०६४

• देवता - उषाः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓द् उ श्रिय᳓ उष᳓सो रो᳓चमाना
अ᳓स्थुर् अपां᳓ न᳓ ऊर्म᳓यो रु᳓शन्तः
कृणो᳓ति वि᳓श्वा सुप᳓था सुगा᳓नि
अ᳓भूद् उ व᳓स्वी द᳓क्षिणा मघो᳓नी

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
rócamānāḥ ← √ruc- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

śriyé ← śrī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

u ← u (invariable)

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

út ← út (invariable)

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ásthuḥ ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

rúśantaḥ ← rúśant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ūrmáyaḥ ← ūrmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kr̥ṇóti ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sugā́ni ← sugá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

supáthā ← supátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ábhūt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dákṣiṇā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

maghónī ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

u ← u (invariable)

vásvī ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

उत् । ऊं॒ इति॑ । श्रि॒ये । उ॒षसः॑ । रोच॑मानाः । अस्थुः॑ । अ॒पाम् । न । ऊ॒र्मयः॑ । रुश॑न्तः ।
कृ॒णोति॑ । विश्वा॑ । सु॒ऽपथा॑ । सु॒ऽगानि॑ । अभू॑त् । ऊं॒ इति॑ । वस्वी॑ । दक्षि॑णा । म॒घोनी॑ ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• śriya ← śriye ← śrī
• [noun], dative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• rocamānā ← rocamānāḥ ← ruc
• [verb noun], nominative, plural
• “please; shine.”

• asthur ← asthuḥ ← sthā
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• normayo ← nā ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• normayo ← ūrmayaḥ ← ūrmi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wave; billow.”

• ruśantaḥ ← ruśat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “white; bright; bright.”

• kṛṇoti ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• supathā ← supatha
• [noun], accusative, plural, neuter

• sugāny ← sugāni ← suga
• [noun], accusative, plural, neuter

• abhūd ← abhūt ← bhū
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• vasvī ← vasu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• dakṣiṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• maghonī ← maghavan
• [noun], nominative, singular, feminine
• “big.”

रोचमानाः दीप्यमानाः रुशन्तः शुक्लवर्णाः । रुशदिति वर्णनाम’ ( निरु. २.२० ) इति यास्कः । उषसः श्रिये जगतः शोभायै जगद्व्याप्तुं वा अपाम् ऊर्मयः न उदकसंबन्धिनस्तरङ्गा इव उत् अस्थुः उत्तिष्ठन्ति । अनन्तरमेकवन्निगमः । उषाः विश्वा विश्वानि स्थानानि सुपथा सुमार्गाणि सुगानि सुखेन गम्यानि कृणोति करोति । अपि च मघोनी धनवत्युषाः वस्वी प्रशस्ता दक्षिणा समर्धयित्री च अभूत् ॥

English translation:

“The white and shining tints of the dawn have spread like the waves of the waters, for the beautifying (of the world); she renders all good roads easy to be traversed; she ho is replete with delight, excellence and health.”

The shining Dawns have arisen for splendor, glistening like the waves of the waters.
She makes all pathways, all passages easy to travel. She has appeared— the good priestly gift, the bounteous one.

supátha- and sugá- recur in 4a, conjoined by utá.

Note the phonological reciprocity between víśvā and vásvī in the same metrical position in c and d respectively. The latter is, of course, simply the fem. to vásu- ‘good, goods’, and here it must make at least partial reference to the goods Dawn disburses, she being here the Dakṣiṇā, priestly gift, personified. This could have been better conveyed in the published translation by ‘goodly’ rather than just ‘good’. I think there may also be a buried grammatical pun, for, if there existed such a stem, the -in-stem possessive to vásu- should be *vasvín- ‘possessing goods’, with nom. sg. *vasvī́, differing from our form only by accent.

It would be possible to construe pāda with abhūt and a pred. nom.: “she has become the goodly priestly gift …” But it is common in Dawn hymns to announce the arrival of Dawn in the first verse, and an annunciatory “she has appeared” (← “come into being”) is more in harmony with the usual practice of Dawn hymns. This is the tack of the standard tr. (Geldner, Renou; see also Gonda [Ved. Lit. 218]).

THE radiant Dawns have risen up for glory, in their white splendour like the waves of waters.
She maketh paths all easy, fair to travel, and, rich, hath shown herself benign and friendly.

Die Morgenröten sind aufgestiegen zur Pracht erglänzend, weißblinkend wie die Wasserwellen. Sie macht alle Wege gut und gangbar. Erschienen ist die gute gabenreiche Daksina.

Auf stiegen schon der Morgenröthe Strahlen, hell schimmernd wie der Wasser lichte Wellen, Sie macht die Pfade hell, die Wege gangbar, die holde, reiche, einer Milchkuh gleichend.

Утренние зори взошли, блистая для красоты,
Сверкая, словно волны вод.
Она делает все пути счастливыми, легкопроходимыми.
Появилась богатая, щедрая Дакшина.

• उषाः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब स्त्रियाँ कैसी श्रेष्ठ होती हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे पुरुषो ! जो स्त्रियाँ (रोचमानाः) दीप्तिमती (उषसः) प्रभातवेलाओं के समान वा (अपाम्) जलों की (रुशन्तः) हिंसती अर्थात् फूलों को विदारती हुई (ऊर्मयः) तरङ्गों के (न) समान (श्रिये) शोभा के लिये (उत्, अस्थुः) उठती हैं, वे (उ) ही सुख देनेवाली हैं जो (वस्वी) वसुओं की यह (दक्षिणा) दक्षिणा के समान (मघोनी) परमधनयुक्त (अभूत्) होती है, वह उषा के समान (उ) ही (विश्वा) समस्त (सुपथा) शुभमार्गवाले (सुगानि) जिनमें सुन्दरता से चलें, उन कामों को (कृणोति) करती है ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। हे पुरुषो ! जैसे प्रभातवेलाएँ रुचि करनेवाली होती हैं, वैसी हुई स्त्रियाँ श्रेष्ठ हैं वा जैसे जलतरंगें तटों को छिन्नभिन्न करती हैं, वैसे ही जो स्त्रियाँ दुःखों को छिन्न-भिन्न करती हैं और जो दिन के तुल्य समस्त गृहकृत्यों को प्रकाशित करती हैं, वे ही सर्वदा मङ्गलकारिणी होती हैं ॥१॥

अन्वय: हे पुरुषाः ! याः स्त्रियो रोचमाना उषस इवाऽपां रुशन्त ऊर्मयो न श्रिय उदस्थुस्ता उ सुखप्रदाः सन्ति। या वस्वी दक्षिणेव मघोन्यभूत् सोषर्वदु विश्वा सुपथा सुगानि कृणोति ॥१॥

अथ स्त्रियः कीदृश्यो वरा इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्) (उ) (श्रिये) शोभायै (उषसः) प्रभातवेला इव (रोचमानाः) रुचिमत्यः (अस्थुः) तिष्ठन्ति (अपाम्) जलानाम् (न) इव (ऊर्मयः) तरङ्गाः (रुशन्तः) हिंसन्तः (कृणोति) (विश्वा) सर्वाणि (सुपथा) शोभनाः पन्था येषु तानि (सुगानि) सुष्ठु गच्छन्ति येषु तानि (अभूत्) भवति (उ) (वस्वी) वसूनामियम् (दक्षिणा) दक्षिणेव (मघोनी) परमधनयुक्ता ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। हे पुरुषा ! यथोषसो रुचिकरा भवन्ति तथाभूताः स्त्रियो वराः सन्ति यथा जलतरङ्गास्तटाञ्छिन्दन्ति तथैव या दुःखानि कृन्तन्ति याश्च दिनवत्सर्वाणि गृहकृत्यानि प्रकाशयन्ति ता एव सर्वदा मङ्गलकारिण्यो भवन्ति ॥१॥

या सूक्तात उषा व सूर्याप्रमाणे स्त्रियांच्या गुणांचे वर्णन या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. हे श्रेष्ठ माणसांनो ! जशी प्रभातवेळ रुची उत्पन्न करते तशा स्त्रिया श्रेष्ठ असतात. जसे जलतरंग किनाऱ्यांना छिन्नभिन्न करतात, तसेच ज्या स्त्रिया दुःख नष्ट करतात व दिवसाप्रमाणे संपूर्ण गृहकृत्ये करतात त्या सदैव कल्याणकारी असतात. ॥ १ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

भद्रा᳓ ददृक्ष उर्विया᳓ वि᳓ भासि
उ᳓त् ते शोचि᳓र् भान᳓वो द्या᳓म् अपप्तन्
आवि᳓र् व᳓क्षः कृणुषे शुम्भ᳓माना
उ᳓षो देवि रो᳓चमाना म᳓होभिः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhadrā́ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

bhāsi ← √bhā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dadr̥kṣe ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

urviyā́ ← urviyā́ (invariable)

ví ← ví (invariable)

apaptan ← √pat- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhānávaḥ ← bhānú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śocíḥ ← śocís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

út ← út (invariable)

āvís ← āvís (invariable)

kr̥ṇuṣe ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śumbhámānā ← √śubh- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vákṣaḥ ← vákṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devi ← devī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

máhobhiḥ ← máhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

rócamānā ← √ruc- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

भ॒द्रा । द॒दृ॒क्षे॒ । उ॒र्वि॒या । वि । भा॒सि॒ । उत् । ते॒ । शो॒चिः । भा॒नवः॑ । द्याम् । अ॒प॒प्त॒न् ।
आ॒विः । वक्षः॑ । कृ॒णु॒षे॒ । शु॒म्भमा॑ना । उषः॑ । दे॒वि॒ । रोच॑माना । महः॑ऽभिः ॥

• bhadrā ← bhadra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• dadṛkṣa ← dadṛkṣe ← dṛś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• urviyā
• [adverb]
• “wide; widely.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bhāsy ← bhāsi ← bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

• ut ← ud
• [adverb]
• “up.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śocir ← śociḥ ← śocis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “fire; flare; burn; radiance.”

• bhānavo ← bhānavaḥ ← bhānu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• apaptan ← pat
• [verb], plural, Redupl. Aorist (Ind.)
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• āvir ← āvis
• [adverb]
• “openly; obviously.”

• vakṣaḥ ← vakṣas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “breast; breast; bosom; thorax.”

• kṛṇuṣe ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• śumbhamānoṣo ← śumbhamānā ← śubh
• [verb noun], nominative, singular
• “look; shine; beautify.”

• śumbhamānoṣo ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• devi ← devī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• rocamānā ← ruc
• [verb noun], nominative, singular
• “please; shine.”

• mahobhiḥ ← mahas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “greatness; festival; glory; reward; gladness.”

हे उषो देवि भद्रा कल्याणी ददृक्षे दृश्यसे । उर्विया विस्तीर्णा च वि भासि। ते तव शोचिः शोचिषः ॥ जसो लुक् ॥ दीप्यमानाः भानवः रश्मयः द्याम् अन्तरिक्षम् उत् अपप्तन् उत्पतन्ति । किंच हे उषो देवि महोभिः तेजोभिः शुम्भमाना शोभमाना रोचमाना दीप्यमाना वक्षः त्वदीयं रूपम् आविः कृणुषे प्रकटीकरोषि ॥

English translation:

“Divine Uṣas, you are seen auspicious; you shine afar; your bright rays spread over the sky, lovely and radiant with great (splndours), you display your person n.”

Auspicious, you have become visible; you radiate widely. Your flare, your radiant beams have flown up to heaven.
You reveal your breast as you go in beauty, goddess Dawn, shining with all your might.

We see that thou art good: far shines thy lustre; thy beams, thy splendours have flown up to heaven.
Decking thyself, thou makest bare thy bosom, shining in majesty, thou Goddess Morning.

Glückbringend bist du erschienen, weithin erstrahlest du. Dein Feuerschein, deine Strahlen sind zum Himmel aufgeflogen. Du enthüllest prangend die Brust, Göttin Usas, in aller Herrlichkeit erglänzend.

Du zeigst dich, Liebliche und leuchtest weithin, zum Himmel flogen deines Lichtes Fackeln, Enthüllend deine Brust, o Göttin, strahlst du in hoher Pracht erglänzend, Morgenröthe.

Ты (всегда) появляешься как несущая счастье. Далеко ты сверкаешь:
Твое пламя (и) лучи взлетели к небу.
Красуясь, ты обнажаешь грудь,
О Ушас божественная, блистая во (всем) великолепии.

• उषाः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसी हो, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (उषः) प्रभातवेला के समान वर्त्तमान (देवि) विदुषी ! जिससे तू (भद्रा) कल्याणकारिणी (ददृक्षे) देखी जाती है तथा (उर्विया) बहुरूप हुई घर के कामों को (उत्, वि, भासि) विशेषकर उत्तम प्रकाश करती है जिस (ते) तेरी (शोचिः) उत्तम नीति का प्रकाश (भानवः) किरणें जैसे (द्याम्) अन्तरिक्ष को (अपप्तन्) जातीं प्राप्त होतीं, वैसे (वक्षः) छाती का (आविः, कृणुषे) प्रकाश करती है वा (महोभिः) महान् शुभ गुणकर्म स्वभावों से (शुम्भमाना) सुन्दर शोभायुक्त और (रोचमाना) विद्या और विनय से प्रकाशित होती हुई सुख देती है, इससे अच्छे प्रकार सत्कार करने योग्य है ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे स्त्रियो ! तुम चतुरता से सब पति आदि को सन्तोष देकर, घर के कामों को यथावत् अनुष्ठान कर, अतिविषयासक्ति को छोड़ और सुन्दर शोभायुक्त होकर सदैव पुरुषार्थ से धर्मयुक्त कामों को सूर्य के समान प्रकाशित करो ॥२॥

अन्वय: हे उषर्वद्वर्त्तमाने देवि ! यतस्त्वं भद्रा दृदृक्ष उर्विया सती गृहकृत्यान्युद्वि भासि यस्यास्ते शोचिर्भानवो द्यामपप्तन्निव वक्ष आविष्कृणुषे महोभिः शुम्भमाना रोचमाना सती सुखं प्रयच्छसि तस्मात् संपूज्यासि ॥२॥

पुनः सा कीदृशी भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भद्रा) कल्याणकारिणी (ददृक्षे) दृश्यते (उर्विया) बहुरूपा (वि) (भासि) (उत्) (ते) तव (शोचिः) (भानवः) किरणाः (द्याम्) अन्तरिक्षम् (अपप्तन्) पतन्ति गच्छन्ति (आविः) प्राकट्ये (वक्षः) वक्षःस्थलम् (कृणुषे) (शुम्भमाना) सुशोभायुक्ता (उषः) उषर्वद्वर्त्तमाने (देवि) विदुषि (रोचमाना) विद्याविनयाभ्यां प्रकाशमाना (महोभिः) महद्भिः शुभैर्गुणकर्मस्वभावैः ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे स्त्रियो ! यूयं चातुर्येण सर्वान् पत्यादीन् सन्तोष्य गृहकृत्यानि यथावदनुष्ठायातिविषयासक्तिं विहाय सुशोभा भूत्वा सदैव पुरुषार्थेन धर्मकृत्यानि सूर्य्यवत्प्रकाशयत ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे स्त्रियांनो ! तुम्ही चतुरतेने पती इत्यादींना संतुष्ट करून गृहकृत्ये व्यवस्थित करा. अति विषयासक्तीचा त्याग करा. सुंदर व शोभिवंत बनून सदैव पुरुषार्थाने धर्मयुक्त कार्यात सूर्याप्रमाणे प्रकाशित व्हा. ॥ २ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

व᳓हन्ति सीम् अरुणा᳓सो रु᳓शन्तो
गा᳓वः सुभ᳓गाम् उर्विया᳓ प्रथाना᳓म्
अ᳓पेजते शू᳓रो अ᳓स्तेव श᳓त्रून्
बा᳓धते त᳓मो अजिरो᳓ न᳓ वो᳓ळ्हा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aruṇā́saḥ ← aruṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rúśantaḥ ← rúśant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sīm ← sīm (invariable)

váhanti ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

prathānā́m ← √prathⁱ- (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

subhágām ← subhága- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

urviyā́ ← urviyā́ (invariable)

ápa ← ápa (invariable)

ástā ← ástar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ījate ← √īj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

iva ← iva (invariable)

śátrūn ← śátru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

śū́raḥ ← śū́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajiráḥ ← ajirá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bā́dhate ← √bādhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

támaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vóḷhā ← vóḷhar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

वह॑न्ति । सी॒म् । अ॒रु॒णासः॑ । रुश॑न्तः । गावः॑ । सु॒ऽभगा॑म् । उ॒र्वि॒या । प्र॒था॒नाम् ।
अप॑ । ई॒ज॒ते॒ । शूरः॑ । अस्ता॑ऽइव । शत्रू॑न् । बाध॑ते । तमः॑ । अ॒जि॒रः । न । वोळ्हा॑ ॥

• vahanti ← vah
• [verb], plural, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• sīm
• [adverb]

• aruṇāso ← aruṇāsaḥ ← aruṇa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “red; tawny; dusty; gray.”

• ruśanto ← ruśantaḥ ← ruśat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “white; bright; bright.”

• gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• subhagām ← subhaga
• [noun], accusative, singular, feminine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• urviyā
• [adverb]
• “wide; widely.”

• prathānām ← prath
• [verb noun], accusative, singular
• “be known; expand; expand; boom.”

• apejate ← apej ← √īj
• [verb], singular, Present indikative

• śūro ← śūraḥ ← śūra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “brave; powerful.”

• asteva ← astā ← astṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “archer; shot.”

• asteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• śatrūn ← śatru
• [noun], accusative, plural, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• bādhate ← bādh
• [verb], singular, Present indikative
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• tamo ← tamaḥ ← tamas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• ajiro ← ajiraḥ ← ajira
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fast; agile; ajira [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• voﾱhā ← voḍhā ← voḍhṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “charioteer.”

अरुणासः लोहितवर्णाः रुशन्तः दीप्यमानाः गावः रश्मयः । ‘ किरणा गावः । इति रश्मिनामसु पाठात् । सुभगाम् उर्विया उर्वीं विस्तीर्णां प्रथानां प्रथमानां सीम् एनामुषोदेवतां वहन्ति । सेयमुषोदेवता शूरो अस्तेव वीरः क्षेप्तेव शत्रून् तमः अपेजते अपगमयति । वोळ्हा सेनायाः अजिरो न क्षिप्रगामी शत्रून् यथा बाधते तथा तमांसि बाधते च ॥

English translation:

“Ruddy and resplendent kine bear the auspicious, expanding, illustrious dawn; like a warrior, who, casting his darts, or a swift charger scattering enemies, she drives away the glooms.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Kine: gāvaḥ = raśmayaḥ, rays

The ruddy, glistening cows convey her of good portion as she spreads widely.
Like a champion archer his rivals, she drives away darkness; she repels it like a quick (chariot-)driver.

As Geldner points out (n. 3cd), the acc. śátrūn must be read as the obj. of both similes and acc. támaḥ ‘darkness’ as the obj. of both frames, though the former only appears in c and the latter in d. The two similes compare Dawn not only to a male figure, but to a skillful, highly trained male warrior: archer and chariot-driver.

In c the simile marker iva occurs after the 2nd term, not the 1st (might expect

*śū́ra ivā́stā śátrūn). Perhaps śū́ra- ástar- is perceived as a unity, “champion archer”; cf. I.70.11 ásteva śū́raḥ, IV.36.6 śū́ro ástā, I.8.4 śū́rebhir ástṛbhiḥ, and, with lexical substitution, II.42.2 vīró ástā. There is also the fact that in similes with three terms matching two different cases, there’s some fluctuation in the position of the simile marker.

Red are the kine and luminous that bear her the Blessed One who spreadeth through the distance.
The foes she chaseth like a valiant archer, like a swift warrior she repelleth darkness.

Rötlich weiße Stiere fahren die Holde, die sich weithin ausbreitet. Sie treibt das Dunkle fort wie ein tapferer Schütze die Feinde; sie bedrängt das Dunkel wie ein behender Wagenfahrer die Feinde.

Es fahren sie die rothen, lichten Stiere, die selige, die weithin sich verbreitet; Das Dunkel scheucht sie, wie ein starker Schütze den Feind verjagt, gleich schnellem Wagenlenker.

Везут алые сверкающие
Быки счастливую, простирающуюся далеко.
Она гонит (тьму) прочь, словно храбрый стрелок – врагов.
Она оттесняет тьму, словно проворный возница – (врагов).

• उषाः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे कैसी हों, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे स्त्री ! तू (अजिरः) जो शीघ्र नहीं जाता उस पुरुष के (न) समान और (वोळ्हा) विवाहित स्त्री (शत्रून्) शत्रुओं को (शूरः) बल वा पराक्रम आदि योग से निर्भय (अस्तेव) शस्त्र और अस्त्रों को अच्छे प्रकार फेंकनेवाले के समान (अप, ईजते) दूर करती तथा प्रभातवेला जैसे (तमः) अन्धकार वा रात्रि को (बाधते) नष्ट-भ्रष्ट करे वा जैसे (अरुणासः) लाल काली पीली धौली आदि (रुशन्तः) पदार्थों को छिन्न-भिन्न करती हुई (गावः) किरणें सब पदार्थों को (सीम्) सब ओर से (वहन्ति) पहुँचाती हैं, वैसे (उर्विया) बहुत पुरुषार्थयुक्त हो। हे पुरुष ! उषा को जैसे सूर्य, वैसे इस (प्रथानाम्) अत्यन्त सुन्दरता से प्रख्यात भार्या को (सुभगाम्) सौभाग्य करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। हे मनुष्यो ! जो प्रभातवेला के समान सुप्रकाश, सुरूपवती, सूर्य किरणों के तुल्य घर के कामों की व्यवस्था का निर्वाह करनेवाली, शूरवीर के समान व्यथा अर्थात् परिश्रम की थकावट न माननेवाली स्त्रियाँ हों, उनका निरन्तर सत्कार कर सौभाग्युक्त करो ॥३॥

अन्वय: हे स्त्रि ! त्वमजिरो न वोळ्हा सती शत्रूञ्छूरोऽस्तेवापेजत उषास्तमो बाधते यथाऽरुणासो रुशन्तो गावः सर्वान् पदार्थान् सीं वहन्ति तथोर्विया भव। हे पुरुष ! उषसः सूर्य्य इवेमां प्रथानां भार्यां सुभगां कुरु ॥३॥

पुनस्ताः कीदृश्यो भवेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वहन्ति) (सीम्) सर्वतः (अरुणासः) रक्तारुणादिगुणविशिष्टाः (रुशन्तः) हिंसन्तः (गावः) किरणाः (सुभगाम्) सौभाग्ययुक्ताम् (उर्विया) बहुपुरुषार्थयुक्ता (प्रथानाम्) विस्तीर्णसौन्दर्यप्रख्याताम् (अप) (ईजते) दूरीकरोति (शूरः) बलपराक्रमादियोगेन निर्भयः (अस्तेव) शस्त्राऽस्त्राणां प्रक्षेप्तेव (शत्रून्) (बाधते) विलोडयति (तमः) अन्धकारं रात्रिं वा (अजिरः) यः शीघ्रं न गच्छति सः (न) इव (वोळ्हा) विवाहिता ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। हे नरा ! या उषर्वत्सुप्रकाशाः सुस्वरूपाः सूर्यकिरणवद्गृहकृत्यव्यवस्थानिर्वाहिकाः शूरवीरवद्व्यथारहिताः स्त्रियः स्युस्ताः सततं सत्कृत्य सौभाग्ययुक्ताः कुर्वन्तु ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. हे माणसांनो ! ज्या उषेप्रमाणे प्रकाशवान, स्वरूपवान, सूर्यकिरणांप्रमाणे गृहकृत्यांचे व्यवस्थापन करणाऱ्या, शूरवीराप्रमाणे परिश्रमी स्त्रिया असतील त्यांचा निरंतर सत्कार करून सौभाग्यवान बना. ॥ ३ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सुगो᳓त᳓ ते सुप᳓था प᳓र्वतेषु
अवाते᳓ अप᳓स् तरसि स्वभानो
सा᳓ न आ᳓ वह पृथुयामन् ऋष्वे
रयिं᳓ दिवो दुहितर् इषय᳓ध्यै

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
párvateṣu ← párvata- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

sugā́ ← sugá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

supáthā ← supátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

utá ← utá (invariable)

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

avāté ← avātá- 1 (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

svabhāno ← svábhānu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

tarasi ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pr̥thuyāman ← pr̥thuyāman- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

r̥ṣve ← r̥ṣvá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

divaḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

duhitar ← duhitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

iṣayádhyai ← √iṣay- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:PRS}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

सु॒ऽगा । उ॒त । ते॒ । सु॒ऽपथा॑ । पर्व॑तेषु । अ॒वा॒ते । अ॒पः । त॒र॒सि॒ । स्व॒भा॒नो॒ इति॑ स्वऽभानो ।
सा । नः॒ । आ । व॒ह॒ । पृ॒थु॒ऽया॒म॒न् । ऋ॒ष्वे॒ । र॒यिम् । दि॒वः॒ । दु॒हि॒तः॒ । इ॒ष॒यध्यै॑ ॥

• sugota ← sugā ← suga
• [noun], nominative, plural, neuter

• sugota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• supathā ← supatha
• [noun], nominative, plural, neuter

• parvateṣv ← parvateṣu ← parvata
• [noun], locative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• avāte ← avāta
• [noun], locative, singular, neuter

• apas ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• tarasi ← tṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• svabhāno ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svabhāno ← bhāno ← bhānu
• [noun], vocative, singular, feminine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• pṛthuyāmann ← pṛthu
• [noun]
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• pṛthuyāmann ← yāman
• [noun], vocative, singular, feminine
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• ṛṣve ← ṛṣva
• [noun], vocative, singular, feminine
• “distinguished; high; noble; enormous.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wealth; property.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• duhitar ← duhitṛ
• [noun], vocative, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• iṣayadhyai ← iṣay ← √iṣ
• [verb noun]

हे उषो देवि पर्वतेषु उत दुर्गेष्वपि अवाते गमनसाधनरहिते देशे सुपथा सुपथानि मार्गाणि सुगा सुगानि सुखेन गम्यानि ते तव भवन्ति । स्वभानो हे स्वप्रकाशे अपः अन्तरिक्षमाकाशम् । ‘ आपः ’ इत्यन्तरिक्षनामसु पाठात् । सामुद्रिकीरपो वा तरसि । पृथुयामन् पृथुरथे ऋष्वे दर्शनीये दिवो दुहितः अन्तरिक्षसुते हे उषो देवि सा त्वम् इषयध्यै एषणीयं रयिं धनं नः अस्मभ्यम् आ वह ॥

English translation:

“Yours are good roads and easy to be traversed in mountains and inaccessible plural ces; you pass self-irradiating over the waters; bring to us, daughter of heaven, in your spacious and beautiful chariot, desirable riches.”

Easy are your pathways, easy your passages (even) in the mountains. (Even) when it is windless you cross over the waters, self-radiant one. Convey wealth here for us to prosper, high Daughter of Heaven with your broad course.

For sugá- supátha- see vs. 1.

Geldner suggests that avāté “(even) when it is windless” describes a wonder, that Dawn crosses the water even without wind in her sails. I am not sure what evidence we have for sails, in addition to oars, in ancient Indian boats, but I have not systematically inquired into this. However, the “windless” circumstances might simply make reference to the previous pāda: the waters are also sugá- ‘easy to travel’ when there is no wind and therefore no turbulence. The word avāté also plays off the descriptor of Dawn in the next vs. (5a), ávātā ‘unsurpassable, unvanquished’; Oldenberg in fact suggests that we might read *ávāte, voc. of the latter stem, though a word play is much more satisfying poetically, and he does not dismiss the ‘windless’ interpr. out of hand.

Thy ways are easy on the hills: thou passest Invincible! Se1f-luminous! through waters.
So lofty Goddess with thine ample pathway, Daughter of Heaven, bring wealth to give us comfort.

Auch im Gebirge hast du gute Wege und Pfade; bei Windstille kommst du über die Gewässer, du Selbstleuchtende. Bring du uns Reichtum zum Genießen mit, breitbahnige, hohe Himmelstochter!

Und schön sind deine Bahnen auf den Bergen, durch Nebel dringst im stillen Raum du helle; So fahr uns denn auf breiter Bahn, erhabne, viel Gut zur Nahrung her, o Himmelstochter.

Легкопроходимы твои счастливые пути (даже) в горах.
(И) в безветрии ты пересекаешь воды, о ты, самоизлучающаяся!
Привези нам богатство для наслаждения,
О высокая дочь неба с широким путем!

• उषाः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह स्त्री कैसी हो, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (स्वभानो) अपनी दीप्तियुक्त (पृथुयामन्) बहुत पदार्थों की प्राप्ति करानेवाले (ऋष्वे) महान् गुणयुक्त विद्वन् ! आप इस स्त्री के साथ (रयिम्) लक्ष्मी को (आ, वह) प्राप्त कराइये और (नः) हम लोगों की रक्षा करिये तथा (अपः) जलों के समान दुःखों को (तरसि) तरते अर्थात् उनसे अलग होते हो और (अवाते) निर्वात होने से (पर्वतेषु) पर्वतों में जैसे सुपथ से जाते हो तथा जो (ते) तुम्हारी (सुगा) सुन्दरता से जाने योग्य स्त्री वा हे (दिवः) प्रकाश की (दुहितः) कन्या के समान वर्त्तमान स्त्री ! तू पति को (इषयध्यै) प्राप्त होने योग्य हो (उत) और तेरा पति तेरे मन का प्रिय हो (सा) तू हम लोगों को (सुपथा) अच्छे मार्ग से सुख प्राप्त करा ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे अच्छी नीतिवाले राजजन पर्वतों में भी अच्छे मार्गों को बनाकर सब मार्ग चलनेवालों को सुखी करते हैं वा जैसे उषा (प्रभातवेला) मार्गों को प्रकाशित करती है, वैसे ही उत्तम परस्पर प्रसन्न स्त्री पुरुष धर्ममार्ग का संशोधन कर परोपकार का प्रकाश कराते हैं ॥४॥

अन्वय: हे स्वभानो पृथुयामन्नृष्वे ! त्वमनया भार्यया सह रयिमा वह नोऽवाप इव दुःखानि तरसि, अवाते पर्वतेषु सुपथा गच्छसि या ते सुगा स्त्री वा हे दिवो दुहितरिव वर्त्तमाने स्त्रि ! त्वं पतिमिषयध्यै उतापि ते पतिर्हृद्यो भवेत् सा त्वं नः सुपथा सुखमा वह ॥४॥

पुनस्सा स्त्री कीदृशी भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुगा) सुष्ठु गन्तुं योग्या (उत) अपि (ते) तव (सुपथा) शोभनेन मार्गेण (पर्वतेषु) शैलेषु (अवाते) निर्वाते (अपः) जलानि (तरसि) (स्वभानो) स्वकीयदीप्ते (सा) (नः) अस्मान् (आ) (वह) गमय (पृथुयामन्) बहुप्रापक (ऋष्वे) महागुणयुक्त (रयिम्) श्रियम् (दिवः) प्रकाशस्य (दुहितः) कन्येव वर्त्तमाने (इषयध्यै) गन्तुम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सुनीतयो राजानः पर्वतेष्वपि सुमार्गान्निर्माय सर्वान् पथिकान् सुखयन्ति यथोषा मार्गान् प्रकाशयति तथैवोत्तमाः परस्परं प्रसन्नाः स्त्रीपुरुषा धर्ममार्गं संशोध्य परोपकारं प्रकाशयन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे नीतिमान राजजन पर्वतामध्येही चांगले मार्ग तयार करून प्रवाशांना सुखी करतात किंवा उषा मार्गाला प्रकाशित करते तसे उत्तम व प्रसन्न स्त्री-पुरुष परस्पर मिळून धर्ममार्गाचे संशोधन करून परोपकाराचा प्रकाश पसरवितात. ॥ ४ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सा᳓ आ᳓ वह या᳓ उक्ष᳓भिर् अ᳓वाता
उ᳓षो व᳓रं व᳓हसि जो᳓षम् अ᳓नु
तुवं᳓ दिवो दुहितर् या᳓ ह देवी᳓
पूर्व᳓हूतौ मंह᳓ना दर्शता᳓ भूः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ávātā ← ávāta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ukṣábhiḥ ← ukṣán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

jóṣam ← jóṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

váhasi ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

váram ← vára- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

divaḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

duhitar ← duhitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

ha ← ha (invariable)

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

bhūḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

darśatā́ ← darśatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

maṁhánā ← maṁhánā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pūrváhūtau ← pūrváhūti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

सा । आ । व॒ह॒ । या । उ॒क्षऽभिः॑ । अवा॑ता । उषः॑ । वर॑म् । वह॑सि । जोष॑म् । अनु॑ ।
त्वम् । दि॒वः॒ । दु॒हि॒तः॒ । या । ह॒ । दे॒वी । पू॒र्वऽहू॑तौ । मं॒हना॑ । द॒र्श॒ता । भूः॒ ॥

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• yokṣabhir ← yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yokṣabhir ← ukṣabhiḥ ← ukṣan
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “bull; ukṣan [word].”

• avātoṣo ← avātā ← avāta
• [noun], nominative, singular, feminine

• avātoṣo ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• varaṃ ← varam ← vara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gift; favor; wish; privilege; varac; wages.”

• vahasi ← vah
• [verb], singular, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• joṣam ← joṣa
• [noun], accusative, singular, masculine

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• duhitar ← duhitṛ
• [noun], vocative, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• pūrvahūtau ← pūrva
• [noun]
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• pūrvahūtau ← hūtau ← hūti
• [noun], locative, singular, feminine
• “invocation.”

• maṃhanā
• [noun], instrumental, singular, feminine

• darśatā ← darśata
• [noun], nominative, singular, feminine
• “beautiful; visible; beautiful.”

• bhūḥ ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

हे उषः सा त्वं वरं धनं मह्यम् आ वह । या त्वम् अवाता अप्रतिगता जोषं प्रीतिम् अनु उक्षभिः अनडुद्भिरश्वैर्वा स्तोतृभ्यो वरं वहसि । किंच हे दिवो दुहितः अन्तरिक्षसुते या त्वं देवी द्योतमाना पूर्वहूतौ प्रथमाह्वाने प्रातरनुवाके मंहना पूजनीया भवसि सा त्वं दर्शता दर्शनीया भूः इति योजना । या दर्शता भूरित्यन्वये यद्वृत्तेन सामानाधिकरण्यात् भूरित्यस्य निघातो न स्यात् ॥

English translation:

“Do you Uṣas bring me opulence, for unoposed you bear with your oxen (wealth to your worshippers), according to your satisfaction; daughter of heaven, you who are divine, who are lovely, are to be worshipped at the first (daily) rite.”

Convey (it)—you who as the unsurpassable one with your oxen convey the boon at your pleasure, Dawn,
you who are a goddess, o Daughter of Heaven. Become worthy to be seen with your munificence at the early invocation!

The beginning of the first pāda, sā́ā́[so Pp., Saṃhitā sā́] vaha yā́, replicates almost exactly the beginning of 4c, sā́na ā́vaha. The close similarity of the two openings supports the disjoining of sā́in 5a into sā́ā́, which is also required by the meter.

As noted above, nom. sg. fem. ávātā ‘unvanquished, unsurpassable’ plays on the loc. avāté ‘windless’ in 4b. The neg. stem ávāta- is generally paired with the positive pres. part. vanván, in the phrase vanvánn ávātaḥ “winning but unwon” (5x, incl. VI.16.20, 18.1 in this maṇḍala). But here and in nearby VI.67.8 it is found in the fem. and outside of the contrastive pair. In neither of these passages is the application of the adjective clear. I have therefore, somewhat reluctantly, adopted a version of Renou’s attenuated ‘insurpassable’ (which, however, he seems to reject in his n.).

Both Geldner and Renou take cd as a unified rel. cl. (e.g., “die du als Göttin …

erschienen bist”), but this is impossible, because bhūḥ is unaccented. I instead attach c to ab, and take d as an independent imperatival clause. I now see that it would be possible to take cd together, with the nominal rel. cl. yā́ha devī́acting as an izafe; as noted elsewhere (passim) such izafe-like rel. phrases can be embedded. This would produce a tr. “You, who are a goddess, o daughter of heaven, become worthy to be seen …,” with no appreciable difference in meaning. It might then be better to stick with the arrangement of the published translation

Dawn, bring me wealth: untroubled, with thine oxen thou bearest riches at thy will and pleasure;
Thou who, a Goddess, Child of Heaven, hast shown thee lovely through bounty when we called thee early.

Bring du ihn mit, Usas, die du mit Stieren unüberboten nach Belieben die erwünschte Gabe herfährst, du Himmelstochter, die du als Göttin bei der Frühanrufung bereitwillig erschienen bist!

Die, Uschas, du mit Stieren sicher fährest, fahr Reichthum uns herbei nach unserm Wunsche; O Himmelstochter, du erschienst beim Frühruf als eine Göttin uns mit reicher Gabe.

Привези (его), о Ушас, (ты,) непревзойденная,
Что возишь на быках для своего удовольствия желанный дар!
Ты, о дочь неба, (та,) что богиня,
Бываешь прекрасной в (своей) щедрости при утреннем призыве.

• उषाः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वे स्त्री-पुरुष कैसे वर्त्ताव वर्त्तें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (दिवः) सूर्य की (दुहितः) कन्या के तुल्य तथा (उषः) उषा प्रभातवेला के समान वर्त्तमान श्रेष्ठ मुखवाली ! (या) जो (अवाता) वायुरहित (उक्षभिः) वीर्यसेचकों से युक्त (वरम्) श्रेष्ठ (जोषम्) प्रीति से चाहे हुए पति को (अनु) अनुकूलता से (त्वम्) तू (वहसि) प्राप्त होती (सा) वह मुझ पति को (आ, वह) सब ओर से प्राप्त हो (या) जो (ह) ही (पूर्वहूतौ) पूर्व सत्कार करने योग्यों के आह्वान के निमित्त (मंहना) सत्कार करने और (दर्शता) देखने योग्य (देवी) विदुषी तू (भूः) हो सो मेरी प्रिया स्त्री हो ॥५॥

भावार्थभाषाः - जैसे उषा रात्रि के अनुकूल वर्त्तमान नियम से अपने काम को करती है, वैसे ही नियमयुक्त स्त्री अपने घर के कामों को करे तथा ब्रह्मचर्य के अनन्तर अपने मन के प्यारे पति को विवाह कर प्रसन्न होती हुई पति को निरन्तर प्रसन्न करे, ऐसे ही पति भी उस अनुकूल आचरण करनेवाली को सदैव आनन्दित करे ॥५॥

अन्वय: हे दिवो दुहितरुषर्वद्वर्त्तमाने भद्रानने ! याऽवातोक्षभिर्युक्तं वरं जोषमनु त्वं वहसि सा मां पतिमा वह या ह पूर्वहूतौ मंहना दर्शता देवी त्वं भूः सा मम प्रिया भव ॥५॥

पुनस्तौ स्त्रीपुरुषौ कथं वर्त्तेयातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सा) (आ) (वह) समन्तात्प्राप्नोतु (या) (उक्षभिः) वीर्यसेचकैः (अवाता) वायुविरहा (उषः) उषर्वद्वर्त्तमाने (वरम्) श्रेष्ठं पतिम् (वहसि) प्राप्नोषि (जोषम्) प्रीतम् (अनु) (त्वम्) (दिवः) सूर्यस्य (दुहितः) कन्येव वर्त्तमाना (या) (ह) किल (देवी) विदुषी (पूर्वहूतौ) पूर्वेषां सत्कर्त्तव्यानां वृद्धानामाह्वाने (मंहना) पूजनीया (दर्शता) द्रष्टव्या (भूः) भवेः ॥५॥

भावार्थभाषाः - यथोषा रात्रिमनुवर्त्तमाना नियमेन स्वकृत्यं करोति तथैव नियता सती स्त्री स्वगृहकृत्यानि कुर्यात्। ब्रह्मचर्यानन्तरं हृद्यं पतिमूढ्वा प्रसन्ना सती पतिं सततं प्रसादयेत्। एवमेव पतिरपि तामनुव्रतां सदैवानन्दयेत् ॥५॥

भावार्थभाषाः - जशी उषा रात्रीच्या अनुकूल नियमानुसार आपले कार्य करते तसेच स्त्रीने नियमानुसार आपली गृहकृत्ये करावीत. ब्रह्मचर्यानंतर हृद्य पती स्वीकारून त्याच्याशी विवाह करावा. तसेच पतीनेही आपले अनुकूल आचरण करणाऱ्या स्त्रीला सदैव आनंदी ठेवावे. ॥ ५ ॥

• देवता - उषाः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓त् ते व᳓यश् चिद् वसते᳓र् अपप्तन्
न᳓रश् च ये᳓ पितुभा᳓जो वि᳓उष्टौ
अमा᳓ सते᳓ वहसि भू᳓रि वाम᳓म्
उ᳓षो देवि दाशु᳓षे म᳓र्तियाय

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
apaptan ← √pat- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

út ← út (invariable)

vasatéḥ ← vasatí- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

váyaḥ ← ví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pitubhā́jaḥ ← pitubháj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vyùṣṭau ← vyùṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)

amā́ ← amā́ (invariable)

bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

saté ← √as- 1 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vahasi ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vāmám ← vāmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

devi ← devī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

mártyāya ← mártya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

úṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

उत् । ते॒ । वयः॑ । चि॒त् । व॒स॒तेः । अ॒प॒प्त॒न् । नरः॑ । च॒ । ये । पि॒तु॒ऽभाजः॑ । विऽउ॑ष्टौ ।
अ॒मा । स॒ते । व॒ह॒सि॒ । भूरि॑ । वा॒मम् । उषः॑ । दे॒वि॒ । दा॒शुषे॑ । मर्त्या॑य ॥

• ut ← ud
• [adverb]
• “up.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vayaś ← vayaḥ ← vi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vi; bird; vi.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• vasater ← vasateḥ ← vasati
• [noun], genitive, singular, feminine
• “residency; dwelling; nest; stay; vasati [word]; vas; mansion; sojourn.”

• apaptan ← pat
• [verb], plural, Redupl. Aorist (Ind.)
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• naraś ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pitubhājo ← pitu
• [noun], masculine
• “food.”

• pitubhājo ← bhājaḥ ← bhāj
• [noun], nominative, plural, masculine
• “enjoying; consisting of.”

• vyuṣṭau ← vyuṣṭi
• [noun], locative, singular, feminine
• “dawn; happiness; consequence.”

• amā
• [adverb]
• “at home.”

• sate ← as
• [verb noun], dative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• vahasi ← vah
• [verb], singular, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• bhūri
• [noun], accusative, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• vāmam ← vāma
• [noun], accusative, singular, neuter
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• uṣo ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• devi ← devī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• martyāya ← martya
• [noun], dative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

हे उषो देवि ते तव व्युष्टौ सत्यां वयश्चित् पक्षिणोऽपि वसतेः निवासस्थानात् उत् अपप्तन् उत्पतन्ति । ये पितुभाजः हविषां संभक्तारः अन्नस्योपार्जका वा । ‘ पितुः । इत्यन्ननामसु पाठात् । नरः तेऽपि च उत्पतन्ति । किं च हे उषो देवि त्वम् अमा समीप सते वर्तमानाय दाशुषे हविषां प्रदात्रे मर्त्याय भूरि प्रभूतं वामं धनं वहसि ॥ ॥ ५ ॥

English translation:

“At your dawning, divine Uṣas, the birds spring up from their nests, and men who have to gain their sustenance (arise); you, divine Uṣas, bring ample wealth to the mortal who is nigh you, the offerer of the oblation.”

The birds have also flown up from their dwelling, and the men who partake of food, at your first flush.
To the one who is at home you convey much of value, o goddess Dawn, and to the pious mortal.

This vs. is identical to I.124.12.

Pāda b may contain another izafe-like embedded rel. construction, like the possible one in 5c: náraś ca yé pitubhā́jaḥ “and the men who are partakers of food.” The question turns on where to construe hemistich-final vyùṣṭau. It could belong to the rel. cl. “… partake of food at the first flush,” in which case there would be no embedding. But it seems as if this temporal designation should apply to both actions: the flying up of the birds and the eating of the men, not just the latter. Moreover te in 2nd pos. of the hemistich is most easily construed with vyùṣṭau at the end, in which case the nominal rel. must be embedded.

This hemistich also seems syntactically unbalanced. If we assume that we have an “X and which Y” construction, conjoining birds and men (so Klein, DGRV I.56), they should be the joint subject of úd … apaptan ‘have flown up’, an action appropriate to the first group but not the second. Surely the real intent is that at the moment of dawn the birds fly up and the men eat, so what is intended to be conjoined are the two verbal notions, with one a finite verb and the other the 2nd member of a root noun cmpd. (on which see Scarlatta 352).

As the birds fly forth from their restingplaces, so men with store of food rise at thy dawning.
Yea, to the liberal mortal who rernaineth at home, O Goddess Dawn, much good thou bringest.

Selbst die Vögel sind bei deinem Aufleuchten aus dem Neste aufgeflogen und die Männer, die ihre Nahrung zu sich nehmen, von dem Lager. Dem daheim Bleibenden bringst du viel Gutes, Göttin Usas, dem opferspendenden Sterblichen.

Bei deinem Leuchten fliegen auf die Vögel aus ihrem Nest, die Männer suchen Nahrung, Viel schönes führst dem Sterblichen Verehrer daheim du zu, o Göttin Morgenröthe.

Как только ты вспыхнула, и птицы вылетели из гнезда,
И люди, что вкушают пищу, (поднялись).
Тому, кто находится дома, ты привозишь богатое добро,
О богиня Ушас, смертному, почитающему (тебя).

• उषाः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे स्त्री-पुरुष परस्पर कैसे वर्त्तें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (उषः) उषा के समान वर्त्तमान (देवि) मनोहररूपवती जो तू (व्युष्टौ) विविध गुणों से सेवा करने योग्य प्रभातवेला में (सते) वर्त्तमान (दाशुषे) सुख देनेवाले (मर्त्याय) मनुष्य पति के लिये (अमा) घरों को (भूरि) बहुत (वामम्) प्रशंसित कर्म जैसे हों, वैसे (वहसि) प्राप्त होती उस (ते) तेरे (ये) जो (पितुभाजः) उत्तम अन्न के सेवनेवाले (नरः) मनुष्य हैं, वे (च) भी (वसतेः) निवास के सम्बन्ध में (वयः) पक्षियों के (चित्) समान तेरे सुरूप को देख (उत्, अपप्तन्) उड़ते हैं, उनमें से स्वयंवर विधि से सर्वथा प्रसन्न पति को तू प्राप्त हो ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो वधू और वर स्वयंवर विवाह से परस्पर प्रसन्न होकर विवाह करते हैं, वे सूर्य्य और उषा के समान गृहाश्रम को उत्तम आचार से अच्छे प्रकार प्रकाशित कर सर्वदा आनन्दित होते हैं ॥६॥ इस सूक्त में उषा और सूर्य के तुल्य स्त्रियों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह चौसठवाँ सूक्त और पाँचवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे उषर्वद्वर्त्तमाने देवि ! या त्वं व्युष्टौ सेवमानाय सते दाशुषे मर्त्याय पत्येऽमा भूरि वामं वहसि तस्यास्ते ये पितुभाजो नरस्ते च वसतेर्वयश्चित्ते सुरूपं दृष्ट्वोदपप्तंस्तेषां मध्यात् स्वयंवरविधानेन सर्वथा प्रसन्नं पतिं त्वं प्राप्नुयाः ॥६॥

पुनस्ते स्त्रीपुरुषाः परस्परं कथं वर्त्तेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (ते) तव (वयः) पक्षिणः (चित्) इव (वसतेः) (अपप्तन्) उड्डीयन्ते (नरः) नेतारः (च) (ये) (पितुभाजः) उत्तमान्नसेविनः (व्युष्टौ) विविधैर्गुणैः सेवमानायामुषसि (अमा) गृहाणि (सते) वर्त्तमानाय पत्ये (वहसि) प्राप्नोषि (भूरि) बहु (वामम्) प्रशस्तम् (उषः) उषर्वद्वर्त्तमाने (देवि) कमनीये (दाशुषे) सुखदात्रे (मर्त्याय) मनुष्याय ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। ये वधूवरा स्वयंवरविवाहेन परस्परप्रसन्ना भूत्वा विवाहं कुर्वन्ति ते सूर्योषर्वद्गृहाश्रममुत्तमेनाचारेण सम्प्रकाश्य सदाऽऽनान्दिता भवन्तीति ॥६॥ अत्रोषःसूर्यवत्स्त्रीगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥६॥ इति चतुःषष्टितमं सूक्तं पञ्चमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे वधू-वर परस्पर प्रसन्न होऊन स्वयंवर विवाह करतात ते सूर्य व उषेप्रमाणे गृहस्थाश्रम उत्तम आचरणाने पार पाडतात व सदैव आनंदित राहतात. ॥ ६ ॥