०६३

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कु꣡व त्या꣡ वल्गू꣡ पुरुहूता꣡ अद्य꣡
दूतो꣡ न꣡ स्तो꣡मो अविदन् न꣡मस्वान्
आ꣡ यो꣡ अर्वा꣡ङ् ना꣡सतिया वव꣡र्त
प्र꣡यिष्ठा+ हि꣡ अ꣡सथो अस्य म꣡न्मन्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)
{}

kvà ← kvà (invariable)
{}

puruhūtā́ ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

tyā́ ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

valgū́ ← valgú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

avidat ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

námasvān ← námasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

arvā́k ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

nā́satyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vavárta ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ásathaḥ ← √as- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)
{}

mánman ← mánman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

préṣṭhā ← préṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:AOR}

क्व॑ । त्या । व॒ल्गू इति॑ । पु॒रु॒ऽहू॒ता । अ॒द्य । दू॒तः । न । स्तोमः॑ । अ॒वि॒द॒त् । नम॑स्वान् ।
आ । यः । अ॒र्वाक् । नास॑त्या । व॒वर्त॑ । प्रेष्ठा॑ । हि । अस॑थः । अ॒स्य॒ । मन्म॑न् ॥

• kva
• [adverb]
• “wherein; how; kva [word].”

• tyā ← tya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “that.”

• valgū ← valgu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “lovely; beautiful; agreeable; fine-looking.”

• puruhūtādya ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruhūtādya ← hūtā ← hvā
• [verb noun], accusative, dual
• “raise; call on; call; summon.”

• puruhūtādya ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• dūto ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• stomo ← stomaḥ ← stoma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• ‘vidan ← avidat ← vid
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “find; detect; marry; get; think.”

• namasvān ← namasvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “respectful.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• arvāṅ ← arvāk
• [adverb]
• “here.”

• nāsatyā ← nāsatya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• vavarta ← vṛt
• [verb], singular, Perfect indicative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• preṣṭhā ← preṣṭha
• [noun], nominative, dual, masculine
• “dearest.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• asatho ← asathaḥ ← as
• [verb], dual, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• manman
• [noun], locative, singular, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

क्व कुत्र स्थितौ वल्गू रुचिरौ पुरुहूता बहुभिराहूतौ त्या तावश्विनौ नमस्वान् हविषा युक्तः । ‘नमः आयुः’ इत्यन्ननामसु पाठात् । स्तोमः पञ्चदशादिस्तोमः अद्य दूतो न प्रेरितो दूत इव अविदत् विन्देत् । यः स्तोमः अर्वाक् अस्मदभिमुखं नासत्या अश्विनौ आ ववर्त आवर्तयत् । हे अश्विनौ युवाम् अस्य स्तोतुः मन्मन् स्तोत्रे प्रेष्ठा हि प्रियतमौ हि असथः भवथः॥

English translation:

“Where may our praise and oblations find today for a mesenger, those two splendid (Aśvins), the invoked of many, and bring the Nāsatyās to our presence? Be propitiated (Aśvins) by the adoration of this (your worshipper).”

Where today did our reverential praise song, like a messenger, find these two obliging ones, called upon by many—
(the praise song) that has (previously) turned the Nāsatyas this way? For you two will be the dearest in his [=poet’s] thought.

WHERE hath the hymn with reverence, like an envoy, found both fair Gods to-day, invoked of many-
Hymn that hath brought the two Nasatyas hither? To this man’s thought be ye, both Gods, most friendly.

Wo hat die beiden Schönen, Vielgerufenen heute das demütige Loblied wie ein Bote angetroffen, das die Nasatya´s oft hierhergebracht hat? Denn ihr sollt in dieses Sängers Dichtung die Lieblinge sein.

Wo hat die schönen, vielgerufnen heute das Andachtslied gefunden wie ein Bote, Das nah die beiden treuen hergewandt hat? in dessen Sinn versenket euch am liebsten.

Где сегодня тех двоих привлекательных многопризванных,
Подобно вестнику, нашло восхваление, сопровождаемое поклонением.
(То,) которое (не раз) поворачивало к нам Насатьев?
Ведь вы будете самыми дорогими в произведении этого (певца)!

• अश्विनौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराड्बृहती
• मध्यमः

अब एकादश ऋचावाले तिरसठवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में सभासेनापति किसको प्राप्त होते हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वल्गू) शोभन वाणीवाले (पुरुहूता) बहुतों से प्रशंसा को प्राप्त (प्रेष्ठा) अतीव प्रिय (नासत्या) सत्यस्वभावयुक्त सभासेनाधीशो ! (यः) जो (अर्वाक्) नीचे जानेवाला (अद्य) आज (नमस्वान्) बहुत अन्नयुक्त वा सत्कृत (स्तोमः) स्तुति करने योग्य (दूतः) समाचार पहुँचानेवाले के (न) समान जन (अविदत्) प्राप्त होता वा (क्व) कहाँ (अस्य) इसके (मन्मन्) विज्ञान में जो (आ, ववर्त्त) अच्छे प्रकार वर्त्तमान है (त्या, हि) वे ही तुम दोनों (असथः) होते हो ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो इस जगत् के विज्ञान के निमित्त प्रयत्न करते हैं, वे कहीं भी दुःखित नहीं होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे वल्गू पुरुहूता प्रेष्ठा नासत्या ! योऽर्वागद्य नमस्वान् स्तोमो दूतो नाविदत् क्वास्य मन्मन्ना ववर्त्त त्या हि युवामसथः ॥१॥

अथ सभासेनेशौ किं प्राप्नुत इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (क्व) (त्या) तौ (वल्गू) शोभनवाचौ। वल्गु इति वाङ्नाम। (निघं०१.११) (पुरुहूता) बहुभिः प्रशंसितौ (अद्य) इदानीम् (दूतः) समाचारप्रापकः (न) इव (स्तोमः) श्लाघनीयः (अविदत्) प्राप्नोति (नमस्वान्) बह्वन्नयुक्तः सत्कृतो वा (आ) (यः) (अर्वाक्) योऽधोञ्चति (नासत्या) सत्यस्वभावौ (ववर्त) वर्त्तते (प्रेष्ठा) अतिशयेन प्रियौ (हि) (असथः) भवथः (अस्य) (मन्मन्) मन्मनि विज्ञाने ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। येऽस्य जगतो विज्ञाने प्रयतन्ते ते क्वापि दुःखिता न भवन्ति ॥१॥

या सूक्तात अश्वीच्या गुणाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे या जगातील विज्ञानाबाबत प्रयत्न करतात ते कधी दुःखी होत नाहीत. ॥ १ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡रम् मे गन्तं ह꣡वनाय अस्मइ꣡
गृणाना꣡ य꣡था पि꣡बाथो अ꣡न्धः
प꣡रि ह त्य꣡द् · वर्ति꣡र् याथो रिषो꣡
न꣡ य꣡त् प꣡रो न꣡ अ꣡न्तरस् तुतुर्या꣡त्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áram ← áram (invariable)
{}

asmaí ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

gantam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

hávanāya ← hávana- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ándhaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gr̥ṇānā́ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

píbāthaḥ ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yáthā ← yáthā (invariable)
{}

ha ← ha (invariable)
{}

pári ← pári (invariable)
{}

riṣáḥ ← ríṣ- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

tyát ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vartíḥ ← vartís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yāthaḥ ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ántaraḥ ← ántara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

páraḥ ← pára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tuturyā́t ← √tūr(v)- ~ tur- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अर॑म् । मे॒ । ग॒न्त॒म् । हव॑नाय । अ॒स्मै । गृ॒णा॒ना । यथा॑ । पिबा॑थः । अन्धः॑ ।
परि॑ । ह॒ । त्यत् । व॒र्तिः । या॒थः॒ । रि॒षः । न । यत् । परः॑ । न । अन्त॑रः । तु॒तु॒र्यात् ॥

• aram
• [adverb]

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• gantaṃ ← gantam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• havanāyāsmai ← havanāya ← havana
• [noun], dative, singular, neuter
• “yajña.”

• havanāyāsmai ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• gṛṇānā ← gṛ
• [verb noun], nominative, dual
• “praise.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• pibātho ← pibāthaḥ ← pā
• [verb], dual, Present conjunctive (subjunctive)
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• andhaḥ ← andhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• tyad ← tya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “that.”

• vartir ← vartiḥ ← vartis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tour.”

• yātho ← yāthaḥ ← yā
• [verb], dual, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• riṣo ← riṣaḥ ← riṣ
• [noun], ablative, singular, feminine
• “injury; riṣ; damage.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• paro ← paraḥ ← para
• [noun], nominative, singular, masculine
• “best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”

• nāntaras ← nā ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāntaras ← antaraḥ ← antara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “another(a); other; interior; different; near; intermediate; following.”

• tuturyāt ← tur
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)

हे अश्विनौ युवां मे मदीयाय अस्मै हवनाय आह्वानाय अरं पर्याप्तं गन्तं गच्छतम् । गृणाना स्तूयमानौ अन्धः सोमं यथा पिबाथः पिबतम् । रिषः हिंसकस्य शत्रोः त्यद्वर्तिः तद्गृहं परि याथः परितो याथः यत् वर्तिः परः विप्रकृष्टः न तुतुर्यात् न हिंस्यात् । अन्तरः संनिकृष्टोऽपि न तुतुर्यात् । यद्वा । त्यद्वर्तिस्तदस्मदीयं गृहं रिषो हिंसकात् परि याथः । त्यद्वर्तिः परो विप्रकृष्टोऽन्तरः संनिकृष्टोऽपि न तुतुर्यात् । अयं भावः । यथास्मदीयं गृहं दूरस्थः संनिकृष्टोऽपि न हिंस्यात्तथा रक्षां कुरुथ इति ॥

English translation:

“Praised, that you may drink the (sacrificial) Soma, you come promptly upon this my invocation; keep guard around the dwelling against (all) advdrsaries, so that neither one that abides at a distance nor a neighbour may do us harm.”

Come fit for this summons of mine, so that, being hymned, you will drink the stalk.
You drive, away from harm, around this circuit, which neither a distant one nor one close by may traverse.

The abl. (or, in principle, gen.) riṣáḥ is a bit hard to construe. Whenever this form occurs elsewhere (and it’s not rare), it is with a form of either √pā or √rakṣ: “protect from harm.” Geldner supplies ‘protect’ here as well: “(zum Schutz) gegen Schaden.” However, in the absence of a lexical ‘protect’ and in the presence of a verb of motion (yāthaḥ), I take it as an ablative of place from which.

Come readily to this mine invocation, lauded with songs, that ye may drink the juices.
Compass this house to keep it from the foeman, that none may force it, either near or distant.

Kommet rechtzeitig auf diese Anrufung von mir, auf daß ihr gepriesen den Saft trinket. Ihr macht diese Umfahrt zum Schutz gegen den Schaden, die weder der Fremde noch der Nahestehende übertreffen kann.

Kommt nahe her zu diesem meinen Anruf, dass ihr, gepries’ne, trinken mögt vom Safte; Und geht um diesen Hof, damit der Feinde kein naher und kein ferner uns bewält’ge.

Приезжайте сразу же на этот мой зов,
Чтобы пить сок, когда (вас) воспоют!
Вы же совершаете (в защиту) от вреда тот круговой объезд,
Который не может одолеть ни далекий, ни близкий (враг).

• अश्विनौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वे क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभासेनाधीशो ! तुम (त्यत्) उस (वर्त्तिः) मार्ग को (परि, याथः) सब ओर से जाते हो (यत्, ह) जिसमें (परः) शत्रुजन (अन्तरः) भिन्न (रिषः) हिंसकों के (न) समान किसी को (न) न (तुतुर्यात्) मारे (यथा) जैसे (मे) मेरे (अस्मै) इस (हवनाय) ग्रहण के लिये (अरम्) पूर्णतया (गन्तम्) जाओ, वैसे (गृणाना) स्तुति करनेवाले होते हुए (अन्धः) रस को (पिबाथः) पिओ ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। राजजनों से वैसा प्रबन्ध किया जाये, जैसे मार्गों में कोई भी चोर और शत्रु किसी को पीड़ा न दे ॥२॥

अन्वय: हे सभासेनेशौ ! युवां त्यद्वर्त्तिः परि याथो यद्यत्र ह परोऽन्तरो रिषो न कंचिन्न तुतुर्याद्यथा मेऽस्मै हवनायाऽरं गन्तं तथा गृणाना सन्तावन्धः पिबाथः ॥२॥

पुनस्तौ किं कुर्य्यातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अरम्) अलम् (मे) मम (गन्तम्) गच्छतम् (हवनाय) आदानाय (अस्मै) (गृणाना) स्तुवन्तौ (यथा) (पिबाथः) पिबतम् (अन्धः) रसम् (परि) (ह) प्रसिद्धम् (त्यत्) तम् (वर्तिः) मार्गम् (याथः) (रिषः) हिंसकाः (न) इव (यत्) यत्र (परः) शत्रुः (न) निषेधे (अन्तरः) भिन्नः (तुतुर्यात्) हिंस्यात् ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। राजजनैस्तथा प्रबन्धः क्रियेत यथा मार्गेषु कश्चिदपि चोरः शत्रुश्च कञ्चिदपि न पीडयेत् ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. राजजनांनी अशी व्यवस्था केली पाहिजे की, वाटेत जाताना चोर व शत्रूंचा त्रास होऊ नये. ॥ २ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡कारि वाम् · अ꣡न्धसो व꣡रीमन्न्
अ꣡स्तारि बर्हिः꣡ सुप्रायण꣡तमम्
उत्तान꣡हस्तो युवयु꣡र् ववन्द
आ꣡ वां न꣡क्षन्तो अ꣡द्रय आ᳐ञ्जन्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ákāri ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

várīman ← várīman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ástāri ← √str̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

suprāyaṇátamam ← suprāyaṇátama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

uttānáhastaḥ ← uttānáhasta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vavanda ← √vandⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yuvayúḥ ← yuvayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ádrayaḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

āñjan ← √añj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

nákṣantaḥ ← √nakṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

अका॑रि । वा॒म् । अन्ध॑सः । वरी॑मन् । अस्ता॑रि । ब॒र्हिः । सु॒प्र॒ऽअ॒य॒नत॑मम् ।
उ॒त्ता॒नऽह॑स्तः । यु॒व॒युः । व॒व॒न्द॒ । आ । वा॒म् । नक्ष॑न्तः । अद्र॑यः । आ॒ञ्ज॒न् ॥

• akāri ← kṛ
• [verb], singular, Aorist passive
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vām ← tvad
• [noun], dative, dual
• “you.”

• andhaso ← andhasaḥ ← andhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• varīmann ← varīman
• [noun], locative, singular, neuter

• astāri ← stṛ
• [verb], singular, Aorist passive
• “spread; kill; lay; cover.”

• barhiḥ ← barhis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• suprāyaṇatamam ← suprāyaṇatama
• [noun], nominative, singular, neuter

• uttānahasto ← uttāna
• [noun]
• “supine; upward; upright; skin-deep; raised; shallow.”

• uttānahasto ← hastaḥ ← hasta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• yuvayur ← yuvayuḥ ← yuvayu
• [noun], nominative, singular, masculine

• vavandā ← vavanda ← vand
• [verb], singular, Perfect indicative
• “worship; laud.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• nakṣanto ← nakṣantaḥ ← nakṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “reach; approach.”

• adraya ← adrayaḥ ← adri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• āñjan ← añj
• [verb], plural, Imperfect
• “smear; anoint; mix; color.”

वां युवयोरर्थे अन्धसः सोमस्य वरीमन् विस्तृतेऽभिषवादौ यत् कृत्यमस्ति तत् अकारि कृतम् । सुप्रायणतमं मृदुतमं बर्हिः अस्तारि स्तीर्णम् । उत्तानहस्तः कृताञ्जलिः युवयुः युवां कामयमानो होता ववन्द स्तौति । वां युवां नक्षन्तः व्याप्नुवन्तः ॥ ‘ तृक्ष पृक्ष नक्ष गतौ ’ इति धातुः ॥ अद्रयः ग्रावाणः आ आञ्जन सोमरसम् आ समन्तात् व्यक्तीकृतवन्तः ॥

English translation:

“(What is essential) for the copious effusion of the (sacrificial) food has been done for you; the very delicate sacred grass has been strewn; the (priest with) uplifted hands desirous o your presence praises you; the stones express (the Soma), designing it for you.”

It has been made for you from the stalk; on the expanse [=ritual ground] has been strewn the ritual grass, offering the easiest
approach.
With hands outstretched, seeking you, I have greeted (you). Approaching you, the stones have anointed you.

There is no expressed subj. to ákāri and the abl./gen. ándhasaḥ has nothing to depend on. Geldner takes it as a partitive gen. (n. 3a) but simply tr. as an indef. subject (“Trank ist euch bereitet”), while Renou takes it as belonging to an elliptical construction and suggests supplying either sutám or pā́ntam. I prefer to assume that the subject of ákāri has been gapped, and ándhasaḥ is an abl. of source.

In this context I take várīman ‘in/on the expanse’ as referring to the ritual ground on which the barhis has been strewn, rather than simply Geldner’s “in voller Breite.” See váriman in 11.

vavande is of course ambig. as to person, but given the 1st ps. in 2a and no intermediate 3rd ps. officiant, it is most likely 1st (so also Geldner).

In real-world terms the phrase “the stones have anointed you” is, of course, distinctly peculiar. But in the foreshortened universe of RVic discourse, this simply abbreviates the sequence “the stones pressed out the soma liquid, which was prepared for you to drink, and your drinking of it was as if it were anointing you (and perhaps did, by running down your chins).”

Juice in wide room hath been prepared to feast you: for you the grass is strewn, most soft to tread on.
With lifted hands your servant hath adored you. Yearningfor you the press-stones shed the liquid.

Trank ist euch bereitet, in voller Breite ist das Barhis hingelegt, das gern betretene. Mit ausgestreckten Händen habe ich euch beneidet, nach euch verlangend. Die ankommenden Preßsteine haben euch geschmeidig gemacht.

Gedient ward euch im weiten Strom des Soma, der Sitz gestreut, der schön ist zu besteigen, Erhobner Hand verehrte euch der fromme, zu euch hindringend salbten euch die Steine.

Приготовлено вам соку в большом количестве,
Расстелена солома, по которой очень приятно пройтись.
Стремясь к вам, я приветствовал (вас) с воздетыми руками.
Приближающиеся давильные камни сделали вас смазанными.

• अश्विनौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वे क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभासेनाधीशो ! जो (युवयुः) तुम दोनों की इच्छा करनेवाला (उत्तानहस्तः) ऊपर को हाथ उठाये हुए (वरीमन्) अतीव उत्तम व्यवहार में (वाम्) तुम दोनों से (अन्धसः) अन्न आदि के सम्बन्ध में (सुप्रायणतमम्) उत्तमता से जाते हैं जिसमें वह (बर्हिः) अन्तरिक्ष (अकारि) प्रसिद्ध किया जाता वा दुःख से (अस्तारि) तारा जाता उसको जानके (ववन्द) वन्दना करते हैं, जो विद्यादि शुभगुणों में (नक्षन्तः) प्राप्त होते हुए (अद्रयः) मेघों के समान (वाम्) तुम दोनों की (आ, आञ्जन्) अच्छे प्रकार कामना करते हैं, उनकी तुम दोनों कामना करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो होम से वायु आदि पदार्थों को शुद्धकर विमान आदि यानों से अन्तरिक्ष में जाते तथा सुख और उत्तम गुणों को व्याप्त होते हुए मेघ के समान सबके सुख और उन्नतियों को चाहते हैं, वे उत्तम सुख पाते हैं ॥३॥

अन्वय: हे सभासेनेशौ ! यो युवयुरुत्तानहस्तो वरीमन् वामन्धसस्सुप्रायणतमं बर्हिरकारि दुःखादस्तारि तं विज्ञाय ववन्द ये विद्यादिषु शुभगुणेषु नक्षन्तोऽद्रय इव वामाञ्जँस्तान् युवां कामयेथाम् ॥३॥

पुनस्तौ किं कुर्यातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अकारि) (वाम्) युवाभ्याम् (अन्धसः) अन्नादेः (वरीमन्) अतिशयेन वरे (अस्तारि) तीर्य्यते (बर्हिः) अन्तरिक्षम् (सुप्रायणतमम्) सुप्रयान्ति यस्मिंस्तदतिशयितम् (उत्तानहस्तः) ऊर्ध्वबाहुः (युवयुः) युवां कामयमानः (ववन्द) वन्दति नमस्करोति (आ) (वाम्) युवाम् (नक्षन्तः) प्राप्नुवन्तः (अद्रयः) मेघा इव (आञ्जन्) कामयन्ते ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये होमेन वाय्वादीञ्छोधयित्वा विमानादिभिर्यानैरन्तरिक्षे गच्छन्ति सुखमुत्तमान् गुणांश्च व्याप्नुवन्तः सन्तो मेघवत्सर्वेषां सुखोन्नतीरिच्छन्ति ते वरं सुखं लभन्ते ॥३॥

भावार्थभाषाः - जे होम करून वायू इत्यादी पदार्थांना शुद्ध करतात. विमान इत्यादी यानांनी अंतरिक्षात जातात. सुख देणाऱ्या व उत्तम गुणांनी युक्त असणाऱ्या मेघाप्रमाणे सर्वांचे सुख इच्छितात ते उत्तम सुख प्राप्त करतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ऊर्ध्वो꣡ वाम् अग्नि꣡र् अध्वरे꣡षु अस्थात्
प्र꣡ राति꣡र् एति जूर्णि꣡नी घृता꣡ची
प्र꣡ हो꣡ता · गूर्त꣡मना उराणो꣡
अ꣡युक्त यो꣡ ना꣡सतिया ह꣡वीमन्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvaréṣu ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asthāt ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ūrdhváḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ghr̥tā́cī ← ghr̥tā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jūrṇínī ← jūrṇín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

rātíḥ ← rātí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

gūrtámanāḥ ← gūrtámanas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

urāṇáḥ ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

áyukta ← √yuj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

hávīman ← hávīman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

nā́satyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ऊ॒र्ध्वः । वा॒म् । अ॒ग्निः । अ॒ध्व॒रेषु॑ । अ॒स्था॒त् । प्र । रा॒तिः । ए॒ति॒ । जू॒र्णिनी॑ । घृ॒ताची॑ ।
प्र । होता॑ । गू॒र्तऽम॑नाः । उ॒रा॒णः । अयु॑क्त । यः । नास॑त्या । हवी॑मन् ॥

• ūrdhvo ← ūrdhvaḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• adhvareṣv ← adhvareṣu ← adhvara
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• asthāt ← sthā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• rātir ← rātiḥ ← rāti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• jūrṇinī ← jūrṇin
• [noun], nominative, singular, feminine

• ghṛtācī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Ghṛtācī.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• gūrtamanā ← gūrta ← gur
• [verb noun]

• gūrtamanā ← manāḥ ← manas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• urāṇo ← urāṇaḥ ← vṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “choose; ask.”

• ‘yukta ← ayukta ← yuj
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• nāsatyā ← nāsatya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• havīman
• [noun], locative, singular, neuter
• “call; invocation.”

अग्निः वां युवयोर्यज्ञार्थम् ऊर्ध्वः अस्थात् उदतिष्ठत् । अध्वरेषु यज्ञेषु प्र एति समिद्ध आहवनीयं गच्छति च । रातिः धनं हविः जूर्णिनी प्रगामिनी । ‘ जूर्णिर्जवतेर्वा ( निरु. ६. ४ । इत्ति यास्केनोक्तत्वात् । घृताची घृतेनाक्ता! उपस्तीर्णाभिघारितेत्यर्थः । किंच होता उराणः उरु कुर्वाणः प्र गूर्तमनाः प्रकर्षेणोद्युक्तमनाः भवति यः होता नासत्या अश्विनौ हवीमन् आह्वाने स्तोत्रे वा अयुक्त योजयति ॥

English translation:

“Agni is above for you; he is present at (your) sacrifices; the oblation flows diffusive and redolent of ghī; diligent and zealous is the ministrant priest who is engaged, Nāsatyās, in your invocation.”

The fire has stood upright for you at the ceremonies. The gift goes forth, glowing, covered in ghee;
forth the chosen Hotar whose thought is welcomed, who has yoked the Nāsatyas at his call.

The ‘gift’ (rātí-) in b is the ladle containing the ghee. Renou points to passages (III.19.2, IV.6.3) where the ladle is described as rātín- ‘possessing/providing gifts’.

In d Geldner takes áyukta as passive, with the Hotar as subj. and nā́satyā as the obj.

of a loc. inf. hávīman: “der eingespant is, die Ns zu laden.” The pass. interpr. is explicitly rejected by both Oldenberg and Renou, in favor of a rendering like mine. Although Geldner’s interpr. is appealing in certain ways, there are several things against it: 1) the well-attested mid. root aor. of √yuj is almost always transitive (pass. áyukta in V.17.3, I.48.7) – there is after all a distinct passive aor. áyoji, áyujran to express this function; 2) I know of no instances (nor does Oldenberg) in which loc. hávīman(i) functions as an infin. and takes an object.

Agni uplifts him at your sacrifices: forth goes the oblation dropping oil and glowing.
Up stands the grateful-minded priest, elected, appointed to invoke the two Nasatyas.

Das Feuer ist bei euren Opfern emporgestiegen, die Gabe naht, der brennbare Schmalzlöffel. Es tritt der erwählte Hotri auf, löblichen Denkens, der eingespannt ist, die Nasatya´s zu laden.

Errichtet steht bei euren Opfern Agni, vorgeht die Spende butterreich und glühend; Der holdgesinnte Priester, der erwählte, der euch, die treuen, zu dem Anruf lenkte.

Прямо поднялся для вас огонь во время обрядов.
Продвигается дар – окруженная пламенем ложка с расплавленным жиром.
Вперед (выступил) избранный хотар с прославляющим духом,
Который запряг Насатьев по (своему) зову.

• अश्विनौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर वे क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नासत्या) सत्य व्यवहारयुक्त सभासेनाधीशो ! (वाम्) तुम दोनों का यदि (यः) जो (गूर्त्तमनाः) उद्यम करने को मन जिसका वह (उराणः) बहुत पदार्थ सिद्ध करनेवाला (होता) दानशीलजन (अध्वरेषु) अहिंसादि धर्मयुक्त व्यवहारों में (ऊर्ध्वः) ऊपर जानेवाला (अग्निः) अग्नि के समान (अस्थात्) स्थिर होता है और (घृताची) रात्रि के समान (जूर्णिनी) वेगवती (रातिः) दानक्रिया (प्र, एति) प्राप्त होती है वा (हवीमन्) होम कर्म में (प्र, अयुक्त) अच्छे प्रकार प्रयुक्त होता, उसका सदा सत्कार करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे सभासेनाधीशो ! जो मनुष्य राजव्यवहार में सत्य और उत्साह से प्रवृत्त होते हैं, उनका सत्कार आप लोग करें ॥४॥

अन्वय: हे नासत्या सभासेनेशौ ! वां यदि यो गूर्त्तमना उराणो होताऽध्वरेषूर्ध्वोऽग्निरिवाऽस्थाद् घृताचीव जूर्णिनी रातिः प्रैति हवीमन् प्रायुक्त तं सदा सत्कुर्याताम् ॥४॥

पुनस्तौ किं कुर्य्यातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऊर्ध्वः) ऊर्ध्वगामी (वाम्) युवयोः (अग्निः) पावक इव (अध्वरेषु) अहिंसादिधर्म्यव्यवहारेषु (अस्थात्) तिष्ठति (प्र) (रातिः) दानम् (एति) प्राप्नोति (जूणिनी) वेगवती (घृताची) रात्रिः। घृताचीति रात्रिनाम। (निघं०१.७) (प्र) (होता) दाता (गूर्तमनाः) गूर्त्तमुद्युक्तं मनो यस्य सः (उराणः) बहु कुर्वाणः (अयुक्त) युङ्क्ते (यः) (नासत्या) अविद्यमानासत्यव्यवहारौ (हवीमन्) होमे ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे सभासेनेशौ ! ये मनुष्या राजव्यवहारे सत्योत्साहाभ्यां प्रवर्त्तन्ते तान् भवन्तौ सत्कुर्याताम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे सभा सेनाधीशांनो ! जी माणसे राज्यव्यवहारात सत्याने व उत्साहाने प्रवृत्त होतात त्यांचा तुम्ही सत्कार करा. ॥ ४ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡धि श्रिये꣡ दुहिता꣡ सू꣡रियस्य
र꣡थं तस्थौ पुरुभुजा शतो꣡तिम्
प्र꣡ माया꣡भिर् मायिना भूतम् अ꣡त्र
न꣡रा नृतू ज꣡निमन् यज्ञि꣡यानाम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)
{}

duhitā́ ← duhitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śriyé ← śrī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

purubhujā ← purubhuj- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śatótim ← śatóti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tasthau ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

átra ← átra (invariable)
{}

bhūtam ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

māyā́bhiḥ ← māyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

māyinā ← māyín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

prá ← prá (invariable)
{}

jániman ← jániman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

nárā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

nr̥tū ← nr̥tú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yajñíyānām ← yajñíya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

अधि॑ । श्रि॒ये । दु॒हि॒ता । सूर्य॑स्य । रथ॑म् । त॒स्थौ॒ । पु॒रु॒ऽभु॒जा॒ । श॒तऽऊ॑तिम् ।
प्र । मा॒याभिः॑ । मा॒यि॒ना॒ । भू॒त॒म् । अत्र॑ । नरा॑ । नृ॒तू॒ इति॑ । जनि॑मन् । य॒ज्ञिया॑नाम् ॥

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• śriye ← śrī
• [noun], dative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• duhitā ← duhitṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• tasthau ← sthā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• purubhujā ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purubhujā ← bhujā ← bhuj
• [noun], vocative, dual, masculine
• “eating; consuming.”

• śatotim ← śata
• [noun], neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatotim ← ūtim ← ūti
• [noun], accusative, singular, masculine
• “aid; favor; ūti [word].”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• māyābhir ← māyābhiḥ ← māyā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “magic trick; Māyā; deception; illusion; māyā [word]; disguise; trick.”

• māyinā ← māyin
• [noun], nominative, dual, masculine
• “artful; charming; crafty; deceptive.”

• bhūtam ← bhū
• [verb], dual, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• narā ← nṛ
• [noun], nominative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛtū ← nṛtu
• [noun], nominative, dual, masculine
• “dancing.”

• janiman
• [noun], locative, singular, neuter
• “birth; offspring; origin; kind; being.”

• yajñiyānām ← yajñiya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

पुरुभुजा हे पूर्णभुजौ बहूनां रक्षकौ वाश्विनौ युवयोः शतोतिं बहुरक्षाकं बहुगमनं वा रथं सूर्यस्य दुहिता सूर्या श्रिये श्रयितुम् अधि तस्थौ अध्यतिष्ठत् । अपि च यज्ञियानां देवानाम् अत्र जनिमन् अस्मिन् जन्मनि प्रादुर्भावे मायाभिः प्रज्ञानैः। शची माया ’ इति प्रज्ञानामसु पाठात् । मायिनौ प्रज्ञावन्तौ नरा नेतारौ नृतू नृत्यन्तौ भूतं भवतम् । यद्वा । हे मायिनौ प्राज्ञौ नरौ नेतारौ नृतू नृत्यन्तावश्विनौ यज्ञियानां देवानामत्र जनिमन् जन्मनि प्रादुर्भावे प्रभूतं प्राज्ञतममग्न्यादिकं देवं मायाभिः प्रज्ञानैः कौशलैर्वा जितवन्तौ स्थ इत्यर्थः । अयमर्थः ‘ प्रजापतिर्वे सोमाय राज्ञे दुहितरं प्रायच्छत्सूर्यां सावित्रीम्’ ( ऐ. ब्रा. ४.७ ) इत्यादिना स्पष्टीकृतः ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“Protectors of many, the daughter of Sūrya ascended your chariot the defence of hundreds, for refuge sagacious leaders and guides, you have excelled by your devices (all others) at this appearance of the adorable (deities).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Leaders and guides: narā nṛtyu = guides and dancers; you have excelled: a reference is to the legend of the Aśvins carrying off in their car the daughter of Sūrya from the other gods, as narrated in Aitareya Brāhman.a iv.7

For splendor the Daughter of the Sun mounted your chariot provided with hundredfold help, o you who offer much enjoyment.
You became foremost then in the lineage of those worthy of the sacrifice by your magic powers, o magicians, superior men, dancers.

Lords of great wealth! for glory, Surya’s Daughter mounted your car that brings a hundred succours.
Famed for your magic arts were ye, magicians! amid the race of Gods, ye dancing Heroes!

Des Surya Tochter hat zur Herrlichkeit euren hunderthelfenden Wagen bestiegen, ihr Vielnützende. Durch Zauberkünste tatet ihr Zauberkundigen euch dabei hervor unter dem Geschlechte der opferwürdigen Götter, ihr wie Tänzer geputzte Männer.

Zur Pracht bestieg den hülfereichen Wagen der Sonne Tochter, o ihr freudenreichen, Durch Weisheit thut ihr euch hervor, o weise, o prächt’ge Männer im Geschlecht der Götter.

Дочь Сурьи для блеска
Взошла на колесницу, о многополезные, обладающую сотней поддержек.
Вы выделились здесь (своими) волшебными силами, о знатоки волшебства,
О два мужа-танцора, в роду достойных жертв.

• अश्विनौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे किसके समान कैसे हों, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मायिना) प्राज्ञ (पुरुभुजा) बहुतों की पालना करनेवाले (नृतू) अग्रगन्ता (नरा) नायक राजसभा-सेनाधीशो ! तुम (मायाभिः) बुद्धियों से (अत्र) इस (यज्ञियानाम्) सत्सङ्गति के योग्य मनुष्यों के (जनिमन्) जन्म में जैसे (सूर्य्यस्य) सूर्य की (दुहिता) पुत्री के समान उषा (शतोतिम्) जिससे सैकड़ों रक्षायें होती उस (रथम्) रमणीय किरण के (अधि, तस्थौ) ऊपर स्थित होती, वैसे (श्रिये) शोभा वा लक्ष्मी के लिये (प्र, भूतम्) समर्थ होओ ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो उषा के समान यानादि साधनों से राज्यश्री की प्राप्ति के लिये विद्वानों के विद्याजन्म को कराते हैं, वे असङ्ख्य रक्षा को प्राप्त होके इस जगत् में अधिष्ठाता होते हैं ॥५॥

अन्वय: हे मायिना पुरुभुजा नृतू नरा राजसभासेनेशौ ! युवां मायाभिरत्र यज्ञियानां जनिमन् यथा सूर्य्यस्य दुहिता शतोतिं रथमधि तस्थौ तथा श्रिये प्र भूतम् ॥५॥

पुनस्तौ किंवत्कीदृशौ भवेतामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अधि) उपरि (श्रिये) शोभायै लक्ष्म्यै वा (दुहिता) दुहिते वोषा (सूर्य्यस्य) (रथम्) रमणीयं किरणम् (तस्थौ) तिष्ठति। (पुरुभुजा) बहूनां पालकौ (शतोतिम्) शतान्यूतयो येन तम् (प्र) (मायाभिः) प्रज्ञाभिः (मायिना) प्राज्ञौ (भूतम्) भवेतम् (अत्र) अस्मिन् (नरा) नायकौ (नृतू) नेतारौ (जनिमन्) जन्मनि (यज्ञियानाम्) सत्सङ्गतिमर्हाणाम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। य उषर्वद् यानादिसाधनै राज्यश्रीप्राप्तये विदुषां विद्याजन्मानि कारयन्ति तेऽसङ्ख्यां रक्षां प्राप्यात्र जगत्यधिष्ठातारो जायन्ते ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे तेजस्वी उषेप्रमाणे यान इत्यादी साधनांनी राज्यश्रीच्या प्राप्तीसाठी विद्वानांकडून विद्याजन्म प्राप्त करून घेतात त्यांचे अखंड रक्षण होते व ते या जगाचे अधिष्ठाते बनतात. ॥ ५ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

युवं꣡ श्रीभि꣡र् · दर्शता꣡भिर् आभिः꣡
शुभे꣡ पुष्टि꣡म् ऊहथुः सूरिया꣡याः
प्र꣡ वां व꣡यो व꣡पुषे अ꣡नु पप्तन्
न꣡क्षद् वा꣡णी सु꣡ष्टुता धिष्णिया वाम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ābhíḥ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

darśatā́bhiḥ ← darśatá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

śrībhíḥ ← śrī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

puṣṭím ← puṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

śubhé ← śúbh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sūryā́yāḥ ← sūryā́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ūhathuḥ ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)
{}

paptan ← √pat- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)
{}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vápuṣe ← vápus- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

váyaḥ ← ví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhiṣṇyā ← dhíṣṇya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

nákṣat ← √nakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

súṣṭutā ← súṣṭuta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vā́ṇī ← vā́ṇī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

यु॒वम् । श्री॒भिः । द॒र्श॒ताभिः॑ । आ॒भिः । शु॒भे । पु॒ष्टिम् । ऊ॒ह॒थुः॒ । सू॒र्यायाः॑ ।
प्र । वा॒म् । वयः॑ । वपु॑षे । अनु॑ । प॒प्त॒न् । नक्ष॑त् । वाणी॑ । सुऽस्तु॑ता । धि॒ष्ण्या॒ । वा॒म् ॥

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• śrībhir ← śrībhiḥ ← śrī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• darśatābhir ← darśatābhiḥ ← darśata
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “beautiful; visible; beautiful.”

• ābhiḥ ← idam
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śubhe ← śubh
• [verb noun]
• “look; shine; beautify.”

• puṣṭim ← puṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “prosperity; growth; increase; puṣṭi; luxury; wealth; comfort; increase; corpulence.”

• ūhathuḥ ← vah
• [verb], dual, Perfect indicative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• sūryāyāḥ ← sūryā
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Citrullus colocynthis Schrad..”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• vayo ← vayaḥ ← vi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vi; bird; vi.”

• vapuṣe ← vapus
• [noun], dative, singular, neuter
• “body; form; miracle; human body; beauty; look; spectacle; figure; embodiment.”

• ’nu ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• paptan ← pat
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• nakṣad ← nakṣat ← nakṣ
• [verb], singular, Present injunctive
• “reach; approach.”

• vāṇī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “voice; Sarasvati; words; language.”

• suṣṭutā ← suṣṭuta
• [noun], accusative, dual, masculine

• dhiṣṇyā ← dhiṣṇya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “wise; beneficent.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

हे अश्विनौ युवं युवां दर्शताभिः दर्शनीयाभिः आभिः श्रीमतां परिदृश्यमानाभिः श्रीभिः लक्ष्मीभिः कान्तिभिर्वा सूर्यायाः युवयोः पत्न्याः शुभे शोभनार्थं पुष्टिं पूर्तिम् ऊहथुः प्रापयथः । किंच वां युवां वयः अश्वा: वपुषे शोभायै प्र अनु पप्तन् प्रकर्षेणान्वपतन् । अपि च हे धिष्ण्या स्तुत्यर्हावश्विनौ वां युवां सुष्टुता वाणी ऋषीणां स्तुतिः नक्षत् व्याप्नोति ॥

English translation:

“You have provided with these beautiful splendours, gratification for the enjoyment of Sūrya, your horses have descended for feliciy, deserving of praise, the laudation (of the sages) has reached you glorified.”

Along with these splendors lovely to see you conveyed the flourishing of Sūryā, for beauty.
The birds flew forth after you, for wonder; (their) choir reached you (so you became) well-praised, o holy ones.

I assume that “the flourishing of Sūryā” is simply an elaborate way of saying Sūryā. (Michael Weiss comments simply “Cf. Gk. βίη Ἡρακλείη.”) Geldner (n. 6b; fld. by Renou) suggests that it is meant to convey that the beauty of Sūryā increases the beauty of the Aśvins but I don’t see this. I take the dat. śubhé in the same way as śriyé (5a and commonly elsewhere, e.g., in the next hymn VI.64.1), vápuṣe (6c), as vaguely attached datives of purpose/result.

The latter (vápuṣe) Geldner takes adverbially (“erstaunlich”), and he construes vām simply as a poss. gen. (“Eure Vogel(rosse)”). I think there is more content here and take ánu with vām (“after/following you”), separated because vām is taking Wackernagel’s position. The beautiful chariot of the beautiful Aśvins carrying the beautiful Sūryā must have been an amazing sight, and the birds in their wonder follow it. As their relative geographical positions indicate (birds after chariot), I think these birds are not, or not only, the Vogelrosse pulling the Aśvins chariot, but also the birds in the world who see the marvel and rise up to accompany it. The songs of the birds in a choir (vā́ṇī) reach the Aśvins to make them well-praised (súṣṭutā). As this indicates, I take súṣṭutā as dual (so also Grassmann, Geldner), a proleptic adj.

describing the state of the Aśvins after the birdsongs reach them. However, as Geldner points out (n. 6d), súṣṭutā could also be a nom. sg. fem. modifying vā́ṇī ‘choir, music’, and the adj. is in fact strategically placed between the nom. sg. fem. and the duals. Although a “well-praised choir” doesn’t make a lot of sense in this context, Geldner cites VIII.100.11 … vā́k … súṣṭutā – though it’s worth pointing out that in that passage the reference is to the goddess Speech, while in our passage, as noted, I take the vā́ṇī as referring to the “choir” of birdsong.

Ye Twain, with these your glories fair to look on, brought, to win victory, rich gifts for Surya.
After you flew your birds, marvels of beauty: dear to our hearts! the song, well lauded, reached you.

Mit solchen sehenswürdigen Herrlichkeiten habt ihr eurem Glanz den Zuwachs der Surya zugebracht. Eure Vogelrosse folgen erstaunlich dahin. Es möge euch, die Schöngepriesenen des Sängers Stimme erreichen, ihr …..

Ihr fuhrt mit diesem sehenswerthen Glanze zum Prunksaal hin der Sonnentochter Nahrung; Es flogen eure Vögel hin zum Schmucke; Musik drang zu euch, schön gepries’ne Spender.

Благодаря этим (вашим) красотам, достойным, чтобы их видели, вы
Присоединили к (вашему) блеску цветение (дочери) Сурьи.
Ваши птицы (-кони) пролетели (всем) на удивление.
Пусть достигнет вас, прекрасно восхваленных, голос певца, о возбуждающие вдохновение!

• अश्विनौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर राजादि किसके लिये किसको प्राप्त होके कैसे हों, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (धिष्ण्या) दृढ प्रगल्भो ! जो (वाम्) तुम दोनों जैसे (वयः) पक्षी (पप्तन्) गिरते हैं, वैसे (शुभे) कल्याणरूपी (वपुषे) सुरूप के लिये (सुष्टुता) उत्तम प्रशंसा को प्राप्त (वाणी) वेदवाणी (अनु, नक्षत्) अनुकूलता से व्याप्त वा प्राप्त हो और जो (युवम्) तुम दोनों (दर्शताभिः) द्रष्टव्य (आभिः) इन (श्रीभिः) राजनीति की शोभाओं से (सूर्यायाः) उषासम्बन्धिनी प्रजा से वाणी की (पुष्टिम्) पुष्टि को (प्र, ऊहथुः) प्राप्त कराते हो वे (वाम्) तुम दोनों निरन्तर पुष्टि करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! यदि तुम लोग राज्य करने की और राज्यलक्ष्मी को प्राप्त करने की इच्छा करते हो तो प्रयत्न से और समस्त धन आदि से विद्यायुक्त वाणी को प्राप्त होओ और जैसे पक्षी अपने आश्रय को प्राप्त होते हैं, इसी प्रकार तुम धर्मयुक्त नीति को प्राप्त होकर जैसे उषाकाल दिन को, वैसे यश को प्रकाशित करो ॥ ३ ॥

अन्वय: हे धिष्ण्या ! यदि वां वय इव पप्तन् शुभे वपुषे सुष्टुता वाण्यनु नक्षद् यदि युवं दर्शताभिराभिः श्रीभिः सूर्याया इव वाचः पुष्टिं प्रोहथुस्तर्हि तौ वां सततं पोषयेतम् ॥६॥

पुना राजादयः कस्मै कां प्राप्य कीदृशा भवेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (युवम्) युवाम् (श्रीभिः) राजनीतिशोभाभिः (दर्शताभिः) द्रष्टव्याभिः (आभिः) वर्त्तमानाभिः (शुभे) कल्याणाय (पुष्टिम्) पोषणम् (ऊहथुः) प्रापयथः (सूर्यायाः) उषस इव सम्बन्धिन्याः प्रजायाः (प्र) (वाम्) युवयोः (वयः) पक्षिणः (वपुषे) सुरूपाय (अनु) (पप्तन्) पतन्ति (नक्षत्) व्याप्नोतु प्राप्नोतु वा (वाणी) वेदवाक् (सुष्टुता) सुष्ठु प्रशंसिता (धिष्ण्या) दृढौ प्रगल्भौ (वाम्) युवाम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यदि भवन्तो राज्यं कर्तुं राज्यश्रियं प्राप्तुं च चिकीर्षन्ति तर्हि प्रयत्नेन सर्वेण धनादिना च विद्यायुक्तां वाचं प्राप्नुवन्तु यथा पक्षिणः स्वाश्रयं गच्छन्ति तथैव भवन्तो धर्म्यां नीतिं प्राप्योषा दिनमिव यशः प्रकाशयन्तु ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! तुम्ही राज्य करण्याची व राज्यलक्ष्मी प्राप्त करण्याची इच्छा करता तेव्हा प्रयत्नपूर्वक व संपूर्ण धन इत्यादीने विद्यायुक्त वाणी प्राप्त करा. जसे पक्षी आपला आश्रय शोधतात त्याप्रमाणे तुम्ही धर्मयुक्त नीतीने उषा जशी दिवस प्रकाशित करते तसे यश प्राप्त करा. ॥ ६ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ꣡ वां व꣡यो · अ꣡श्वासो व꣡हिष्ठा
अभि꣡ प्र꣡यो नासतिया वहन्तु
प्र꣡ वां र꣡थो म꣡नोजवा असर्जि
इषः꣡ पृक्ष꣡ इषि꣡धो अ꣡नु पूर्वीः꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

áśvāsaḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

váhiṣṭhāḥ ← váhiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

váyaḥ ← ví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)
{}

nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

práyaḥ ← práyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vahantu ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

asarji ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

mánojavāḥ ← mánojavas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ánu ← ánu (invariable)
{}

iṣáḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

iṣídhaḥ ← iṣídh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pr̥kṣáḥ ← pŕ̥kṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

आ । वा॒म् । वयः॑ । अश्वा॑सः । वहि॑ष्ठाः । अ॒भि । प्रयः॑ । ना॒स॒त्या॒ । व॒ह॒न्तु॒ ।
प्र । वा॒म् । रथः॑ । मनः॑ऽजवाः । अ॒स॒र्जि॒ । इ॒षः । पृ॒क्षः । इ॒षिधः॑ । अनु॑ । पू॒र्वीः ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• vayo ← vayaḥ ← vi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vi; bird; vi.”

• ‘śvāso ← aśvāsaḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• vahiṣṭhā ← vahiṣṭhāḥ ← vahiṣṭha
• [noun], nominative, plural, masculine

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• prayo ← prayaḥ ← prayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “food; dainty; enjoyment.”

• nāsatyā ← nāsatya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• vahantu ← vah
• [verb], plural, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• manojavā ← manaḥ ← manas
• [noun], neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• manojavā ← javāḥ ← javas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “speed.”

• asarjīṣaḥ ← asarji ← sṛj
• [verb], singular, Aorist passive
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• asarjīṣaḥ ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], nominative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• pṛkṣa ← pṛkṣaḥ ← pṛkṣ
• [noun], nominative, plural, feminine
• “food; refreshment; power.”

• iṣidho ← iṣidhaḥ ← iṣidh
• [noun], nominative, plural, feminine

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• pūrvīḥ ← puru
• [noun], nominative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

हे नासत्यौ वां युवां वयः गन्तारः वहिष्ठाः वोढ़ृतमाः अश्वासः अश्वाः प्रयः सोमरूपमन्नम् अभि आ वहन्तु प्रापयन्तु । वां युवयोः मनोजवाः मनोवेगः रथः पृक्षः संपर्चनीयाः इषिधः एषणीयाः पूर्वीः बह्वीः इषः अन्नानि सोमान् अनु प्र असर्जि विसृष्टः ॥

English translation:

“May your rapid burden-bearing steeds bring you Nāsatyās to the (sacrificial) food; your chariot swift as thought has dispensed substantial, desirable, abundant food.”

Let the birds, the horses that convey best, convey you to the pleasurable offering, o Nāsatyas.
Your chariot swift as thought has been sent surging forth after the many refreshments and the fortifying powers that bring refreshment.

As noted in the published introduction, the chariot journey in this vs. echoes the mythological one in vs. 6 but updated to a wish for the present day.

Geldner divides the 2nd hemistich into two separate clauses, by pāda. In this interpr.

the nouns in d are in the nom. pl. and follow the Aśvins’ chariot that was launched in c (“viele Labsale … folgen ihm”). The published translation takes the two pādas as a single cl., with the nouns in d in the acc. pl. and the chariot following them. Neither of these conjures up an entirely comfortable picture if ánu is strictly ‘following’ - either all the good stuff got left behind and has been sent after the chariot, or it’s all zipping along ahead. But my accusative alternative could be taken to mean that the refreshments et al. are already at the ritual ground. This would be supported by ab, esp. b. But it is contra-indicated by VI.62.4 in the immediately preceding Aśvin hymn, where pŕkṣam and íṣam are two of the things the Aśvins are bringing.

However, if iṣídh- is a variant of niṣṣídh- ‘tribute’ (see below), the first of these alternatives is the more likely.

The hapax iṣídh- is of uncertain formation and meaning, though it obviously falls into the category of desirable things at the ritual. There are (at least) two competing etymologies. One has it as the doublet of niṣṣídh- ‘tribute’ (for lit. see EWA I.198; favored by Renou); the other (see EWA I.200) as a deformation of a putative *iṣudh-, like the likewise hapax pṛkṣúdh- (I.141.4), serving as the base of the denom. iṣudhyá- and cognate to Aves. išud-. The ud(h)- in these forms is explained by Humbach as the zero-grade of the PIE root √*uedh ̯ ‘lead’, no longer found in Indo-Aryan as a verbal root. (I suggest an alternative etym. of iṣudhyá- ad I.128.6 and more fully in my forthcoming article “Vedic iṣudhyá- and Oldenberg Avestan išud-, išūidiia-: The Aim of Praise.”) Narten (YH 159-63) accepts Humbach’s etym. and further explains our iṣídh- as altered from *iṣúdh- by folk etymology with √idh ‘kindle, burn’ (162 n. 104) in passages in which the word is connected with Agni, since kindling wood is Agni’s source of strength. This last seems quite weak to me: ‘burn’ contributes no obvious semantics to the noun at least in its only occurrence here – which has nothing to do with Agni – and the iṣudhyá- forms, though not numerous, ought to provide some anchor against such a deformation. For this reason I tentatively follow the first interpr., though only because nothing better seems to be currently on offer. If iṣídh- is somehow a doublet of niṣṣídh-, which occurs several times with pūrvī́ḥ (III.51.5, VI.44.11) as here, then the reference would be to the tributes that the Aśvins received from the mortal worshippers. I would now alter the tr. to “… after the refreshments, fortifying powers, and the many tributes.”

May your winged coursers, best to draw. Nasatyas! convey you to the object of your wishes.
Swift as the thought, your car hath been sent onward to food of many a sort and dainty viands.

Euch, ihr Nasatya´s, sollen die Vogelrosse, die besten Zugtiere, zum Opfergenuß fahren. Euer Wagen ist im vollen Laufe schnell wie der Gedanke; viele Labsale, Stärkungen folgen ihm.

Her mögen euch die Flügelrosse fahren, die schnellsten euch, o treue, zu dem Opfer; Vor eilte eur gedankenschneller Wagen zu Speisen, Tränken, vielen dargebrachten.

Ваши птицы-кони, возящие лучше всех,
Пусть привезут вас, о Насатьи, к жертвенной усладе!
Понеслась ваша колесница, быстрая, как мысль.
За (ней последовали) многие жертвенные услады, силы наполнения, вознаграждения.

• अश्विनौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर मनुष्य किससे क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नासत्या) सत्य आचरण करनेवालो ! जो (वाम्) तुम दोनों के (वहिष्ठाः) अतीव यानों के ले जानेवाले (मनोजवाः) मन के समान जिनकी गति वे (अश्वासः) शीघ्रगामी अग्नि आदि (वयः) पक्षियों के समान (प्रयः) अन्नादि पदार्थ को (आ, अभि, वहन्तु) सन्मुख पहुँचावें जिससे (पृक्षः) अच्छे प्रकार प्राप्त होने योग्य (इषिधः) इच्छा प्रकाश करनेवाली (पूर्वीः) प्राचीन (इषः) अन्नादि वस्तुओं में से प्रत्येक (अनु, असर्जि) रची जाती वह (रथः) रथ (वाम्) तुम दोनों को (प्र) पहुँचावे ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो आप लोग अग्न्यादि पदार्थों के प्रयोगों को जानो तो विमानादि यानों से पक्षियों के समान अन्तरिक्ष में जा सको, जिससे चाहे हुए पदार्थों को प्राप्त होकर सर्वदा आनन्दित होओ ॥७॥

अन्वय: हे नासत्या ! ये वां वहिष्ठा मनोजवा अश्वासो वयो न प्रय आऽभि वहन्तु येन पृक्ष इषिधः पूर्वीरिषोऽन्वसर्जि स रथो वां प्रवहतु ॥७॥

पुनर्मनुष्याः केन किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (वाम्) युवयोः (वयः) पक्षिण इव (अश्वासः) आशुगामिनोऽग्न्यादयः (वहिष्ठाः) अतिशयेन यानानां वोढारः (अभि) आभिमुख्ये (प्रयः) अन्नादिकम् (नासत्या) अविद्यमानासत्याचरणौ (वहन्तु) प्राप्नुवन्तु (प्र) (वाम्) (रथः) (मनोजवाः) मनोवद्गतयः (असर्जि) सृज्येत (इषः) अन्नाद्याः (पृक्षः) सम्प्राप्तव्याः (इषिधः) इच्छाप्रकाशिकाः (अनु) (पूर्वीः) प्राचीनाः ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यदि भवन्तोऽग्न्यादिप्रयोगाञ्जानीयुस्तर्हि विमानादियानैः पक्षिण इवान्तरिक्षे गन्तुं शक्नुयुर्येनाऽभीष्टानि प्राप्य सर्वदाऽऽनन्दिता भवेयुः ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जर तुम्ही अग्नी इत्यादी पदार्थांचे प्रयोग जाणाल तर विमान इत्यादी यानांनी पक्ष्यांप्रमाणे अंतरिक्षात जाऊ शकाल. ज्यामुळे इच्छित पदार्थ प्राप्त करून सदैव आनंदित व्हाल. ॥ ७ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पुरु꣡ हि꣡ वाम् पुरुभुजा दयिष्णं꣡+
धेनुं꣡ न इ꣡षम् पिन्वतम् अ꣡सक्राम्
स्तु꣡तश् च वाम् माधुवी सुष्टुति꣡श् च
र꣡साश् च ये꣡ वाम् अ꣡नु राति꣡म् अ꣡ग्मन्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
deṣṇám ← deṣṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hí ← hí (invariable)
{}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

purubhujā ← purubhuj- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ásakrām ← ásakra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

dhenúm ← dhenú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pinvatam ← √pinv- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

mādhvī ← mā́dhvī- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

stútaḥ ← stút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

suṣṭutíḥ ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ágman ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

rásāḥ ← rása- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rātím ← rātí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yé ← yá- (pronoun)
{}

पु॒रु । हि । वा॒म् । पु॒रु॒ऽभु॒जा॒ । दे॒ष्णम् । धे॒नुम् । नः॒ । इष॑म् । पि॒न्व॒त॒म् । अस॑क्राम् ।
स्तुतः॑ । च॒ । वा॒म् । मा॒ध्वी॒ इति॑ । सु॒ऽस्तु॒तिः । च॒ । रसाः॑ । च॒ । ये । वा॒म् । अनु॑ । रा॒तिम् । अग्म॑न् ॥

• puru
• [noun], nominative, singular, neuter
• “many; much(a); very.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• purubhujā ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purubhujā ← bhujā ← bhuj
• [noun], vocative, dual, masculine
• “eating; consuming.”

• deṣṇaṃ ← deṣṇam ← deṣṇa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “gift; giving.”

• dhenuṃ ← dhenum ← dhenu
• [noun], accusative, singular, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• pinvatam ← pinv
• [verb], dual, Present imperative
• “swell; swell; overflow; abound.”

• asakrām ← asakra
• [noun], accusative, singular, feminine

• stutaś ← stutaḥ ← stut
• [noun], nominative, plural, feminine
• “stut [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• mādhvī
• [noun], vocative, dual, masculine
• “sweet; sweet.”

• suṣṭutiś ← suṣṭutiḥ ← suṣṭuti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hymn; praise.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• rasāś ← rasāḥ ← rasa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mercury; juice; medicine; rasa; alchemy; liquid; Rasa; mahārasa; taste; broth; elixir; resin; rasa; essence; six; water; soup; liquid body substance; rasa; formulation; myrrh; rasa [word]; amṛta; purpose; delight; solution; milk; beverage; alcohol; sap; nectar; Rasātala.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• rātim ← rāti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• agman ← gam
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

पुरुभुजा हे पूर्णभुजौ बहुपालकौ वा वां युवयोः देष्णं दातव्यं धनं पुरु बहु हि भवति । अतः कारणात् नः अस्मभ्यं धेनुं प्रीणयित्रीम् असक्रां मत्तोऽन्यत्रासंक्रमणीम् । असक्रामसंक्रमणीम् ’ ( निरु. ६. २९) इति यास्केनोक्तत्वात् । इषम् अन्नं पिन्वतं प्रयच्छतम् । यद्वा । इषमेषणीयां धेनुमित्यन्वयः । किंच वां स्तुतः । स्तुवन्तीति स्तुतः स्तोतारः । सन्ति । माध्वी मदयितारावश्विनौ सुष्टुतिः शोभना स्तुतिः च स्तोतृषु भवति । रसाः सोमरसाः च सन्ति । ये रसाः वां युवयोः रातिं दानम् अनु उद्दिश्य अग्मन् देवयजनं प्राप्ताः । अयं भावः । सुष्टुतिं श्रुत्वा देवयजनं प्राप्तान् सोमरसान् पीत्वा स्तोतृभ्यः कामान् प्रयच्छतमिति शेषः ॥

English translation:

“Protectors of many, vast (wealth) is to be distributed by you; give us then nutritious and invariable food. Givers of delight, there are to you, adorers, and fit praise, and libations, which are prepared to acknowledge your liberality.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Nutritious and invariable food: dhenum na iṣam pinvatam askrām = give us a cow, food, that does not stray;

Dhenu = prīṇayitrī, gratifying; iṣam may be the adjective for eṣaṇīyam, give us a desirable cow

Because your giving is much, o you who give much enjoyment, swell our cow and our refreshment (so that they) don’t dry up.
To you belong praises and the good praise-hymn and the juices that have followed your gift, o honeyed ones.

The hapax ásakrām is another proleptic adj. (see 6d). This fem. sg. can apply equally to the two fem. sgs. dhenúm and iṣám.

The ánu that has not yielded completely satisfactory sense in 6c and 7d here is entirely at home: the various ritual offerings to the Aśvins, both verbal (stútaḥ … suṣṭutíḥ) and physical (rásāḥ, the soma juices), accrue to them following the gift they bestow on the sacrificers.

Lords of great wealth, manifold is your bounty: ye filled our cow with food that never faileth.
Lovers of sweetness! yours are praise and singers, and poured libations which have sought your favour.

Denn vielfach ist eure Gabe, ihr Vielnützende. Lasset unsere Kuh, unsere Speise unversieglich schwellen! Euer sind die Lobgesänge, ihr Süßlinge, und das Loblied und die Somasäfte, die eurer Gabe gefolgt sind.

Denn viel, vielgebende, sind eurer Gaben; den Milchtrank lasst, der nie versiegt, uns schwellen; Euch lieblichen sei Lob zu Theil und Lieder und Tränke, die nach eurer Spende strebten.

Многообразен ведь дар ваш, о многополезные.
Сделайте набухшей нашу неиссякающую дойную корову - жертвенную усладу!
Для вас и песни, о сладостные, и прекрасное восхваление,
И соки (сомы,) которые последовали за вашим даром.

• अश्विनौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर राजा और प्रजाजन कैसे वर्त्ताव कर क्या पावें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुरुभुजा) बहुतों की पालना करनेवालो ! (वाम्) तुम दोनों (नः) हमारे लिये (पुरु) बहुत (देष्णम्) देने योग्य पदार्थ (धेनुम्) वाणी और (असक्राम्) सहन को उल्लङ्घन करनेवाला (इषम्, च) अन्न वा विज्ञान को भी (पिन्वतम्) सुखयुक्त करो अर्थात् पुष्ट करो। जो (हि) निश्चित (स्तुतः) प्रशंसा को प्राप्त है (च) वह भी (वाम्) तुम दोनों को पुष्टि दे (ये) जो (वाम्) तुम दोनों के (माध्वी) माधुर्य्यादिगुणयुक्त (सुष्टुतिः) श्रेष्ठ प्रशंसा (रसाः, च) और रस हैं उनसे (रातिम्) दान को (अनु, अग्मन्) प्राप्त होते हैं, उनसे हमको युक्त कराइये ॥८॥

भावार्थभाषाः - जो राजा और प्रजाजन परस्पर के उपकार के लिये प्रयत्न करें तो इनको सर्व प्रशंसा और सकल ऐश्वर्य भी प्राप्त होवे ॥८॥

अन्वय: हे पुरुभुजा ! वां युवां नः पुरु देष्णं धेनुमसक्रामिषं च पिन्वतम्। यो हि स्तुतः स च वां पिन्वतु ये वां माध्वी सुष्टुती रसाश्च सन्ति तै रातिमन्वग्मँस्तैरस्मान् योजयतम् ॥८॥

पुना राजप्रजाजनाः कथं वर्त्तित्वा किं प्राप्नुयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरु) बहु (हि) निश्चये (वाम्) युवयोः (पुरुभुजा) बहुपालकौ (देष्णम्) दातव्यम् (धेनुम्) वाचम् (नः) अस्मभ्यम् (इषम्) अन्नं विज्ञानं वा (पिन्वतम्) सुखयतम् (असक्राम्) या सहनं क्रामति ताम् (स्तुतः) प्रशंसितः (च) (वाम्) (माध्वी) माधुर्य्यादिगुणोपेता (सुष्टुतिः) श्रेष्ठा प्रशंसा (च) (रसाः) मधुरादयः (च) (ये) (वाम्) युवाम् (अनु) (रातिम्) दानम् (अग्मन्) प्राप्नुवन्ति ॥८॥

भावार्थभाषाः - यदि राजप्रजाजनाः परस्परेषामुपकाराय प्रयतेरँस्तर्ह्येतान् सर्वा प्रशंसा सकलमैश्वर्यं च प्राप्नुयात् ॥८॥

भावार्थभाषाः - जर राज प्रजाजनांनी परस्पर उपकार करण्यासाठी प्रयत्न केले तर त्यांची सर्वजण प्रशंसा करतील व त्यांना संपूर्ण ऐश्वर्यही प्राप्त होईल. ॥ ८ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत꣡ म ऋज्रे꣡ पु꣡रयस्य रघ्वी꣡
सुमीळ्हे꣡ शत꣡म् पेरुके꣡ च पक्वा꣡
शाण्डो꣡ दा᳐द् धिरणि꣡नः स्म꣡द्दिष्टीन्
द꣡श वशा꣡सो अभिषा꣡च ऋष्वा꣡न्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

púrayasya ← púraya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

raghvī́ ← raghú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

r̥jré ← r̥jrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

utá ← utá (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

pakvā́ ← pakvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

peruké ← peruká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sumīḷhé ← sumīḷhá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dāt ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

hiraṇínaḥ ← hiraṇín- (nominal stem)
{case:ACC, number:PL}

śāṇḍáḥ ← śāṇḍá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

smáddiṣṭīn ← smáddiṣṭi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

abhiṣā́caḥ ← abhiṣác- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dáśa ← dáśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

r̥ṣvā́n ← r̥ṣvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vaśā́saḥ ← vaśā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

उ॒त । मे॒ । ऋ॒ज्रे इति॑ । पुर॑यस्य । र॒घ्वी इति॑ । सु॒ऽमी॒ळ्हे । श॒तम् । पे॒रु॒के । च॒ । प॒क्वा ।
शा॒ण्डः । दा॒त् । हि॒र॒णिनः॑ । स्मत्ऽदि॑ष्टीन् । दश॑ । व॒शासः॑ । अ॒भि॒ऽसाचः॑ । ऋ॒ष्वान् ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• ma ← me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• ṛjre ← ṛjra
• [noun], nominative, dual, feminine
• “red.”

• purayasya ← puraya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Puraya.”

• raghvī ← raghu
• [noun], nominative, dual, feminine
• “low; fast.”

• sumīﾱhe ← sumīḍhe ← sumīḍha
• [noun], locative, singular, masculine

• śatam ← śata
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• peruke ← peruka
• [noun], locative, singular, masculine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• pakvā ← pakva
• [noun], nominative, singular, feminine
• “heated; pakva; ripe; cooked; festering; baked; developed; doomed; digested; pakva [word]; suppurative; gray; fruiting; done.”

• śāṇḍo ← śāṇḍaḥ ← śāṇḍa
• [noun], nominative, singular, masculine

• dāddhiraṇinaḥ ← dāt ← dā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• dāddhiraṇinaḥ ← hiraṇinaḥ ← hiraṇin
• [noun], accusative, plural, masculine

• smaddiṣṭīn ← smaddiṣṭi
• [noun], accusative, plural, masculine

• daśa ← daśan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “ten; tenth; daśan [word].”

• vaśāso ← vaśāsaḥ ← vaśā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; female elephant.”

• abhiṣāca ← abhiṣācaḥ ← abhiṣāc
• [noun], nominative, plural, feminine

• ṛṣvān ← ṛṣva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “distinguished; high; noble; enormous.”

उत अपि च पुरयस्य पुरयनामकस्य स्वभूते ऋज्रे ऋजुगमने रघ्वी क्षिप्रगामिन्यौ वडवे मे अश्विनोः स्तुतिं कुर्वतो मम अभूताम् । सुमीळ्हे राज्ञि विद्यमानाः सन्तः शतं गावो ममाभूवन् । पेरुके राज्ञि विद्यमानानि पक्वा पक्वान्यन्नानि ममासन् । शाण्डः च राजा हिरणिनः हिरण्यवतः स्मद्दिष्टीन् प्रशस्तदर्शनान् रथान् अश्वान् वा दश दशसंख्याकान् वशासः अनुगुणान् अभिषाचः शत्रूणामभिभावुकान् ऋष्वान् दर्शनीयान् पुरुषान् अश्विनोः स्तोतृभ्यः दात् ददातु ॥

English translation:

“May the two straight-going, light-moving, (mares) of Puraya be mine; may the hundred cows belonging to Sumīḷha, may the dressed viands prepared by Peruka be for me; may Ṣaṇḍa bestow upon me ten handsome golden chariots, and obedient, valian, and well-favoured (dependants).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ṛjre raghvī = two straight-right-going (vadave, mares);

Śatam = a hundred (gavām, of cows);

Pakva = pakvāni (annāni, viands); hiraṇinaḥ vasmād diṣṭīn daśa = ten golden to us handsome (i.e., rathān, cars); vasśāsaḥ abiśāca ṛṣvān = obedient, valorous, handsome (puruṣān, men)

And mine are two silver, swift (mares) of Puraya, a hundred (cows) at (the hands of) Sumīḷha, and cooked (foods) at (the hands of) Peruka. Śāṇḍa has given gold-bedecked (horses) along with their allotted (gear). Ten mated cows are attendant upon the high (horses).

Although in the published translation I accept Geldner’s interpr. of pakvā́as ‘cooked (food)’ (so also Grassmann, Hoffmann [231], Klein [DGRV I.97], Scarlatta [587]), in this mass of valuable livestock I now find it unlikely that the poet would memorialize for posterity the gift of a few ready-prepared meals. It is more likely to be a technical term in animal husbandry – perhaps ‘mature(d)’ (← ‘ripened’), qualifying horses or cattle of a particular age. Although it is neut. pl. and therefore can’t qualify the animals directly, I suggest that parallel to sg. śatám in the conjoined phrase sumīḷhé śatám peruké ca pakvā́, we may supply *śatā́(ni) *gávām pakvā́“mature hundreds of cows” for “*hundreds of mature cows.” A similar constr. seems to be suggested by Grassmann (Nachtr. to śatá-), where he proposes that pakvā́be construed with śatám as an ex. of his 10) “der Singular neben einem in gleichem Casus stehenden Substantiv des Plurals.” Although this particular interpr. seems precluded by the ca in the passage, I do think the neut. pakvā́qualifies a (gapped) neut. numeral. I would now alter the tr.

to “and (hundreds) of mature (cows) at (the hands of) Peruka.” Hoffmann (230-31) interprets the two clauses in the 2nd hemistich as modal, with injunc. dāt rendered as ‘soll … schenken’ and the sandhi form abhiṣā́ca interpr.

as an inf. *abhiṣā́ce with the sense “soll … folge.” This is all in service of his somewhat bizarre insistence that the injunctive aorist doesn’t express immediate past tense (aktuelle Vergangenheit), which is, in his view, the province of the augmented aorist. At least in my view, Hoffmann’s restricted and often non-linguistically grounded model of the injunctive has led him to deny the obvious intent of the dānastuti here: the gift generally needs to have been given to be praised! As for the supposed infinitive *abhiṣā́ce (which, it must be admitted, he does not insist on), there are no other such forms, whereas the nom. pl. is attested elsewhere. We must simply accept that it takes verbal rection, here the acc. pl. ṛṣvā́n; see Scarlatta (587-88).

On smáddiṣṭi- see comm. ad III.45.5.

Mine were two mares of Puraya, brown, swift-footed; a hundred with Sumidha, food with Peruk
Sanda gave ten gold-decked and well-trained horses, tame and obedient and of lofty stature.

Und mir wurden zwei flinke Schimmelstuten des Puraya zuteil, hundert Kühe bei Sumilha und gekochte Speisen bei Peruka. Sanda gab goldgeschmückte, gleichmäßig geschulte Rosse. Zehn Kühe waren Begleiterinnen der hohe Rosse.

Mir wurden zu Theil zwei rothbraune, schnelle Stuten des Puraja; und vom huldreichen Peruka hundert gargekochte Speisen; Çanda gab goldgeschmückte, gut zu lenkende Rosse; zehn Kühe waren es, welche die hochhervorragenden begleiteten.

А мне (достались) две сверкающие быстрые (кобылы) от Пурайи,
Сотня (коров) у Сумилхи и вареные (яства) у Перуки.
Шанда дал украшенных золотом, обученных (коней).
Десять коров сопровождали рослых (коней).

• अश्विनौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो मनुष्य (अभिषाचः) सम्मुख सम्बन्ध करते वा (वशासः) वश को प्राप्त होते हैं तथा (पुरयस्य) जो पहिले प्राप्त होता उस (मे) मेरे (ऋज्रे) कोमलता से प्रिय (सुमीळ्हे) सुन्दर सेचने योग्य (उत) और (पेरुके) पालन करनेवाले व्यवहार में (रघ्वी) छोटी क्रिया (पक्वा, च) और पके फलों को (शाण्डः) सूक्ष्मता करनेवाला (दात्) देता है उन (हिरणिनः) हिरणवाले (स्मद्दिष्टीन्) प्रशंसित दर्शनवाले (ऋष्वान्) बड़े-बड़े (दश) दश घोड़े वा रथों को वा (शतम्) और सैकड़ों को मैं प्राप्त होऊँ ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो मेरे वशीभूत, प्रीतियुक्त, महान् सहायक होते हैं, उनके आधीन मैं भी होऊँ, इस प्रकार परस्पर का वशभाव हुए पीछे उत्तम असङ्ख्य कार्य्य कर सकूँ ॥९॥

अन्वय: येऽभिषाचो वशासः पुरयस्य म ऋज्रे सुमीळ्ह उत पेरुके रघ्वी पक्वा च शाण्डो दात् तान् हिरणिनः स्मद्दिष्टीनृष्वान् दश शतं चाऽहं प्राप्नुयाम् ॥९॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (मे) मम (ऋज्रे) ऋजुप्रिये (पुरयस्य) यः पुरोऽयते प्राप्नोति तस्य (रघ्वी) पक्वानि (शाण्डः) यः श्यति तनूकरोति तथाऽयम्। अत्र शो तनूकरण इत्यस्मादौणादिकोऽडच् प्रत्ययः। (दात्) ददाति (हिरणिनः) हिरणाः सन्ति येषां तान् (स्मद्दिष्टीन्) प्रशंसितदर्शनान् (दश) एतत्सङ्ख्याकानश्वान् रथादीन् वा (वशासः) ये वशं प्राप्ताः (अभिषाचः) ये आभिमुख्येन सचन्ति ते (ऋष्वान्) महतः। ऋष्व इति महन्नाम। (निघं०३.३) ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये मम वशीभूताः प्रीतियुक्ता महान्तः सहाया भवन्ति तदधीनोऽहमपि भवेयमेवं परस्परे वशत्वे सत्युत्तमान्यसंख्यानि कार्याणि कर्तुं शक्नुयाम् ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे मला वश असून अत्यंत प्रिय सहायक असतात, मीही त्यांच्या अधीन होऊन परस्पर वशीभूत होऊन असंख्य उत्तम कार्य करू शकेन. ॥ ९ ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सं꣡ वां शता꣡ नासतिया सह꣡स्रा
अ꣡श्वाना᳐म् पुरुप꣡न्था गिरे꣡ दात्
भर꣡द्वाजाय वीर नू꣡ गिरे꣡ दाद्
धता꣡ र꣡क्षांसि पुरुदंससा स्युः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
nāsatyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sahásrā ← sahásra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sám ← sám (invariable)
{}

śatā́ ← śatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

áśvānām ← áśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

dāt ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

giré ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

purupánthāḥ ← purupánthā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bharádvājāya ← bharádvāja- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dāt ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

giré ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

nú ← nú (invariable)
{}

vīra ← vīrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

hatā́ ← √han- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

purudaṁsasā ← purudáṁsas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

rákṣāṁsi ← rákṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

syuḥ ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

सम् । वा॒म् । श॒ता । ना॒स॒त्या॒ । स॒हस्रा॑ । अश्वा॑नाम् । पु॒रु॒ऽपन्थाः॑ । गि॒रे । दा॒त् ।
भ॒रत्ऽवा॑जाय । वी॒र॒ । नु । गि॒रे । दा॒त् । ह॒ता । रक्षां॑सि । पु॒रु॒ऽदं॒स॒सा॒ । स्यु॒रिति॑ स्युः ॥

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• śatā ← śata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• nāsatyā ← nāsatya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• sahasrāśvānām ← sahasrā ← sahasra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasrāśvānām ← aśvānām ← aśva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• purupanthā ← purupanthāḥ ← purupanthā
• [noun], nominative, singular, masculine

• gire ← gir
• [noun], dative, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• dāt ← dā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• bharadvājāya ← bharadvāja
• [noun], dative, singular, masculine
• “Bharadvāja; Droṇa; Bharadvāja; skylark.”

• vīra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• gire ← gir
• [noun], dative, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• dād ← dāt ← dā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• dhatā ← hatā ← han
• [verb noun], nominative, plural
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• rakṣāṃsi ← rakṣas
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Rākṣasa; Rakṣas; rakṣas [word].”

• purudaṃsasā ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purudaṃsasā ← daṃsasā ← daṃsas
• [noun], vocative, dual, masculine

• syuḥ ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

नासत्या हे अश्विनौ वां युवयोः fगरे । गृणातीति गीः स्तोता । तस्मै अश्वानां शता शतानि सहस्रा सहस्राणि च पुरुपन्थाः पुरुपन्था नाम राजा सं दात् संददाति । वीर हे वीरावश्विनौ ॥ द्विवचनस्य लुक् ॥ गिरे युवयोः स्तोत्रे भरद्वाजाय मह्यमपि नु क्षिप्रं दात् ददातु । किंच हे पुरुदंससा बहुकर्माणावश्विनौ युवयोरनुग्रहात् रक्षांसि हता हतानि स्युः ॥

English translation:

“May Purupanthā, Nāsatyās, grant to him who praises you, hundreds and thousands of horses; may he give them, heroes, to Bharadvāja; achievers of great deeds, may the rākṣasas be slain.”

Purupanthā has given altogether hundreds and thousands of horses for (my) song for you;
to Bharadvāja he has given (them) for the song, o hero(es). Demonic powers should be smashed, o you of many wondrous powers.

As in the immediately preceding vs. Hoffmann (230-31) interprets the two forms of dāt as modal, “soll … spenden.” The same objections apply.

The voc. nāsatyā was omitted in the published translation

The voc. vīra is stubbornly sg., though the reference must be to the du. Aśvins.

Perhaps, as Michael Weiss suggests, simply a shortened du. voc.

Nasatyas! Purupanthas offered hundreds, thousands of steeds to him who sang your praises,
Gave, Heroes! to the singer Bharadvaja. Ye-Wonder-Workers, let the fiends be slaughtered.

Purupanthan gab zusammen Hunderte, Tausende von Rossen für euer Loblied, ihr Nasatya´s. Dem Bharadvaja gab er sie für das Loblied, ihr Helden. Die Unholde sollen erschlagen sein, ihr Meistertatenreiche.

Eurem Sänger, o ihr Biederen, gab Purupanthas hunderttausend Rosse; er gab sie jetzt, o Männer, dem Sänger Bharadvadscha; getödtet seien die Gespenster, o thatenreiche.

Сотни, о Насатьи, тысячи коней вместе
Дал Пурупантха за хвалебную песнь для вас.
И Бхарадвадже он еще дал за хвалебную песнь, о два героя.
Пусть будут перебиты ракшасы, о вы многочудесные!

• अश्विनौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर राजा और सेनापति क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुरुदंससा) बहुत उत्तम कर्म्मोंवाले (नासत्या) अधर्माचरण रहित जो (वाम्) तुम दोनों का (पुरुपन्थाः) बहुत प्रकार का मार्ग (अश्वानाम्) घोड़े वा अग्नि आदि पदार्थों की (गिरे) वाणी के लिये (शता) सैकड़ों वा (सहस्रा) हजारों प्रकारों को (सम्, दात्) अच्छे प्रकार देता है जो (भरद्वाजाय) धारण किया विज्ञान जिसने उसके लिये वा (गिरे) राजनीतियुक्त वाणी के लिये सैकड़ों और हजारों प्रकारों को (दात्) देता है जिससे (रक्षांसि) राक्षस (हता) नष्ट (स्युः) हों, हे (वीर) वीर ! उससे आप दुष्टों को (नू) शीघ्र मारो ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजा और सेनापतियो ! जो धार्मिक न्याय से राज्य की पालना करने और शत्रुओं से अपनी सेना की रक्षा करने के लिये यत्न करे, उसके लिये असङ्ख्य धन और प्रतिष्ठा निरन्तर करो ॥१०॥

अन्वय: हे पुरुदंससा नासत्या ! यो वां पुरुपन्था अश्वानां गिरे शता सहस्रा सं दाद्यो भरद्वाजाय गिरे शता सहस्रा दाद्येन रक्षांसि हता स्युः। हे वीर ! त्वं तेन दुष्टान् नू हिन्धि ॥१०॥

पुना राजसेनेशौ किं कुर्यातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्) (वाम्) युवयोः (शता) शतानि (नासत्या) अविद्यमानाधर्म्माचरणौ (सहस्रा) सहस्राणि (अश्वानाम्) तुरङ्गाणामग्न्यादीनां वा (पुरुपन्थाः) पुरुर्बहुविधश्चासौ पन्थाश्च (गिरे) वाचे (दात्) ददाति (भरद्वाजाय) धृतविज्ञानाय (वीर) शत्रुघातिन् (नू) सद्यः (गिरे) राजनीतियुक्तायै वाचे (दात्) ददाति (हता) हताः दुष्टाः (रक्षांसि) प्राणिनः (पुरुदंससा) पुरूणि दंसांस्युत्तमानि कर्माणि ययोस्तौ (स्युः) भवेयुः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजसेनेशौ ! यो धार्मिको न्यायेन राज्यपालनाय शत्रुभ्यः स्वसेनारक्षणाय प्रयतेत तस्यासङ्ख्यं धनं प्रतिष्ठां च सततं कुर्यातम् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजा व सेनापती! जो धार्मिक न्यायाने राज्याचे पालन करण्याचा व शत्रूंपासून आपल्या सेनेचे रक्षण करण्याचा प्रयत्न करतो त्याला असंख्य धन व प्रतिष्ठा द्या. ॥ १० ॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - एकपदा विराट्

आ꣡ वां सुम्ने꣡ व꣡रिमन् सूरि꣡भिः ष्याम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; line affected by realignment

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

sumné ← sumná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sūríbhiḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

syām ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

váriman ← váriman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

आ । वा॒म् । सु॒म्ने । वरि॑मन् । सू॒रिऽभिः॑ । स्या॒म् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• sumne ← sumna
• [noun], locative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• variman
• [noun], locative, singular, masculine
• “width; size.”

• sūribhiḥ ← sūri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “patron.”

• ṣyām ← syām ← as
• [verb], singular, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हे अश्विनौ वरिमन् विस्तृते सुम्ने वां युवाभ्यां दत्ते सुखावहे धने । ‘ जलाषं सुम्नम् इति सुखनामसु पाठात् । सूरिभिः विद्वद्भिः पुत्रादिभिः सह आ समन्तात् स्यां भवेयम् ॥ ॥४॥

English translation:

“May I be associated with the pious in the abundant felicity bestowed by you.”

Might I, along with my patrons, be in your favor on the expanse [=ritual ground].

I take loc. váriman in the same way as its variant in 3a, as referring to the ritual ground. Geldner here: “in weitem Masse,” seemingly referring to the patrons.

May I with princes share your bliss in freedom.

Ich möchte mit den Gönnern in weitem Maße in eurer Gunst leben.

In eurem Schutze sei ich in Sicherheit mit den Fürsten.

Да буду я (жить) у вас в милости (и) безопасности вместе с (моими) покровителями!

• अश्विनौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• आसुरीपङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजा और सेनापतियो ! जिस प्रकार मैं (सूरिभिः) अत्यन्त बुद्धिमान् विद्वानों के साथ (वरिमन्) अतीव श्रेष्ठ (सुम्ने) सुख में (आ, स्याम्) सब ओर से होऊँ अर्थात् प्रसिद्ध होऊँ वैसा (वाम्) आप विधान करो ॥११॥

भावार्थभाषाः - राजा और सेनापतियों को सर्वदा धार्मिक विद्वान् का सत्कार करना चाहिये, जिससे ये सब के सुख की उन्नति दिलावें ॥११॥ इस सूक्त में अश्वियों का गुणवर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह त्रेसठवाँ सूक्त और चौथा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे राजसेनेशौ ! यथाऽहं सूरिभिः सह वरिमन् सुम्न आ स्यां तथा वां विदध्यातम् ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (वाम्) युवाम् (सुम्ने) सुखे (वरिमन्) अतिशयेन श्रेष्ठे (सूरिभिः) विद्वद्भिः सह (स्याम्) भवेयम् ॥११॥

भावार्थभाषाः - राजसेनेशाभ्यां सर्वदा धार्मिका विद्वांसः सत्कर्त्तव्या येनैते सर्वस्य सुखमुन्नयेयुरिति ॥११॥ अत्राश्विगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति त्रिषष्टितमं सूक्तं चतुर्थो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे राजा व सेनापती । सदैव धार्मिक विद्वानाचा सत्कार केला पाहिजे. ज्यामुळे सर्वांच्या सुखाची वृद्धी व्हावी. ॥ ११ ॥