०६८

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

श्रुष्टी᳓ वां यज्ञ᳓ उ᳓द्यतः सजो᳓षा
मनुष्व᳓द् वृक्त᳓बर्हिषो य᳓जध्यै
आ᳓ य᳓ इ᳓न्द्राव᳓रुणाव् इषे᳓ अद्य᳓
महे᳓ सुम्ना᳓य मह᳓ आवव᳓र्तत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
sajóṣāḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śruṣṭī́ ← śruṣṭí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

údyataḥ ← √yam- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

manuṣvát ← manuṣvát (invariable)

vr̥ktábarhiṣaḥ ← vr̥ktábarhis- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

yájadhyai ← √yaj- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:PRS}

ā́ ← ā́ (invariable)

adyá ← adyá (invariable)

índrāváruṇau ← índrāváruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

iṣé ← íṣ- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āvavártat ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sumnā́ya ← sumná- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

श्रु॒ष्टी । वा॒म् । य॒ज्ञः । उत्ऽय॑तः । स॒ऽजोषाः॑ । म॒नु॒ष्वत् । वृ॒क्तऽब॑र्हिषः । यज॑ध्यै ।
आ । यः । इन्द्रा॒वरु॑णौ । इ॒षे । अ॒द्य । म॒हे । सु॒म्नाय॑ । म॒हे । आ॒ऽव॒वर्त॑त् ॥

• śruṣṭī ← śruṣṭi
• [noun], instrumental, singular, feminine

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• yajña ← yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• udyataḥ ← udyam ← √yam
• [verb noun], nominative, singular
• “raise; prepare; begin; endeavor; specialize.”

• sajoṣā ← sajoṣāḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• manuṣvad ← manuṣvat
• [adverb]

• vṛktabarhiṣo ← vṛkta ← vṛj
• [verb noun]

• vṛktabarhiṣo ← barhiṣaḥ ← barhis
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Barhis; barhis [word].”

• yajadhyai ← yaj
• [verb noun]
• “sacrifice; worship; worship.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• indrāvaruṇāv ← indrāvaruṇau ← indrāvaruṇa
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Varuna; Indra.”

• iṣe ← iṣ
• [noun], dative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• mahe ← mah
• [noun], dative, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• sumnāya ← sumna
• [noun], dative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• maha ← mahe ← mah
• [noun], dative, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• āvavartat ← āvṛt ← √vṛt
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “melt; return; melt; to be reborn; turn; turn; revolve; roll.”

महे मंहनीयौ हे इन्द्रावरुणौ वां युवयोरर्थे श्रुष्टी क्षिप्रः । तथा च यास्कः - श्रुष्टीति क्षिप्रनामाशु अष्टीति ’ (निरु. ६. १२)। यज्ञः सोमः सजोषाः ऋत्विग्भिः सहितः अद्य आ समन्तात् उद्यतः प्रवृत्तः । यः सोमः मनुष्वत् मनोरिव वृक्तबर्हिषः स्तीर्णबर्हिषः यजमानस्य इषे अन्नार्थं महे महते सुम्नाय सुखाय च यजध्यै यष्टुं वाम् आववर्तत आवर्तयति ॥

English translation:

“Mighty Indra and Varuṇa, promptly has the Soma returned, engaged conscientiously (with the priests) to offer sacrifice to you to obtain food for him by whom, like Manu, the sacred grass has been clipped; he who (invited you hither) today for exceeding happiness.”

The sacrifice has been raised up in concert with obedience, for the man who has twisted the ritual grass to perform sacrifice to you two, as
Manu (did)—
(the sacrifice) that will turn Indra and Varuṇa here today for great
refreshment and for great favor.

Acdg. to Renou, kárman- is esp. associated with Indra, íṣ- with Viṣṇu, but I see no clear evidence of this.

pārá- ‘far shore’ and pāráya- ‘cause to cross [to the far shore]’ are of course etymologically related, and here they express allied notions: just as we cause Indra and Viṣṇu to reach the ‘far shore’ of their labor, so do they cause us to cross something unspecified, but quite possibly the reference is to completing the ritual.

HIS honouring rite whose grass is trimmed is offered swiftly to you, in Manu’s wise, accordant,
The rite which Indra-Varuna shall carry this day to high success and glorious issue.

Euch beiden vereint ist das Opfer dargebracht worden, dem Wort dessen gehorsam, der wie Manu das Barhis ausgelegt hat, um zu opfern, das Opfer, das heute Indra und Varuna zum Genuß, zu großem Wohlgefallen, zu großem herbringen soll.

Euch ist zu weihn des Streubereiters Opfer, das mit Erfolg nach Manus Art gereicht wird, Das heut zur Labung Varuna und Indra zu grosser Gunst herwenden mag, die grossen.

С послушанием вручена вам двоим совместно жертва
От (того,) кто расстелил жертвенную солому, чтобы почтить (вас,) подобно Ману,
(Жертва,) которая должна обратить сегодня Митру-Варуну
К великому процветанию (нашему), к великой милости (к нам).

• इन्द्रावरुणौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब ग्यारह ऋचावाले अड़सठवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में विद्वानों को अच्छे प्रकार कौन पढ़ाने चाहियें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रावरुणौ) वायु और बिजुली के समान अध्यापक और उपदेशको ! (यः) जो (उद्यतः) उद्योगी (सजोषाः) अपने आत्मा के तुल्य औरों का प्रीति से सेवन करता (मनुष्यवत्) मनुष्य के तुल्य (वृक्तबर्हिषः) संक्षोभित किया जल जिसने उसका और (वाम्) तुम्हारा (यज्ञः) सङ्ग करने योग्य शिष्य (आ, यजध्यै) अच्छे प्रकार सङ्ग करने को (अद्य) आज (महे) महान् (सुम्नाय) सुख वा (महे) बहुत (इषे) विज्ञान वा अन्न के लिये (श्रुष्टी) शीघ्र (आववर्त्तत्) अच्छे प्रकार वर्त्तमान है, उसको तुम दोनों पढ़ाओ ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे पढ़ाने और उपदेश करनेवालो ! जो आप लोगों के सुख के लिये प्रयत्न करते हुए पुरुषार्थी, प्रीतिमान्, शीघ्रकारी वर्त्तमान हैं उन पवित्र, जितेन्द्रिय, धार्मिक विद्यार्थियों को निरन्तर सत्य का उपदेश करो ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्रावरुणौ ! य उद्यतस्सजोषा मनुष्यवद्वृक्तबर्हिषो वां यज्ञ आ यजध्या अद्य महे सुम्नाय मह इषे श्रुष्ट्याववर्त्ततं युवामध्यापयेतम् ॥१॥

अथ विद्वद्भिः के सम्यगध्यापनीया इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (श्रुष्टी) सद्यः (वाम्) युवयोः (यज्ञः) सङ्गमनीयः शिष्यः (उद्यतः) उद्योगी (सजोषाः) स्वात्मवदन्येषां प्रीत्या सेवकः (मनुष्वत्) मनुष्येण तुल्यः (वृक्तबर्हिषः) वृक्तं छेदितं बर्हिरुदकं येन तस्य। बर्हिरित्युदकनाम। (निघं०१.१३) (यजध्यै) यष्टुं सङ्गन्तुम् (आ) (यः) (इन्द्रावरुणौ) वायुविद्युताविवाऽध्यापकोपदेशकौ (इषे) विज्ञानायाऽन्नाय वा (अद्य) इदानीम् (महे) महते (सुम्नाय) सुखाय (महे) महते (आववर्त्तत्) समन्ताद्वर्तते ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापकोपदेशका ! ये भवतां सुखाय प्रयतमानाः पुरुषार्थिनः प्रीतिमन्त आशुकारिणो वर्त्तन्ते तान् पवित्राञ्जितेन्द्रियान् धार्मिकान् विद्यार्थिन सततं सत्यमुपदिशत ॥१॥

या सूक्तात वरुणप्रमाणे राजा प्रजेच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक व उपदेशकांनो ! जे तुमच्या सुखासाठी प्रयत्नशील, पुरुषार्थी, प्रिय व गतिमान असतात त्या पवित्र जितेंद्रिय, धार्मिक विद्यार्थ्यांना सतत सत्याचा उपदेश करा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ता᳓ हि᳓ श्र᳓यिष्ठा+ देव᳓ताता तुजा᳓
शू᳓राणां᳐ श᳓विष्ठा ता᳓ हि᳓ भूत᳓म्
मघो᳓ना᳐म् मं᳓हिष्ठा तुविशु᳓ष्म
ऋते᳓न वृत्रतु᳓रा स᳓र्वसेना

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devátātā ← devátāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

hí ← hí (invariable)

śréṣṭhā ← śréṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tujā́ ← túj- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

bhūtám ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

śáviṣṭhā ← śáviṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

śū́rāṇām ← śū́ra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

maghónām ← maghávan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

máṁhiṣṭhā ← máṁhiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tuviśúṣmā ← tuviśúṣma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

r̥téna ← r̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sárvasenā ← sárvasena- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

vr̥tratúrā ← vr̥tratúr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ता । हि । श्रेष्ठा॑ । दे॒वऽता॑ता । तु॒जा । शूरा॑णाम् । शवि॑ष्ठा । ता । हि । भू॒तम् ।
म॒घोना॑म् । मंहि॑ष्ठा । तु॒वि॒ऽशुष्मा॑ । ऋ॒तेन॑ । वृ॒त्र॒ऽतुरा॑ । सर्व॑ऽसेना ॥

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• śreṣṭhā ← śreṣṭha
• [noun], nominative, dual, masculine
• “best; better; chief(a); beautiful.”

• devatātā ← devatāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “deity; Deva.”

• tujā ← tuj
• [noun], instrumental, singular, feminine

• śūrāṇāṃ ← śūrāṇām ← śūra
• [noun], genitive, plural, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• śaviṣṭhā ← śaviṣṭha
• [noun], nominative, dual, masculine
• “mighty.”

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• bhūtam ← bhū
• [verb], dual, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• maghonām ← maghavan
• [noun], genitive, plural, masculine
• “big.”

• maṃhiṣṭhā ← maṃhiṣṭha
• [noun], nominative, dual, masculine
• “big.”

• tuviśuṣma ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuviśuṣma ← śuṣmaḥ ← śuṣma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• ṛtena ← ṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• vṛtraturā ← vṛtra
• [noun], neuter
• “enemy.”

• vṛtraturā ← turā ← tura
• [noun], nominative, dual, masculine
• “powerful; noble; noble.”

• sarvasenā ← sarva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• sarvasenā ← senā
• [noun], nominative, dual, masculine
• “army; senā [word]; armament.”

हे इन्द्रावरुणौ ता तौ प्रसिद्धौ युवां श्रेष्ठा श्रेष्ठौ देवताता देवतातौ यज्ञे। ’ इष्टिः देवताता ’ इति यज्ञनामसु पाठात् । तुजा धनानां प्रेरकौ हि भूतं भवतम् । किंच ता तौ हि युवां शूराणां मध्ये शविष्ठा अतिशयेन बलवन्तौ भूतम् । किंच मघोनां दानवतां मंहिष्ठा दातृतमौ तुविशुष्मा बहुबलौ ऋतेन सत्येन वृत्रतुरा शत्रूणां हिंसकौ सर्वसेना कृत्स्नसेनौ च भूतमिति ॥

English translation:

“You two are the principal (divinities) at the worship of the gods; the distributors of wealth; the most vigorous of heroes; the most liberal among the opulent; possessed of vast strength; destroyers of foes by truth; entire hosts (of yourselves).”

For you two are the most glorious among the gods with your thrusting, and you two are the mightiest of mighty warriors,
the most bountiful of bountiful benefactors, powerfully forceful, fully armed, overcoming obstacles by truth.

It is striking – and perhaps a little insulting – to refer to the gods Indra and Viṣṇu as soma-holding tubs, though of course once they have drunk the soma, that is what, in effect, they are. This image recurs in 6d.

The two heavy pres. passive participles śasyámānāḥ and gīyámānāsaḥ seem meant to convey that the sacrifice is currently ongoing, hence my “as they are being …” In d arkaíḥ is taken by Geldner and Renou as referring to the chants of the sacrifice, and in the context of recitation and singing this sense is clearly the principal one. Both Geldner and Renou interpr. the instr. as meaning “in the form of,” and I have followed them in the published translation – though an instr. of accompaniment “along with chants” would also be possible. I further think the word is a pun, with the secondary sense “along with the rays (of the sun)” as often (e.g., VI.4.6). This would be a temporal designation of dawn, when the sacrifice is taking place. That the next vs. contains a similar pun (in my view) supports such an interpr. here.

For at Gods’ worship they are best through vigour; they have become the strongest of the Heroes;
With mighty strength, most liberal of the Princes, Chiefs of the host, by Law made Vrtra’s slayers.

Denn ihr beide seid die Ersten in der Götterschaft an Eifer, denn ihr seid die Tapfersten unter den Tapferen, die Freigebigsten unter den Freigebigen, die Mutvollen, die durch das Gesetz mit voller Wehr die Feinde überwinden.

Denn ihr ja seid die eifrigsten der Götter, die stärksten seid ihr unter starken Helden, Sehr kräftige, der Geber gabenreichste, mit ganzer Schar in Wahrheit Feindbezwinger.

Ведь вы оба лучшие среди богов по силе нападения,
Храбрейшие из храбрых вы ведь будете,
Щедрейшие из щедрых, с сильным напором,
Обладатели целого войска, побеждающего врагов по закону.

• इन्द्रावरुणौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर कौन यहाँ राजजन उत्तम और सत्कार करने योग्य हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (हि) ही (देवताता) सत्यव्यवहार यज्ञ में (श्रेष्ठा) उत्तम (तुजा) दुष्टों की हिंसा करनेवाले (शूराणाम्) निर्भय जनों में (शविष्ठा) अतीव बलवान् (भूतम्) होते हैं और जो (हि) निश्चय के साथ (मघोनाम्) धनाढ्यों के बीच (मंहिष्ठा) अतीव सत्कार करने योग्य (ऋतेन) सत्य आचरण से (तुविशुष्मा) बहुत बल और सेना से युक्त (वृत्रतुरा) जो मेघ के समान बढ़े हुए शत्रुओं का विनाश करनेवाले (सर्वसेना) समग्र सेनाओं से युक्त सभा और सेनाधीश वर्त्तमान हैं (ता) वे सत्कार करने योग्य हैं और (ता) वे ही उत्तम अधिकार में स्थापन करने योग्य हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो सत्य न्याय से प्रजा की पालना करने में प्रयत्न करते हुए, सब प्रकार की विद्या और सर्वोत्तम सेनाओं से युक्त, दुष्टों की हिंसा से श्रेष्ठ, धनाढ्य और वीर-पुरुषों की रक्षा करनेवाले होवें, वे धन्यवाद के योग्य हैं ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यौ हि देवताता श्रेष्ठा तुजा शूराणां शविष्ठा भूतं यौ हि मघोनां मध्ये मंहिष्ठा ऋतेन तुविशुष्मा वृत्रतुरा सर्वसेना सभासेनेशौ वर्त्तेते ता सत्कर्त्तव्यौ ता ह्युत्तमाधिकारे स्थापनीयौ ॥२॥

पुनः केऽत्र राजजना उत्तमाः पूजनीयाश्चेत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ता) तौ (हि) यतः (श्रेष्ठा) उत्तमौ (देवताता) देवतातौ सत्ये व्यवहारे यज्ञे (तुजा) दुष्टानां हिंसकौ (शूराणाम्) निर्भयानाम् (शविष्ठा) अतिशयेन बलवन्तौ (ता) तौ (हि) खलु (भूतम्) भवतः (मघोनाम्) धनाढ्यानाम् (मंहिष्ठा) अतिशयेन पूजनीयौ (तुविशुष्मा) बहुबलसेनायुक्तौ (ऋतेन) सत्याचरणेन (वृत्रतुरा) यौ वृत्राणां मेघवदुन्नतानां शत्रूणां तुरौ हिंसकौ (सर्वसेना) समग्राः सेना ययोस्तौ ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये सत्येन न्यायेन प्रजापालने प्रयतमानाः सर्वविद्याः सर्वोत्तमसेना दुष्टानां हिंसनेन श्रेष्ठानां धनाढ्यानां वीरपुरुषाणां च रक्षकाः स्युस्ते धन्यवादार्हाः सन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे खऱ्या न्यायाने प्रजेचे पालन करण्याचा प्रयत्न करतात, सर्व प्रकारच्या विद्या व सेनेने युक्त होऊन दुष्टांची हिंसा व श्रेष्ठ, धनवान, वीर पुरुषांचे रक्षक असतात ते धन्यवादास पात्र असतात. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ता᳓ गृणीहि नमसि᳓येभिः शूषइः᳓
सुम्ने᳓भिर् इ᳓न्द्राव᳓रुणा चकाना᳓
व᳓ज्रेणान्यः᳓ श᳓वसा ह᳓न्ति वृत्रं᳓
सि᳓षक्ति अन्यो᳓ वृज᳓नेषु वि᳓प्रः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gr̥ṇīhi ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

namasyèbhiḥ ← namasyà- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śūṣaíḥ ← śūṣá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

cakānā́ ← √kā- (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, tense:PRF, voice:MED}

índrāváruṇā ← índrāváruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sumnébhiḥ ← sumná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hánti ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vájreṇa ← vájra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

síṣakti ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥jáneṣu ← vr̥jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

ता । गृ॒णी॒हि॒ । न॒म॒स्ये॑भिः । शू॒षैः । सु॒म्नेभिः । इन्द्रा॒वरु॑णा । च॒का॒ना ।
वज्रे॑ण । अ॒न्यः । शव॑सा । हन्ति॑ । वृ॒त्रम् । सिस॑क्ति । अ॒न्यः । वृ॒जने॑षु । विप्रः॑ ॥

• tā ← tad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• gṛṇīhi ← gṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “praise.”

• namasyebhiḥ ← namasya
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “honorable; august; respectful; esteemed.”

• śūṣaiḥ ← śūṣa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “song; energy.”

• sumnebhir ← sumnebhiḥ ← sumna
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• indrāvaruṇā ← indrāvaruṇa
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Varuna; Indra.”

• cakānā ← kan
• [verb noun], accusative, dual
• “like; delight; desire.”

• vajreṇānyaḥ ← vajreṇa ← vajra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• vajreṇānyaḥ ← anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• hanti ← han
• [verb], singular, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vṛtraṃ ← vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• siṣakty ← siṣakti ← sac
• [verb], singular, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• anyo ← anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• vṛjaneṣu ← vṛjana
• [noun], locative, plural, neuter
• “community; settlement.”

• vipraḥ ← vipra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

हे भरद्वाज नमस्येभिः स्तुत्यैः शूषैः बलैः । ’ शूषम् ’ इति बलनामसु पाठात् । सुम्नेमिः। सुखैश्च सर्वैः चकाना स्तुतौ॥ कायतिः शब्दकर्मा । तस्य लिटः कानचि रूपमिदम् ॥ ता ताविन्द्रावरुणौ गृणीहि स्तुहि । अन्यः तयोरन्य इन्द्रः वृत्रं वृत्रनामकमसुरं वज्रेण हन्ति । अन्यः वरुणः विप्रः प्राज्ञः वृजनेषु स्तोतॄणामुपद्रवेषु रक्षितुं शवसा बलेन सिषक्ति संगच्छते ॥

English translation:

“Praise Mitra and Varuṇa, renowned or all glorious energies and enjoyment; one of whom slays Vṛtra with the thunderbolt, the other, intelligent by his might, comes to the aid (of the pious when) in difficulties.”

By reason of their favors, sing to Indra and Varuṇa, who take delight, with forceful, reverential (songs).
The one smites Vr̥tra with his might and mace; the other as inspired poet attends upon the (ritual) enclosures.

dráviṇo dádhānā in b is essentially the same VP as dráviṇam … dhattam in 1c. I do not know why the s-stem drávinas- was substituted for the thematic dráviṇa-, esp. as the acc. of the latter, dráviṇam, would fit the meter just as well. The first VP, dráviṇaṃ dhattam, reappears in 6c.

There are other echoes of previous vss.: 3cd sáṃ vām … sám repeats 1a, and matīnā́m in c both repeats the same word in the same metrical position in 2a and anticipates it in 4c.

The 2nd half of this vs. is structured like that of vs. 2, esp. pāda d, where both 2d and 3d have the form PREV stómāsaḥ PRES.PASS.PART. INSTR.(‘song’)-aiḥ. The instr.

could, as in the previous vs., express accompaniment.

As in 2, I see a pun here: because of the etym. figure añjantv aktúbhiḥ “let them anoint with ointments,” the principal sense of aktú- must be ‘ointment’, here metaphorical for the “ointments of thoughts.” But instr. aktúbhiḥ often means ‘through the nights’, as in the phrase dyúbhir aktúbhiḥ “through the days and the nights” (e.g., I.112.25), and I see this temporal sense here as well.

Praise those Twain Gods for powers that merit worship, Indra and Varuna, for bliss, the joyous.
One with his might and thunderbolt slays Vrtra; the other as a Sage stands near in troubles.

Lobe die beiden mit ehrfürchtigen Aufmunterungen, Indra und Varuna, die wegen ihrer Gunsterweisung begehrt sind. Der eine schlägt mit der Keule kraftvoll den Vritra, der andere ist im Bunde der Götter als Weisheitskünder zugegen.

Sie preise nun mit ehrfurchtsvollen Liedern, die sang-erfreuten Varuna und Indra; Der eine schlägt mit Blitz und Kraft den Vritra, der andre hilft als weiser in Gemeinden.

Воспевай их обоих в почтительных песнях,
Индру-Варуну, радующихся проявлениям уважения.
Один (из них) с силой убивает ваджрой Вритру,
Другой, вдохновенный, сопровождает его в общинах.

• इन्द्रावरुणौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वे कैसे हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् जन (विप्रः) मेधावी बुद्धिमान् ! आप जिनमें से (अन्यः) सूर्य वा बिजुली (वज्रेणः) किरण समूह के समान शस्त्रास्त्र और (शवसा) बल से (वृत्रम्) मेघ के समान शत्रु को (हन्ति) मारते हैं और जो (अन्यः) वायु के समान (वृजनेषु) मार्ग वा बलों में (सिषक्ति) सींचता है (ता) उन दोनों (इन्द्रावरुणा) वायु और बिजुली के समान (सुम्नेभिः) सुखों से (चकाना) कामना करते हुए (शूषैः) बलों और (नमस्येभिः) अन्नों के बीच सिद्ध हुए पदार्थों से सत्कार को प्राप्त हुओं की (गृणीहि) प्रशंसा करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो सभापति और सेनापति, सूर्य और वायु के समान प्रजा के पालनेवाले, उत्तम सेनाजनों से दुष्टों को निवारनेवाले, मेघों के समान प्रजाजनों को कामनाओं से पूरित करते हैं, वे सब से सत्कार करने योग्य हैं ॥३॥

अन्वय: हे विद्वन् विप्रस्त्वं ययोरन्यो वज्रेण शवसा वृत्रं हन्ति। अन्यो वृजनेषु सिषक्ति तेन्द्रावरुणेव सुम्नेभिश्चकाना शूषैर्नमस्येभिः सत्कृतौ गृणीहि ॥३॥

पुनस्तौ कीदृशावित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ता) तौ (गृणीहि) प्रशंस (नमस्येभिः) नमस्स्वन्नेषु भवैः (शूषैः) बलैः (सुम्नेभिः) सुखैः (इन्द्रावरुणा) वायुविद्युताविव (चकाना) कामयमानौ (वज्रेण) किरणसमूहेनेव शस्त्राऽस्त्रेण (अन्यः) सूर्यो विद्युद्वा (शवसा) बलेन (हन्ति) (वृत्रम्) मेघमिव शत्रुम् (सिषक्ति) सिञ्चति (अन्यः) वायुरिव (वृजनेषु) मार्गेषु बलेषु वा (विप्रः) मेधावी ॥३॥

भावार्थभाषाः - यौ सभासेनेशौ सूर्यवायुवत् प्रजापालकावुत्तमैः सैन्यैर्दुष्टनिवारकौ मेघवत् प्रजाः कामैः पूरयतस्तौ सर्वैः सत्कर्त्तव्यौ ॥३॥

भावार्थभाषाः - जे सभापती व सेनापती सूर्य व वायूप्रमाणे प्रजेचे पालन करतात, उत्तम सेनेने दुष्टांचे निवारण करतात, मेघाप्रमाणे प्रजाजनांच्या कामना पूर्ण करतात ते सत्कार करण्यायोग्य असतात. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ग्ना᳐᳓श् च य᳓न् न᳓रश् च वावृध᳓न्त
वि᳓श्वे देवा᳓सो नरां᳐᳓ स्व᳓गूर्ताः
प्र᳓ एभ्य इन्द्रावरुणा महित्वा᳓
दियउ᳓श् च · पृथिवि भूतम् उर्वी᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

gnā́ḥ ← gnā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vāvr̥dhánta ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRF, voice:MED}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

narā́m ← nár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

svágūrtāḥ ← svágūrta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

víśve ← víśva- (nominal stem)

ebhyaḥ ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

indrāvaruṇā ← índrāváruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

mahitvā́ ← mahitvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

bhūtam ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivi ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

urvī́ ← urú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ग्नाः । च॒ । यत् । नरः॑ । च॒ । व॒वृ॒धन्त॑ । विश्वे॑ । दे॒वासः॑ । न॒राम् । स्वऽगू॑र्ताः ।
प्र । ए॒भ्यः॒ । इ॒न्द्रा॒व॒रु॒णा॒ । म॒हि॒ऽत्वा । द्यौः । च॒ । पृ॒थि॒वि॒ । भू॒त॒म् । उ॒र्वी इति॑ ॥

• gnāś ← gnāḥ ← gnā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “goddess.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yan ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• naraś ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vāvṛdhanta ← vṛdh
• [verb], plural, Plusquamperfect
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devāso ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• narāṃ ← narām ← nṛ
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• svagūrtāḥ ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svagūrtāḥ ← gūrtāḥ ← gur
• [verb noun], nominative, plural

• praibhya ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• praibhya ← ebhyaḥ ← idam
• [noun], ablative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• indrāvaruṇā ← indrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Indra.”

• mahitvā ← mahitva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• dyauś ← dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• pṛthivi ← pṛthivī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• bhūtam ← bhū
• [verb], dual, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• urvī ← uru
• [noun], nominative, dual, feminine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

नरां नृणां मनुष्याणां मध्ये ग्नाश्च स्त्रियश्च । ‘मेना ग्ना इति स्त्रीणाम् ’ (निरु. ३. २१) इति यास्कवचनात् । नरश्च पुरुषाश्च विश्वे सर्वे देवासः देवाः स्तोतारः ॥ देवासः इत्यत्र ‘ पुमान् स्त्रिया ’ इत्येकशेषात् देव्यश्च देवाश्च देवास इति निदेशः पुंवन्निर्देशः ॥ स्वगूर्ताः स्वयमुद्यताः यत् यदा ववृधन्त स्तुतिभिर्वर्धयन्ते तदा हे इन्द्रावरुणौ महित्वा महत्त्वयुक्तौ एभ्यः स्तोतृभ्यः प्र भूतं प्रभवतम् । हे द्यौः पृथिवि च उभे उर्वी विस्तीर्णे युवामेभ्यः प्र भूतमित्यनुषङ्गः ॥

English translation:

“When among mankind, both males and feminine les, and when all the gods spontaneously striving glorify you, Indra and Varuṇa, you become pre-eminent in greatness over them, as do you, wide heaven and earth (surpass them also).”

When all the gods, both ladies and men, grow strong, (their praises) sung for their own sake by (our) men,
you stand out from them by your greatness, o Indra and Varuṇa, (and also you two) wide ones, o Heaven and Earth.

As just noted, matī́nām occurs here for the 3rd time, while juṣéthām is repeated from 1c.

Though dames and men have waxen strong and mighty, and all the Gods selfpraised among the Heroes,
Ye, Indra-Varuna, have in might surpassed them, and thus were ye spread wide, O Earth and Heaven.

Als alle Götter - Frauen und Männer - die sich selbst Lobenden unter den Männern, stark wurden, da waret ihr beide, Indra und Varuna, ihnen an Größe voraus, und ihr beide, Himmel und Erde, die weiten.

Wenn alle Götter, Weiber auch und Männer, sich mächtig zeigen, hochgelobt von Sängern, Seid ihr voran doch, Varuna und Indra, wie Himmel gross und wie die weite Erde.

Когда (божественные) жены и мужи обрели силу,
Все боги, самопрославленные среди мужей,
Вы, о Индра-Варуна, были впереди них по (своему) величию,
(А также) Небо и Земля, огромные.

• इन्द्रावरुणौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे किन के साथ क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जो (विश्वे, देवासः) समस्त विद्वान् जन (नरः, च) और विद्वानों के बीच अग्रगामी (स्वगूर्त्ताः) अपने पराक्रम से उद्यमी जन (नराम्) मनुष्यों की (ग्नाः) वाणी तथा अपनी (च) भी वाणियों को प्राप्त होकर (वावृधन्त) सब ओर से बढ़ते हैं (प्र, एभ्यः) उत्कर्षण से इनसे (इन्द्रावरुणा) बिजुली और सूर्य्य के समान वा (उर्वी) विस्तृत (पृथिवि) पृथिवी (द्यौः, च) और प्रकाश के समान वर्त्तमान (महित्वा) महिमा से (भूतम्) प्रसिद्ध होवें। वे सब जन मनुष्यों से सत्कार करने योग्य हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे राजन् ! जो विद्या, धर्म और विनय से बढ़ते हैं, उन उद्यमियों के साथ इन प्रजाजनों की पालना करो ॥४॥

अन्वय: यद्ये विश्वे देवासो नरश्च स्वगूर्त्ता नरां ग्नाः स्वकीयाश्च ग्नाः प्राप्य वावृधन्त प्रैभ्य इन्द्रावरुणोर्वी पृथिवि द्यौश्चेव वर्त्तमानौ महित्वा भूतं वर्धेते ते सर्वे मनुष्यैः सत्कर्त्तव्याः सन्ति ॥४॥

पुनस्तौ कैस्सह किं कुर्यातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ग्नाः) वाचः। ग्नेति वाङ्नाम। (निघं०१.११) (च) (यत्) ये (नरः) विद्वन्नायकाः (च) (वावृधन्त) सर्वतो वर्धन्ते (विश्वे) सर्वे (देवासः) (नराम्) मनुष्याणाम् (स्वगूर्त्ताः) स्वेन पराक्रमेणोद्यमिनः (प्र) (एभ्यः) (इन्द्रावरुणा) विद्युत्सूर्याविव (महित्वा) महिम्ना (द्यौः) (च) (पृथिवि) भूमिः (भूतम्) भवेताम् (उर्वी) बहुत्वे ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे राजन् ! ये विद्याधर्मविनयैर्वर्धन्ते तैरुद्यमिभिः सहेमाः प्रजाः पालय ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे राजा ! जे विद्या, धर्म, विनयाने वाढतात त्या उद्योगी लोकांबरोबर प्रजेचे पालन कर. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ इ᳓त् सुदा᳓नुः सुअ᳓वाँ ऋता᳓वा
इ᳓न्द्रा यो᳓ वां वरुण दा᳓शति त्म᳓न्
इषा᳓ स᳓ द्विष᳓स् तरेद् दा᳐᳓स्वान्
वं᳓सद् रयिं᳓ रयिव᳓तश् च ज᳓नान्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ít ← ít (invariable)

r̥tā́vā ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sudā́nuḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svávān ← svávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dā́śati ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índrā ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

tmán ← tmán- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

varuṇā = ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dā́svān ← dā́svant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dviṣáḥ ← dvíṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

iṣā́ ← íṣ- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

taret ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

jánān ← jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rayivátaḥ ← rayivánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

váṁsat ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

सः । इत् । सु॒ऽदानुः॑ । स्वऽवा॑न् । ऋ॒तऽवा॑ । इन्द्रा॑ । यः । वा॒म् । व॒रु॒णा॒ । दाश॑ति । त्मन् ।
इ॒षा । सः । द्वि॒षः । त॒रे॒त् । दास्वा॑न् । वंस॑त् । र॒यिम् । र॒यि॒ऽवतः॑ । च॒ । जना॑न् ॥

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• sudānuḥ ← sudānu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “big; lavish.”

• svavāṃ ← svavat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “helpful.”

• ṛtāvendrā ← ṛtāvā ← ṛtāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• ṛtāvendrā ← indrā ← indra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• dāśati ← dāś
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; give.”

• tman
• [noun], locative, singular, masculine
• “self.”

• iṣā ← iṣ
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dviṣas ← dviṣaḥ ← dviṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hate; dviṣ; hostility; hostility.”

• tared ← taret ← tṛ
• [verb], singular, Present optative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• dāsvān ← dāsvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “big.”

• vaṃsad ← vaṃsat ← van
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• rayivataś ← rayivataḥ ← rayivat
• [noun], accusative, plural, masculine
• “rich.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• janān ← jana
• [noun], accusative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

हे इन्द्रा इन्द्रौ वरुणा हे वरुणौ ॥ इतरेतरयोगादुभयत्र द्विवचनप्रयोगः । वरुणेत्यत्र संहितायां ह्रस्वश्छान्दसः ॥ वां युवाभ्यां यः यजमानः त्मन् आत्मनैव दाशति हवींषि ददाति स इत् स एव सुदानुः शोभनदानो भवति । स्ववान् धनवांश्च ऋतावा यज्ञवांश्च भवति । किंच सः दास्वान् दानवान् द्विषः द्वेष्टुः इषा अन्नेन जयलब्धेन सह तरेत् प्राप्येत । अपि च रयिं धनं रयिवतः धनवतः जनान् पुत्रान् च वंसत् संभजेत् ॥ ॥ ११ ॥

English translation:

“He who spontaneously presents you, Indra and Varuṇa (oblations), is liberal, wealthy and upright; he has to prosper with the food of his adversary, and possess riches, and opulent descendants.”

Just he acquires good gifts and good help and possesses the truth who ritually serves you, o Indra and Varuṇa, in his own person.
With refreshment he, possessing gifts, could overcome hostilities; he will gain wealth and wealthy peoples.

As noted in the published introduction, both gods are credited with wide striding (b), although this is normally only Viṣṇu’s act. The cosmogonic opening out of the spaces in the more vaguely phrased 2nd hemistich can be applied to Indra, however.

Righteous is he, and liberal and helpful who, Indra-Varuna, brings you gifts with gladness.
That bounteous man through food shall conquer faemen, and win him opulence and wealthy people.

Nur der ist reich an Gaben und Gunst, ist rechtschaffen, wer gegen euch, Indra und Varuna, von selbst opferwillig ist. Der Freigebige soll an Speisesegen seine Feinde überbieten; er soll Reichtum und die reichen Leute für sich gewinnen.

Der ist gerecht, an Gaben reich und Beistand, der Indra euch und Varuna verehret; Mit Kraft begabt wird er die Feinde schlagen, erlangen Gut und güterreiche Leute.

Только тот обилен дарами, обилен помощью, верен закону, о Индра,
Кто вас двоих, о Варуна, почитает сам.
Этот даритель должен преодолеть проявления ненависти с помощью жертвенной услады.
Пусть приобретет он богатство и богатых людей!

• इन्द्रावरुणौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर राजसेनाजन क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रा, वरुण) सूर्य्य और वायु के समान वर्त्तमान सभासेनाधीशो ! (वाम्) तुम दोनों का (यः) जो (सुदानुः) उत्तम देनेवाला (स्ववान्) जिसके अपने लोग बहुत विद्यमान हैं (ऋतावा) जो सत्य को भजता है वह (त्मन्) आत्मा में अभयपन (दाशति) देता है जो (दास्वान्) देनेवाला होता हुआ (इषा) अन्न आदि से (द्विषः) शत्रुजनों को (तरेत्) तरे और (रयिवतः) बहुधनवान् (जनान्, च) जनों को भी (रयिम्) धन का (वंसत्) विभाग करे (सः, इत्) वही सर्वोत्तम और (सः) वह राजा होने योग्य है ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे सूर्य्य वर्षा करा कर और वायु प्राण धारणा करा कर ये दोनों सब प्राणियों को निर्भय करते हैं, वैसे जो सङ्ग्राम के बीच अच्छे प्रकार सन्मुख हैं, उनसे पाये हुए धन का यथावत् विभाग कर सोलहवाँ भाग भृत्यों के लिये देते हैं तथा वहाँ सङ्ग्राम में जो योद्धा जीते, उनके लिये उससे सोलहवाँ भाग देते हैं, वे ही विजयी होकर आपस में प्रसन्न होते हैं ॥५॥

अन्वय: हे इन्द्रावरुणेव वर्त्तमानौ सभासेनेशौ ! वां यः सुदानुः स्ववानृतावा त्मन्नभयं दाशति यो दास्वानिषा द्विषस्तरेद् रयिवतो जनांश्च रयिं वंसत् स इत्सर्वोत्तमः स राजा भवितुमर्हति ॥५॥

पुना राजसेनाजनाः किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (इत्) एव (सुदानुः) सुष्ठुदाता (स्ववान्) स्वे आत्मीया बहवो विद्यन्ते यस्य सः (ऋतावा) य ऋतं सत्यं वनति भजति सः (इन्द्रा) सूर्यः (यः) (वाम्) युवयोः (वरुण) वायुः (दाशति) ददाति (त्मन्) आत्मनि (इषा) अन्नाद्येन (सः) (द्विषः) शत्रून् (तरेत्) (दास्वान्) दाता सन् (वंसत्) विभजेत् (रयिम्) धनम् (रयिवतः) बहुधनवतः (च) (जनान्) ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथा सूर्य्यो वर्षयित्वा वायुश्च प्राणय्य सर्वान् प्राणिनोऽभयं कुरुतस्तथा ये सङ्ग्रामे समुदितैर्लब्धस्य धनस्य यथावद्विभज्य षोडशांशं भृत्येभ्यो ददति तत्र ये योद्धारो जयेयुस्तेभ्यस्तस्मादपि षोडशांशं प्रयच्छन्ति त एव विजयिनो भूत्वा परस्परस्मिन् प्रसन्ना भवन्ति ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य वृष्टी करून व वायू प्राण धारण करवून सर्व प्राण्यांना निर्भय करतात, तसे जे युद्धात समोरासमोर असतात त्यांच्याकडून प्राप्त झालेल्या धनाचे व्यवस्थित वाटप करून सोळावा भाग सेवकांना द्यावा व युद्धात जे योद्धे जिंकतात त्यांना सोळावा भाग द्यावा. त्यामुळे ते विजयी बनतात व परस्पर प्रसन्न राहतात. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यं᳓ युवं᳓ दाशु᳓अध्वराय देवा
रयिं᳓ धत्थो᳓ व᳓सुमन्तम् पुरुक्षु᳓म्
अस्मे᳓ स᳓ इन्द्रावरुणाव् अ᳓पि ष्यात्
प्र᳓ यो᳓ भन᳓क्ति वनु᳓षाम् अ᳓शस्तीः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dāśvàdhvarāya ← dāśvàdhvara- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

devā ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

dhattháḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

purukṣúm ← purukṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vásumantam ← vásumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ápi ← ápi (invariable)

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

indrāvaruṇau ← índrāváruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

syāt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

áśastīḥ ← áśasti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

bhanákti ← √bhañj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

vanúṣām ← vanús- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यम् । यु॒वम् । दा॒शुऽअ॑ध्वराय । दे॒वा॒ । र॒यिम् । ध॒त्थः । वसु॑ऽमन्तम् । पु॒रु॒ऽक्षुम् ।
अ॒स्मे इति॑ । सः । इ॒न्द्रा॒व॒रु॒णौ॒ । अपि॑ । स्या॒त् । प्र । यः । भ॒नक्ति॑ । व॒नुषा॑म् । अश॑स्तीः ॥

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• dāśvadhvarāya ← dāśu
• [noun]

• dāśvadhvarāya ← adhvarāya ← adhvara
• [noun], dative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• devā ← deva
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• dhattho ← dhatthaḥ ← dhā
• [verb], dual, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vasumantam ← vasumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “deluxe; affluent; rich.”

• purukṣum ← purukṣu
• [noun], accusative, singular, masculine

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indrāvaruṇāv ← indrāvaruṇau ← indrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Indra.”

• api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• ṣyāt ← syāt ← as
• [verb], singular, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• bhanakti ← bhañj
• [verb], singular, Present indikative
• “break; fracture; bend; shatter; destroy; overcome.”

• vanuṣām ← vanus
• [noun], genitive, plural, masculine
• “unfriendly; competing(a).”

• aśastīḥ ← aśasti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hex.”

देवा देवौ स्तूयमानौ हे इन्द्रावरुणौ युवं युवां दाश्वध्वराय दत्तहविष्काय वसुमन्तं धनानुबन्धिनं पुरुक्षुं बह्वन्नं पूर्णयशस्कं वा यं यादृशं रयिं धनं धत्थः प्रयच्छथः । यः अपि च वनुषां हिंसकानाम् अशस्ती: अकीर्तीः। शत्रुकृतान्ययशांसीत्यर्थः। प्र भनक्ति प्ररुजति सः तादृशो रयिः अस्मे अस्मासु स्यात् भूयात् ॥

English translation:

“May that opulence comprising treasure and abundant food, which you besow, deities, upon the donor (of the oblation), that, Indra and Varuṇa, which baffles the calumnies of the malevolent, be ours.”

The wealth that you two provide to the man who performs pious ceremonies—wealth consisting of goods and much livestock—
may that abide in us, o Indra and Varuṇa—(the wealth) that shatters the taunts of the rapacious ones.

The image of the gods as soma-holding tubs returns here in d, but this time it is mediated through the image of them as the sea (samudráḥ) and therefore couched in the singular.

The d pāda is a repetition of 4d, save for the substitution of hávam for gíraḥ.

Such verbatim repetition of a full pāda within a hymn is very rare (save for refrains) and relatively rare even between two hymn – again, in my view, an indication that the poet was not feeling particularly inspired.

May wealth which ye bestow in food and treasure on him who brings you gifts and sacrifices,
Wealth, Gods! which breaks the curse of those who vex us, be, Indra-Varuna, e’en our own possession.

Uns soll der Reichtum zufallen, Indra und Varuna, den ihr beiden Götter dem Opferspender bringet, aus Gut und viel Vieh bestehend, der die Hohnreden der Neider bricht.

Das Gut, das ihr dem frommen Opfrer schenket, das reich an Schatz und Nahrung ist, ihr Götter, Das wohn’ uns bei, o Varuna und Indra, das schnell zerbricht den Fluch und Spott der Feinde.

Богатство, которое вы даете, о боги, тому, кто почитает (вас) обрядом,
(Богатство,) полное благ, обильное скотом,
У нас пусть оно будет, о Индра-Варуна,
(То,) что разбивает дурные речи завистников.

• इन्द्रावरुणौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राजजन क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रावरुणौ) बिजुली और वायु के समान वर्त्तमान सभासेनाधीशो ! (देवा) देनेवालो (युवम्) तुम दोनों (दाश्वध्वराय) जिससे अहिंसामय यज्ञ देने योग्य होता है उसके लिये (अस्मे) हम लोगों में (यम्) जिस प्रशस्त (रयिम्) धन (वसुमन्तम्) बहुत ऐश्वर्य्ययुक्त और (पुरुक्षुम्) बहुत अन्नवाले जन को (धत्थः) धारण करो (यः) जो (वनुषाम्) राज्य को माँगनेवाले शत्रुओं की (अशस्तीः) अप्रशंसाओ को (प्र, भनक्ति) अच्छे प्रकार मर्दित करता है (सः) सो (अपि) ही अतीव स्थिर (स्यात्) हो ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे सभासेनाधीशो ! जो तुम लोग उत्तम बुद्धि और अतुल लक्ष्मी को हम लोगों में धरो तो हम लोग सदैव विजयी होकर विजय, राज्य और ऐश्वर्य्य को बढ़ावें ॥६॥

अन्वय: हे इन्द्रावरुणाविव वर्त्तमानौ देवा ! युवं दाश्वध्वरायास्मे यं रयिं वसुमन्तं पुरुक्षुं च जनं धत्थो यो वनुषामशस्तीः प्र भनक्ति सोऽप्यतिष्ठितः स्यात् ॥६॥

पुना राजजनाः किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यम्) प्रशस्तम् (युवम्) युवाम् (दाश्वध्वराय) दाशुर्देयोऽध्वरोऽहिंसामयो यज्ञो येन तस्मै (देवा) देवौ दातारौ (रयिम्) धनम् (धत्थः) धरेतम् (वसुमन्तम्) बह्वैश्वर्यम् (पुरुक्षुम्) बह्वन्नम् (अस्मे) अस्मासु (सः) (इन्द्रावरुणौ) विद्युद्वायुवद्वर्त्तमानौ सभासेनेशौ (अपि) (स्यात्) (प्र) (यः) (भनक्ति) शत्रुसेना मर्दयति (वनुषाम्) राज्यस्य याचकानां शत्रूणाम् (अशस्तीः) अप्रशंसाः ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे सभासेनेशौ ! यदि भवन्तावुत्तमां प्रज्ञामतुलां श्रियं चास्मासु धरेतां तर्हि वयं सदैव विजयिनो भूत्वा विजयं राज्यमैश्वर्यं च वर्धयेम ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे सभा सेनाधीशांनो! जर तुम्ही उत्तम बुद्धी व अतुल लक्ष्मी आम्हाला द्याल तर आम्ही सदैव विजय प्राप्त करून राज्य व ऐश्वर्य वाढवू. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत᳓ नः सुत्रातरो᳓ देव᳓गोपाः
सूरि᳓भ्य इन्द्रावरुणा रयिः᳓ ष्यात्
ये᳓षां᳐ शु᳓ष्मः पृ᳓तनासु साह्वा᳓न्
प्र᳓ सद्यो᳓ द्युम्ना᳓ तिर᳓ते त᳓तुरिः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devágopāḥ ← devágopā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sutrātráḥ ← sutrātrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

indrāvaruṇā ← índrāváruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

rayíḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sūríbhyaḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

syāt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

pŕ̥tanāsu ← pŕ̥tanā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

sāhvā́n ← √sah- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

śúṣmaḥ ← śúṣma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yéṣām ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

dyumnā́ ← dyumná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

prá ← prá (invariable)

sadyás ← sadyás (invariable)

táturiḥ ← táturi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tiráte ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

उ॒त । नः॒ । सु॒ऽत्रा॒तः । दे॒वऽगो॑पाः । सू॒रिऽभ्यः॑ । इ॒न्द्रा॒व॒रु॒णा॒ । र॒यिः । स्या॒त् ।
येषा॑म् । शुष्मः॑ । पृत॑नासु । सा॒ह्वान् । प्र । स॒द्यः । द्यु॒म्ना । ति॒रते॑ । ततु॑रिः ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• sutrātro ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sutrātro ← trātraḥ ← trātra
• [noun], nominative, singular, masculine

• devagopāḥ ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devagopāḥ ← gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “herder; defender.”

• sūribhya ← sūribhyaḥ ← sūri
• [noun], dative, plural, masculine
• “patron.”

• indrāvaruṇā ← indrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Indra.”

• rayiḥ ← rayi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• ṣyāt ← syāt ← as
• [verb], singular, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yeṣāṃ ← yeṣām ← yad
• [noun], genitive, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śuṣmaḥ ← śuṣma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• pṛtanāsu ← pṛtanā
• [noun], locative, plural, feminine
• “army; battle; pṛtanā [word]; pṛtanā.”

• sāhvān ← sah
• [verb noun], nominative, singular
• “endure; overcome; habituate.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• sadyo ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• dyumnā ← dyumna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “magnificence.”

• tirate ← tṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• taturiḥ ← taturi
• [noun], nominative, singular, masculine

उत अपि च इन्द्रावरुणा हे इन्द्रावरुणौ सूरिभ्यः स्तोतृभ्यः नः अस्मभ्यं सुत्रात्रः सुरक्षः देवगोपाः । देवा गोपा गोप्तारो यस्य स तथाविधः । रयिः धनं स्यात् भूयात् । किंच येषाम् अस्माकं शुष्मः बलं पृतनासु युद्धेषु साह्वान् शत्रूणामभिभविता ततुरिः हिंसकश्च सन् द्युम्ना यशांसि सद्यः एव प्र तिरते सम्यक् तिरस्कुर्यात् ॥

English translation:

“May that opulence, Indra and Varuṇa, which is a sure defence, and of which the gods are the guardians, be ours, celebrating our praise, whose destroying prowess in battles victorious (over foes) speedily obscures (their) fame.”

And, o Indra and Varuṇa, for our patrons may there be wealth offering good protection, with gods as its herdsmen—

(our patrons) whose impetuous force, victorious in battles, surpassingly extends their éclat all at once.

In ab Geldner honors the pāda break and construes sómasya with jaṭháram pṛṇethām. But we might expect an instr. sómena in that case (as in V.34.2), and the enjambment envisioned here is very mild.

So also, Indra-Varuna, may our princes have riches swift to save, with Gods to guard them-
They whose great might gives victory in battles, and their triumphant glory spreads with swiftness.

Auch unseren Gönnern soll Reichtum zuteil werden, wohlgehüteter, gottbeschützter, deren Mut in den Schlachten siegreich alsbald überlegen ihren Glanz ausbreitet, Indra und Varuna.

Uns und den Fürsten, Varuna und Indra, sei gottbeschirmter, wohlbeschützter Reichthum, Die in den Schlachten kräftig sind und siegreich, schnell überwindend ihre Schätze mehren.

А также нашим покровителям пусть достанется богатство,
Хорошо защищенное, хранимое богами, о Индра-Варуна,
(Тем,) чей пыл, побеждающий в боях,
Сразу же распространяет сверкающие деяния, (он,) покоряющий.

• इन्द्रावरुणौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर कौन राजा योग्य है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रावरुणा) वायु और बिजुली के समान वर्त्तमान प्रशंसित राजा ! (येषाम्) जिन शूरवीरों की (पृतनासु) सेनाओं में (शुष्मः) बलवान् (साह्वान्) सहनशील (ततुरिः) उत्तीर्ण होनेवाला सेनापति वर्त्तमान है तथा जो (सद्यः) शीघ्र (द्युम्ना) धन और यशों को (प्र, तिरते) उत्तमता से प्राप्त होता है वा जिसके पराक्रम से (रयिः) लक्ष्मी (स्यात्) हो (उत) और (नः) हम लोग (सूरिभ्यः) विद्वान् हैं उनके लिये (सुत्रात्रः) जो अच्छों की रक्षा करनेवालों की रक्षा करनेवाला (देवगोपाः) विद्वानों का रक्षक हो, वही राजा होने योग्य है ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो सूर्य के समान प्रतापी, पवन के समान बलवान्, विद्यावान् के समान नम्रता और शूरवीरों की रक्षा करनेवाले हों, वे सर्वत्र शीघ्र शत्रुओं को जीत के यशस्वी होकर धनवान् होते हैं ॥७॥

अन्वय: हे इन्द्रावरुणेव वर्त्तमान राजन् ! येषां पृतनासु शुष्मः साह्वान् ततुरिः सेनेशो वर्त्तते यः सद्यो द्युम्नाः प्र तिरते यस्य पराक्रमेण रयिः स्यादुत नः सूरिभ्यः सुत्रात्रो देवगोपा भवेत्स एव राजा भवितुमर्हति ॥७॥

पुनः को राजाऽर्हो भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (नः) अस्मभ्यम् (सुत्रात्रः) यस्सुष्ठु रक्षकान् रक्षति (देवगोपाः) यो देवान् विदुषो गोपायति (सूरिभ्यः) विद्वद्भ्यः (इन्द्रावरुणा) वायुविद्युद्वद् (रयिः) श्रीः (स्यात्) (येषाम्) (शुष्मः) बलयुक्तः सेनेशः (पृतनासु) शूरवीरसेनासु (साह्वान्) सोढा (प्र) (सद्यः) (द्युम्ना) धनानि यशांसि वा (तिरते) प्राप्नोति (ततुरिः) तरिता ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! ये सूर्य्यवत् प्रतापिनो वायुवद्बलिष्ठा विद्याविद्वद्विनयशूरवीररक्षकाः स्युस्ते सर्वत्र क्षिप्रं शत्रून् विजित्य यशस्विनो भूत्वा धनवन्तो जायन्ते ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जे सूर्याप्रमाणे पराक्रमी, वायूप्रमाणे बलवान, विद्यावानाप्रमाणे नम्र व शूरवीरांचे रक्षण करणारे असतात ते ताबडतोब सर्वत्र शत्रूंना जिंकून यशस्वी होऊन धनवान होतात. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नू᳐᳓ न इन्द्रावरुणा गृणाना᳓
पृङ्क्तं᳓ रयिं᳓ सौश्रवसा᳓य देवा
इत्था᳓ गृण᳓न्तो महि᳓नस्य श᳓र्धो
अपो᳓ न᳓ नावा᳓ दुरिता᳓ तरेम

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gr̥ṇānā́ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

indrāvaruṇā ← índrāváruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nú ← nú (invariable)

devā ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

pr̥ṅktám ← √pr̥c- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sauśravasā́ya ← sauśravasá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

gr̥ṇántaḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

itthā́ ← itthā́ (invariable)

mahínasya ← mahína- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śárdhaḥ ← śárdhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

duritā́ ← duritá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ná ← ná (invariable)

nāvā́ ← naú- ~ nā́v- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tarema ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

नु । नः॒ । इ॒न्द्रा॒व॒रु॒णा॒ । गृ॒णा॒ना । पृ॒ङ्क्तम् । र॒यिम् । सौ॒श्र॒व॒साय॑ । दे॒वा॒ ।
इ॒त्था । गृ॒णन्तः॑ । म॒हिन॑स्य । शर्धः॑ । अ॒पः । न । ना॒वा । दुः॒ऽइ॒ता । त॒रे॒म॒ ॥

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• indrāvaruṇā ← indrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Indra.”

• gṛṇānā ← gṛ
• [verb noun], nominative, dual
• “praise.”

• pṛṅktaṃ ← pṛṅktam ← pṛc
• [verb], dual, Present imperative
• “mix; unite.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• sauśravasāya ← sauśravasa
• [noun], dative, singular, neuter

• devā ← deva
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• gṛṇanto ← gṛṇantaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “praise.”

• mahinasya ← mahina
• [noun], genitive, singular, masculine

• śardho ← śardhaḥ ← śardhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “troop.”

• ‘po ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāvā ← nau
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “ship; boat; nau [word].”

• duritā ← durita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• tarema ← tṛ
• [verb], plural, Present optative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

हे इन्द्रावरुणा इन्द्रावरुणौ गृणाना स्तूयमानौ युवां नः अस्मभ्यं सौश्रवसाय । सुश्रवसो भावः सौश्रवसम् । तस्मै सुश्रवस्त्वाय रयिं धनं नु क्षिप्रं पृङ्क्तं प्रयच्छतम् । किंच देवा हे देवौ महिनस्य महतोर्युवयोः शर्धः बलम् इत्था इत्थं गृणन्तः स्तुवन्तो वयं दुरिता दुरितानि नावा अपो न उदकानीव तरेम ॥

English translation:

“Divine and glorified Indra and Varuṇa, quickly bestow upon us wealth for our felicity; and thus eulogising he strength of you two, mighty (deities), may we pass over all difficulties as (we cross) the waters with a boat.”

Now, Indra and Varuṇa, as you are being sung, replenish our wealth for the excellence of our fame, o gods.
In just this way singing the force of the great one, might we cross over difficulties, as if over waters by boat.

On the surprise ending here and the splitting up of what was throughout the rest of the hymn an indissoluble pair, see published introduction. The first pāda keeps the two as a pair, with dual verbs jigyathuḥ and jayethe asserting that both won and both did not lose the contest. The audience would first take this as meaning they did not lose to their (joint) opponent. But in b we have the first splitting of the pair into two (implied) singulars (ná … katarás canaínoḥ “neither one of these two”), which could raise the possibility that they were contending with each other – but paradoxically neither one lost. Their mutual contention is then made explicit in pāda c, with, inter alia, a reverse Vāyav Indraś ca construction (índraś ca viṣṇo) serving as the subj. of a dual verb (ápasṛdhethām), which in the middle voice refers to mutual conflict, and the final pāda explains (or implies) how in such a situation neither one lost: the 1000 (cows) were split into three parts, and as later Vedic texts indicate, Indra got twothirds and Viṣṇu one-third. It may be that the reversal of the Vāyav Indraś ca construction, which puts índraḥ in first position, also signals his relative, but not complete, dominance in this story.

Indra. and Varuna, Gods whom we are lauding, mingle ye wealth with our heroic glory.
May we, who praise the strength of what is mighty, pass dangers, as with boats we cross the waters.

So mehret denn gepriesen, o Indra und Varuna, ihr Götter, unseren Reichtum, daß wir in Guten Ruf kommen! Also die Stärke des Mächtigen lobpreisend, möchten wir über die Fährlichkeiten hinüberkommen wie zu Schiff über ein Gewässer.

Nun füllt, gepriesne, Varuna und Indra, uns Reichthum zu zum Wohlergehn, o Götter; In Wahrheit preisend des gewalt’gen Stärke, durchfahren Noth wir, wie den Strom im Schiffe.

Так вот, о Индра-Варуна, воспетые,
Умножьте наше богатство ради (нашей) высшей славы, о боги!
Так воспевая могущество великого,
Да пересечем мы трудности, словно воды на лодке.

• इन्द्रावरुणौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वे राजप्रजाजन कैसे वर्त्तें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रावरुणा) सूर्य और चन्द्रमा के तुल्य वर्त्तमान (नः) हम लोगों को (गृणाना) प्रशंसा करने और (देवा) देनेवाले राजप्रजाजनो ! जैसे तुम दोनों (सौश्रवसाय) उत्तम यश होने के लिये (रयिम्) धन का (पृङ्क्तम्) सम्बन्ध करो (इत्था) ऐसे (महिनस्य) बड़े के (शर्धः) बल की (गृणन्तः) प्रशंसा करते हुए हम लोग (नावा) नाव से (अपः) जलों को (न) जैसे वैसे (दुरिता) दुःख से उल्लङ्घन करने योग्य कष्टों को (नू) शीघ्र (तरेम) तरें ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो राजप्रजाजन आपस में प्रीतिवाले होकर अन्नादि पदार्थों के लिये धन इकट्ठा करते हैं, वे सूर्य और चन्द्रमा के तुल्य प्रतापी होकर जैसे बड़ी नौका से दुःख से तरने योग्य समुद्रों को जन पार होते हैं, वैसे ही बड़े बड़े दुःख और दारिद्र्यों को शीघ्र तरते हैं ॥८॥

अन्वय: हे इन्द्रावरुणेव नो गृणाना देवा राजप्रजाजनौ ! यथा युवां सौश्रवसाय रयिं पृङ्क्तमित्था महिनस्य शर्धो गृणन्तो वयं नावाऽपो न दुरिता नू तरेम ॥८॥

पुनस्ते राजप्रजाजनाः कथं वर्त्तेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नू) क्षिप्रम् (नः) अस्मान् (इन्द्रावरुणा) सूर्य्यचन्द्रवद्वर्त्तमानौ राजप्रजाजनौ (गृणाना) स्तुवन्तौ (पृङ्क्तम्) संबध्नीतम् (रयिम्) श्रियम् (सौश्रवसाय) सुश्रवसो भावाय (देवा) दातारौ (इत्था) अनेन प्रकारेण (गृणन्तः) स्तुवन्तः (महिनस्य) महतः (शर्धः) बलम् (अपः) जलानि (न) इव (नावा) नौकया (दुरिता) दुःखेनोल्लङ्घयितुं योग्यानि (तरेम) ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! ये राजप्रजाजनाः परस्परस्मिन् प्रीताः सन्तोऽन्नाद्याय श्रियं संचिन्वन्ति ते सूर्य्यचन्द्रवत्प्रतापिनो भूत्वा यथा महत्या नौकया दुर्गानपि समुद्रान् जनास्तरन्ति तथैव महान्त्यपि दुःखदारिद्र्याणि सद्यस्तरन्ति ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जे राज प्रजाजन परस्पर प्रेमाने अन्न इत्यादी पदार्थांसाठी धन एकत्र करतात ते सूर्य व चंद्राप्रमाणे पराक्रमी बनतात. जसे मोठ्या नावेतून लोक समुद्र तरून जातात तसेच ते मोठमोठ्या दुःख व दारिद्र्यातून तत्काळ तरून जातात. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - जगती

प्र᳓ सम्रा᳓जे बृहते᳓ म᳓न्म नु᳓ प्रिय᳓म्
अ᳓र्च देवा᳓य व᳓रुणाय सप्र᳓थः
अयं᳓ य᳓ उर्वी᳓ महिना᳓ म᳓हिव्रतः
क्र᳓त्वा विभा᳓ति अज᳓रो न᳓ शोचि᳓षा

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
br̥haté ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mánma ← mánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

nú ← nú (invariable)

prá ← prá (invariable)

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

samrā́je ← samrā́j- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

árca ← √r̥c- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

devā́ya ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sapráthaḥ ← sapráthas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váruṇāya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahinā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

máhivrataḥ ← máhivrata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

urvī́ ← urú- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajáraḥ ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

śocíṣā ← śocís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vibhā́ti ← √bhā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

प्र । स॒म्ऽराजे॑ । बृ॒ह॒ते । मन्म॑ । नु । प्रि॒यम् । अर्च॑ । दे॒वाय॑ । वरु॑णाय । स॒ऽप्रथः॑ ।
अ॒यम् । यः । उ॒र्वी इति॑ । म॒हि॒ना । महि॑ऽव्रतः । क्रत्वा॑ । वि॒ऽभाति॑ । अ॒जरः॑ । न । शो॒चिषा॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• samrāje ← samrāj
• [noun], dative, singular, masculine
• “sovereign; ruler.”

• bṛhate ← bṛhat
• [noun], dative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• manma ← manman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• arca ← arc
• [verb], singular, Present imperative
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• devāya ← deva
• [noun], dative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• varuṇāya ← varuṇa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• saprathaḥ ← saprathas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “extensive; wide; extended.”

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• urvī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “Earth; floor; land; heaven and earth; urvī; pṛthivī; kingdom.”

• mahinā ← mahina
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness; enormousness.”

• mahivrataḥ ← mahi
• [noun]
• “great; firm.”

• mahivrataḥ ← vrataḥ ← vrata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• vibhāty ← vibhāti ← vibhā ← √bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “shine.”

• ajaro ← ajaraḥ ← ajara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “undecaying; ageless.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śociṣā ← śocis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “fire; flare; burn; radiance.”

हे स्तोतः सम्राजे आज्ञया राज्ञां शासकाय बृहते परिवृढाय देवाय द्योतमानाय वरुणाय प्रियं मनोहरं सप्रथः सर्वतः पृथु। तथा च यास्कः - ‘ सप्रथाः सर्वतः पृथुः ’ ( निरु. ६. ७ ) इति । मन्म स्तोत्रं नु अद्य प्र अर्च प्रोच्चारय । अयं यः योऽयं वरुणः महिना महिम्ना युक्तः महिव्रतः महाकर्मा क्रत्वा प्रज्ञया च युक्तः अजरो न जरारहितश्च उर्वी विस्तीर्णे द्यावापृथिव्यौ शोचिषा दीप्त्या विभाति विभासयति ॥

English translation:

“Repeat acceptable and all-comprehensive praise to the imperial mighty divine Varuṇa, he who, endowed with greatness, with wisdom, and with splendour, illumines the spacious (heaven and earth).”

Now chant forth at length your own dear thought to the lofty sovereign king, to the god Varuṇa.
Here is the one of great commandments who radiates through the two wide (worlds) with his greatness and by his resolve, like unaging (fire) with its flame.

Geldner also (n. 8c) claims (fld. by Renou) that this vs. is entirely Varuṇa’s. This is more plausible: he is mentioned by name in b, and máhivrataḥ ‘having great commandments’in c makes it likely that the clause in cd has Varuṇa as subject — though note that máhivrata- is used of Varuṇa only here, with two occurrences each of Agni and Soma, and moreover dhṛtavratā is addressed to both gods in the next vs. (10b). Nonetheless, samrā́j- in pāda a is used frequently of Indra as well as of Varuṇa, so the 1st hemistich may (and probably does) contain a exhortation to the poet to chant both to Indra (as sovereign king) and Varuṇa. The published translation could make this clearer if ‘and’ replaced the comma: “to the lofty sovereign king (and) to the god Varuṇa”

Now will I sing a dear and far-extending hymn to Varuna the God, sublime, imperial Lord,
Who, mighty Governor, Eternal, as with flame, illumines both wide worlds with majesty and power.

Stimme dem hohen Allherrscher ein angenehmes Lied an, dem Gott Varuna ein umfängliches! Er ist es, der die beiden weiten Himmel und Erde mit seiner Einsicht erleuchtet wie der alterlose Agni mit seiner Glut, er, der mit Macht mächtig Gebietende.

Auf, singe nun ein Lied dem hohen Opferherrn, ein liebes, grosses ihm, dem Gotte Varuna, dem mächt’gen Herrscher, der mit Macht das Weltenpaar voll Kraft durchstrahlt, mit Licht wie der, der nie verlischt.

Вседержителю высокому исполни же приятную
Молитву, богу Варуне – пространную!
(Он,) установивший великий завет, тот, кто два огромных великих (мира)
Ярко освещает силой духа, как нестареющий (Агни своим) пламенем.

• इन्द्रावरुणौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर वह राजा कैसा है और उसके लिये क्या उपदेश देना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (यः) जो (अयम्) यह (सप्रथः) सत्कीर्ति से विख्यात और (महिव्रतः) बड़े-बड़े धर्मयुक्त कर्म जिसके विद्यमान वह (क्रत्वा) प्रज्ञा वा कर्म से (महिना) और महिमा वा (शोचिषा) अपने प्रकाश से (अजरः) वृद्धावस्थारूपी रोग से रहित सूर्य जीवात्मा वा परमात्मा के (न) समान (उर्वी) सूर्यमण्डल और पृथिवी को (विभाति) प्रकाशित करता है उस (वरुणाय) सब से उत्तम (देवाय) अभय देनेवाले (बृहते) बड़े (सम्राजे) अच्छे सूर्य के समान विद्या और नम्रता से प्रकाशमान के लिये (प्रियम्) प्रीति करनेवाले (मन्म) विज्ञान को आप (नु) शीघ्र (प्र, अर्च) सत्कार देवें ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे विद्वान्जनो ! जो सूर्य के तुल्य, जीव के तुल्य वा परमात्मा के तुल्य शुभ गुण कर्म स्वभावों से देदीप्यमान, विद्या और विनय से युक्त, उत्तम यत्न के साथ वाणी मन और शरीर से पिता के समान प्रजाजनों की पालना करने को प्रयत्न करता है, उस चक्रवर्ती, सर्वोत्कृष्ट, विद्वान् और सत्कार करने योग्य राजा के लिये राज्य में सत्य नीति को आप लोग समझावें, जिससे यह सर्वत्र धर्मयुक्त यशवाला हो ॥९॥

अन्वय: हे विद्वन् ! योऽयं सप्रथो महिव्रतः क्रत्वा महिना शोचिषाऽजरो नोर्वी विभाति तस्मै वरुणाय देवाय बृहते सम्राजे प्रियं मन्म त्वं नु प्रार्च ॥९॥

पुनः स राजा कीदृशोऽस्मै किमुपदेष्टव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (सम्राजे) यः सम्यक्सूर्यवद्विद्याविनयाभ्यां राजते तस्मै (बृहते) महते (मन्म) विज्ञानम् (नु) सद्यः (प्रियम्) प्रीतिकरम् (अर्च) सत्कुर्याः (देवाय) अभयदात्रे (वरुणाय) सर्वोत्कृष्टाय (सप्रथः) सत्कीर्त्या प्रख्यातः (अयम्) (यः) (उर्वी) द्यावापृथिव्यौ (महिना) महिम्ना (महिव्रतः) महान्ति व्रतानि धर्म्याणि कर्माणि यस्य सः (क्रत्वा) प्रज्ञया कर्मणा वा (विभाति) (अजरः) जरारोगरहितः सूर्य्यो जीवात्मा परमात्मा वा (न) इव (शोचिषा) स्वप्रकाशेन ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे विद्वांसः ! सूर्यवज्जीववत्परमात्मवच्छुभगुणकर्मस्वभावैर्देदीप्यमानो यो विद्याविनयावृतः प्रयत्नेन वाङ्मनःशरीरैः पितृवत्प्रजाः पालयितुं प्रयतते तस्मै चक्रवर्त्तिने सर्वोत्कृष्टाय विदुषे सत्कर्त्तव्याय राज्ञे राज्ये प्रतिदिनं सत्यां नीतिं भवन्तो बोधयन्तु येनाऽयं सर्वत्र धर्मयशा भवेत् ॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे विद्वानांनो ! जो सूर्यासारखा जीवासारखा, परमात्म्यासारखा शुभ गुण, कर्म, स्वभावाने देदीप्यमान, विद्या व विनयाने युक्त, उत्तम वाणी, मन, शरीराने पित्यासारखा प्रजाजनांचे पालन करण्याचा प्रयत्न करतो, त्या चक्रवर्ती, सर्वोत्कृष्ट, विद्वान व सत्कार करण्यायोग्य राजासाठी राज्यात सत्य नीती तुम्ही सर्वांना समजावून सांगा. ज्यामुळे तो सर्वत्र धार्मिक यशस्वी व्हावा. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - जगती

इ᳓न्द्रावरुणा सुतपाव् इमं᳓ सुतं᳓
सो᳓मम् पिबतम् म᳓दियं धृतव्रता
युवो᳓ र᳓थो अध्वरं᳓ देव᳓वीतये
प्र᳓ति स्व᳓सरम् उ᳓प याति पीत᳓ये

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índrāvaruṇā ← índrāváruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sutám ← √su- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sutapau ← sutapā́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

dhr̥tavratā ← dhr̥távrata- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

mádyam ← mádya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pibatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devávītaye ← devávīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yuvóḥ ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:DU}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

práti ← práti (invariable)

svásaram ← svásara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

yāti ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

इन्द्रा॑वरुणा । सु॒त॒ऽपौ॒ । इ॒मम् । सु॒तम् । सोम॑म् । पि॒ब॒त॒म् । मद्य॑म् । धृ॒त॒ऽव्र॒ता॒ ।
यु॒वोः । रथः॑ । अ॒ध्व॒रम् । दे॒वऽवी॑तये । प्रति॑ । स्वस॑रम् । उप॑ । या॒ति॒ । पी॒तये॑ ॥

• indrāvaruṇā ← indrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Indra.”

• sutapāv ← suta
• [noun], masculine
• “Soma.”

• sutapāv ← pau ← pā
• [noun], vocative, dual, masculine
• “drinking.”

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sutaṃ ← sutam ← su
• [verb noun], accusative, singular
• “press out; su.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• madyaṃ ← madyam ← mad
• [verb noun], accusative, singular
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• dhṛtavratā ← dhṛtavrata
• [noun], vocative, dual, masculine

• yuvo ← yuvoḥ ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• adhvaraṃ ← adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• devavītaye ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devavītaye ← vītaye ← vīti
• [noun], dative, singular, feminine

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• svasaram ← svasṛ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “sister; svasṛ [word].”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• yāti ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• pītaye ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

इन्द्रावरुणा हे इन्द्रावरुणौ सुतपौ सुतस्य सोमस्य पातारौ युवां मद्यं मदकरं सुतम् अभिषुतम् इमं सोमं पिबतम् । किंच धृतव्रता हे धृतकर्माणौ युवोः युवयोः रथः अध्वरम् उद्दिश्य देववीतये देवानां पानार्थं पीतये युवयोरपि सोमपानार्थं स्वसरं मार्ग प्रति उप याति ॥

English translation:

“Indra and Varuṇa, observant of holy duties, drinkers of the Soma, drink this exhilarating effused libation; your chariot approaches along the road to the sacrifice, (that you may partake) of the food of the gods and drink (the Soma).”

O Indra and Varuṇa, soma-drinkers—drink this exhilarating pressed soma here, o you of steadfast commandments.
Your chariot drives to the ceremony for attracting the gods, (as if) to good pasture to drink. ᳓

True to Law, Indra-Varuna, drinkers of the juice, drink this pressed Soma which shall give you rapturous joy.
Your chariot cometh to the banquet of the Gods, to sacrifice, as it were home, that ye may drink.

Indra und Varuna, ihr Somatrinker, trinket diesen ausgepreßten berauschenden Soma, die ihr die Gebote aufrecht haltet. Euer Wagen kommt zum Opfer zur Götterlust, zur Frühmesse zum Trunk des Soma.

So trinkt, ihr Somatrinker, Indra, Varuna, den Somasaft, den Rauschtrank, die ihr Recht beschirmt; eur Wagen fährt zum Opfer, zu dem Göttermahl, zur Tränke hin, damit ihr Soma trinken mögt.

О Индра-Варуна, пьющие выжатого (сому), этого выжатого
Сому выпейте, пьянящего, о вы, чей завет крепок!
Ваша колесница приближается к жертве (в ответ) на приглашение богов
Для питья (сомы,) (как коровы направляются) в сторону пастбища.

• इन्द्रावरुणौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर वे राज प्रजाजन क्या करके कैसे हो, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रावरुणा) बिजुली के समान वर्त्तमान (सुतपौ) सुन्दर ब्रह्मचर्य आदि अनुष्ठान तप जिनका और (धृतव्रता) जिन्होंने उत्तम कर्म धारण किये हैं, वे सभा और सेनाधीशो ! जिन (युवोः) तुम लोगों का (रथः) विमान आदि यान (देववीतये) दिव्यगुणों की प्राप्ति और (पीतये) उत्तमोत्तम रस पीने के लिये (प्रति, स्वसरम्) प्रतिदिन (अध्वरम्) अहिंसामय यज्ञ को (उप, याति) प्राप्त होता है वे (इमम्) इस (सुतम्) उत्पन्न किये हुए (मद्यम्) जिससे जीव आनन्द को प्राप्त होता है उस (सोमम्) बड़ी-बड़ी ओषधियों के रस को (पिबतम्) पिओ ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजप्रजाजनो ! तुम प्रतिदिन सोमलता आदि से उत्पन्न किये हुए सर्व रोगों के हरने, बल बुद्धि, पराक्रम बढ़ानेवाले, हिंसारहित, महौषधियों के रस को पीकर धर्मात्मा होओ ॥१०॥

अन्वय: हे इन्द्रावरुणेव सुतपौ धृतव्रता सभासेनेशौ ! ययोर्युवो रथो देववीतये पीतये प्रति स्वसरमध्वरमुप याति ताविमं सुतं मद्यं सोमं प्रति पिबतम् ॥१०॥

पुनस्ते राजप्रजाजनाः किं कृत्वा कीदृशा भवेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रावरुणा) विद्युद्वद्वर्त्तमानौ सभासेनेशौ (सुतपौ) सुष्ठुब्रह्मचर्याद्यनुष्ठानाख्यं तपो ययोस्तौ। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वेति सलोपः। (इमम्) प्रत्यक्षम् (सुतम्) निष्पादितम् (सोमम्) महौषधिरसम् (पिबतम्) (मद्यम्) येन माद्यति हृष्यत्यानन्दति तम् (धृतव्रता) धृतानि कर्माणि याभ्यां तौ (युवोः) युवयोः (रथः) विमानादियानम् (अध्वरम्) अहिंसामयम् (देववीतये) दिव्यगुणप्राप्तये (प्रति) वीप्सायाम् (स्वसरम्) दिनम् (उप) (याति) उपगच्छति (पीतये) पानाय ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजप्रजाजना यूयं प्रतिदिनं सोमलताद्युत्पन्नं सर्वरोगहरं बलबुद्धिपराक्रमवर्धकं हिंसारहितं महौषधिरसं पीत्वा धर्मात्मानो भवत ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजा प्रजाननांनो ! तुम्ही प्रत्येक दिवशी सोमलता इत्यादीने उत्पन्न केलेल्या, सर्व रोग नष्ट करणाऱ्या, बल, बुद्धी, पराक्रम वाढविणाऱ्या, हिंसारहित, महौषधींचा रस प्राशन करून धर्मात्मा बना. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रावरुणौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्रावरुणा म᳓धुमत्तमस्य
वृ᳓ष्णः सो᳓मस्य वृषणा᳓ वृषेथाम्
इदं᳓ वाम् अ᳓न्धः प᳓रिषिक्तम् अस्मे᳓
आस᳓द्यास्मि᳓न् बर्हि᳓षि मादयेथाम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
índrāvaruṇā ← índrāváruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

mádhumattamasya ← mádhumattama- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vr̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vr̥ṣethām ← √vr̥ṣ- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

vŕ̥ṣṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ándhaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

páriṣiktam ← √sic- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

āsádya ← √sad- (root)
{non-finite:CVB}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

mādayethām ← √mad- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

इन्द्रा॑वरुणा । मधु॑मत्ऽतमस्य । वृष्णः॑ । सोम॑स्य । वृ॒ष॒णा॒ । आ । वृ॒षे॒था॒म् ।
इ॒दम् । वा॒म् । अन्धः॑ । परि॑ऽसिक्तम् । अ॒स्मे इति॑ । आ॒ऽसद्य॑ । अ॒स्मिन् । ब॒र्हिषि॑ । मा॒द॒ये॒था॒म् ॥

• indrāvaruṇā ← indrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Indra.”

• madhumattamasya ← madhumattama
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sweetest.”

• vṛṣṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], vocative, dual, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣethām ← vṛṣ
• [verb], dual, Present imperative
• “shower; rain; effuse; shower; drench.”

• idaṃ ← idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• andhaḥ ← andhas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• pariṣiktam ← pariṣic ← √sic
• [verb noun], nominative, singular
• “sprinkle; effuse; rub.”

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• āsadyāsmin ← āsadya ← āsad ← √sad
• [verb noun]
• “approach; attack; sit down; approach; find; arrive.”

• āsadyāsmin ← asmin ← idam
• [noun], locative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• mādayethām ← māday ← √mad
• [verb], dual, Present imperative
• “delight; enjoy; intoxicate.”

इन्द्रावरुणा हे इन्द्रावरुणौ वृषणा कामानां वर्षितारौ युवां मधुमत्तमस्य अतिशयेन मधुमन्तं रसवन्तं वृष्णः वर्षितारं सोमस्य सोमम् आ वृषेथाम् अश्नीतम् । तथा च शतपथब्राह्मणं - यथाभागमावृषायध्वमिति यथाभागमश्नीतेत्येवैतदाह ’ ( श. ब्रा. २. ४. ३. २०) इति । वां युवयोरथें इदम् अन्धः सोमरूपमन्नम् अस्मे अस्माभिः परिषिक्तं पात्रेषु । अतः आसद्य उपविश्य अस्मिन् बर्हिषि यज्ञे मादयेथां सोमपानेनेति शेषः ॥ ॥ १२ ॥

English translation:

“Drink, Indra and Varuṇa, showerers (of benefits), of the most sweet Soma, the shedder (of blessings); this your Soma, is poured forth by us; sitting on the sacred grass, be exhilarated (by the draught).”

O Indra and Varuṇa, you bulls—drench yourselves in the most
honeyed, bullish soma.
This stalk has been poured all around for you here among us. Having sat down on this ritual grass, bring yourselves to exhilaration.

The 2nd pāda has a rather insistent but elementary phonetic/etymological figure: vṛ́ṣṇaḥ … vṛṣanā́vṛṣethām, and the last word of the vs. mādayethām resonates with the long adj. qualifying soma in the 1st pāda, mádhumattamasya. ## 069 Indra and Viṣṇu Renou’s treatment is in EVP XV.43-46. He claims that the “thème indraique” dominates, though I find the hymn’s phraseology so bland that it’s difficult to assign qualities and deeds to one or the other, and in fact the most salient action in the hymn, the wide-striding of vs. 5, is Viṣṇu’s characteristic deed. See further in the published introduction.

The hymn is (in my view) repetitive and pedestrian, with only a few striking images and phraseological tricks. This strikes me as an indication that the poet was “phoning it in” – the composition of the hymn does not seem to have commanded his full attention. The question might then arise why the hymn was preserved in the Saṃhitā. This might be partially due to the rarity of Indra-Viṣṇu hymns (only the first three vss. of I.155 and the middle three vss. of VII.99 – so this is the only hymn entirely dedicated to both) and in fact of Viṣṇu hymns in general. As Viṣṇu, a fairly recessive god in the RV, began to come to prominence in the post-RVic period, the assemblers of the RV collection may have gathered what scraps they could and exercised less critical judgment than usual in order to create a place in the text for this newly important deity. The O’Henry-type ending, sprung by the final vs. (8), might also account for its preservation.

Indra and Varuna, drink your fill, ye Heroes, of this invigorating sweetest Soma.
This juice is shed by us that ye may quaff it: on this trimmed grass be seated, and rejoice you

Indra und Varuna, ihr Bullen, schüttet in euch vom süßesten, bullenstarken Soma! Dieser Trank ist für euch bei uns eingeschenkt. Setzet euch auf dieses Barhis und berauschet euch!

Den Soma schlürfet, Varuna und Indra, den süssesten, den Stier, ihr Stiere beide; Bei uns ist dieser Trank euch zugegossen; setzt nieder euch auf diese Streu, berauscht euch.

О Индра-Варуна, самого сладкого
Быка-сому излейте в себя дождем, о два быка!
Этот напиток разлит у нас для вас.
Опьяняйтесь, усевшись на эту жертвенную-солому!

• इन्द्रावरुणौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे क्या करके क्या करावें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्रावरुणा) बिजुली और वायु के समान वर्त्तमान (वृषणा) बलवान् राजा प्रजाजनो ! तुम (मधुमत्तमस्य) अतीव मधुरादिगुणयुक्त (वृष्णः) बल करनेवाले (सोमस्य) बड़ी बड़ी ओषधियों के रसों के सेवने से (आ, वृषेथाम्) बलिष्ठ होओ जिन (वाम्) तुम दोनों का (इदम्) यह (परिषिक्तम्) सब ओर से सींचा हुआ (अन्धः) अन्न है वे तुम (अस्मे) हम लोगों में वा हम को (अस्मिन्) इस (बर्हिषि) अवकाश में (आसद्य) बैठ के (मादयेथाम्) आनन्दित करो ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो सोमलतादि रसयुक्त अन्न वा पान से आप आनन्दित होकर हमको आनन्दित करते हैं, वे ही सब से सत्कार करने योग्य होते हैं ॥११॥ इस सूक्त में वरुण के समान राजप्रजा के कृत्य का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह अड़सठवाँ सूक्त और बारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ

अन्वय: हे इन्द्रावरुणेव वृषणा ! युवां मधुमत्तमस्य वृष्णः सोमस्य सेवनेना वृषेथां ययोर्वामिदं परिषिक्तमन्धोऽस्ति तौ युवामस्मे अस्मिन् बर्हिष्यासद्याऽस्मान् मादयेथाम् ॥११॥

पुनस्तौ किं कृत्वा किं कारयेतामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रावरुणा) विद्युद्वायुवद्वर्त्तमानौ राजप्रजाजनौ (मधुमत्तमस्य) अतिशयेन मधुरादिगुणयुक्तस्य (वृष्णः) बलकरस्य (सोमस्य) महौषधिरसस्य (वृषणा) बलिष्ठौ (आ) (वृषेथाम्) बलिष्ठौ भवेथाम् (इदम्) (वाम्) (अन्धः) अन्नम् (परिषिक्तम्) सर्वतः सिक्तम् (अस्मे) अस्मास्वस्मान् वा (आसद्य) उपविश्य (अस्मिन्) (बर्हिषि) अवकाशे (मादयेथाम्) आनन्दयतम् ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये सोमलतादिरसेन युक्तेनान्नेन पानेन वा स्वयमानन्द्याऽस्मानानन्दयन्ति त एव सर्वैः सत्कर्त्तव्या जायन्त इति ॥११॥ अस्मिन् सूक्ते इन्द्रावरुणवद्राजप्रजाकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्यष्टषष्टितमं सूक्तं द्वादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे सोमलता इत्यादी रसयुक्त अन्नपान करून स्वतः आनंदित होऊन आम्हाला आनंदित करतात त्यांचाच सर्वांनी सत्कार करावा. ॥ ११ ॥