांनो! जसे विद्युत व वायू सूर्य इत्यादी गोलांना वसवितात तसेच प्रजेला चांगला उपदेश करून सुखात निवास करावयास लावा. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रासोमौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रासोमाव् अ᳓हिम् अपः᳓ परिष्ठां᳓
हथो᳓ वृत्र᳓म् अ᳓नु वां द्यउ᳓र् अमन्यत
प्र᳓ अ᳓र्णांसि ऐरयतं नदी᳓नाम्
आ᳓ समुद्रा᳓णि पप्रथुः पुरू᳓णि

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áhim ← áhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

índrāsomau ← índrāsóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

pariṣṭhā́m ← pariṣṭhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

amanyata ← √man- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

ánu ← ánu (invariable)

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hatháḥ ← √han- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

airayatam ← √īr- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

árṇāṁsi ← árṇas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

nadī́nām ← nadī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

paprathuḥ ← √prā- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

purū́ṇi ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

samudrā́ṇi ← samudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

इन्द्रा॑सोमौ । अहि॑म् । अ॒पः । प॒रि॒ऽस्थाम् । ह॒थः । वृ॒त्रम् । अनु॑ । वा॒म् । द्यौः । अ॒म॒न्य॒त॒ ।
प्र । अर्णां॑सि । ऐ॒र॒य॒त॒म् । न॒दीना॑म् । आ । स॒मु॒द्राणि॑ । प॒प्र॒थुः॒ । पु॒रूणि॑ ॥

• indrāsomāv ← indrāsomau ← indrāsoma
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Soma; Indra.”

• ahim ← ahi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• pariṣṭhāṃ ← pariṣṭhām ← pariṣṭhā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “clogging.”

• hatho ← hathaḥ ← han
• [verb], dual, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• dyaur ← dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• amanyata ← man
• [verb], singular, Imperfect
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• prārṇāṃsy ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prārṇāṃsy ← arṇāṃsi ← arṇas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “body of water; water.”

• airayataṃ ← airayatam ← īray ← √īr
• [verb], dual, Imperfect
• “name; describe; propel; shoot; state; call; raise; expel; tell; enumerate.”

• nadīnām ← nadī
• [noun], genitive, plural, feminine
• “river; nadī; nadī [word]; Premna spinosa Roxb..”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• samudrāṇi ← samudra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• paprathuḥ ← prā
• [verb], dual, Perfect indicative
• “fill; satisfy.”

• purūṇi ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

हे इन्द्रासोमौ अहिं जगत आहन्तारम् अपः मेघस्थान्युदकानि परिष्ठां परिवृत्य स्थितं वृत्रम् असुरं हथः हतम् । तदानीं द्यौः वां युवाम् अनु अमन्यत । किंच नदीनाम् अर्णांसि उदकानि प्र ऐरयतम् । पुरूणि बहूनि । ‘तुवि पुरु’ इति बहुनामसु पाठात् । समुद्राणि उदकस्थानानि आ पप्रथुः उदकैरापूरयतं च । अथवा समुन्दन्तीत्युदकान्येव समुद्राणि । तानि रसेनापूरयतमित्यर्थः । तथा च यास्कः - ‘ समुद्रः कस्मात्समुद्द्रवन्त्यस्मादापः समभिद्रवन्त्येनमापः संमोदन्तेऽस्मिन्भूतानि समुदको भवति समुनत्तीति वा ’ (निरु. २.१०) इति ॥

English translation:

“Indra and Soma, you slew Ahi and Vṛtra; the obstructer of the water; for which the heaven venerates you both; you have urged on the waters of the rivers until they have replenished numerous oceans.”

Indra and Soma, you smash the serpent surrounding the waters—Vr̥tra. Heaven gave consent to you.
You roused forth the floods of the rivers; you filled the many (floods) of the sea.

Ye slew the flood -obstructing serpent Vrtra, Indra and Soma: Heaven approved your exploit.
Ye urged to speed the currents of the rivers, and many seas have ye filled full with waters.

Indra und Soma! Ihr erschlaget den Drachen, der die Gewässer umstellt, den Vritra. Der Himmel gab euch die Erlaubnis. Ihr setztet die Fluten der Flüsse in Bewegung und viele Meere habt ihr angefüllt.

Den Drachen Vritra, der die Flut umstanden, schlugt, Indra-Soma, ihr, der Himmel jauchzte; Der Ströme Wogen liesst ihr vorwärts rinnen und liesset viele Meeresfluten schwellen.

О Индра-Сома, змея, запрудившего воды,
Вы убиваете – Вритру. Это вам разрешило небо.
Течения рек вы привели в движение,
Сделали широкими многие моря.

• इन्द्रासोमौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे किसके तुल्य कैसे वर्त्ताव करावें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशको ! तुम दोनों जैसे (इन्द्रासोमौ) बिजुली और पवन (परिष्ठाम्) सब ओर से स्थित होनेवाले (वृत्रम्) सूर्यावरक (अहिम्) मेघ को (हथः) छिन्न-भिन्न करते और (अपः) जलों को (आ, पप्रथुः) व्याप्त होते हैं, वैसे अविद्या को नष्ट-भ्रष्ट कर विद्या को विस्तारो, जैसे ये दोनों (नदीनाम्) नदियों के (पुरूणि) बहुत (समुद्राणि) उन स्थानों को जिनमें अच्छे प्रकार जल तरङ्गें लेते हैं तथा (अर्णांसि) जलों को प्रेरणा देते हैं, वैसे शास्त्रों के बीच मनुष्यों के अन्तःकरणों को (प्र, ऐरयतम्) प्रेरित करो, ऐसे (वाम्) तुम दोनों के बीच एक (द्यौः) प्रकाश के समान (अमन्यत) मानता है, दूसरा (अनु) तदनुगामी होता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे अध्यापक और उपदेशको ! जैसे वायु और बिजुली मेघ को नष्ट-भ्रष्ट कर जल को वर्षाते हैं, वैसे कुत्सित शिक्षा को विनष्ट कर अच्छी शिक्षा की वर्षा करो ॥३॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ ! युवां यथेन्द्रासोमौ परिष्ठां वृत्रमहिं हथोऽप आपप्रथुस्तथैवाऽविद्यां हत्वा विद्यां प्रथयतम्। यथेमौ नदीनां पुरूणि समुद्राण्यर्णांसीरयतस्तथा शास्त्राणां मध्ये मनुष्यान्तःकरणानि प्रैरयतमेवं वां युवयोरेको द्यौरिवामन्यत द्वितीयस्तमनुवर्त्तेत ॥३॥

पुनस्ते किंवत् कथं वर्त्तेयातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रासोमौ) विद्युन्मरुतौ (अहिम्) मेघम् (अपः) जलानि (परिष्ठाम्) यः परितस्तिष्ठति तम् (हथः) (वृत्रम्) सूर्यावरकम् (अनु) (वाम्) युवयोर्मध्ये (द्यौः) प्रकाश इव (अमन्यत) मन्यते (प्र) (अर्णांसि) उदकानि। अर्ण इत्युदकनाम। (निघं०१.१२)। (ऐरयतम्) प्रापयतम् (नदीनाम्) (आ) (समुद्राणि) सम्यग्द्रवन्त्यापो येषु स्थानेषु तानि (पप्रथुः) व्याप्नुतः। अत्र सर्वत्र पुरुषव्यत्ययः (पुरूणि) बहूनि ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे अध्यापकोपदेशका ! यथा वायुविद्युतौ मेघं हत्वोदकं वर्षयतस्तथा कुशिक्षां विनाश्य सुशिक्षावृष्टिं कुर्वन्तु ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे वायू व विद्युत मेघांना नष्टभ्रष्ट करून जलाचा वर्षाव करतात तसा कुशिक्षणाचा नाश करून सुशिक्षणाची वृष्टी करा. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रासोमौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रासोमा पक्व᳓म् आमा᳓सु अन्त᳓र्
नि᳓ ग᳓वाम् इ᳓द् दधथुर् वक्ष᳓णासु
जगृभ᳓थुर् अ᳓नपिनद्धम् आसु
रु᳓शच् चित्रा᳓सु ज᳓गतीषु अन्तः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āmā́su ← āmá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

antár ← antár (invariable)

índrāsomā ← índrāsóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

pakvám ← pakvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dadhathuḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

gávām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ít ← ít (invariable)

ní ← ní (invariable)

vakṣáṇāsu ← vakṣáṇā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ánapinaddham ← ánapinaddha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āsu ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

jagr̥bháthuḥ ← √gr̥bhⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

antár ← antár (invariable)

citrā́su ← citrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

jágatīṣu ← jágatī- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

rúśat ← rúśant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

इन्द्रा॑सोमा । प॒क्वम् । आ॒मासु॑ । अ॒न्तः । नि । गवा॑म् । इत् । द॒ध॒थुः॒ । व॒क्षणा॑सु ।
ज॒गृ॒भथुः॑ । अन॑पिऽनद्धम् । आ॒सु॒ । रुश॑त् । चि॒त्रासु॑ । जग॑तीषु । अ॒न्तरिति॑ ॥

• indrāsomā ← indrāsoma
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Soma; Indra.”

• pakvam ← pakva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “heated; pakva; ripe; cooked; festering; baked; developed; doomed; digested; pakva [word]; suppurative; gray; fruiting; done.”

• āmāsv ← āmāsu ← āma
• [noun], locative, plural, feminine
• “uncooked; unfestering; unburnt; green; undigested; fusty; raw.”

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• gavām ← go
• [noun], genitive, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• dadhathur ← dadhathuḥ ← dhā
• [verb], dual, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vakṣaṇāsu ← vakṣaṇā
• [noun], locative, plural, feminine
• “abdomen; udder; inside.”

• jagṛbhathur ← jagṛbhathuḥ ← grah
• [verb], dual, Perfect indicative
• “take; grasp; take out; extract; perceive; pick; assume; include; accept; understand; use; learn; possess; keep; choose; accept; afflict; suck; paralyze; mention; mistake; eat; wear; embrace; fill into; capture; eclipse; get; collect; hand down; marry; heed; touch.”

• anapinaddham ← an
• [adverb]
• “not.”

• anapinaddham ← apinaddham ← apinah ← √nah
• [verb noun], accusative, singular
• “fasten; tie.”

• āsu ← idam
• [noun], locative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ruśac ← ruśat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “white; bright; bright.”

• citrāsu ← citra
• [noun], locative, plural, feminine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• jagatīṣv ← jagatīṣu ← jagatī
• [noun], locative, plural, feminine
• “Jagatī; Earth; floor; jagatī [word]; site; cow.”

• antaḥ ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

इन्द्रासोमा हे इन्द्रासोमौ आमासु अपक्वासु गवां वक्षणासु ऊधःसु अन्तः मध्ये पक्वं पयः नि दधथुः । किंच चित्रासु नानावर्णासु आसु जगतीषु गोषु । ‘ इळा जगती इति गोनामसु पाठात् । अन्तः मध्ये अनपिनद्धं केनाप्याबद्धं रुशत् शुक्लवर्णं पयः जगृभथुः । यथा पृथिव्यां स्वयं न क्षरति तथा धारितवन्तावित्यर्थः । इत् इति पूरणः ॥

English translation:

“Indra and Soma, you have deposited the mature (milk) in the immature udders of the kine; you have retained the white (secretion), although not shut up within those may-coloured cattle.”

Indra and Soma, you deposited the cooked (milk) within the raw (cows), just in the udders of the cows.
You held the gleaming (milk), (though) it was not tied on, within the dappled, moving (cows).

Ye in the unripe udders of the milch-kine have set the ripe milk, Indra, thou, and Soma.
Ye have held fast the unimpeded whiteness within these many-coloured moving creatures.

Indra und Soma! Ihr habt die gekochte Milch in die rohen Bäuche der Kühe gelegt. Ihr haltet die weiße Milch in diesen buntfarbigen weiblichen Tieren fest, ohne sie zuzubinden.

Die gare Milch, o Indra-Soma, fügtet ihr in die rohen Leiber ein der Kühe, Und hieltet fest die helle, ungebundne im Innern dieser schönen Wandlerinnen.

О Индра-Сома, вареное (молоко) в сырые
(Животы) коров вложили вы.
Вы удерживаете, не привязывая (его), белое (молоко)
В этих пестрых самках.

• इन्द्रासोमौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे किसके तुल्य क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशको ! तुम दोनों जैसे (इन्द्रासोमा) पवन और बिजुली (आमासु) न पकी हुई सामग्रियों के (अन्तः) बीच (पक्वम्) पाक को (नि, दधथुः) स्थापन करते हैं और (गवाम्) किरणों के बीच (इत्) निश्चित तथा (आसु) इन (वक्षणासु) नदियों में (अनपिनद्धम्) खुला हुआ (जगृभथुः) ग्रहण करते हैं तथा इन (चित्रासु) अद्भुत (जगतीषु) सृष्टियों के (अन्तः) बीच (रुशत्) सुरूप को धारण करते हैं, वैसे तुम वर्तो ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो बिजुली और सोम के समान सब में दृढ़ ज्ञान स्थापन कर नदी के प्रवाह के तुल्य आगे चलाते हैं, वे संसार में कल्याण करनेवाले होते हैं ॥४॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ ! युवां यथेन्द्रसोमा आमास्वन्तः पक्वं नि दधथुर्गवामिदासु वक्षणास्वनपिनद्धं जगृभथुरासु चित्रासु जगतीष्वन्तो रुशद्दधथस्तथा युवां वर्त्तेयाथाम् ॥४॥

पुनस्तौ किंवत् किं कुर्यातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रसोमा) वायुविद्युतौ (पक्वम्) (आमासु) अपक्वासु ओषधीषु (अन्तः) मध्ये (नि) (गवाम्) किरणानाम् (इत्) एव (दधथुः) धत्तः (वक्षणासु) नदीषु (जगृभथुः) गृह्णीतः। अत्र सर्वत्र व्यत्ययः। (अनपिनद्धम्) अनाच्छादितम् (आसु) (रुशत्) सुरूपम्। (चित्रासु) अद्भुतासु (जगतीषु) सृष्टिषु (अन्तः) मध्ये ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये विद्युत्सोमवत्सर्वे दृढं ज्ञानं संस्थाप्य नदीप्रवाहवदग्रे चालयन्ति ते जगति कल्याणकरा भवन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे विद्युत व वायूप्रमाणे सर्वांमध्ये दृढ ज्ञान स्थापित करतात व नदीच्या प्रवाहाप्रमाणे पुढे प्रवाहित करतात ते जगाचे कल्याणकर्ते असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रासोमौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रासोमा युव᳓म् अङ्ग᳓ त᳓रुत्रम्
अपत्यसा᳓चं श्रु᳓तियं रराथे
युवं᳓ शु᳓ष्मं न᳓रियं चर्षणि᳓भ्यः
सं᳓ विव्यथुः पृतनाषा᳓हम् उग्रा

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aṅgá ← aṅgá (invariable)

índrāsomā ← índrāsóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

tárutram ← tárutra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

apatyasā́cam ← apatyasác- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rarāthe ← √rā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

śrútyam ← śrútya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

carṣaṇíbhyaḥ ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:PL}

náryam ← nárya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śúṣmam ← śúṣma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

pr̥tanāṣā́ham ← pr̥tanāṣáh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

ugrā ← ugrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vivyathuḥ ← √vyā- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

इन्द्रा॑सोमा । यु॒वम् । अ॒ङ्ग । तरु॑त्रम् । अ॒प॒त्य॒ऽसाच॑म् । श्रुत्य॑म् । र॒रा॒थे॒ इति॑ ।
यु॒वम् । शुष्म॑म् । नर्य॑म् । च॒र्ष॒णिऽभ्यः॑ । सम् । वि॒व्य॒थुः॒ । पृ॒त॒ना॒ऽसह॑म् । उ॒ग्रा॒ ॥

• indrāsomā ← indrāsoma
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Soma; Indra.”

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• aṅga
• [adverb]
• “in truth; aṅga [word]; entirely; merely.”

• tarutram ← tarutra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “triumphant; conquering(a); superior.”

• apatyasācaṃ ← apatyasācam ← apatyasāc
• [noun], accusative, singular, masculine

• śrutyaṃ ← śrutyam ← śrutya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “celebrated; glorious.”

• rarāthe ← rā
• [verb], dual, Perfect indicative
• “give; impart.”

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• śuṣmaṃ ← śuṣmam ← śuṣma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• naryaṃ ← naryam ← narya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “manly; heroic; powerful; male; human.”

• carṣaṇibhyaḥ ← carṣaṇi
• [noun], dative, plural, feminine
• “people.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• vivyathuḥ ← vye
• [verb], dual, Perfect indicative
• “cover.”

• pṛtanāṣāham ← pṛtanāṣāh
• [noun], accusative, singular, masculine

• ugrā ← ugra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

इन्द्रासोमा हे इन्द्रासोमौ युवं युवां तरुत्रं तारकम् अपत्यसाचं संतानयुक्तं श्रुत्यं श्रवणीयं रयिं धनम् अङ्ग क्षिप्रं रराथे अस्मभ्यं धत्थः । किंच उग्रा हे उद्गूर्णाविन्द्रासोमौ युवं युवां नर्यं नृभ्यो हितं पृतनासहं शत्रुसैन्याभिभावुकं शुष्मं बलं चर्षणिभ्यः मनुष्येभ्यः । ‘कृष्टयः चर्षणयः’ इति मनुष्यनामसु पाठात् । सं विव्यथुः समतनुतम् । परिवेष्टयथो वा ॥ ॥१६॥

English translation:

“Indra and Soma, do you promptly bestow upon us preservative, renowned (riches), accompanied by offspring; for you, fierce (divinities), have disseminated among men, strength, useful to man, victorious over hostile acts.”

Indra and Soma, it is you, certainly, who bestowed surpassing (wealth), bringing descendants in its train, worthy of fame.
You made unbridled force, manly and victorious in battle, as cloak for the settled domains, you strong ones.

Verily ye bestow, Indra and Soma, wealth, famed, victorious, passing to our children.
Ye have invested men, ye Mighty Beings, with manly strength that conquers in the battle.

Indra und Soma! Ihr nur habt den aus Not helfenden, kinderreichen rühmlichen Schatz geschenkt. Ihr habt die Völker mit männlichem Mute umgürtet, der in Schlachten gewinnt, ihr Gewaltige.

Ihr, Indra-Soma, ihr allein verliehet siegreiche Kraft, berühmte, kinderreiche, Mannhafte ihr den Menschen, o gewalt’ge, die Kraft verlieht ihr, welche Heere abwehrt.

О Индра-Сома, только вы (всегда) дарите
Спасительное, сопровождаемое потомством, знаменитое (богатство).
Вы одели народы в мужественную
Отвагу, одолевающую в боях, о грозные.

• इन्द्रासोमौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे किसके तुल्य क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अङ्ग) हे मित्र अध्यापक और उपदेशक ! (युवम्) तुम दोनों (इन्द्रासोमा) वायु और बिजुली के समान वर्त्तमान (तरुत्रम्) दुःख से तारने और (अपत्यसाचम्) सन्तान के बीच व्याप्त होनेवाले (श्रुत्यम्) श्रवणों में उत्तम ज्ञान को (रराथे) देओ और (युवम्) तुम दोनों (चर्षणिभ्यः) मनुष्यों के लिये (उग्रा) तेजस्वी होते हुए (पृतनाषाहम्) सेनाओं को सहनेवाले (नर्यम्) मनुष्यों में उत्तम (शुष्मम्) बल को (सम्, विव्यथुः) अच्छे प्रकार युक्त करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक वा उपदेशको ! आप लोग पवन और बिजुली के समान सर्वत्र अनुकूलता से सङ्गवाले होते हुए उत्तम सन्तानों को उत्पन्न कर मनुष्यों के हित करनेवाले शरीर और आत्मा के बल को उत्पन्न करें, जिससे शत्रुओं की सेना को सह सकें ॥५॥ इस सूक्त में इन्द्र, सोम, अध्यापक और उपदेशकों के काम का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह बहत्तरवाँ सूक्त और सोलहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अङ्ग अध्यापकोपदेशकौ ! युवमिन्द्रासोमावत्तरुत्रमपत्यसाचं श्रुत्यं रराथे युवं चर्षणिभ्यः उग्रा सन्तौ पृतनाषाहं नर्यं शुष्मं सं विव्यथुः ॥५॥

पुनस्तौ किंवत् किं कुर्यातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रासोमा) वायुविद्युद्वद्वर्त्तमानौ (युवम्) युवाम् (अङ्ग) मित्र (तरुत्रम्) दुःखात्तारकम् (अपत्यसाचम्) यदपत्ये सचति व्याप्नोति तत् (श्रुत्यम्) श्रुतिषु श्रवणेषु साधुः (रराथे) रातम् (युवम्) (शुष्मम्) बलम् (नर्यम्) नृषु साधुः (चर्षणिभ्यः) मनुष्येभ्यः (सम्) (विव्यथुः) सन्तनुतं वेष्टयतम् (पृतनाषाहम्) यः पृतनाः सेनाः सहते तम् (उग्रा) उग्रौ तेजस्विनौ ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापकोपदेशका ! भवन्तो वायुविद्युद्वत्सर्वत्रानुषङ्गिनस्सन्त उत्तमान्यपत्यान्युत्पाद्य मनुष्यहितकरं शरीरात्मबलं जनयन्तु येन शत्रुसेनां सोढुं शक्नुयुरिति ॥५॥ अत्रेन्द्रसोमाध्यापकोपदेशककृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति द्विसप्ततितमं सूक्तं षोडशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक, उपदेशकांनो ! तुम्ही वायू व विद्युतप्रमाणे सर्वत्र अनुकूल संगती करून उत्तम संताने उत्पन्न करा व मानवाचे कल्याण करणाऱ्या शरीर व आत्मा यांच्यात बल उत्पन्न करा. ज्यामुळे ते शत्रूबरोबर दोन हात करू शकतील. ॥ ५ ॥