०७०

• देवता - द्यावापृथिव्यौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - जगती

घृत꣡वती भु꣡वनानाम् अभिश्रि꣡या
उर्वी꣡ पृथ्वी꣡ मधुदु꣡घे सुपे꣡शसा
द्या꣡वापृथिवी꣡ व꣡रुणस्य ध꣡र्मणा
वि꣡ष्कभिते अज꣡रे भू꣡रिरेतसा

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhiśríyā ← abhiśrī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

bhúvanānām ← bhúvana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

ghr̥távatī ← ghr̥távant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

madhudúghe ← madhudúgha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

pr̥thvī́ ← pr̥thú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

supéśasā ← supéśas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

urvī́ ← urú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

dhármaṇā ← dhárman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ajáre ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

bhū́riretasā ← bhū́riretas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

víṣkabhite ← √skambhⁱ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, non-finite:PPP}

घृ॒तव॑ती॒ इति॑ घृ॒तऽव॑ती । भुव॑नानाम् । अ॒भि॒ऽश्रिया॑ । उ॒र्वी इति॑ । पृ॒थ्वी इति॑ । म॒धु॒दुघे॒ इति॑ म॒धु॒ऽदुघे॑ । सु॒ऽपेश॑सा ।
द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । वरु॑णस्य । धर्म॑णा । विस्क॑भिते॒ इति॒ विऽस्क॑भिते । अ॒जरे॒ इति॑ । भूरि॑ऽरेतसा ॥

• ghṛtavatī ← ghṛtavat
• [noun], nominative, dual, feminine
• “buttery.”

• bhuvanānām ← bhuvana
• [noun], genitive, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• abhiśriyorvī ← abhiśriyā ← abhiśrī
• [noun], instrumental, singular, feminine

• abhiśriyorvī ← urvī ← uru
• [noun], nominative, dual, feminine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• pṛthvī ← pṛthu
• [noun], nominative, dual, feminine
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• madhudughe ← madhu
• [noun], neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• madhudughe ← dughe ← dugha
• [noun], nominative, dual, feminine
• “yielding.”

• supeśasā ← supeśas
• [noun], nominative, dual, feminine
• “beautiful; fine-looking.”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• varuṇasya ← varuṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• dharmaṇā ← dharman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “regulation; Dharma; law; property.”

• viṣkabhite ← viṣkambh ← √skambh
• [verb noun], nominative, dual
• “stop; prop up; fixate.”

• ajare ← ajara
• [noun], nominative, dual, feminine
• “undecaying; ageless.”

• bhūriretasā ← bhūri
• [noun]
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• bhūriretasā ← retasā ← retas
• [noun], nominative, dual, feminine
• “semen; sperm.”

द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ घृतवती दीप्तिमत्यौ उदकवत्यौ वा । ‘वनं घृतम्’ इत्युदकनामसु पाठात् । भवत इति शेषः । भुवनानां भूतानाम् अभिश्रिया अभिश्रयणीये भवत इति सर्वत्रानुसंधेयम् । उर्वी विस्तीर्णे पृथ्वी बहुकार्यरूपेण प्रथिते च मधुदुघे मधुन उदकस्य दोग्र्यौती सुपेशसा सुरूपे वरुणस्य सर्वस्य नियामकस्य धर्मणा धारणेन विष्कभिते पृथग्धारिते अजरे नित्ये भूरिरेतसा बहुरेतस्के बहुकायें वा भवतः। अत्र साक्षात् द्यावापृथिव्योः स्तुतिः प्रसङ्गात् वरुणस्येति द्रष्टव्यम् ॥

English translation:

“Radiant Heaven and Earth, the asylum of created beings, you are spacious, manifold, water-yielding, lovely, separately fixed by the functions of Varuṇa, undecaying, many-germed.”

The two rich in ghee, excelling in glory over the creatures, wide and broad, milking out honey, well-ornamented—
Heaven and Earth were propped apart according to the foundation of Varuṇa, the two unaging ones possessing abundant semen.

pṛthvī́here (and in the same phrase in 4c) is of course a blindingly obvious pun: though used as an adj. here (‘broad’) it is of course (almost) identical to the standard word for ‘earth’, found in the dual dvandva dyā́vā-pṛthivī́in the next pāda (also 4a, 5a). By an accident of grammar, the nom./acc. dual fem. (in pṛthvī́, here modifying the dual dvandva) and the nom. singular. fem. pṛthivī́‘earth’ have the same ending -ī́. This grammatical pun is only actualized fully in the final vs. of the hymn, where we get the conjoined singular NP dyaúś ca pṛthivī́ca.

FILLED full of fatness, compassing all things that be, wide, spacious, dropping meath, beautiful in their form,
The Heaven and the Earth by Varuna’s decree, unwasting, rich in germs, stand parted each from each.

Die beiden schmalzreichen Überherrlichen der Wesen, die weiten, breiten, Honig spendenden, schöngeschmückten Himmel und Erde sind nach des Varuna Verordnung auseinandergestemmt, alterlos, samenreich.

Die reich an Fett ihr alle Wesen schön erfüllt, ihr weiten, schönen Welten, Honig strömende, O Erd’ und Himmel, durch die Ordnung Varuna’s seid ihr befestigt, unvergänglich, samenreich.

Два совершенства среди существ, полные жира,
Далекие, широкие, доящиеся медом, дивно украшенные,
Небо-и-Земля по закону Варуны
Укреплены порознь, нестареющие, обильные семенем.

• द्यावापृथिव्यौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब छः ऋचावाले सत्तरवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में भूमि और सूर्य कैसे वर्त्तमान हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम (भुवनानाम्) समस्त लोकों सम्बन्धी (अभिश्रिया) सब ओर से कान्तियुक्त (उर्वी) बहुत पदार्थों से युक्त और (पृथ्वी) विस्तार से युक्त (घृतवती) जिनमें बहुत उदक वा दीप्ति विद्यमान वे तथा (मधुदुघे) जो मधुरादि रसों से परिपूर्ण करनेवाले (सुपेशसा) जिनका शोभायुक्त रूप वा जिनसे दीप्तिमान् सुवर्ण उत्पन्न होता (भूरिरेतसा) जिन से बहुत वीर्य्य वा जल उत्पन्न होता और (अजरे) जो अजीर्ण अर्थात् छिन्न-भिन्न नहीं वे (वरुणस्य) सूर्य वा वायु के (धर्मणा) आकर्षण वा धारण करने आदि गुण से (विष्कभिते) विशेषता से धारण किये हुए (द्यावापृथिवी) भूमि और सूर्य्य हैं, उन्हें यथावत् जानो ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! आप भूगर्भ और बिजुली की विद्या को जानो और जो दो पदार्थ सूर्य्य तथा वायु से धारण किये हुए हैं, उनसे बल की वृद्धि और कामना की पूर्णता करो ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयं भुवनानामभिश्रियोर्वी पृथ्वी घृतवती मधुदुघे सुपेशसा भूरिरेतसाऽजरे वरुणस्य धर्मणा विष्कभिते द्यावापृथिवी यथावद्विजानीत ॥१॥

अथ भूमिसूर्यौ कीदृशौ इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (घृतवती) बहु घृतमुदकं दीप्तिर्वा विद्यते ययोस्ते। घृतमित्युदकनाम। (निघं०१.१२)। (भुवनानाम्) सर्वेषां लोकानाम् (अभिश्रिया) अभिमुख्या श्रीर्याभ्यां ते (उर्वी) बहुपदार्थयुक्ते (पृथ्वी) विस्तीर्णे (मधुदुघे) मधुरादिरसैः प्रपूरिके (सुपेशसा) शोभनं पेशः सुवर्णं रूपं वा ययोस्ते (द्यावापृथिवी) भूमिसूर्यौ (वरुणस्य) सूर्यस्य वायोर्वा (धर्मणा) आकर्षणधारणादिगुणेन (विष्कभिते) विशेषेण धृते (अजरे) अजीर्णे (भूरिरेतसा) भूरि बहु रेतो वीर्य्यमुदकं वा याभ्यां ते। रेत इत्युदकनाम। (निघं०१.१२) ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! भवन्तो भूगर्भविद्युद्विद्यां विजानीयुर्ये द्वे सूर्येण वायुना च धृते वर्त्तेते ताभ्यां बलवृद्धिं कामपूर्त्तिं च कुर्वन्तु ॥१॥

या सूक्तात द्यावापृथ्वी व त्यांच्याप्रमाणे अध्यापक व उपदेशक, ऋत्विज व यजमानाच्या कार्यांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! भूगर्भ विद्युत विद्या जाणा व दोन पदार्थ सूर्य व वायूने धारण केलेले आहेत त्यांच्याकडून बलाची वृद्धी व कामनापूर्ती करा. ॥ १ ॥

• देवता - द्यावापृथिव्यौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - जगती

अ꣡सश्चन्ती भू꣡रिधारे प꣡यस्वती
घृतं꣡ दुहाते सुकृ꣡ते शु꣡चिव्रते
रा꣡जन्ती अस्य꣡ भु꣡वनस्य रोदसी
अस्मे꣡ रे꣡तः सिञ्चतं य꣡न् म꣡नुर्हितम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásaścantī ← ásaścant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

bhū́ridhāre ← bhū́ridhāra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

páyasvatī ← páyasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

duhāte ← √duh- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ghr̥tám ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śúcivrate ← śúcivrata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

sukŕ̥te ← sukŕ̥t- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhúvanasya ← bhúvana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

rā́jantī ← √rāj- (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

rodasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

mánurhitam ← mánurhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rétaḥ ← rétas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

siñcatam ← √sic- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अस॑श्चन्ती॒ इति॑ । भूरि॑धारे॒ इति॒ भूरि॑ऽधारे । पय॑स्वती॒ इति॑ । घृ॒तम् । दु॒हा॒ते॒ इति॑ । सु॒ऽकृते॑ । शुचि॑व्रते॒ इति॒ शुचि॑ऽव्रते ।
राज॑न्ती॒ इति॑ । अ॒स्य । भुव॑नस्य । रो॒द॒सी॒ इति॑ । अ॒स्मे इति॑ । रेतः॑ । सि॒ञ्च॒त॒म् । यत् । मनुः॑ऽहितम् ॥

• asaścantī ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• asaścantī ← saścantī ← sac
• [verb noun], nominative, dual
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• bhūridhāre ← bhūri
• [noun]
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• bhūridhāre ← dhāre ← dhārā
• [noun], nominative, dual, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• payasvatī ← payasvat
• [noun], nominative, dual, feminine
• “sappy; watery; milk(a).”

• ghṛtaṃ ← ghṛtam ← ghṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• duhāte ← duh
• [verb], dual, Present indikative
• “milk.”

• sukṛte ← sukṛt
• [noun], dative, singular, masculine
• “devout; virtuous.”

• śucivrate ← śuci
• [noun]
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• śucivrate ← vrate ← vrata
• [noun], nominative, dual, feminine
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• rājantī ← rāj
• [verb noun], nominative, dual
• “govern; shine; glitter; direct.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bhuvanasya ← bhuvana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• rodasī
• [noun], vocative, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• retaḥ ← retas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “semen; sperm.”

• siñcataṃ ← siñcatam ← sic
• [verb], dual, Present imperative
• “submerge; sprinkle; pour; wet; decant; impregnate.”

• yan ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• manurhitam ← manuḥ ← manus
• [noun], masculine
• “Manu; man.”

• manurhitam ← hitam ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

असश्चन्ती असज्यमाने व्युदस्यन्त्यौ वा भूरिधारे बहुधारे । दिवो वृष्टिधाराः पृथिव्याश्चाहुत्युद्भूतरसधाराः । एवमुभयोरपि बहुधारत्वम्। पयस्वती उदकवत्यौ । तथा च यास्कः - ‘ असज्यमाने इति वा व्युदस्यन्त्याविति वा बहुधारे उदकवत्यौ ’ (निरु. ५.२) इति । शुचिव्रते शुचिक्रिये द्यावापृथिव्यौ सुकृते शोभनकारिणे यजमानाय घृतं सस्यादिसमृद्धिहेतुमुदकं दुहाते । अथ प्रत्यक्षस्तुतिः। रोदसी हे द्यावापृथिव्यौ अस्य भुवनस्य भूतजातस्य राजन्ती ईशाने युवाम् अस्मे अस्मासु रेतः प्रजननसमर्थं वीर्यं सिञ्चतम् । यत् रेतः मनुर्हितं मनुष्येभ्यो हितम् ॥

English translation:

“Uncollapsing, many-showering, water retaining, yielding moisture, beneficent, pure in act; do you two, Heaven and Earth, rulers over created beings, grant us vigour, that may be favourable to (the increase of) mankind.”

Never drying up, with abundant streams, rich in milk, they milk out ghee for the good performer (of rituals), the two of pure
commandments.
Ruling over this creation, you two World-Halves, for us pour the semen, as was established by Manu. ꣡

The Everlasting Pair, with full streams, rich in milk, in their pure rule pour fatness for the pious man.
Ye who are Regents of this world, O Earth and Heaven, pour into us the genial flow that prospers meit.

Unversieglich, reichströmend, voll Milch, milchen sie Schmalz, lauteren Wirkens, für den Frommen. Ihr beiden Rodasi, die über diese Welt herrschen, ergießest uns den von Manu gestifteten Samen!

Ihr unvergleichlich, reich an Strömen, milchversehn, ergiesset Fett dem Frommen, schöner Thaten voll, O Erd’ und Himmel, herrschend über diese Welt, ergiesset uns den Samen, der den Menschen frommt.

Неиссякающие, обильно струящиеся, полные молока,
Они, чьи обеты чисты, доятся жиром для благочестивого.
О два мира, царящие над этой вселенной,
Излейте нам семя, которое установлено Манусом!

• द्यावापृथिव्यौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• जगती
• निषादः

फिर वे कैसे हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (असश्चन्ती) अलग-अलग वर्त्तमान (भूरिधारे) जिनकी बहुत धारायें विद्यमान (पयस्वती) जो बहुत जल से युक्त (सुकृते) जो ईश्वर ने सुन्दर बनाये वा अच्छे कर्म करानेवाले और (शुचिव्रते) पवित्र कर्मयुक्त हैं तथा (अस्य) इस (भुवनस्य) ब्रह्माण्ड के सम्बन्ध में (राजन्ती) प्रकाशमान हैं, वे (रोदसी) आकाश और पृथिवी (अस्मे) हम लोगों में (यत्) जो (मनुर्हितम्) मनुष्यों का हित करनेवाला है, उस (घृतम्) जल को (दुहाते) पूर्ण करते हैं, उस (रेतः) जल वा वीर्य्य को (सिञ्चतम्) सींचते हैं, उन्हें यथावत् उपकार के लिये प्राप्त होओ ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! सूर्य्य और भूमि ही सब जगत् की रक्षा के निमित्त, बहुत उदक आदि पदार्थयुक्त और सब के काम को पूर्ण करते हैं, उनको यथावत् जानकर कार्य्य की सिद्धि के लिये अच्छे प्रकार उनका प्रयोग करो ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! येऽसश्चन्ती भूरिधारे पयस्वती सुकृते शुचिव्रतेऽस्य भुवनस्य राजन्ती रोदसी अस्मे यन्मनुर्हितं तद् घृतं दुहाते तद्रेतश्च सिञ्चतं ते यथावदुपकारायाऽनयन्तु ॥२॥

पुनस्ते कथंभूते इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (असश्चन्ती) पृथक् पृथग्वर्त्तमाने (भूरिधारे) भूरि बह्व्यो धारा ययोस्ते (पयस्वती) बहूदकयुक्ते (घृतम्) उदकम् (दुहाते) पिपृते (सुकृते) ईश्वरेण सुष्ठु निर्मिते सुकृतकर्मनिमित्ते वा (शुचिव्रते) पवित्रकर्मयुक्ते (राजन्ती) प्रकाशमाने (अस्य) (भुवनस्य) ब्रह्माण्डस्य (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (अस्मे) अस्मासु (रेतः) उदकं वीर्यं वा (सिञ्चतम्) सिञ्चतः। अत्र पुरुषव्यत्ययः (यत्) (मनुर्हितम्) मनुष्येभ्यो हितम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! सूर्यभूमी एव सर्वस्य पालननिमित्ते बहूदकादिपदार्थयुक्ते सर्वेषां कामं पूरयतस्ते यथावद्विज्ञाय कार्यसिद्धये सम्प्रयुङ्ध्वम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! सूर्य व भूमीच सर्व जगाचे पालन करण्याचे निमित्त आहेत. जल इत्यादी पदार्थांनी युक्त असून सर्वांचे काम पूर्ण करतात. त्यांना यथायोग्य जाणून कार्यसिद्धीसाठी त्यांचा चांगल्या प्रकारे उपयोग करून घ्या. ॥ २ ॥

• देवता - द्यावापृथिव्यौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - जगती

यो꣡ वाम् ऋज꣡वे क्र꣡मणाय रोदसी
म꣡र्तो ददा꣡श धिषणे स꣡ साधति
प्र꣡ प्रजा꣡भिर् जायते ध꣡र्मणस् प꣡रि
युवोः꣡ सिक्ता꣡ वि꣡षुरूपाणि स꣡व्रता

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
krámaṇāya ← krámaṇa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

r̥jáve ← r̥jú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

rodasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dadā́śa ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dhiṣaṇe ← dhiṣáṇā- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

mártaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sādhati ← √sādh- ~ sidh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dhármaṇaḥ ← dhárman- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

jāyate ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pári ← pári (invariable)
{}

prá ← prá (invariable)
{}

prajā́bhiḥ ← prajā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

sávratā ← sávrata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

siktā́ ← √sic- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

víṣurūpāṇi ← víṣurūpa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yuvóḥ ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:DU}

यः । वा॒म् । ऋ॒जवे॑ । क्रम॑णाय । रो॒द॒सी॒ इति॑ । मर्तः॑ । द॒दाश॑ । धि॒ष॒णे॒ इति॑ । सः । सा॒ध॒ति॒ ।
प्र । प्र॒ऽजाभिः॑ । जा॒य॒ते॒ । धर्म॑णः । परि॑ । यु॒वोः । सि॒क्ता । विषु॑ऽरूपाणि । सऽव्र॑ता ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• ṛjave ← ṛju
• [noun], dative, singular, neuter
• “honest; straight; straight; ṛju [word]; sincere; erect; upright.”

• kramaṇāya ← kramaṇa
• [noun], dative, singular, neuter
• “kram; behavior; step.”

• rodasī
• [noun], vocative, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• marto ← martaḥ ← marta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man.”

• dadāśa ← dāś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “sacrifice; give.”

• dhiṣaṇe ← dhiṣaṇā
• [noun], vocative, dual, feminine
• “heaven and earth.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sādhati ← sādh
• [verb], singular, Present indikative
• “promote; succeed.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prajābhir ← prajābhiḥ ← prajā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “people; offspring; being; national; man; prajā [word]; creature; child; descendants; population; race; animal.”

• jāyate ← jan
• [verb], singular, Present indikative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• dharmaṇas ← dharmaṇaḥ ← dharman
• [noun], ablative, singular, neuter
• “regulation; Dharma; law; property.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• yuvoḥ ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• siktā ← sic
• [verb noun], nominative, plural
• “submerge; sprinkle; pour; wet; decant; impregnate.”

• viṣurūpāṇi ← viṣurūpa
• [noun], nominative, plural, neuter
• “different; manifold.”

• savratā ← savrata
• [noun], nominative, plural, neuter

धिषणे धृष्टे सर्वस्य भुवनस्य निवासभूते वा हे रोदसी वां युवाभ्यां यः मर्तः मर्त्यः ऋजवे क्रमणाय युवयोः सुखगमनाय ददाश हवींषि ददाति सः मर्त्यः साधति कामान् साधयति । किंच प्रजाभिः पुत्रपौत्रादिभिः प्र जायते प्रवृद्धो भवति । धर्मणः कर्मणः परि उपरि युवोः युवयोः सिक्ता सिक्तानि रेतांसि विषुरूपाणि नानावर्णानि सव्रता समानकर्माणि भूतानि जायन्ते॥

English translation:

“Firm-set Heaven and Earth, the mortal who has offered (oblations) for your straight-forward course, accomplishes (his objects), he prospers with progeny, and invigorated by your operation, many beings of various forms, but similar functions, are engendeed.”

The mortal who, to stride straight, ritually serves you two—you
World-Halves, you two Holy Places—that one reaches his goal.
He is propagated through his progeny forth from your foundation. Those (creatures) that are poured out from you, (though) of diverse forms, have the same commandments.

On the double etym. figure prá prajā́bhir jāyate, see comm. ad VIII.27.16.

With Renou I take dhármaṇas pári with a full lexical sense of each element, rather than, with Geldner, as a weakened adverbial “pflichtgemäss” (dutifully). Heaven and Earth provide the physical foundation (dhárman-) starting from which the pious man can found his family line, just as Heaven and Earth themselves took their places (apart) according to the dhárman- of Varuṇa in 1c.

The abundant references to real liquids in vss. 1-2 find their metaphorical expression in the creatures ‘poured out’ (siktā́) from Heaven and Earth (d). This ppl.

picks up the imperative rétaḥ siñcatam “pour the semen” addressed to H+E in 2d.

However, I take the implicit subj. of siktā́to be bhúvanā ‘creatures’ vel sim. (see 1a), not, with Grassmann, rétāṃsi ‘semens’. prajā́ḥ ‘progeny, offspring’ from the previous pāda would also be possible; it would only require altering the Pp reading siktā́to fem. pl.

siktā́ḥ, but no alteration to the Saṃhitā text.

My “poured out from you” of course tacitly misrepresents the case of dual yuvóḥ, which must be gen.-loc., not abl. But it’s worth noting that the 2nd du abl.

yuvát is attested only once in the RV, and I take yuvóḥ as an ex. of the all-purpose genitive: poured out from you and hence yours.

The explicitly contrastive víṣurūpāṇi sávratā reminds us of the phrase in the Yama/Yamī hymn X.10.2, sálakṣmā … víṣurūpā, describing Yamī compared to Yama: “having the same marks, but dissimilar form.” ### 04-05 These two vss., concerning ghee and honey respectively, have similarly structured 1st halves: a case form of the substance opens the vs. (4a ghṛténa, 5a mádhu), while the 2nd pāda consists of three 3 cmpds in the dual with the substance as 1st member. The 2nd members do not repeat (ghṛta-śríyā ghṛta-pṛ́cā ghṛtā-vṛ́dhā; madhu-ścútā madhu-dúghe mádhu-vrate), but only the last two are not root noun cmpds.

Whoso, for righteous life, pours offerings to you, O Heaven and Earth, ye Hemispheres, that man succeeds.
He in his seed is born again and spreads by Law: from you flow things diverse in form, but ruled alike.

Der Sterbliche, der, um rechtschaffen zu wandeln, euch Opfer gespendet hat, ihr Rodasi, ihr Dhisana, der hat Erfolg, der pflanzt sich pflichtgemäß durch Kinder fort. Eure Samen sind die verschiedenartigen Geschöpfe, die dem gleichen Gebot folgen.

Welch’ Sterblicher, um recht zu wandeln, euch verehrt, o Welten, o ihr Schalen beide, der gedeiht, Der lebt durch Kindeskinder nach der Reihe fort; was ihr ergiesst ungleich an Form ist wesensgleich.

Тот смертный, кто ради прямой поступи (в жизни)
(Всегда) вас почитал, о два мира – источники вдохновения, он достигает цели,
Он возрождается в потомках, (как положено) по закону.
Излитые вами (семена) – (это существа,) разные по форме, следующие одному обету.

• द्यावापृथिव्यौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• जगती
• निषादः

फिर इन को जान के कौन कैसा होता है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजप्रजाजनो ! जो (धिषणे) प्रजा और प्रगल्भता के कारण (रोदसी) आकाश और पृथिवी (वाम्) तुम लोगों को (ऋजवे) सरलपन के लिये और (क्रमणाय) गमन वा आगमन के लिये होते हैं, उनको (यः) जो (मर्त्तः) मनुष्य (ददाश) देता है (सः) वह कार्यों को (प्र, साधति) प्रसिद्ध करता है और (प्रजाभिः) उत्पन्न हुए पदार्थों के साथ (जायते) प्रसिद्ध होता है और (युवोः) तुम्हारे (धर्मणः) धर्म से (विषुरूपाणि) व्याप्तरूप (सव्रता) समान कर्मों को तथा (सिक्ता) वीर्य्य वा उदकों को सींचे हुए करते हैं, वे (परि) सब ओर से सिद्ध करने योग्य हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो भूगर्भविद्या और द्यावापृथिवी के कर्मों को जानते हैं वे प्रजा, पशु, विद्या और राज्य से युक्त होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे राजप्रजे ! ये धिषणे रोदसी वामृजवे क्रमणाय भवतस्ते यो मर्त्तो ददाश स कार्याणि प्र साधति प्रजाभिः प्रजायते युवोर्धर्मणो विषुरूपाणि सव्रता सिक्ता कुरुतस्ते परिसाधनीये ॥३॥

पुनरेते विज्ञाय कः कीदृशो भवतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (वाम्) युवयो राजप्रजाजनयोः (ऋजवे) सरलाय (क्रमणाय) गमनागमनाय (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (मर्त्तः) मनुष्यः (ददाश) ददाति (धिषणे) प्रज्ञाप्रगल्भतयोः कारणे (सः) (साधति) (प्र) (प्रजाभिः) प्रजातैस्सह (जायते) (धर्मणः) धर्मात् (परि) सर्वतः (युवोः) युवयोः (सिक्ता) सिक्तानि वीर्याण्युदकानि वा (विषुरूपाणि) व्याप्तरूपाणि (सव्रता) समानकर्माणि ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये भूगर्भविद्युद्विद्यां द्यावापृथिव्योश्च कर्माणि जानन्ति ते प्रजया पशुभिर्विद्यया राज्येन च युक्ता जायन्ते ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे भूगर्भविद्या व द्यावापृथ्वीचे कार्य जाणतात ते प्रजा, पशू , विद्या व राज्य यांनी युक्त असतात. ॥ ३ ॥

• देवता - द्यावापृथिव्यौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - जगती

घृते꣡न द्या꣡वापृथिवी꣡ अभी꣡वृते
घृतश्रि꣡या घृतपृ꣡चा घृतावृ꣡धा
उर्वी꣡ पृथ्वी꣡ होतृवू꣡र्ये पुरो꣡हिते
ते꣡ इ꣡द् वि꣡प्रा ईळते सुम्न꣡म् इष्ट꣡ये

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhī́vr̥te ← √vr̥- (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, non-finite:PPP}

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ghr̥téna ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ghr̥tapŕ̥cā ← ghr̥tapŕ̥c- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ghr̥taśríyā ← ghr̥taśrī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ghr̥tāvŕ̥dhā ← ghr̥tāvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

hotr̥vū́rye ← hotr̥vū́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

pr̥thvī́ ← pr̥thú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

puróhite ← puróhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

urvī́ ← urú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

īḷate ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

iṣṭáye ← iṣṭí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ít ← ít (invariable)
{}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

घृ॒तेन॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । अ॒भीवृ॑ते॒ इत्य॒भिऽवृ॑ते । घृ॒त॒ऽश्रिया॑ । घृ॒त॒ऽपृचा॑ । घृ॒त॒ऽवृधा॑ ।
उ॒र्वी इति॑ । पृ॒थ्वी इति॑ । हो॒तृ॒ऽवूर्ये॑ । पु॒रोहि॑ते॒ इति॑ पु॒रःऽहि॑ते । ते इति॑ । इत् । विप्राः॑ । ई॒ळ॒ते॒ । सु॒म्नम् । इ॒ष्टये॑ ॥

• ghṛtena ← ghṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• abhīvṛte ← abhivṛ ← √vṛ
• [verb noun], nominative, dual
• “cover.”

• ghṛtaśriyā ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtaśriyā ← śriyāḥ ← śrī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• ghṛtapṛcā ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtapṛcā ← pṛcā ← pṛc
• [noun], nominative, dual, feminine

• ghṛtāvṛdhā ← ghṛtāvṛdh
• [noun], nominative, dual, feminine

• urvī ← uru
• [noun], nominative, dual, feminine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• pṛthvī ← pṛthu
• [noun], nominative, dual, feminine
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• hotṛvūrye ← hotṛ
• [noun], masculine
• “Hotṛ.”

• hotṛvūrye ← vūrye ← vūrya
• [noun], locative, singular, neuter
• “election.”

• purohite ← purodhā ← √dhā
• [verb noun], nominative, dual

• te ← tad
• [noun], accusative, dual, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• viprā ← viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• īﾱate ← īḍate ← īḍ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• sumnam ← sumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• iṣṭaye ← iṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine
• “seeking.”

द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ घृतेन उदकेन अभिवृते आवृते भवतः। घृतश्रिया उदकं श्रयन्त्यौ च घृतपृचा घृतसंपृक्ते च घृतावृधा घृतं वर्धयन्त्यौ च उर्वी विस्तीर्णे पृथ्वी प्रथिते च भवतः । होतृवूर्ये यज्ञे पुरोहिते यजमानैः पुरस्कृते च भवतः । विप्राः प्राज्ञा: स्तोतारः ते इत् द्यावापृथिव्यावेव इष्टये यज्ञाय। ‘होत्रा इष्टिः’ इति यज्ञनामसु पाठात् । सुम्नं सुखम् ईळते याचन्ते । सुखे सति हि यागाः प्रवर्तन्ते ॥

English translation:

“You are surrounded, Heaven and Earth, by water; you are the asylum of water; imbued with water; the augmenters of water; vast and manifold; you are first propitiated in the sacrifice; the pious pray to you for happiness, that the sacrifice (may be celebrated).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pray to you: īḷate sumnam iṣṭaye, ask happiness for the sacrifice; for, where there is happiness, sacrifices proceed, sukhe sati yāgaḥ pravartante

Heaven and Earth, covered over with ghee, glorious with ghee, mixing with ghee, strong through ghee,
wide and broad, set in front at the choosing of the Hotar—just these two do the inspired poets reverently invoke, to seek their favor.

The ghee vs., with four instances in the 1st hemistich, echoing in the first word of the hymn ghṛtávatī. There is also some recycling and remixing of vocab.: 1a abhiśríyā : 4ab abhī́-vṛte ghṛta-śríyā, as well as outright repetition: 1b / 4c urvī́ pṛthvī́.

The third pāda contains a ritual pun, “set in front at the choosing of the Hotar priest” (hotṛvū́rye puróhite): purohité here modifies H+E, but ordinarily it is the Hotar priest himself who is “set in front.”

Enclosed in fatness, Heaven and Earth are bright therewith: they mingle with the fatness which they still increase.
Wide, broad, set foremost at election of the priest, to them the singers pray for bliss to further them.

In Schmalz gehüllt sind Himmel und Erde, schmalzverschönt, schmalzgetränkt, schmalzreich. Weit, breit haben sie bei der Hotriwahl den Vorrang. Sie rufen die Beter an, um ihre Gunst zu suchen.

Den Himmel und die Erde, die mit Fett umhüllt, mit Fett durchtränkt, Fett schenken, und am Fett sich freun, Die weiten, breiten, besten bei der Priesterwahl, die flehn die Sänger recht um Hulderlangung an.

Жиром окутаны Небо-и-Земля,
Жиром украшены, жиром насыщены, жиром взращены.
Далекие, широкие, (они как) двое, поставленных во главе при выборах хотара.
Это их зовут вдохновенные в поисках милости.

• द्यावापृथिव्यौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• जगती
• निषादः

फिर वे कैसे हैं और क्या प्राप्त कराते हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्या ! जो (विप्राः) मेधावी बुद्धिमान् पुरुष (घृतेन) जल से तथा (उर्वी) बहुत गुण और पदार्थों से युक्त (अभीवृते) सब ओर से वर्त्तमान (घृतश्रिया) अत्यन्त प्रकाश वा अवकाश धन जिनका (घृतपृचा) जो प्रकाश वा जल से अच्छे प्रकार सम्बन्ध किये हुए और (घृतावृधा) तेज से बढ़ते हैं तथा (होतृवूर्ये) होता जन से स्वीकार होते और (पुरोहिते) आगे से हित को धारण करते हुए (इष्टये) सङ्ग के लिये (पृथ्वी) बहुत विस्तारयुक्त जो (द्यावापृथिवी) बिजुली और अन्तरिक्ष हैं उनकी (ईळते) प्रशंसा करते हैं (ते, इत्) वे ही सब से (सुम्नम्) सुख पाते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे उत्तम बुद्धिमान् जन बिजुली और अन्तरिक्ष की विद्या को जान के कार्यों में लगाते हैं, वैसे तुम भी उनका प्रयोग करो ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! ये विप्रा घृतेन युक्ते उर्वी अभीवृते घृतश्रिया घृतपृचा घृतावृधा होतृवूर्ये पुरोहिते इष्टये पृथ्वी द्यावापृथिवी ईळते त इत्सर्वेभ्यः सुम्नं लभन्ते ॥४॥

पुनस्ते कीदृश्यौ किं प्रापयतश्चेत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (घृतेन) उदकेन (द्यावापृथिवी) विद्युदन्तरिक्षे (अभीवृते) येऽभितो वर्त्तेते (घृतश्रिया) घृतं प्रदीपनमवकाशनञ्च श्रीर्ययोस्ते (घृतपृचा) घृतेन प्रदीपनेनोदकेन वा सम्पृक्ते (घृतावृधा) घृतेन तेजसा वर्धेते (उर्वी) बहुगुणद्रव्ययुक्ते (पृथ्वी) विस्तीर्णे (होतृवूर्य्ये) होतारो व्रियन्ते ययोस्ते (पुरोहिते) पुरस्ताद्धितं दधत्यौ (ते) (इत्) (विप्राः) मेधाविनः (ईळते) स्तुवन्ति (सुम्नम्) सुखम् (इष्टये) सङ्गतये ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यथा प्राज्ञा विद्युतोऽन्तरिक्षस्य च विद्यां विज्ञाय कार्येषु संप्रयुञ्जते तथैते यूयमपि सम्प्रयुङ्ध्वम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जसे उत्तम बुद्धिमान लोक विद्युत व अंतरिक्षाची विद्या जाणून त्यांना कार्यात संयुक्त करतात तसा प्रयोग तुम्हीही करा. ॥ ४ ॥

• देवता - द्यावापृथिव्यौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - जगती

म꣡धु नो द्या꣡वापृथिवी꣡ मिमिक्षताम्
मधुश्चु꣡ता मधुदु꣡घे म꣡धुव्रते
द꣡धाने यज्ञं꣡ द्र꣡विणं च देव꣡ता
म꣡हि श्र꣡वो वा꣡जम् अस्मे꣡ सुवी꣡रियम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

mimikṣatām ← √myakṣ- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

madhudúghe ← madhudúgha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

madhuścútā ← madhuścút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

mádhuvrate ← mádhuvrata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ca ← ca (invariable)
{}

dádhāne ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

devátā ← devátā (invariable)
{}

dráviṇam ← dráviṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

मधु॑ । नः॒ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । मि॒मि॒क्ष॒ता॒म् । म॒धु॒ऽश्चुता॑ । म॒धु॒दुघे॒ इति॑ म॒धु॒ऽदुघे॑ । मधु॑व्रते॒ इति॒ मधु॑ऽव्रते ।
दधा॑ने॒ इति॑ । य॒ज्ञम् । द्रवि॑णम् । च॒ । दे॒वता॑ । महि॑ । श्रवः॑ । वाज॑म् । अ॒स्मे इति॑ । सु॒ऽवीर्य॑म् ॥

• madhu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• mimikṣatām ← mikṣ
• [verb], dual, Perfect imperative
• “season.”

• madhuścutā ← madhuścut
• [noun], nominative, dual, feminine

• madhudughe ← madhu
• [noun], neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• madhudughe ← dughe ← dugha
• [noun], nominative, dual, feminine
• “yielding.”

• madhuvrate ← madhu
• [noun], neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• madhuvrate ← vrate ← vrata
• [noun], nominative, dual, feminine
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• dadhāne ← dhā
• [verb noun], nominative, dual
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• draviṇaṃ ← draviṇam ← draviṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; money; jewel.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• devatā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Hindu deity; Deva; deity; idol; devatā [word]; divinity; temple.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• śravo ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• suvīryam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryam ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

मधुश्चुता उदकस्य क्षारयित्र्यौ मधुदुघे उदकदोग्ध्र्यौ मधुव्रते उदकार्थकर्माणौ देवता देवताभूते अस्मे अस्मासु यज्ञं द्रविणं धनं च महि महत् श्रवः यशः वाजम् अन्नं सुवीर्यं सुवीरत्वं च दधाने ददत्यौ द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ नः अस्मान् मधु मधुना ॥ तृतीयैकवचनस्य लुक् ॥ मिमिक्षतां सिञ्चताम् ॥

English translation:

“May Heaven and Earth, the effusers of water, the milkers of water, dischargers of the functions of water, divinities, the promoters of sacrifice, the bestowers of wealth, of renown, of food, of male posterity, combine together.”

Let Heaven and Earth trickle honey on us, the two dripping with honey, milking out honey, having honeyed commandments,
through their divinity establishing sacrifice for themselves, and material wealth, great fame, the prize of victory, and an abundance of heroes for us.

In b madhudúghe reprises the same word in the same metrical position in 1b.

What ‘having honeyed commandments’ refers to is not clear to me; it is a hapax and picks up similarly pāda-final śúci-vrate ‘of pure commandments’ (2b) and sávratā ‘having the same commandments’ (3d).

I configure cd slightly differently from the standard, which takes yajñáṃ dráviṇaṃ ca as what H+E establish for the gods and the misc. acc. in d as what they do for us. My interpr. is informed by two passages in the immediately preceding hymn: VI.69.1 juṣéthāṃ yajñáṃ dráviṇaṃ ca dhattam “enjoy the sacrifice and confer wealth” and VI.69.6 dráviṇam dhattam asmé “confer wealth on us.” In both passages dráviṇam is implicitly or explicitly meant for us, while in the 1st yajñám is meant for the gods to enjoy. This matches the use of dráviṇa- elsewhere: it’s what mortals want and gods confer on them. I therefore construe dráviṇam as the first member of the complex NP to be taken with asmé in d (dráviṇaṃ ca … máhi śrávo vā́jam … suvī́ryam. Geldner (n. 5c) recognizes the problem but chooses to go with the pāda division. My interpr. has the further advantage of not having to take devátā as an honorary dative, but rather with the instr. value that it should have.

May Heaven and Earth pour down the balmy rain for us, balm-dropping, yielding balm, with balm upon your path,
Bestowing by your Godhead sacrifice and wealth, great fame and strength for us and good heroic might.

Himmel und Erde, die honigtriefenden, honigmilchenden, honigwirkenden sollen uns Honig bereiten, den Göttern Opfer und Wohlstand einbringend, uns großen Ruhm, Lohn und Meisterschaft.

Lasst strömen uns, o Erd’ und Himmel, Süssigkeit, die Meth ihr träufelt, Süsses strömt, süss wirkende, Die Opfer ihr und Gaben zu den Göttern bringt und grossen Ruhm zu uns und Labung, Heldenkraft.

Медом пусть оросят нас Небо-и-Земля,
(Те, что) мед источают, медом доятся, чей завет - мед,
Те, что устанавливают жертву и имущество среди богов,
Великую славу, награду, богатство из героев для нас.

• द्यावापृथिव्यौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उनसे क्या करने योग्य है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशको ! जो (मधुश्चुता) मधुर जल के वर्षाने और (मधुदुघे) मधुर जल से काम पूरे करने (मधुव्रते) जिनके मधुर काम (देवता) जो दिव्यरूप (अस्मे) हम लोगों में (यज्ञम्) सङ्गतिमय व्यवहार (द्रविणम्) धन (महि) महान् (श्रवः) अन्न (वाजम्) विज्ञान (सुवीर्यम्, च) और उत्तम पराक्रम को भी (दधाने) स्थापन करते हुए (द्यावापृथिवी) सूर्य और भूमि यह दोनों पदार्थों वर्त्तमान हैं, उनसे तुम (नः) हमारे लिये (मधु) मधुर जल के (मिमिक्षतम्) सींचने की इच्छा करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे भूमि और सूर्य्य सत्य कर्मयुक्त, इच्छा पूरी करने और मधुरादि रस देने, धन, अन्न, बल और विज्ञान के बढ़ानेवाले हों, वैसे अनुष्ठान करो ॥५॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ ! ये मधुश्चुता मधुदुघे मधुव्रते देवताऽस्मे यज्ञं द्रविणं महि श्रवो वाजं सुवीर्यं च दधाने द्यावापृथिवी वर्त्तेते ताभ्यां युवां नो मधु मिमिक्षताम् ॥५॥

पुनस्ताभ्यां किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मधु) मधुरमुदकम्। मध्वित्युदकनाम। (निघं०१.१२)। (नः) अस्मभ्यम् (द्यावापृथिवी) सूर्य्यभूमी (मिमिक्षताम्) मेढुमिच्छतम् (मधुश्चुता) मधूदकस्य वर्षयित्र्यौ (मधुदुघे) ये मधुनोदकेन दुग्धः कामान् प्रपूरयतस्ते (मधुव्रते) मधूनि व्रतानि कर्माणि ययोस्ते (दधाने) (यज्ञम्) सङ्गतिमयं व्यवहारम् (द्रविणम्) धनम् (च) (देवता) दिव्यस्वरूपे (महि) महत् (श्रवः) अन्नम् (वाजम्) विज्ञानम् (अस्मे) अस्मासु (सुवीर्यम्) उत्तमपराक्रमम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यथा भूमिसूर्य्यौ सत्यकर्माणाविच्छापूरकौ मधुरादिरसप्रदौ धनान्नबलविज्ञानवर्धकौ स्यातां तथाऽनुतिष्ठन्तु ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जशी भूमी व सूर्य सत्यकर्मी, इच्छापूर्ती करणारे, मधुर रस इत्यादी देणारे, धन, अन्न, बल व विज्ञान वृद्धी करणारे असतात तसे तुम्हीही अनुष्ठान करा. ॥ ५ ॥

• देवता - द्यावापृथिव्यौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - जगती

ऊ꣡र्जं नो द्यउ꣡श् च पृथिवी꣡ च पिन्वताम्
पिता꣡ माता꣡ विश्ववि꣡दा सुदं꣡ससा
संरराणे꣡ रो꣡दसी विश्व꣡शम्भुवा
सनिं꣡ वा꣡जं रयि꣡म् अस्मे꣡ स꣡म् इन्वताम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ca ← ca (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pinvatām ← √pinv- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ū́rjam ← ū́rj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sudáṁsasā ← sudáṁsas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

viśvavídā ← viśvavíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

saṁrarāṇé ← √rā- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, tense:PRF, voice:MED}

viśváśambhuvā ← viśváśambhū- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

invatām ← √i- 2 (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)
{}

saním ← saní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ऊर्ज॑म् । नः॒ । द्यौः । च॒ । पृ॒थि॒वी । च॒ । पि॒न्व॒ता॒म् । पि॒ता । मा॒ता । वि॒श्व॒ऽविदा॑ । सु॒ऽदंस॑सा ।
सं॒र॒रा॒णे इति॑ स॒म्ऽर॒रा॒णे । रोद॑सी॒ इति॑ । वि॒श्वऽश॑म्भुवा । स॒निम् । वाज॑म् । र॒यिम् । अ॒स्मे इति॑ । सम् । इ॒न्व॒ता॒म् ॥

• ūrjaṃ ← ūrjam ← ūrj
• [noun], accusative, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• dyauś ← dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• pinvatām ← pinv
• [verb], dual, Present imperative
• “swell; swell; overflow; abound.”

• pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• viśvavidā ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavidā ← vidā ← vid
• [noun], nominative, dual, feminine
• “conversant(p); aware(p); enlightened; understanding.”

• sudaṃsasā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudaṃsasā ← daṃsasā ← daṃsas
• [noun], nominative, dual, feminine

• saṃrarāṇe ← saṃrā ← √rā
• [verb noun], nominative, dual

• rodasī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• viśvaśambhuvā ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvaśambhuvā ← śambhuvā ← śambhu
• [noun], nominative, dual, feminine
• “kind; benevolent.”

• saniṃ ← sanim ← sani
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gain.”

• vājaṃ ← vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• invatām ← inv
• [verb], dual, Present imperative
• “bring; drive.”

पिता वर्षस्य सेक्तृत्वेन पितृभूता द्यौश्च माता धारकत्वेन मातृभूता पृथिवी च उभे नः अस्मभ्यम् ऊर्जम् अन्नं पिन्वतां यच्छताम् । किंच विश्वविदा विश्वं जानन्त्यौ विश्वस्य वेदयित्र्यौ वा सुदंससा सुकर्माणौ संरराणे परस्परोपकार्योपकारकभावेन सह रममाणे विश्वशंभुवा सर्वस्य भावयित्र्यौ रोदसी द्यावापृथिव्यौ अस्मे अस्मासु सनिं संभजनीयं पुत्रादिकं वाजं बलं रयिं धनं च समिन्वतां संप्रेरयताम् ॥ ॥ १४ ॥

English translation:

“May father Heaven, may mother Earth, who are all-knowing, and doers of good deeds, grant us sustenance; may Heaven and Earth, mutually co-operating and promoting the happiness of all, bestow upon us posterity, food, and riches.”

Nourishment let both Heaven and Earth swell for us—father and mother, all-knowing, of wondrous power.
Jointly bestowing, let the two World-Halves, beneficial for all, jointly impel gain, the prize of victory, and wealth to us.

On the grammatical pun that accounts for the disjoining of the dual dvandva dyā́vā-pṛthivī́, see comm. ad vs. 1. This disjoining is somewhat reminiscent of the same move in the previous hymn, where the dvandva índrā-víṣṇū appears in every vs. except the last, where not only are the two gods separated (índraś ca viṣṇo), but contend with each other. There is no contention here, but the grammatical shift is the same.

May Heaven and Earth make food swell plenteously for us, all-knowing Father, jother, wondrous in their works.
Pouring out bounties, may, in union, both the Worlds, all beneficial, send us gain, and power, and wealth.

Himmel und Erde sollen unsere Nahrung anschwellen, sie, die Vater und Mutter sind, die Allwissenden, gutes Wirkenden. Mitteilsam, allen zuträglich sollen die beiden Rodasi uns Verdienst, Gewinn, Besitz einbringen.

Die Erd’, der Himmel mögen stärken unsre Kraft, als Mutter, Vater, alles schenkend, thatenreich; Die gleichgesinnten Welten, alles segnenden, sie mögen Spende, Labung, Reichthum uns verleihn.

Пусть Небо-и-Земля сделают набухшей для нас питательную силу,
Отец (и) мать, всеведущие, совершающие чудесные деяния!
Два мира, вместе дарящие (богатство), благодатные для всех,
Пусть подтолкнут к нам успех, добычу, богатство!

• द्यावापृथिव्यौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• जगती
• निषादः

फिर वे कैसे किसके तुल्य और क्या करते हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (विश्वविदा) जिनसे सर्व सुख को प्राप्त होते हैं (सुदंससा) जिनसे सुन्दर काम सिद्ध होते हैं (संरराणे) जो अच्छे प्रकार सुख देते हैं और (विश्वशंभुवा) जो सब के लिये सुख की भावना कराते वे (रोदसी) बहुपदार्थयुक्त द्यावापृथिवी (अस्मे) हम लोगों में (सनिम्) अच्छे प्रकार विभाग को और (वाजम्) विज्ञान वा अन्न तथा (रयिम्) धन को (सम्, इन्वताम्) उत्तमता से व्याप्त हों तथा (पिता) पिता के समान (द्यौः) सूर्य्य वा विद्युत् अग्नि (च) और (माता) माता के समान (पृथिवी) भूमि (च) भी (नः) हमारे लिये (ऊर्जम्) अन्न वा पराक्रम को (पिन्वताम्) सुखपूर्वक परिपूर्ण करें, उनको यथावत् जानो ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! आप, जो सूर्य पिता के समान, जो पृथिवी माता के समान ये दोनों सर्व सुख देने वा धन और ऐश्वर्य्य की प्राप्ति कराने वा मङ्गल करानेवाले उत्तम क्रियायुक्त और बल वा पराक्रम देनेवाले वर्त्तमान हैं, उनको उत्तम यत्न के साथ कैसे न जानो ॥६॥ इस सूक्त में द्यावापृथिवी और उनके समान अध्यापक और उपदेश वा ऋत्विक्, और यजमानों के काम का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह सत्तरवाँ सूक्त और चौदहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! ये विश्वविदा सुदंससा संरराणे विश्वशंभुवा रोदसी अस्मे सनिं वाजं रयिं च समिन्वतां पितेव द्यौश्च मातेव पृथिवी च न ऊर्जं पिन्वतां ते यथावद्विजानन्तु ॥६॥

पुनस्ते कीदृश्यौ किंवत् किं कुरुत इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऊर्जम्) अन्नं पराक्रमं वा। ऊर्गित्यन्ननाम। (निघं०२.७)। (नः) अस्मभ्यम् (द्यौः) सूर्यो विद्युद्वा (च) (पृथिवी) भूमिः (च) (पिन्वताम्) सुखयेताम् (पिता) पितेव (माता) मातेव (विश्वविदा) विश्वं सर्वं विन्दति याभ्यां ते (सुदंससा) शोभनानि दंसांसि कर्माणि ययोस्ते (संरराणे) ये सम्यक्सुखं रातो दत्तस्ते (रोदसी) बहुपदार्थयुक्ते द्यावापृथिव्यौ (विश्वशंभुवा) विश्वस्मै शं सुखं भावुके (सनिम्) संविभागम् (वाजम्) विज्ञानमन्नं वा (रयिम्) श्रियम् (अस्मे) अस्मासु (सम्) सम्यक् (इन्वताम्) व्याप्नुताम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! भवन्तो यः सूर्य्यः पितेव या पृथिवी मातेवैते सर्वसुखप्रदे धनैश्वर्यप्रापिके मङ्गलनिमित्ते उत्तमक्रिये बलपराक्रमप्रदे वर्तेते ते प्रयत्नेन कथं न विजानन्तीति ॥६॥ अत्र द्यावापृथिव्योस्तद्वदध्यापकोपदेशकयोर्ऋत्विग्यजमानयोश्च कृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति सप्ततितमं सूक्तं चतुर्दशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमांलकार आहे. हे माणसांनो ! सूर्य पित्याप्रमाणे, पृथ्वी मातेप्रमाणे दोघेही सुख देणारे. धन ऐश्वर्याचे प्रापक, मंगलदायक, उत्तम क्रियाकारक, बल व पराक्रमयुक्त असतात. त्यांना तुम्ही प्रयत्नपूर्वक का जाणणार नाही? ॥ ६ ॥