०७१

• देवता - सविता
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - जगती

उ᳓द् उ ष्य᳓ देवः᳓ सविता᳓ हिरण्य᳓या
बाहू᳓ अयंस्त स᳓वनाय सुक्र᳓तुः
घृते᳓न पाणि᳓ अभि᳓ प्रुष्णुते मखो᳓
यु᳓वा सुद᳓क्षो र᳓जसो वि᳓धर्मणि

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hiraṇyáyā ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

syá ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

út ← út (invariable)

ayaṁsta ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

bāhū́ ← bāhú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sávanāya ← sávana- 2 (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

sukrátuḥ ← sukrátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

ghr̥téna ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

makháḥ ← makhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pāṇī́ ← pāṇí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

pruṣṇute ← √pruṣⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rájasaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sudákṣaḥ ← sudákṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vídharmaṇi ← vídharman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yúvā ← yúvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

उत् । ऊं॒ इति॑ । स्यः । दे॒वः । स॒वि॒ता । हि॒र॒ण्यया॑ । बा॒हू इति॑ । अ॒यं॒स्त॒ । सव॑नाय । सु॒ऽक्रतुः॑ ।
घृ॒तेन॑ । पा॒णी इति॑ । अ॒भि । प्रु॒ष्णु॒ते॒ । म॒खः । युवा॑ । सु॒ऽदक्षः॑ । रज॑सः । विऽध॑र्मणि ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣya ← sya ← tya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “that.”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• hiraṇyayā ← hiraṇyaya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

• bāhū ← bāhu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• ayaṃsta ← yam
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• savanāya ← savana
• [noun], dative, singular, neuter

• sukratuḥ ← sukratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wise.”

• ghṛtena ← ghṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• pāṇī ← pāṇi
• [noun], accusative, dual, masculine
• “hand; hoof; pāṇi [word].”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• pruṣṇute ← pruṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “sprinkle; wet.”

• makho ← makhaḥ ← makha
• [noun], nominative, singular, masculine

• yuvā ← yuvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• sudakṣo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudakṣo ← dakṣaḥ ← dakṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “deft; right; intelligent; expert.”

• rajaso ← rajasaḥ ← rajas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• vidharmaṇi ← vidharman
• [noun], locative, singular, neuter
• “receptacle; enclosure.”

देवः द्योतमान: सुक्रतुः सुकर्मा स्यः स प्रसिद्धः सविता हिरण्यया हिरण्मयौ आत्मीयौ बाहू सवनाय सुवनाय दानाय वा उत् अयंस्त उद्यच्छति । किंच मखः मंहनीयः युवा नित्यतरुणः सुदक्षः सुप्रज्ञः रजसः लोकस्योदकस्य वा विधर्मणि विधारणे स्थितः घृतेन उदकेन पूर्णौ स्वौ पाणी अभि प्रुष्णुते अभिप्रेरयति ॥

English translation:

“The divine and benevolent Savitā puts forth his golden arms for (making) donations; the adorable, youthful, sagacious (deity), stretches out his hands, filled with water, in the various services of the world.”

Up has this god Savitar raised his two golden arms for impelling, the very resolute one.
He sprinkles his hands with ghee, the young battler of good skill, in his spreading apart of the dusky realm.

The pleonastic+++(=redundant)+++ máhi … mahitvám “great greatness” may be in service of phonological play: máhi tád vām is echoed in abbreviated form by immediately following mahitvám.

The (near?) synonyms sū́ryam and svàr are found as the obj. of the same verb vividáthuḥ in c. I have followed Lüders (191) in tr. the first as ‘sun’ and the 2nd as ‘sunlight’ (“Sonne … Sonnenlicht”), which is almost the same as Geldner’s “Sonne … Himmelslicht,” but preserves the lexical similarity better. Renou prefers ‘ciel’. The verb is accented because it stands between its two predicates and thus implicitly serves two clauses.

FULL of effectual wisdom Savitar the God hath stretched out golden arms that he may bring forth life.
Young and most skilful, while he holds the region up, the Warrior sprinkles fatness over both his hands.

God Savitar, the dexterous, has stretched aloft His arms, that he may stimulate all things to life. Young, vigorous, most skilled, with fatness he His hands besprinkles in the wide expanse of air.

Dort hat Gott Savitri die goldigen Arme erhoben, um die Weisung zu geben, der Einsichtsvolle. Mit Schmalz benetzt er seine Hände, der freigebige verständige Jüngling im Zwischenreich des Raumes.

Schon streckt empor die Arme Savitar, der Gott, die goldenen, zur Spende kräftig wirkungsreich, Mit Fett besprengt der Held die beiden Hände sich, der starke Jüngling in der Lüfte weitem Raum.

Вот этот бог Савитар воздел кверху
Золотые руки для побуждения, он с прекрасной силой духа.
Жиром он смачивает ладони, щедрый
Юноша с прекрасной силой действия, чтобы распределить (его) в пространстве.

• सविता
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• जगती
• निषादः

अब छः ऋचावाले एकसत्तरवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में फिर राजा कैसा हो, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (मखः) यज्ञ के समान सुख करनेवाला (विधर्मणि) विशेष धर्म में (सुदक्षः) सुन्दर बल जिसका वह (युवा) जवान (सुक्रतुः) उत्तम बुद्धियुक्त (सविता) ऐश्वर्य्यवान् (देवः) विद्वान् (सवनाय) ऐश्वर्य के लिये (घृतेन) जल वा घी से युक्त (पाणी) प्रशंसा करने योग्य (हिरण्यया) सुवर्ण आदि आभूषण युक्त (बाहू) भुजाओं को (उत्, अयंस्त) उठाता है (स्यः, उ) वही (रजसः) लोक के विरोधियों को (अभि, प्रुष्णुते) सब ओर से भस्म करता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो विद्वान् अति बल से युक्त भुजाओंवाला, अत्यन्त बुद्धिमान्, विशेषता से धर्मात्मा होकर ऐश्वर्य की प्राप्ति के लिये निरन्तर उद्यम करता है, वह ऐश्वर्य को प्राप्त होकर फिर से सब प्रजा के धर्म में प्रवेश कर जैसे यज्ञ सुख देता है, वैसे सुखी करता है ॥१॥

अन्वय: यो मख इव सुखकरो विधर्मणि सुदक्षो युवा सुक्रतुः सविता देवः सवनाय घृतेन युक्तौ पाणी हिरण्यया बाहू उदयंस्त स्य उ रजसो विरोधिनोऽभि प्रुष्णुते ॥१॥

अथ राजा कीदृशो भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्) (उ) (स्यः) सः (देवः) (सविता) ऐश्वर्य्यवान् सत्कर्मसु प्रेरको राजा (हिरण्यया) हिरण्याद्याभूषणयुक्तौ (बाहू) भुजौ (अयंस्त) यच्छति (सवनाय) ऐश्वर्य्याय (सुक्रतुः) उत्तमप्रज्ञः (घृतेन) उदकेनाज्येन वा (पाणी) प्रशंसनीयौ (अभि) (प्रुष्णुते) अभिदहति (मखः) यज्ञ इव सुखकर्त्ता (युवा) प्राप्तयौवनः (सुदक्षः) शोभनं दक्षं बलं यस्य सः (रजसः) लोकस्य (विधर्मणि) विशिष्टे धर्मे ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यो विद्वानतिबलयुक्तभुजो महाप्रज्ञो विशेषेण धार्मिकः सन्नैश्वर्यप्राप्तये सततमुद्यमं करोति स ऐश्वर्यं प्राप्य पुनः सर्वस्याः प्रजाया धर्मे निवेशनं कृत्वा यज्ञ इव सर्वदा सुखयेत् ॥१॥

या सूक्तात सविता, राजा, प्रजा यांच्या कर्मांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो (राजा) विद्वान अति बलवान भुजा असलेला, अत्यंत बुद्धिमान, विशेषकरून धर्मात्मा बनून ऐश्वर्याच्या प्राप्तीसाठी सदैव उद्योग करतो तो ऐश्वर्य प्राप्त करून सर्व प्रजाधर्माचे पालन करतो व जसा यज्ञ सुख देतो तसा सुखी करतो. ॥ १ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - जगती

देव᳓स्य वयं᳓ सवितुः᳓ स᳓वीमनि
श्रे᳓ष्ठे सियाम व᳓सुनश् च दाव᳓ने
यो᳓ वि᳓श्वस्य द्विप᳓दो य᳓श् च᳓तुष्पदो
निवे᳓शने प्रसवे᳓ चा᳓सि भू᳓मनः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sávīmani ← sávīman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

savitúḥ ← savitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ca ← ca (invariable)

dāváne ← √dā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

śréṣṭhe ← śréṣṭha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vásunaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

cátuṣpadaḥ ← cátuṣpad- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

dvipádaḥ ← dvipád- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhū́manaḥ ← bhū́man- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

nivéśane ← nivéśana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

prasavé ← prasavá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

दे॒वस्य॑ । व॒यम् । स॒वि॒तुः । सवी॑मनि । श्रेष्ठे॑ । स्या॒म॒ । वसु॑नः । च॒ । दा॒वने॑ ।
यः । विश्व॑स्य । द्वि॒ऽपदः॑ । यः । चतुः॑ऽपदः । नि॒ऽवेश॑ने । प्र॒ऽस॒वे । च॒ । असि॑ । भूम॑नः ॥

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• savituḥ ← savitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• savīmani ← savīman
• [noun], locative, singular, neuter
• “impulse.”

• śreṣṭhe ← śreṣṭha
• [noun], locative, singular, neuter
• “best; better; chief(a); beautiful.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• vasunaś ← vasunaḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dāvane ← dā
• [verb noun]
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• dvipado ← dvipadaḥ ← dvipad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “biped.”

• yaś ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• catuṣpado ← catuṣpadaḥ ← catuṣpada
• [noun], genitive, singular, masculine
• “quadrupedal.”

• niveśane ← niveśana
• [noun], locative, singular, neuter
• “mansion; house; camp; city planning.”

• prasave ← prasava
• [noun], locative, singular, masculine
• “offspring; delivery; child; birth; flower; causing.”

• cāsi ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cāsi ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• bhūmanaḥ ← bhūman
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Earth; floor.”

तस्य देवस्य सवितुः प्रेरकस्य सवीमनि प्रसवेऽनुज्ञाने। तथा च यास्कः - सवीमनि प्रसवे ’ ( निरु. ६ . ७ ) इति । श्रेष्ठे अतिशयेन प्रशस्ते वसुनः धनस्य दावने दाने च स्याम समर्था भूयास्म । यः त्वं विश्वस्य सर्वस्य द्विपदः निवेशने स्थितौ प्रसवे च स्वतन्त्रः असि । यः त्वं भूमनः भूरेः चतुष्पदः निवेशने प्रसवे च स्वतन्त्रोऽसि ॥

English translation:

“May we be among the progeny of the divine Savitā, and (have power) to offer him most excellent donations; for you are he who (are absolute) in the procreation and perpetuation of many (living beings), bipeds and quadrupeds.”

May we be (there) at the best impulsion of the god Savitar and for his giving of goods—
you [=Savitar] who are (busy) at bringing to rest and at impelling forth the whole two-footed and four-footed creation.

Here the verb in a, vāsáyathaḥ, is accented because it follows the extrasentential voc. índrāsomā and therefore effectively begins the vs. The first hemistich describes dawn and the sunrise in the pres. tense as repeated daily events. The 2nd hemistich by contrast recounts the original separation of Heaven and Earth. The 2nd verb in this hemistich, the augmented impf. áprathatam (d), clearly locates the action in the past. The previous verb, skambháthuḥ (c), is formally anomalous. It is generally identified as a non-reduplicated pf. (so explicitly Grassmann; listed with the pf. by Whitney [Roots], Macdonell [VGS]; by implication Renou) because of its clear 3rd du. pf. ending. But in addition to its lack of redupl., its full-gr. root syllable is unexpected. Kümmel treats the form in some detail (574), both functionally and formally. Since in the end he decides it is not built to the pf. stem, he begins by trying to deny that it has past value, despite the following augmented impf., suggesting rather that it can have “generell-zeitlos” sense. This (in his view) opens the door to taking it as an injunctive, probably to a root aorist. It then owes its pf.- type ending to analogic spread from the equally non-reduplicated 3rd pl. skambhur (X.65.4), whose ending could belong to the pf. or, possibly, to an aorist. Since the conceptual structure of the vs., with the actions of ab contrasting with those of cd, imposes (in my view) a preterital sense on skambháthuḥ, I am not persuaded by Kümmel’s general/timeless interpr. But, on the other hand, I don’t need to be: Kümmel is still under the sway of the Hoffmannian interpr. of the injunctive, but this straitjacket of a linguistically implausible verbal “category” should not limit our readings of this maximally unmarked form-type, and there is, in my view, abundant evidence for injunctives used as straight preterites. I am therefore willing to accept that skambháthuḥ (and skambhuḥ) somehow reflect an aorist, which the root otherwise lacks, and a root aorist might be expected beside the nasal pres. skabhnā́ti, as Kümmel points out. He provides what seems to me an overly complex analogic explanation for the full-grade root syllable, which can simply result from a formal match with the immediately following cognate instr. skámbhanena. (It might be noted that a putative

*skabháthuḥ with zero-grade root syllable would produce a slightly better break.) What I don’t understand – and Kümmel doesn’t mention – is why the verb is accented. It is right in the middle of its clause, preceded by a tonic preverb and a tonic object, so the explanations for the accents of vividáthuḥ (1c) and vāsáyathaḥ (2a) are not applicable. Perhaps it acquired its accent redactionally because the reasons for the accents of those two verbs were no longer clear.

May we enjoy the noblest vivifying force of Savitar the God, that he may give us wealth:
For thou art mighty to produce and lull to rest the world of life that moves on two feet and on four.

May we possess god Savitar’s most excellent Impulsion, and enjoy his lavish gifts of wealth. Thou art the god who sends to rest and wakes in turn To life the whole two-footed and four-footed world.

Wir wollen unter des Gottes Savitri bester Anweisung stehen und zum Schenken des Gutes ausersehen sein, der du die ganze Erde, Zweifüßler und Vierfüßler, zur Ruhe zu bringen und aufzutreiben da bist.

Uns sei ein Antheil an des Gottes Savitar heilsamster Spende, dass wir reiches Gut empfahn; Der alles, was der Füsse zwei und viere hat, zur Ruh du bringst und wieder weckst die Lebenden.

Да будем мы (под властью) лучшего побуждения
Бога Савитара и (предназначены,) чтоб он нам дал богатство,
(Тот,) кто способен успокоить и побудить
Двуногого (и) четвероногого – всю землю!

• सविता
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् राजा ! (यः) जो (द्विपदः) मनुष्यादि दो पगवाले जीव और (यः) जो (चतुष्पदः) गो आदि चार पगवाले पशु आदि जीवों के (भूमनः) बहुरूपी (विश्वस्य) समग्र संसार के (प्रसवे) उस उत्पन्न हुए स्थान में (निवेशने) जिसमें सब निवेश करते हैं अभिव्याप्त होकर विराजमान हैं, उस (सवितुः) सकल जगत् के उत्पन्न करनेवाले (देवस्य) अपने आप प्रकाशमान परमेश्वर के (श्रेष्ठे) प्रशंसित व्यवहार में (सवीमनि) उत्पन्न हुए जगत् में (वसुनः, च) धन के भी (दावने) देने में जैसे (वयम्) हम लोग उद्यत (स्याम) हों, वैसे तुम (च) भी जिस कारण (असि) हो, इससे यहाँ राजा होओ ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे विद्वानो ! जैसे इस जगत् में जगदीश्वर अभिव्याप्त होकर सब की रक्षा करता है, वैसे ही इस जगत् में व्याप्त होकर विद्या और विनय से समस्त राज्य को पुत्र के समान पालो ॥२॥

अन्वय: हे विद्वन् राजन् ! यो द्विपदो यश्चतुष्पदो भूमनो विश्वस्य प्रसवे निवेशनेऽभिव्याप्य विराजते तस्य सवितुर्देवस्य श्रेष्ठे सवीमनि वसुनश्च दावने यथा वयमुद्युक्ताः स्याम तथा त्वं यतश्चासि तस्मादत्र राजा भव ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवस्य) स्वप्रकाशस्य परमेश्वरस्य (वयम्) (सवितुः) सकलजगदुत्पादकस्य (सवीमनि) उत्पादिते जगति (श्रेष्ठे) व्यवहारे (स्याम) भवेम (वसुनः) धनस्य (च) (दावने) दाने (यः) (विश्वस्य) समग्रस्य (द्विपदः) मनुष्यादेः (यः) (चतुष्पदः) गवादेः (निवेशने) सर्वे निविशन्ति यस्मिंस्तस्मिन् (प्रसवे) प्रसूते (च) (असि) (भूमनः) बहुरूपस्य ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे विद्वानो ! यथाऽत्र जगति जगदीश्वरोऽभिव्याप्य सर्वं रक्षति तथैवात्र व्याप्तो भूत्वा विद्याविनयाभ्यां सर्वं राष्ट्रं पुत्रवद्रक्षत ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे विद्वानांनो ! जसा या जगात जगदीश्वर अभिव्याप्त होऊन सर्वांचे रक्षण करतो तसेच या जगात विद्या व विनयाने संपूर्ण राज्याचे पुत्राप्रमाणे पालन करा. ॥ २ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - जगती

अ᳓दब्धेभिः सवितः पायु᳓भिष् टुवं᳓
शिवे᳓भिर् अद्य᳓ प᳓रि पाहि नो ग᳓यम्
हि᳓रण्यजिह्वः सुविता᳓य न᳓व्यसे
र᳓क्षा मा᳓किर् नो अघ᳓शंस ईशत

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádabdhebhiḥ ← ádabdha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

pāyúbhiḥ ← pāyú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

savitar ← savitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)

gáyam ← gáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pári ← pári (invariable)

śivébhiḥ ← śivá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

híraṇyajihvaḥ ← híraṇyajihva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

návyase ← návyas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

suvitā́ya ← suvitá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

agháśaṁsaḥ ← agháśaṁsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īśata ← √īś- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

mā́kis ← mā́kis (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rákṣa ← √rakṣⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

अद॑ब्धेभिः । स॒वि॒त॒रिति॑ । पा॒युऽभिः॑ । त्वम् । शि॒वेभिः॑ । अ॒द्य । परि॑ । पा॒हि॒ । नः॒ । गय॑म् ।
हिर॑ण्यऽजिह्वः । सु॒वि॒ताय॑ । नव्य॑से । रक्ष॑ । माकिः॑ । नः॒ । अ॒घऽशं॑सः । ई॒श॒त॒ ॥

• adabdhebhiḥ ← adabdha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “unfailing; unimpaired.”

• savitaḥ ← savitar ← savitṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• pāyubhiṣ ← pāyubhiḥ ← pāyu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “guard; pāyu [word]; Pāyu.”

• ṭvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• śivebhir ← śivebhiḥ ← śiva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “auspicious; benevolent; benign; good-hearted; dear; śiva [word]; holy; nice.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• gayam ← gaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “house; Gaya; family; Gaya; property; Gaya; wealth; livestock.”

• hiraṇyajihvaḥ ← hiraṇya
• [noun]
• “aureate; gold.”

• hiraṇyajihvaḥ ← jihvaḥ ← jihvā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• suvitāya ← suvita
• [noun], dative, singular, neuter
• “prosperity; well-being.”

• navyase ← navyas
• [noun], dative, singular, neuter
• “new.”

• rakṣā ← rakṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• mākir
• [adverb]

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• aghaśaṃsa ← agha
• [noun], neuter
• “sin; evil; impurity; agha [word].”

• aghaśaṃsa ← śaṃsaḥ ← śaṃsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “speaking.”

• īśata ← īś
• [verb], singular, Present injunctive
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

हे सवितः अदब्धेभिः अहिंसितैः पायुभिः तेजोभिः रक्षणसाधनैर्वा शिवेभिः सुखकरैः नः अस्माकं गयं गृहं धनं वा । ‘ गयः कृदरः’ इति गृहनामसु ’ मीळ्हं गयः’ इति धननामसु पाठात् । अद्य परि पाहि रक्ष। हिरण्यजिह्वः हितरमणीयवाक् त्वम् । तथा च यास्कः - ‘ हिरण्यं कस्मात् ’ इत्युपक्रम्य ’ हितरमणं भवतीति वा ’ ( निरु. २: १० ) इति । सुविताय सुखाय नव्यसे नवतराय भव । रक्ष अम्मान् पालय च । ‘नः अस्माकम् अघशंसः अनर्थमाशंसमानः शत्रुः माकिः ईशत मेशत ॥

हे सवितः अद्य अस्मिन्नहनि नः अस्माक गयं गृहं परिपाहि सर्वतो रक्ष अदब्धेभिः अदब्धैः केनाप्यहिंसितैः क्वचिदप्यप्रतिहतैर्वा पायुभिः पालनैः प्रजानां रसानाम् । त्रिभिर्वा रश्मय उच्यन्ते । शिवेभिश्शिवैश्शान्तकलुषैः पावनैरिति यावत् । ‘बहुलं छन्दसि’ इत्यैसभावः । पायुभिरित्यत्र ’ कृपावाजि’ इत्यादिनोण्प्रत्ययः ‘युष्मत्तत्ततक्षुष्वन्तः पादं’ इति संहितायां भिसस्सकारस्य षत्वम् । एवमैहिकभोग स्थानगृहस्य रक्षा प्रार्थिता ।
आमुष्मिकसुखस्थानमधुना प्रार्थयते - सुविताय सुष्टु इताय प्राप्ताय स्थानाय सुकृतेन प्राप्तायेति यावत् । ‘तन्वादीनां छन्दसि बहुलम्’ इत्युवङादेशः ‘सूपमानात्कः’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । नव्यसे नवतराय सर्वदाभिनवाय । इर्यसुन ईकारस्य यकारस्य वा छान्दसो लोपः । ईदृशमस्मदीयं स्वर्गस्थानं रक्षेत्यर्थः । हिरण्यजिह्वस्त्वं रसाहरण साधनतया जिह्वास्थानीया रश्मयो जिह्व उच्यन्ते, हिरण्यस्वभावाः क्रमणशीलाः जिह्वा यस्य तादृशस्त्वं रक्ष । हर्य गतिकान्त्योः, ‘हर्यतेः कन्यन् हिर च’ इति कन्यन्प्रत्ययः ।
किञ्च - नः अस्माकं कश्चिदप्यघशंसः अघे शंसनमभिलाषो यस्य तादृशो माकिरीशिता मा ईशिष्ट । माकिरिति छान्दस उपजनः; निपातान्तरं वा, यथाह गणकारः - ‘यत्र माकिर्नकिर्नभ’ इति । ईष्टेर्लङि विकरणव्यत्ययेन च्लेरङादेशः । ‘अनुदात्ते च कुधपरे’ इति संहितायां प्रकृतिभावः । ‘द्व्यचोतस्तिङः’ इति रक्षेत्यस्य दीर्घः । इत्थं प्रार्थयमानानामस्माकं न कश्चिदप्यनिष्टकृत्स्यादित्यर्थः ॥

English translation:

“Do you, Savitā, posper today our dwelling with uninjurable protections, confirming happiness; do you, who are golden-tongued, (be vigilant) for our present prosperity; protect us; let not any calumniator have power (to harm) us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Golden-tongued: hiraṇyajihva = one whose speech is plural asant and beneficial, hita ramaṇīya vāk (Nirukta 2.10: hitaramaṇam bhavaīti vā); jihvā may also imply jvālā, flame, i.e. he whose light or heat is beneficial; Yajuṣ 33,69

With your kindly, undeceivable protectors, o Savitar, today protect our household all around.
You of golden tongue, guard us for our ever newer welfare; let none who curse hold sway over us.

I do not understand why the Vṛtra-smashing is couched in the pres. tense, hatháḥ. The injunc. 2nd du. hatám would fit the same metrical slot, and its corresponding impf. ahatam was in fact used in 1d. The rest of the vs. is preterital, with augmented imperfects amanyata (b), airayatam (c) and pf. paprathuḥ (d). One might argue that the accented injunc. could easily be mistaken for the masc. acc. sg.

ppl. as a modifier of áhim … vṛtrám, but hatám as 2nd du. impv. is fairly common elsewhere (though, it seems, not with an acc. sg. obj. that could facilitate the misidentification). Another possibility is that this is an attempt to convey relative tense in the absence of a functional pluperfect: if Heaven’s giving consent (2nd half of b; ánu … amanyata) logically precedes the smashing itself — not a foregone conclusion: Heaven may have cheered them on while they performed the smashing — then the present hatháḥ would express the action that followed the one conveyed by the impf. amanyata. But I consider this unlikely.

Well-attested samudrá- is otherwise masc.; with Lüders (192 and n. 1) I take neut.

pl. samudrā́ṇi in d as an adj. and supply árṇāṃsi from c.

Protect our habitation, Savitar, this day, with guardian aids around, auspicious, firm and true.
God of the golden tongue, keep us for newest bliss: let not the evil-wisher have us in his power.

With guards that never fail, auspicious, Savitar, Protect our habitation all around to-day. God of the golden tongue, for welfare ever new Preserve us: let no plotter hold us in his grasp.

O Savitr with unfailing guardians,
Propitious, do thou to-day guard our house;
Golden-tongued do thou protect us for new prosperity;
May no plotter of evil overpower us.

Mit deinen unfehlbaren, freundlichen Schützern schütze heute unser Haus, Savitri! Du, der Goldzungige, schütze uns zu erneuter Wohlfahrt! Kein Lästerer soll über uns Macht haben.

Mit unbethörter heilbegabter Hüterschar, o Savitar, beschütze heute unser Haus, Goldzungiger, zu immer neuem Wohlergehn; kein böser Dämon möge unser mächtig sein.

Ты, Савитар, с (твоими) защитниками, которых не обмануть,
С дружелюбными, защити сегодня со всех сторон наше жилье!
О златоязыкий, храни (нас) для новой удачи!
Да не овладеет нами никакой злоречивец!

• सविता
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर वह राजा कैसा और किससे क्या करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सवितः) अच्छे कामों में प्रेरणा देनेवाले राजन् ! (त्वम्) आप (अद्य) अब (अदब्धेभिः) न नष्ट करने वा न नष्ट होने और (शिवेभिः) सुख करने वा मङ्गल विधान करनेवाले (पायुभिः) रक्षा के निमित्तों से (नः) हमारे (गयम्) सन्तान, धन और घर की (परि, पाहि) सब ओर से रक्षा करो तथा (हिरण्यजिह्वः) सुवर्ण के समान सत्य से जिसकी वाणी प्रकाशित है ऐसे होते हुए (नव्यसे) अतीव नवीन (सुविताय) ऐश्वर्य्य के लिये हमारे पुत्रादिकों की (रक्षा) रक्षा करो जैसे (अघशंसः) चोर (नः) हम लोगों के प्रति (माकिः) न (ईशत) विघ्नों के करने को समर्थ हो, वैसा करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो राजा प्रयत्न के साथ प्रजाओं की अच्छे प्रकार रक्षा कर डाकुओं को मारे, वही नवीन-नवीन ऐश्वर्य्य को उत्पन्न कर निरन्तर प्रजाजनों का प्यारा और धार्मिक हो ॥३॥

अन्वय: हे सवितस्त्वमद्याऽदब्धेभिः शिवेभिः पायुभिर्नो गयं परि पाहि हिरण्यजिह्वः सन्नव्यसे सुविताय नो गयं रक्षा यथाऽघशंसो नो माकिरीशत तथा विधेहि ॥३॥

पुनः स राजा कीदृशः केन किं कुर्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अदब्धेभिः) अहिंसिकैरहिंसितैर्वा (सवितः) सत्कर्मसु प्रेरक राजन् (पायुभिः) रक्षणैः (त्वम्) (शिवेभिः) सुखकारकैर्मङ्गलविधायकैः (अद्य) इदानीम् (परि) सर्वतः (पाहि) रक्ष (नः) अस्माकम् (गयम्) गमयपत्यं धनं गृहं वा। गय इत्यपत्यनाम। (निघं०२.२) धननाम (निघं०२.१०) गृहनाम च (निघं०३.४)। (हिरण्यजिह्वः) हिरण्यमिव सत्येन सुप्रकाशिता वाणी यस्य सः (सुविताय) ऐश्वर्याय (नव्यसे) अतिशयेन नवीनाय (रक्षा) (माकिः) निषेधे (नः) अस्माकम् (अघशंसः) स्तेनः (ईशत) विघ्नानां ईश्वरो भवेत् ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यो राजा प्रयत्नेन प्रजाः संरक्ष्य दस्य्वादीन् हन्यात् स एव नवीनं नवीनमैश्वर्यं जनयित्वा सततं प्रजाप्रियो धार्मिकः स्यात् ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो राजा प्रयत्नपूर्वक प्रजेचे चांगल्याप्रकारे रक्षण करून दुष्टांना मारतो तोच नवनवीन ऐश्वर्य उत्पन्न करून सतत प्रजेचा प्रिय व धार्मिक होतो. ॥ ३ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓द् उ ष्य᳓ देवः᳓ सविता᳓ द᳓मूना
हि᳓रण्यपाणिः प्रतिदोष᳓म् अस्थात्
अ᳓योहनुर् यजतो᳓ मन्द्र᳓जिह्व
आ᳓ दाशु᳓षे सुवति भू᳓रि वाम᳓म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dámūnāḥ ← dámūnas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

syá ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

út ← út (invariable)

asthāt ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

híraṇyapāṇiḥ ← híraṇyapāṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pratidoṣám ← pratidoṣám (invariable)

áyohanuḥ ← áyohanu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mandrájihvaḥ ← mandrájihva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajatáḥ ← yajatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

suvati ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vāmám ← vāmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

उत् । ऊं॒ इति॑ । स्यः । दे॒वः । स॒वि॒ता । दमू॑नाः । हिर॑ण्यऽपाणिः । प्र॒ति॒ऽदो॒षम् । अ॒स्था॒त् ।
अयः॑ऽहनुः । य॒ज॒तः । म॒न्द्रऽजि॑ह्वः । आ । दा॒शुषे॑ । सु॒व॒ति॒ । भूरि॑ । वा॒मम् ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣya ← sya ← tya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “that.”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• damūnā ← damūnāḥ ← damūnas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “master.”

• hiraṇyapāṇiḥ ← hiraṇya
• [noun]
• “aureate; gold.”

• hiraṇyapāṇiḥ ← pāṇiḥ ← pāṇi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hand; hoof; pāṇi [word].”

• pratidoṣam
• [adverb]

• asthāt ← sthā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• ayohanur ← ayaḥ ← ayas
• [noun], neuter
• “iron; kāntaloha; ayas [word]; tīkṣṇaloha; metallic element; weapon.”

• ayohanur ← hanuḥ ← hanu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “jaw.”

• yajato ← yajataḥ ← yajata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “holy; august; sacrificial.”

• mandrajihva ← mandra
• [noun]
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• mandrajihva ← jihvaḥ ← jihvā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• suvati ← sū
• [verb], singular, Present indikative
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• bhūri
• [noun], accusative, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• vāmam ← vāma
• [noun], accusative, singular, neuter
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

देवः द्योतमानः दमूना: दममनाः दानमना वा । तथा च यास्कः - ‘ दमूना दममना वा दानमना वा दान्तमना वा ’ ( निरु. ४. ४ ) इति । हिरण्यपाणिः हिरण्मयपाणिः अयोहनुः हिरण्मयहनुः । ‘ रुक्मम् अयः’ इति हिरण्यनामसु पाठात् । यजतः यष्टव्यः मन्द्रजिह्वः मोदमानवाक् स्यः सः सविता प्रतिदोषं प्रतिरात्रं रात्रेः अवसानेऽवसाने उत् अस्थात् उत्तिष्ठतु । यः दाशुषे यजमानाय मह्यं भूरि प्रभूतं वामं वननीयं संभजनीयमन्नम् । वामं वननीयम् ’ ( निरु. ६: ३१ ) इति यास्कः । आ सुवति प्रेरयति ॥

English translation:

“May the divine, munificent, golden-handed, golden-jawed, adorable, sweet-spoken Savitā, rise regularly at the close of night; when he besows abundant and desirable (food) upon the donor of the oblation.”

Up has this god Savitar stood—the golden-handed friend of the house— facing evening [=toward the west].
Copper-jawed, deserving the sacrifice, possessing a gladdening tongue, he impels here to the pious man much of value.

Geldner (see also Grassmann) takes āmā́su as modifying vakṣáṇāsu (“in die rohen Bäuche”), which is certainly possible grammatically. However, in other instantiation of this paradox it is the cows that are raw. (See an ex. below.) Hence the published translation, with first the cows (a), then the udders of the cows (b) as the depoisitory of the cooked milk.

Geldner follows Grassmann in taking the fem. of jágat- (here loc. pl. jágatīṣu) as simply designating a female creature (“in … weiblichen Tieren”), but esp. in this context, in which the milk is held firm despite not being tied, the fact that the cows are in motion seems relevant. Cf. another phrasing of the same image in III.30.14 āmā́pakváṃ carati bíbhratī gaúḥ “Herself raw, the cow roams about carrying the cooked (milk),” where carati seems to correspond semantically to jágatīṣu here.

The published translation might be slightly altered to reflect the unaccented āsu in c: “within them, the dappled moving (cows).”

This Savitar the God, the golden-handed, Friend of the home, hath risen to meet the twilight.
With cheeks of brass, with pleasant tongue, the Holy, he sends the worshipper rich gifts in plenty.

Dort hat sich Gott Savitri, der Gebieter mit goldenen Händen, allabendlich erhoben. Mit eherner Backe, mit lieblicher Backe, mit lieblicher Zunge weist der Opferwürdige dem Spender viel Gutes zu.

Sieh, schon erhob sich mit den goldnen Händen Gott Savitar, der Hausfreund gegen Abend, Mit eh’rnen Backen, holder Zung’ der hehre; dem frommen Manne führt er vieles Gut zu.

Вот этот бог Савитар поднялся
К вечеру, домашний (бог) с золотыми ладонями.
(Бог) с медной челюстью, достойный жертв, с веселым языком
Создает для почитателя (своего) много хорошего.

• सविता
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (दमूनाः) दमनशील (हिरण्यपाणिः) सुवर्ण आदि हाथ में लिये हुए (अयोहनुः) लोहे के समान दृढ़ ठोढ़ी रखने और (यजतः) सङ्ग करनेवाला (मन्द्रजिह्वः) जिसकी आनन्द देनेवाली वाणी विद्यमान वह (सविता) ऐश्वर्य्यदाता और (देवः) सुख देनेहारा विद्वान् (प्रतिदोषम्) जैसे रात्रि-रात्रि के प्रति सूर्य्य उदय होता है, वैसे प्रजा पालन करने के लिये (उत, अस्थात्) उठता है तथा (दाशुषे) दान करनेवाले के लिये (भूरि) बहुत (वामम्) प्रशंसा योग्य कर्म के प्रति (आ, सुवति) उद्योग करने में प्रेरणा देता है (स्यः, उ) वही राजा होने को योग्य होता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे ईश्वर से नियुक्त किया सूर्यलोक प्रतिक्षण अपनी क्रिया को नही छोड़ता, वैसे ही जो राजा न्याय से राज्य पालने के लिये प्रतिक्षण उद्योग करता है, एक क्षण भी व्यर्थ नहीं खोता तथा सब मनुष्यों को उत्तम कर्मों के बीच आप वर्त्ताव कर उन्हें प्रेरणा देता है, वही शम-दम आदि शुभ गुणों से युक्त राजा होने योग्य है, यह सब जानें ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो दमूना हिरण्यपाणिरयोहनुर्यजतो मन्द्रजिह्वः सविता देवः प्रतिदोषं सूर्य इव प्रजापालनायोदस्थाद्दाशुषे भूरि वाममा सुवति स्य उ राजा भवितुमर्हेत् ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्) (उ) (स्यः) सः (देवः) सुखदाता विद्वान् (सविता) ऐश्वर्य्यप्रदः (दमूनाः) दमनशीलः (हिरण्यपाणिः) हिरण्यादिकं सुवर्णं पाणौ यस्य सः (प्रतिदोषम्) यथा रात्रिं रात्रिं प्रति सूर्यस्तथा (अस्थात्) उत्तिष्ठेत् (अयोहनुः) अयो लोहमिव दृढा हनुर्यस्य सः (यजतः) सङ्गन्ता (मन्द्रजिह्वः) मन्द्रा आनन्दप्रदा कमनीया जिह्वा वाणी यस्य सः (आ) (दाशुषे) दात्रे प्रजाजनाय (सुवति) उद्योगे प्रेरयति (भूरि) (वामम्) प्रशस्यं कर्म प्रति ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथेश्वरेण नियुक्तः सूर्य्यलोकः प्रतिक्षणं स्वक्रियां न जहाति तथैव यो राजा न्यायेन राज्यपालनाय प्रतिक्षणमुद्युक्तो भवत्येकक्षणमपि व्यर्थं न नयति सर्वान् मनुष्यानुत्तमेषु कर्मसु स्वयं वर्त्तित्वा प्रेरयति स एव शमदमादिशुभगुणाढ्यो राजा भवितुमर्हतीति सर्वे विजानन्तु ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! ईश्वराने नियुक्त केलेला सूर्यलोक प्रतिक्षण आपले कार्य करतो, त्याचा त्याग करीत नाही. तसेच तो राजा न्यायाने राज्याचे पालन करण्यासाठी प्रतिक्षण उद्योग करतो. एकही क्षण व्यर्थ घालवीत नाही व स्वतःचे वर्तन चांगले ठेवून सर्व माणसांना प्रेरणा देतो तोच शम दम इत्यादी शुभ गुणांनी युक्त राजा होण्यायोग्य आहे, हे सर्वांनी जाणावे. ॥ ४ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓द् ऊ अयाँ उपवक्ते᳓व बाहू᳓
हिरण्य᳓या सविता᳓ सुप्र᳓तीका
दिवो᳓ रो᳓हांसि अरुहत् पृथिव्या᳓
अ᳓रीरमत् पत᳓यत् क᳓च् चिद् अ᳓भ्वम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ayān ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bāhū́ ← bāhú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

iva ← iva (invariable)

u ← u (invariable)

upavaktā́ ← upavaktár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

hiraṇyáyā ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suprátīkā ← suprátīka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

aruhat ← √ruh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

róhāṁsi ← róhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ábhvam ← ábhva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

árīramat ← √ram- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

kát ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

patáyat ← √pat- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

उत् । ऊं॒ इति॑ । अ॒या॒न् । उ॒प॒व॒क्ताऽइ॑व । बा॒हू इति॑ । हि॒र॒न्यया॑ । स॒वि॒ता । सु॒ऽप्रती॑का ।
दि॒वः । रोहां॑सि । अ॒रु॒ह॒त् । पृ॒थि॒व्याः । अरी॑रमत् । प॒तय॑त् । कत् । चि॒त् । अभ्व॑म् ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• ū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ayāṃ ← ayān ← yam
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• upavakteva ← upavaktā ← upavaktṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

• upavakteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• bāhū ← bāhu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• hiraṇyayā ← hiraṇyaya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• supratīkā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supratīkā ← pratīkā ← pratīka
• [noun], accusative, dual, masculine
• “face; surface.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• rohāṃsy ← rohāṃsi ← rohas
• [noun], accusative, plural, neuter

• aruhat ← ruh
• [verb], singular, Imperfect
• “heal; grow; cicatrize; climb; board; ascend; grow.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• arīramat ← ram
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “delight; rejoice; love; frolic; desire; give; calm; break.”

• patayat ← patay ← √pat
• [verb noun], accusative, singular
• “fly.”

• kaccid ← kaccit ← kaścit
• [noun], accusative, singular, neuter
• “any(a); some(a); some(a); some(a); some(a).”

• abhvam ← abhva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “monstrosity; nothingness; void; force.”

सविता उपवक्तेव अस्माकमधिवक्तेव हिरण्यया हिरण्मयौ सुप्रतीका शोभनावयवौ बाहू उत् अयान् उद्यच्छतु । योऽयं पृथिव्याः पृथिवीपर्यन्तात् दिवः अन्तरिक्षस्य रोहांसि उच्छ्रितप्रदेशान् अरुहत् रोहति । पतयत् गच्छत् कच्चित् यत्किंचित् अभ्वं महत् सर्वं वस्तुजातं तिरोहितम् अरीरमत् रमयति च ॥

English translation:

“May Savitā put forth like an orator his golden well-formed arms; (he who), from the ends of the earth, ascends to the summit of the sky, and, moving along, delights every thing that is.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Like an orator: upavaktā iva, like one who addresses or advises

And up has Savitar raised his golden arms with their lovely fronts like the Upavaktar priest.
He has mounted the heights of heaven, of earth; he has brought to rest whatever is flying, even the formless [=wind].

Geldner, flg. Sāyaṇa, supplies rayím in ab, quite persuasively because the same phrase apatyasā́cam śrútyam explicitly modifying rayím is found in I.117.23, II.30.11. Renou suggests rather śúṣmam on the basis of c, but this does not enter into the same formulaic nexus and seems a less likely gift in any case.

Like a Director, Savitar hath extended his golden arms, exceeding fair to look on.
He hath gone up the heights of earth and heaven, and made each monster fall and cease from troubling.

Like one who rouses, Savitar has stretched out His golden arms that are so fair of aspect. The heights of heaven and earth he has ascended, And made each flying monster cease from troubling.

Savitri hat die goldigen Arme, die von schönem Ansehen, erhoben wie der Upavaktri. Er hat die Höhen des Himmels, der Erde bestiegen, und jedes fliegende Ungetüm hat er zur Ruhe verwiesen.

Die glänzendschönen, goldnen Arme streckte Gott Savitar empor wie ein Gebieter, Bestieg des Himmels und der Erde Höhen, zur Ruhe bracht’ er jedes jähe Grauen.

Вот он воздел кверху руки, словно (жрец-) упавактар,
Золотые, прекрасного вида (руки, этот) Савитар.
Он поднялся на подьемы неба (и) земли,
Он успокоил любую летающую нежить.

• सविता
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह राजा किसके तुल्य कैसा हो, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (सविता) सूर्यमण्डल (दिवः) आकाश की (रोहांसि) चढ़ाइयों को (अरुहत्) चढ़ता है और (पृथिव्याः) अन्तरिक्ष के मध्य में भूमि के समस्त (अभ्वम्) महान् न्याय को (अरीरमत्) वर्त्तावे (चित्) और (पतयत्) पति के समान आचरण करे, वैसे जिसकी (सुप्रतीका) सुन्दर प्रतीति करनेवाले काम जिनसे होते ऐसे (हिरण्यया) हिरण्य के समान सुदृढ़ सुशोभित (बाहू) भुजा वर्त्तमान है, वह (उ) हो (उपवक्तेव) समीप कहनेवाले के समान (कत्) कब (उत्, अयान्) उदय हो ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। हे राजन् ! आप कब सूर्य के समान न्याय और विनय से प्रकाशित सुन्दर दृढ़ अङ्गयुक्त, श्रेष्ठ धर्मज्ञ विद्वानों के समान वक्ता होओ। जैसे इस जगत् में सर्वोपकार के लिये ईश्वर ने सूर्य बनाया है, वैसे ही सब के सुख के लिये राजा बनाया है ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा सविता दिवो रोहांस्यरुहत् पृथिव्याः सर्वमभ्वमरीरमच्चिदपि पतयत् तथा अस्य सुप्रतीका हिरण्यया बाहू वर्तते स उ उपवक्तेव कदुदयान् ॥५॥

पुनः स राजा किंवत् कीदृशो भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्) (उ) (अयान्) इयात् (उपवक्तेव) यथोपवक्ता तथा (बाहू) (हिरण्यया) हिरण्यवत् सुदृढौ सुशोभितौ (सविता) सूर्य इव (सुप्रतीका) शोभनानि प्रतीकानि प्रतीतिकराणि कर्माणि याभ्यां तौ (दिवः) आकाशस्य (रोहांसि) आरोहणानि (अरुहत्) रोहति (पृथिव्याः) अन्तरिक्षस्य मध्य इव भूमेः (अरीरमत्) रमयेत् (पतयत्) पतिः स्वामी पालक इवाचरेत् (कत्) कदा (चित्) अपि (अभ्वम्) महान्तं न्यायम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। हे राजँस्त्वं कदा सूर्यवन्न्यायविनयाभ्यां प्रकाशितः सुदृढाङ्ग आप्तवद्वक्ता भवेः यथाऽस्मिञ्जगति सर्वोपकारायेश्वरेण सूर्यो निर्मितस्तथैव सर्वेषां सुखाय राजा विहितः ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. हे राजा ! तू सूर्याप्रमाणे न्याय व विनयाने वागून सुंदर दृढ शरीरयुक्त, श्रेष्ठ धर्मज्ञ विद्वानाप्रमाणे वक्ता कधी होशील ? या जगता जसा सर्वांच्या उपकारासाठी ईश्वराने सूर्य निर्माण केलेला आहे तसाच सर्वांच्या सुखासाठी राजा निर्माण केलेला आहे. ॥ ५ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वाम᳓म् अद्य᳓ सवितर् वाम᳓म् उ श्वो᳓
दिवे᳓-दिवे वाम᳓म् अस्म᳓भ्य° सावीः
वाम᳓स्य हि᳓ क्ष᳓यस्य देव भू᳓रेर्
अया᳓ धिया᳓ वामभा᳓जः सियाम

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

savitar ← savitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śvás ← śvás (invariable)

u ← u (invariable)

vāmám ← vāmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vāmám ← vāmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

divé-dive ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sāvīḥ ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

vāmám ← vāmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhū́reḥ ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

kṣáyasya ← kṣáya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vāmásya ← vāmá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ayā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vāmabhā́jaḥ ← vāmabhā́j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

वा॒मम् । अ॒द्य । स॒वि॒तः॒ । वा॒मम् । ऊं॒ इति॑ । श्वः । दि॒वेऽदि॑वे । वा॒मम् । अ॒स्मभ्य॑म् । सा॒वीः॒ ।
वा॒मस्य॑ । हि । क्षय॑स्य । दे॒व॒ । भूरेः॑ । अ॒या । धि॒या । वा॒म॒ऽभाजः॑ । स्या॒म॒ ॥

• vāmam ← vāma
• [noun], accusative, singular, neuter
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• savitar ← savitṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• vāmam ← vāma
• [noun], accusative, singular, neuter
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• śvo ← śvas
• [adverb]
• “tomorrow.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• vāmam ← vāma
• [noun], accusative, singular, neuter
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sāvīḥ ← sū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• vāmasya ← vāma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• kṣayasya ← kṣaya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “kṣaya; decrease; destruction; disappearance; end; decrease; destruction; pulmonary tuberculosis; loss; removal; death; end; abdication; boniness; solution; killing; Pralaya.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• bhūrer ← bhūreḥ ← bhūri
• [noun], genitive, singular, masculine
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• ayā ← idam
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• vāmabhājaḥ ← vāma
• [noun]
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• vāmabhājaḥ ← bhājaḥ ← bhāj
• [noun], nominative, plural, masculine
• “enjoying; consisting of.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हे सवितः अस्मभ्यं वामं धनम् अद्य सावीः सुव । श्वः च वामं धनं प्रसुव । किं बहूक्त्या। दिवेदिवे प्रतिदिनं वामं धनं प्रसुव । हे देव हि यस्मात् क्षयस्य निवासभूतस्य भूरेः प्रभूतस्य वामस्य दातासि अतो वयम् अया अनया धिया स्तुत्या वामभाजः धनवन्तः स्याम भूयास्म ॥ ॥ १५ ॥

वाममुश्व इति प्रथमः पादस्समाप्यते । हे सवितः अद्य अस्मिन्नहनि यद्वामं वननीयं मङ्गलं तदेव सावीरिति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः । वाममुश्वः आगामिन्यप्यहनि वाममेव । उकारस्समुच्चये, श्वोपीति । अवधारणे वा, वाममेवेति ।
किं बहुना - दिवेदिवे अहन्यहनि अस्मभ्यं वाममेव सावीः सुष्ठु प्रेरय अनुजानीहीत्यर्थः । षूङ् प्रेरणे, ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति लुङि ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेपि’ इत्युडभावः । दिवेदिव इति सप्तम्यर्थे चतुर्थी, ‘ऊडिदम्’ इति विभक्त्युदात्तत्वम् । तादर्थ्ये वा चतुर्थी, दिवसाय सर्वदिवसार्थं मङ्गळस्य अनुज्ञां कुरु ।

किञ्च - अया धिया अनया बुद्ध्या वामप्राप्तिमाशासानया, तादृश्या वामभाजस्स्याम तादृश्या वामं भजाम । कीदृशम्? वामस्य सर्वाङ्गीणमङ्गलस्य भूरेरनल्पस्य क्षयस्य निवासस्य । ‘क्षये निवासे’ इत्याद्युदात्तत्वम् । ईदृशस्य निवासस्य यद्वामं तद्भाजस्स्याम हे देवा धनधान्यपशुपुत्रपौत्रादिसमृद्धिमहाभाग्यवन्तस्स्यामेत्यर्थः । इदमः परस्य तृतीयैकवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ इति याजादेशः, ‘ऊडिदम्’ इत्यादिनोदात्तत्वम् । धियेति तु ‘सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । वामं भजन्तीति वामभाजः । भजेर्ण्विप्रत्ययः । क्षयमपेक्षमाणस्यापि गमकत्वात्समासः, यथा देवदत्तस्य गुरुकुलमिति । देवभूरेरिति तृतीयपादावसानम् ॥

English translation:

“Beget for us, Savitā, wealth today, wealth tomorrow, wealth day by day; you are the giver of ample wealth, of a (spacious) mansion; may we, by this praise, become partakers of wealth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 8.6: vāma = dhanam; or, karmaphalam, the reward of holy acts or sacrifice, i.e. vamanīyam, that which is desirable to obtain, and which will apply equally to wealth or reward;

Kṣaya = residence;

Bhūreḥ = bahukālinasya, long protracted, that is, residence in heaven, svarganivāsaḥ

A thing of value today, o Savitar, and one of value tomorrow—day after day impel to us a thing of value,
for, o god, *you have control over much of value. Through this poetic insight may we be partakers of the valuables.874 VI.72–73

In c I accept the emendation of kṣáyasya to *kṣáyasi, which goes back to Aufrecht (see Oldenberg, Geldner, Renou, all of whom accept it; against this tide is Scarlatta 353-54, though he doesn’t even note the general view). Inter alia, it provides an accented verb for the hí in pāda c; syāma in d is unaccented and should therefore not be construed with the previous pāda. ## 072 Indra and Soma Renou’s brief comments are found in EVP XVI.108-9. His assessment – “banal” – is spot on. For the structure of the hymn, see published introduction.

Fair wealth, O Savitar, to-day, to-morrow, fair wealth produce for us each day that passes.
May we through this our song be happy gainers, God, of a fair and spacious habitation.

To-day wealth, Savitar, and wealth to-morrow. Bring wealth to us each day by thine impulsion; For over ample wealth, O god, thou rulest: Through this our hymn may we of wealth be sharers.

Prosperity to-day, O Savitr, prosperity to-morrow,
Day by day prosperity mayst thou procure for us;
Through this prayer may be won the prosperity
Of many a prosperous dwelling, O god.

Gutes weise uns, o Savitri, heute und Gutes morgen, Tag für Tag Gutes zu, denn du Gott verfügst über vieles Gut. Durch dieses Lied wollen wir des Gutes teilhaft werden.

Gut führ uns heute zu und Gut auch morgen, und Tag für Tag, o Savitar, uns Gut zu; Ja, schönes Gut, o Gott, und viele Habe werd’ uns zu Theil durch diese unsre Andacht.

Хорошее сегодня, Савитар, и хорошее завтра,
День за днем хорошее создавай!
Ведь ты властвуешь, о бог, много над чем хорошим.
Да получим мы долю в хорошем благодаря этой молитве!

• सविता
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह प्रजाओं के लिये क्या करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सवितः) ऐश्वर्य्य के देनेवाले (देव) दिव्यगुणयुक्त राजन् ! जैसे (हि) जिस कारण से आप (अद्य) अब (वामम्) प्रशंसा करने योग्य सुख (उ) और (श्वः) अगले दिन (वामम्) प्रशंसा करने योग्य सुख तथा (दिवेदिवे) प्रतिदिन (वामम्) अति उत्तम सुख (अस्मभ्यम्) हमारे लिये (सावीः) उत्पन्न करो उससे (अया) इस (धिया) प्रज्ञा वा कर्म से (भूरेः) बहुत प्रकार के (वामस्य) प्रशंसित (क्षयस्य) घर के (वामभाजः) वामभाज अर्थात् प्रशंसित सुख भोगनेवाले हम लोग (स्याम) हों ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जिससे आप हम प्रजाजनों के लिये प्रशंसनीय सुख को उत्पन्न करते और रक्षा का विधान करते हो, वैसे हम लोग सुख से धन, घर और प्रशंसित कामों के सेवनेवाले होकर आपकी आज्ञा में नित्य वर्तें ॥६॥ इस सूक्त में सविता, राजा और प्रजा के कर्मों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह इकहत्तरवाँ सूक्त और पन्द्रहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे सवितर्देव ! यथा हि त्वमद्य वामसु श्वो वामं दिवेदिवे वाममस्मभ्यं सावीस्तस्मात् तयाऽया धिया भूरेर्वामस्य क्षयस्य वामभाजो वयं स्याम ॥६॥

पुनः स प्रजाभ्यः किं कुर्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वामम्) प्रशस्यसुखम् (अद्य) इदानीम् (सवितः) ऐश्वर्यप्रद राजन् (वामम्) प्रशंसनीयम् (उ) (श्वः) आगामिदिने (दिवेदिवे) प्रतिदिनम् (वामम्) अत्युत्कृष्टम् (अस्मभ्यम्) (सावीः) जनय (वामस्य) प्रशस्यस्य (हि) यतः (क्षयस्य) गृहस्य (देव) दिव्यगुणयुक्त (भूरेः) बहुविधस्य (अया) अनया (धिया) प्रज्ञयाऽनेन कर्मणा वा (वामभाजः) ये वामं भजन्ति ते (स्याम) भवेम ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यस्माद्भवानस्मभ्यं प्रजाजनेभ्यो नित्यं प्रशंसनीयं सुखं जनयति रक्षां विधत्ते तस्माद्वयं सुखेन धनगृहप्रशस्तकर्मणां सेवका भूत्वा भवदाज्ञायां नित्यं वर्त्तेमहीति ॥६॥ अत्र सवितृराजप्रजाकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्येकसप्ततितमं सूक्तं पञ्चदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! तू आमच्या प्रजेसाठी प्रशंसनीय सुख उत्पन्न करतोस. रक्षणाचे नियम बनवितोस. त्यासाठी आम्ही सुखाने धन, घर व प्रशंसित कार्य करून नित्य तुझ्या आज्ञेत राहावे. ॥ ६ ॥