०६०

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

श्न᳓थद् वृत्र᳓म् उत᳓ सनोति वा᳓जम्
इ᳓न्द्रा यो᳓ अग्नी᳓ स᳓हुरी सपर्या᳓त्
इरज्य᳓न्ता वसवि᳓यस्य भू᳓रेः
स᳓हस्तमा स᳓हसा वाजय᳓न्ता

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
sanoti ← √sanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śnáthat ← √śnathⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agnī́ ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

índrā ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sáhurī ← sáhuri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

saparyā́t ← √sapary- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhū́reḥ ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

irajyántā ← √irajy- (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

vasavyàsya ← vasavyà- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sáhasā ← sáhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sáhastamā ← sáhastama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vājayántā ← √vājay- 2 (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

श्नथ॑त् । वृ॒त्रम् । उ॒त । स॒नो॒ति॒ । वाज॑म् । इन्द्रा॑ । यः । अ॒ग्नी इति॑ । सहु॑री॒ इति॑ । स॒प॒र्यात् ।
इ॒र॒ज्यन्ता॑ । व॒स॒व्य॑स्य । भूरेः॑ । सहः॑ऽतमा॑ । सह॑सा । वा॒ज॒ऽयन्ता॑ ॥

• śnathad ← śnathat ← śnath
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “pierce; kill.”

• vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “enemy.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• sanoti ← san
• [verb], singular, Present indikative
• “win; get; gain.”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• indrā ← indra
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• agnī ← agni
• [noun], accusative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sahurī ← sahuri
• [noun], accusative, dual, masculine
• “victorious; mighty; strong.”

• saparyāt ← sapary
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “worship.”

• irajyantā ← irajy ← √rañj
• [verb noun], accusative, dual
• “direct.”

• vasavyasya ← vasavya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth; wealth.”

• bhūreḥ ← bhūri
• [noun], genitive, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• sahastamā ← sahastama
• [noun], accusative, dual, masculine

• sahasā ← sahas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• vājayantā ← vājay ← √vaj
• [verb noun], accusative, dual
• “incite.”

स पुरुषः वृत्रम् आवरकं शत्रुं श्नथत् हिनस्ति । उत अपि च वाजम् अन्नं बलं वा सनोति लभते । यः पुरुषः सहुरी शत्रूणामभिभवितारौ इन्द्राग्नी सपर्यात् परिचरेत् । इतरेतरयोगात् उभयत्र पूर्ववत् द्विवचनम् । कीदृशाविन्द्राग्नी । भूरेः प्रभूतस्य वसव्यस्य वसुसमूहस्य । यद्वा । स्वार्थिको यत् । धनस्य इरज्यन्ता ईशानौ स्वामिनौ । इरज्यतिरैश्वर्यकर्मा। सहसा बलेन सहस्तमा अतिशयेनाभिभवितारौ शत्रूणां वाजयन्ता वाजं हविर्लक्षणमन्नमात्मन इच्छन्तौ ॥ यद्वा । वाजं स्तोतृभ्यो दातव्यमन्नं कामयमानौ ॥।

English translation:

“He ovecomes his enemy, and acquires food, who worships the victorious Indra and Agni, the lords of infinite opulence, most powerful in strength, desirous of (sacrificial) food.”

He pierces the obstacle and wins the prize who will serve Indra and Agni, the mighty ones
who have control over abundant goods, the two most mighty with their might as they seek the victory prize.

The vocab. of this vs. shows a slight tendency towards morphological elaboration: in addition to the straightforward sáhastamā sáhasā, there is sáhurī to the same root but with the rare suffix -uri; the deriv. vasavyà- for ‘goods’, rather than standard vásu (as in the preceding hymn VI.59.9). This latter word returns at the end of the hymn.

The 3rd sg. śnáthat that opens the hymn is somewhat puzzling morphologically.

The root √śnath has a poorly attested verbal system, save for the -áya-transitive and associated redupl. aor.; besides śnáthat it consists only of two exx. of the athem.

impv. śnathihi, and a couple of -iṣ-aor. forms. Narten (258-59) argues convincingly that śnathihi should belong to a root aor. (rather than a root pres., as it is generally classed), which could serve as the base for the formation of the -iṣ-aor. Our form śnáthat could formally easily be a subjunctive to this root aor., but the problem is that a subjunctive works quite badly in context, esp., since it is explicitly conjoined (by utá) with the following pres. indic. sanoti. It could alternatively be the injunctive to a them. stem, though in that case it would be the only representative of that stem.

Narten discusses śnáthat in n. 810, where she rather says that though it’s used in a general sense, nothing stands in the way of its being a subj. to the root aor. I find this somewhat disingenuous, as subjunctives aren’t generally (/ever?) used in such a sense. She also allows the possibility that it could be injunctive to a thematic stem.

(see also Klein DGRV I.366, who allows either). Much as I dislike multiplying entities, I’m inclined to go for the thematic injunctive for functional reasons.

Unfortunately a root aor. injunc. *śnathīt would have been easy to build, so the thematization cannot be the result of avoiding a problematic form.

HE slays the foe and wins the spoil who worships Indra and Agni, strong and mighty Heroes,
Who rule as Sovrans over ample riches, victorious, showing forth their power in conquest.

Der stößt den Feind nieder und gewinnt den Siegespreis, wer Indra und Agni, die Übermächtigem, hochhält, die über großen Reichtum gebieten, die an Macht Mächtigsten, nach dem Siegespreis strebenden.

Der schlägt den Feind und der erlanget Beute, der Indra-Agni, die gewalt’gen, ehret, Die über vieles reiche Gut gebieten, die kräftigsten, die überstark an Macht sind.

Сталкивает врага и захватывает добычу (тот,)
Кто почитает Индру и Агни победоносных,
Мощно правящих обширным богатством,
Самых сильных силой, обладателей наград.

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पन्द्रह ऋचावाले साठवें सूक्त का प्रारम्भ है, इसके प्रथम मन्त्र में कौन ऐश्वर्य को पाता है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो विद्वान् (सहुरी) सहनशील (इरज्यन्ता) ऐश्वर्य को सिद्ध करते हुए वा (सहस्तमा) अतीव सहन करनेवाले (सहसा) बल से (वाजयन्ता) अन्नादिकों की इच्छा करते हुए (इन्द्रा, अग्नी) पवन और बिजुली को (श्नथत्) ताड़ता है (उत) और (सनोति) प्राप्त होता है तथा (वसव्यस्य) धनादि पदार्थों में हुए (भूरेः) बहुत सुख से (वृत्रम्) धन को प्राप्त होता है और (वाजम्) अन्न को (सपर्यात्) सेवे, वही ऐश्वर्य को पावे ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो आप वायु और बिजुली की विद्या को जानो तो महान् ऐश्वर्यवाले होकर महान् राज्यके स्वामी होओ ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो विद्वान् सहुरी इरज्यन्ता सहस्तमा सहसा वाजयन्ता इन्द्राग्नी श्नथदुतापि सनोति वसव्यस्य भूरेर्वृत्रं सनोति वाजं सपर्यात् स एवैश्वर्यं प्राप्नुयात् ॥१॥

अथ क ऐश्वर्यं प्राप्नोतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (श्नथत्) हिनस्ति (वृत्रम्) धनम् (उत) अपि (सनोति) प्राप्नोति (वाजम्) अन्नम् (इन्द्रा) (यः) (अग्नी) इन्द्राग्नी वायुविद्युतौ (सहुरी) सोढारौ (सपर्यात्) सेवेत (इरज्यन्ता) ऐश्वर्य्यं सम्पादयन्तौ (वसव्यस्य) वसुषु द्रव्येषु भवस्य (भूरेः) बहोः (सहस्तमा) अतिशयेन सोढारौ (सहसा) बलेन (वाजयन्ता) वाजमन्नादिकमिच्छन्तौ ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यदि भवन्तो वायुविद्युद्विद्यां विजानीयुस्तर्हि महैश्वर्या भूत्वा महतो राज्यस्य स्वामिनो भवेयुः ॥१॥

या सूक्तात इंद्र व अग्नीच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची या पूर्वीच्या सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! तुम्ही जर वायु विद्युत विद्या जाणाल तर महान ऐश्वर्य प्राप्त कराल व मोठ्या राज्याचे स्वामी व्हाल. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ता᳓ योधिष्टम् अभि᳓ गा᳓ इन्द्र नून᳓म्
अपः᳓ सु᳓वर् उष᳓सो अग्न ऊळ्हाः᳓
दि᳓शः सु᳓वर् उष᳓स इन्द्र चित्रा᳓
अपो᳓ गा᳓ अग्ने युवसे नियु᳓त्वान्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nūnám ← nūnám (invariable)

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yodhiṣṭam ← √yudh- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ūḷhā́ḥ ← √vah- (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

citrā́ḥ ← citrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

díśaḥ ← díś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

niyútvān ← niyútvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yuvase ← √yu- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ता । यो॒धि॒ष्ट॒म् । अ॒भि । गाः । इ॒न्द्र॒ । नू॒नम् । अ॒पः । स्वः॑ । उ॒षसः॑ । अ॒ग्ने॒ । ऊ॒ळ्हाः ।
दिशः॑ । स्वः॑ । उ॒षसः॑ । इ॒न्द्र॒ । चि॒त्राः । अ॒पः । गाः । अ॒ग्ने॒ । यु॒व॒से॒ । नि॒युत्वा॑न् ॥

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yodhiṣṭam ← yudh
• [verb], dual, Aorist imperative
• “fight; overcome.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ūﾱhāḥ ← ūḍhāḥ ← vah
• [verb noun], accusative, plural
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• diśaḥ ← diś
• [noun], accusative, plural, feminine
• “quarter; direction; region; diś [word]; Aṣṭādhyāyī, 5.3.27; distant region; Diś; four; example; method; space.”

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• uṣasa ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• citrā ← citrāḥ ← citra
• [noun], accusative, plural, feminine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• apo ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yuvase ← yu
• [verb], singular, Present indikative
• “unite.”

• niyutvān ← niyutvat
• [noun], nominative, singular, masculine

हे इन्द्र हे अग्ने ता तो युवां गाः अपः उदकानि स्वः सूर्यम् उषसः उषःकालान् ऊळ्हाः पणिभिरपहृता एतान् गवादीनभिलक्ष्य योधिष्टम्। तैरसुरैर्युद्धं कृतवन्तौ । नूनम् इति पादपूरणार्थः । हे इन्द्र त्वं दिशः प्राच्याद्याः स्वः सूर्यम् उषसः च चित्राः चायनीयाः अपः उदकानि च गाः च पणिभिरपहृतानेतान् युवसे अनेन लोकेनायोजयः। यद्वा । असुरैरावृतान् दिगादीन् असुरवधेनावरणमपनीय पृथक्कृतवानसीत्यर्थः । हे अग्ने नियुत्वान् नियुद्भिरश्वैर्युक्तः सन् त्वमप्येवमकार्षीरित्यर्थः ॥

English translation:

“Indra and Agni, verily you have combated for (the recovery of) the cows, the waters, the sun, the dawns that had been carried away (by the asuras); you reunite, Indra (with the world), the quarters of the horizon, the sun, the wonderful waters, the dawns, the cattle and so do you, Agni, who have the Niyut steeds.”

You two, do battle for cows now, o Indra, for the waters, the sun, and the dawns who were carried (away), o Agni.
The quarters, the sun, the brilliant dawns, o Indra—the waters, the cows, do you, o Agni, as teamster hitch up as your team.

Assuming that uṣásaḥ … ūḷhā́ḥ is a single NP, the question is what happened to the dawns. Geldner, fld. by Renou, thinks that the dawns were taken away, that is, abducted (entführten, enlevées). If, as Geldner suggests (n. 2), this concerns the Vala myth, the dawns qua cows can be conceptualized as taken / stolen by the Paṇis.

(Oberlies [RdV I.180] goes further, seeing this as part of a myth about bridestealing, ultimately involving the Aśvins, though he admits [n. 150] that our vs. does not tell us who abducted the Dawn(s) or where she was taken.) HPS (Bṛhaspati und Indra 180 n. 33, ) indignantly rejects the abduction interpr. and suggests rather that, on the basis of VI.64.3, 5, the dawns are drawn (ūḷhā́ḥ) by bulls. Although this is possible, and the cited passage is quite nearby, it doesn’t make a lot of sense for Indra and Agni to “do battle” for the dawns if the dawns are moving on their own steam, whereas if they were abducted, they need help.

In d Agni must be the immediate subj. of the clause, given the adjacency of the voc. and the 2nd sg. verb (agne yuvase) – but, as Renou points out, niyútvān is more an epithet of Indra than of Agni – and, as he doesn’t point out, even more an epithet of Vāyu in conjunction with Indra. I therefore wonder if this has not been adapted from an Indra-Vāyu context, with a different set of dual divinities. The d pāda is also very close to an Indra passage fairly nearby: VI.47.14 apó gā́vajrin yuvase sám índūn, with Indra as the subj. of yuvase: “You join together the waters, the cows, and the drops, you possessor of the mace.” The substitution of Agni and the attribution to him of Indra’s qualities and actions is in conformity with the tendency noted in the published introduction. of favoring the Indraic in this supposedly shared hymn.

So battle now, O Indra and thou, Agni, for cows and waters, sunlight, stolen Mornings.
Team-borne, thou makest kine thine own, O Agni: thou, Indra, light, Dawns, regions, wondrous waters.

Ihr beide, Indra, Agni, kämpfet auch jetzt für die Rinder, für die Gewässer, die Sonne, die entführten Usas´! Die Weltpole, die Sonne, die buntfarbigen Usas´, o Indra, die Gewässer, die Rinder hältst du fest, o Agni, der Lenker der Niyutgespanne.

Erkämpft euch, Indra-Agni, Kühe, Wasser, die Sonne, die entführten Morgenröthen; Ihr, Indra-Agni, schirrt euch an als Rosse die Räume, Wasser, Sonne, lichte Morgen.

Вы оба (и) сейчас боритесь за коров, о Индра,
За воды, солнце, за уведенные утренние зори, о Агни!
Стороны света, солнце, яркие утренние зори, о Индра,
Воды, коров, ты крепко держишь, о Агни, правя упряжками.

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

मनुष्य क्या करके सुख पाते हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) परमैश्वर्ययुक्त (अग्ने) विद्वन् वा ! आप (स्वः) आदित्य (उषसः) प्रभातवेलाओं को जैसे वैसे (गाः) पृथिवी और (नूनम्) निश्चय से (अपः) कर्म को (युवसे) संयुक्त करते हो और जिनसे (दिशः) दिशायें (ऊळ्हाः) प्राप्त हुईं (ता) उनको जानकर तुम दोनों (अभि, योधिष्टम्) सब ओर से युद्ध करो। हे (इन्द्र) दुःखविदारक=दुःख के नाश करनेवाले वा (अग्ने) विद्वान् जन (नियुत्वान्) ईश्वर के समान न्यायाधीश ! आप (स्वः) आदित्य (उषसः) प्रभातवेलाओं के समान (चित्राः) चित्रविचित्र (अपः) उदक (गाः) और वाणियों को संयुक्त करते हो, इससे ईश्वर के समान न्यायकर्त्ता हो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य वायु और बिजुली के तुल्य पराक्रमी होकर युद्ध का आचरण करें, वे उषाकाल को जैसे सूर्य उसी के समान प्रजाओं को न्याय से प्रकाश को प्राप्त कराय कर और सर्व दिशाओं में कीर्तिवाले हो अद्भुत वाणी, बलों और भूमि के राज्य को प्राप्त होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे इन्द्राग्ने वा ! त्वं स्वरादित्य उषस इव गा नूनमपो युवसे याभ्यां दिश उळ्हास्ता विदित्वा युवामभि योधिष्टम्। हे इन्द्राग्ने वा नियुत्वाँस्त्वं स्वरादित्य उषस इव चित्रा अपो गा युवसे तस्मान्नियुत्वानसि ॥२॥

मनुष्याः किं कृत्वा सुखं प्राप्नुवन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ता) तौ (योधिष्टम्) युध्येयाताम् (अभि) (गाः) पृथिवीः (इन्द्र) परमैश्वर्ययुक्त (नूनम्) निश्चयेन (अपः) कर्म (स्वः) आदित्यः (उषसः) प्रभातवेलाः (अग्ने) विद्वन् (ऊळ्हाः) प्राप्ताः (दिशः) (स्वः) आदित्यः (उषसः) (इन्द्र) दुःखविदारक (चित्राः) (अपः) उदकानि (गाः) वाचः (अग्ने) विद्वन् (युवसे) संयोजयसि (नियुत्वान्) ईश्वर इव न्यायेशः ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्या वायुविद्युद्वत्पराक्रमिणो भूत्वा युद्धमाचरेयुस्त उषसः सूर्य इव प्रजा न्यायेन प्रकाशयित्वा सर्वदिक्कीर्त्तयो भूत्वाऽद्भुता वाचो बलानि भूमिराज्यं च प्राप्नुवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे वायू व विद्युतप्रमाणे पराक्रमी बनून युद्ध करतात ती सूर्य जसा उषःकाली असतो त्याप्रमाणे प्रजेमध्ये न्यायाचा प्रकाश करतात व दिगदिगंतरी त्यांची कीर्ती पसरते. तसेच ती अद्भुत वाणी, बल व भूमीचे राज्य प्राप्त करतात. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ वृत्रहणा वृत्रह᳓भिः शु᳓ष्मैर्
इ᳓न्द्र यातं᳓ न᳓मोभिर् अग्ने अर्वा᳓क्
युवं᳓ रा᳓धोभिर् अ᳓कवेभिर् इन्द्र
अ᳓ग्ने अस्मे᳓ भवतम् उत्तमे᳓भिः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

śúṣmaiḥ ← śúṣma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vr̥trahábhiḥ ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vr̥trahaṇā ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

arvā́k ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

námobhiḥ ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

yātám ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ákavebhiḥ ← ákava- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rā́dhobhiḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

bhavatam ← √bhū- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

uttamébhiḥ ← uttamá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

आ । वृ॒त्र॒ऽह॒ना॒ । वृ॒त्र॒हऽभिः॑ । शुष्मैः॑ । इन्द्र॑ । या॒तम् । नमः॑ऽभिः । अ॒ग्ने॒ । अ॒र्वाक् ।
यु॒वम् । राधः॑ऽभिः । अक॑वेभिः । इ॒न्द्र॒ । अग्ने॑ । अ॒स्मे इति॑ । भ॒व॒त॒म् । उ॒त्ऽत॒मेभिः॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vṛtrahaṇā ← vṛtra
• [noun], masculine
• “enemy.”

• vṛtrahaṇā ← haṇā ← han
• [noun], vocative, dual, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• vṛtrahabhiḥ ← vṛtra
• [noun], masculine
• “enemy.”

• vṛtrahabhiḥ ← habhiḥ ← han
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• śuṣmair ← śuṣmaiḥ ← śuṣma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yātaṃ ← yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• namobhir ← namobhiḥ ← namas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• arvāk
• [adverb]
• “here.”

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• rādhobhir ← rādhobhiḥ ← rādhas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• akavebhir ← akavebhiḥ ← akava
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “perfect.”

• indrāgne ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• bhavatam ← bhū
• [verb], dual, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• uttamebhiḥ ← uttama
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “best; excellent; highest; better; extreme; last; first; topmost; chief(a); higher; highest; maximal; uttama [word]; prevailing; finest.”

हे वृत्रहणा वृत्रस्यासुरस्य हन्तारौ हे इन्द्र हे अग्ने वृत्रहभिः वृत्रस्य हन्तृभिः वृत्रहनननिमित्तैः शुष्मैः बलैः नमोभिः अस्मभ्यं दातव्यैरन्नैश्च सार्धम् अर्वाक् अस्मदभिमुखम् आ यातम् आगच्छतम् । हे इन्द्र हे अग्ने युवं युवाम् अकवेभिः अकुत्सितैः महद्भिः उत्तमेभिः उत्कृष्टतमैः राधोभिः धनैः सह अस्मे अस्मासु भवतम् आविर्भवतम् ॥

English translation:

“Slayers of Vṛtra, Indra and Agni, come down with foe-subduing energies, (to be invigorated) by (our) offerings; be manifest to us, Indra and Agni, with unblameable and most excellent riches.”

O you two obstacle-smashers, with your obstacle-smashing tempests, o Indra, drive our direction, o Agni, by reason of our reverences.
You two, with unstinting, highest bounties, o Indra, be here for us,
o Agni.

With Vrtra-slaying might, Indra and Agni, come, drawn by homage, O ye Vrtra-slayers.
Indra and Agni, show yourselves among us with your supreme and unrestricted bounties.

Kommet, ihr Feindetöter, mit euren feindetötenden Kräften, Indra und Agni, unter Verbeugung hierher gerufen. Stellet euch beide bei uns ein mit vollkommenen, höchsten Gaben, Indra und Agni!

Mit siegverleihnden Kräften, Feindbesieger, o Indra-Agni, naht euch durch Gebete Mit unverkürzten Gaben, Indra-Agni, und allerhöchsten seid uns gegenwärtig.

О два убийцы Вритры, приходите в наши края, (призванные) с поклонениями,
О Индра, с (вашими) убивающими врагов силами, о Агни!
Вы двое с полноценными дарами, о Индра,
О Агни, будьте у нас – с высшими! .

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राजा जन कैसे हों, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) बिजुली के समान राजजन वा (अग्ने) अग्नि के समान सभ्यजन वायु और बिजुली के समान वर्त्तमान दोनों पुरुषो ! जैसे (वृत्रहणा) मेघ को हननेवाले बिजुली के दो भाग (वृत्रहभिः) उन कर्म्मों से जिन से मेघ को मारते वा (शुष्मैः) बलों से वा (नमोभिः) अन्नादि पदार्थों से (अर्वाक्) पीछे जाते हैं, वैसे (युवम्) तुम दोनों (अकवेभिः) असङ्ख्य (राधोभिः) धनों से हम लोगों को (आ, यातम्) प्राप्त होओ। हे (इन्द्र) दुष्टविदारक वा (अग्ने) पापियों को सन्तप्त करनेवाले ! (उत्तमेभिः) श्रेष्ठ कर्मों से (अस्मे) हम लोगों के लिये सुख करनेवाले (भवतम्) होओ ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो राजा और राजमन्त्री वायु और बिजुली के समान उपकारी हों, वे असङ्ख्य धन को प्राप्त हों ॥ ५ ॥

अन्वय: हे इन्द्राग्ने वायुविद्युद्वद्वर्त्तमानौ ! यथा वृत्रहणा विद्युतौ वृत्रहभिः शुष्मैर्नमोभिरर्वाग्गच्छतस्तथा युवमकवेभी राधोभिरस्माना यातम्। हे इन्द्राग्ने ! उत्तमेभिः कर्मभिरस्मे सुखकरौ भवतम् ॥३॥

पुना राजाजनाः कीदृशा भवेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (वृत्रहणा) यौ वृत्रं मेघं हतस्तौ (वृत्रहभिः) यैः कर्मभिर्वृत्रं हतस्तैः (शुष्मैः) बलैः (इन्द्र) विद्युदिव राजन् (यातम्) आगच्छतम् (नमोभिः) अन्नादिभिः (अग्ने) पावक इव सभ्यजन (अर्वाक्) पश्चात् (युवम्) युवाम् (राधोभिः) धनैः (अकवेभिः) असङ्ख्यैः (इन्द्र) दुष्टविदारक (अग्ने) पापिप्रतापक (अस्मे) अस्मभ्यम् (भवतम्) (उत्तमेभिः) श्रेष्ठैः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यो राजाऽस्याऽमात्याश्च वायुविद्युद्वदुपकारिणः स्युस्तेऽसङ्ख्यं धनमाप्नुयुः ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे राजा व मंत्री वायू व विद्युतप्रमाणे उपकारक असतात त्यांना पुष्कळ धन प्राप्त व्हावे. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

ता᳓ हुवे य᳓योर् इद᳓म्
पप्ने᳓ वि᳓श्वम् पुरा᳓ कृत᳓म्
इन्द्रअग्नी᳓ न᳓ मर्धतः

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
huve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

yáyoḥ ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

kr̥tám ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

papné ← √panⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

purā́ ← purā́ (invariable)

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

indrāgnī́ ← indrāgní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

mardhataḥ ← √mr̥dh- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

ता । हु॒वे॒ । ययोः॑ । इ॒दम् । प॒प्ने । विश्व॑म् । पु॒रा । कृ॒तम् ।
इ॒न्द्रा॒ग्नी इति॑ । न । म॒र्ध॒तः॒ ॥

• tā ← tad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• yayor ← yayoḥ ← yad
• [noun], genitive, dual, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• papne ← pan
• [verb], singular, Perfect indicative

• viśvam ← viśva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• kṛtam ← kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], nominative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mardhataḥ ← mṛdh
• [verb], dual, Present indikative
• “neglect.”

ता तौ तादृशाविन्द्राग्नी हुवे आह्वये । ययोः इन्द्राग्न्योः पुरा पूर्वस्मिन् काले कृतं विश्वं सर्वम् इदं पूर्वासु ऋक्षु कीर्तितं वीर्यं पप्ने पन्यते ऋषिभिः स्तूयते । ताविन्द्राग्नी हुवे इत्यन्वयः । तौ च इन्द्राग्नी न मर्धतः स्तोतॄन्न हिंस्तः । अतोऽस्मानप्याहूतौ रक्षतामिति भावः । मर्धतिर्हिंसाकर्मा ।

English translation:

“I invoke those two, the whole of whose deeds of old have been celebrated; Indra and Agni harm us not.”

I call upon these two whose every previous deed is admired.
Indra and Agni do not neglect (us).

I do not have a view on how (or whether) to fix the meter of pāda a; see Oldenberg

It is thinkable, but by no means necessary, that instead of reading quadrisyllabic índrā-agnī (as in vss. 5, 7, 14), we could read trisyllabic índrāgnī (as in 8, 9, 15) with a haplologized enclitic naḥ: índrāgnī ná *no mardhataḥ.

I call the Twain whose deeds of old have all been famed in ancient days
O Indra-Agni, harm us not.

Die beiden rufe ich, von denen alles das, was sie vormals taten, Anerkennung findet. Indra und Agni lassen nicht im Stich.

Die ruf’ ich, deren ganze Welt, die sie geschaffen, herrlich ist, Nie werden Indra-Agni matt.

Я призываю тех двоих, у кого все
Это, сделанное (ими) раньше, вызывает (наше) восхищение.
Индра-Агни не оставляют в беде.

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

मनुष्यों को चाहिये कि वायु और बिजुली को यथावत् जानें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ययोः) जिनका (इदम्) यह (विश्वम्) समस्त जगत् वा (पप्ने) जिन से प्रवृत्त हुए व्यवहार में (इन्द्राग्नी) वायु और बिजुली (पुरा) पहिले (कृतम्) किये हुए इस विश्व को (न) नहीं (मर्धतः) नष्ट करते हैं (ता) उनको मैं (हुवे) ग्रहण करता हूँ ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिन वायु और बिजुली से सब जगत् व्यवहार करता है तथा जो संसार में स्थिर हो किसी को नष्ट नहीं करते हैं और विकार को प्राप्त हुए वे नष्ट करते हैं, मनुष्यों को चाहिये कि उनको जान कर यथावत् उपकार करें ॥४॥

अन्वय: ययोरिदं विश्वं पप्ने याविन्द्राग्नी पुरा कृतमिदं विश्वं न मर्धतस्ताऽहं हुवे ॥४॥

मनुष्यैर्वायुविद्युतौ यथावद्विज्ञातव्यावित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ता) तौ (हुवे) (ययोः) (इदम्) (पप्ने) ययोः सकाशाद्व्यवहारे (विश्वम्) सर्वं जगत् (पुरा) (कृतम्) (इन्द्राग्नी) वायुविद्युतौ (न) निषेधे (मर्धतः) हिंसतः ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! याभ्यां वायुविद्युद्भ्यां सर्वं जगत् व्यवहरति यौ जगति स्थित्वा कञ्चन न हिंसतो विकृतौ सन्तौ नाशयतस्तौ मनुष्यैर्विज्ञाय यथावदुपकर्त्तव्यम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ज्या वायू व विद्युतमुळे जगातील सर्व व्यवहार चालतात व जे जगात स्थिर बनून कुणालाही नष्ट करीत नाहीत व विकार झाल्यास ते नष्ट करतात. माणसांनी ते यथायोग्य जाणावे व त्यांचा उपयोग करून घ्यावा. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

उग्रा᳓ विघनि᳓ना मृ᳓ध
इन्द्रअग्नी᳓ हवामहे
ता᳓ नो मॄळात+ ईदृ᳓शे

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
mŕ̥dhaḥ ← mŕ̥dh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ugrā́ ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vighanínā ← vighanín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

indrāgnī́ ← indrāgní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

īdŕ̥śe ← īdŕ̥ś- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mr̥ḷātaḥ ← √mr̥ḍ- (root)
{number:DU, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

उ॒ग्रा । वि॒ऽघ॒निना॑ । मृधः॑ । इ॒न्द्रा॒ग्नी इति॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ ।
ता । नः॒ । मृ॒ळा॒तः॒ । ई॒दृशे॑ ॥

• ugrā ← ugra
• [noun], accusative, dual, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• vighaninā ← vighanin
• [noun], accusative, dual, masculine

• mṛdha ← mṛdhaḥ ← mṛdh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “enemy; adversary.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], accusative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mṛﾱāta ← mṛḍātaḥ ← mṛḍ
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “pardon.”

• īdṛśe ← īdṛś
• [noun], dative, singular, masculine
• “such(a).”

उग्रा उग्रौ उद्गूर्णबलावत एव मृधः शत्रून् विघनिना विघनिनौ विशेषेण हतवन्तौ इन्द्राग्नी हवामहे आह्वयामहे । तौ चेन्द्राग्नी ईदृशे अस्मिन् संग्रामे नः अस्मान् मृळातः सुखयताम् । यद्वा । मृळतिरुपदयाकर्मा । नोऽस्माकं मृळातः उपदयां कुरुताम् ॥ ॥ २७ ॥

English translation:

“We invoke the fierce Indra and Agni, the slayers of enemies; may they give us success in similar warfare.”

The two strong ones who hew apart the negligent, Indra and Agni, do we call upon.
They will be gracious to such as us. ᳓

The Strong, the scatterers of the foe, Indra and Agni, we invoke;
May they be kind to one like me.

Indra und Agni, die Gewaltigen, welche die Verächter zersprengen, rufen wir; die mögen unsereinem barmherzig sein.

Die starken, Feind erschlagenden, Indra und Agni rufen wir, Hold sei’n sie solchem Mann wie wir.

Двоих грозных, рассеивающих врагов,
Индру-Агни мы призываем.
Пусть они смилуются над такими, как мы!

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वायु और बिजुली कैसे हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! हम लोग (उग्रा) तेजस्वी (विघनिना) विशेष हननेवाले (इन्द्राग्नी) वायु और बिजुली को (हवामहे) ग्रहण करते हैं उनसे (मृधः) सङ्ग्रामों को जीतते हैं, जो (ईदृशे) ऐसे युद्धप्रकारक व्यवहार में (नः) हम लोगों को (मृळातः) सुखी करते हैं (ता) उन दोनों को तुम भी जानो ॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को वायु और बिजुली यथावत् जान और उनका संप्रयोग कर सङ्ग्रामों को जीत सुख पाना चाहिये ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या ! वयमुग्रा विघनिनेन्द्राग्नी हवामहे ताभ्यां मृधो विजयामहे यावीदृशे व्यवहारे नो मृळातस्ता यूयमपि विजानीत ॥५॥

पुनर्वायुविद्युतौ कीदृश्यौ भवत इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उग्रा) तेजस्विनौ (विघनिना) विशेषेण हन्तारौ (मृधः) सङ्ग्रामान् (इन्द्राग्नी) वायुविद्युतौ (हवामहे) आदद्मः (ता) तौ (नः) अस्मान् (मृळातः) सुखयतः (ईदृशे) युद्धप्रकारके व्यवहारे ॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्वायुविद्युतौ यथावद्विज्ञाय सम्प्रयुज्य सङ्ग्रामान् विजित्य सुखं प्राप्तव्यम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी वायू विद्युतला यथायोग्य जाणून त्यांना चांगल्या प्रकारे प्रयुक्त करून युद्ध जिंकून सुखी व्हावे. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

हतो᳓ वृत्रा᳓णि आ᳓रिया
हतो᳓ दा᳓सानि स᳓त्पती
हतो᳓ वि᳓श्वा अ᳓प द्वि᳓षः

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ryā ← ā́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

hatáḥ ← √han- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥trā́ṇi ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dā́sāni ← dā́sa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

hatáḥ ← √han- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sátpatī ← sátpati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ápa ← ápa (invariable)

dvíṣaḥ ← dvíṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

hatáḥ ← √han- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ह॒तः । वृ॒त्राणि॑ । आर्या॑ । ह॒तः । दासा॑नि । सत्प॑ती॒ इति॒ सत्ऽप॑ती ।
ह॒तः । विश्वाः॑ । अप॑ । द्विषः॑ ॥

• hato ← hataḥ ← han
• [verb], dual, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vṛtrāṇy ← vṛtrāṇi ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• āryā ← ārya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “noble; noble; Indo-European; ārya [word]; honorable; noble.”

• hato ← hataḥ ← han
• [verb], dual, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• dāsāni ← dāsa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “dāsa(a).”

• satpatī ← sat
• [noun]
• “good; good; real; existent; virtuous; sat [prefix]; real.”

• satpatī ← patī ← pati
• [noun], nominative, dual, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• hato ← hataḥ ← han
• [verb], dual, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• dviṣaḥ ← dviṣ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “hostile; hating.”

ताविन्द्राग्नी आर्या आर्यैः कर्मानुष्ठातृभिः कृतानि वृत्राणि उपद्रवजातानि हतः हिंस्तः । तथा सत्पती सतां पालयितारौ इन्द्राग्नी दासानि । दासाः कर्महीनाः शत्रवः । तैः कृतानि चोपद्रवजातानि हतः । अपि च विश्वाः सर्वाः द्विषः द्वेष्ट्रीः शत्रुभूताः प्रजाः अप हतः विनाशयत: । अतोऽस्माकमप्येवमेव कुरुतामिति भावः ॥

English translation:

“Counteract all oppressions (committed) by the pious; counteract all oppressions (committed) by the impious; protectors of the virtuous, destroy all those who hate us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Hato vṛtrāṇi āryā hasto dāsāni: vṛtrāṇi and dāsāni are neuter and may not signify āryas and dāsas themselves; so, the interpretation is: āryaiḥ and dāsaiḥ kṛtāni, things done by them severally, that is, upadravajātāni, things genitive rated by violence or oppression and the like. This is a remarkable equivalence between āryas and dāsas

They smash the Ārya obstacles; they smash those of the Dāsa—the two lords of settlements;
they smash away all hatreds.

Note the curious position of ápa in tmesis, embedded in the obj. NP: ható víśvā ápa dvíṣaḥ.

They slay our Arya foes, these Lords of heroes, slay our Dasyu foes
And drive our enemies away.

Sie erschlagen die arischen Feinde, sie erschlagen die dasischen als die rechtmäßigen Herren, sie schlagen alle Anfeindungen ab.

Sie schlagen Feinde, arische und fremde, die gewalt’gen Herrn, Sie schlagen alle Hasser fort.

Они разбивают арийские препятствия,
Разбивают (препятствия) дасов как два благих господина.
Они отбивают прочь все проявления ненависти.

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर वे कैसे हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (आर्या) उत्तम गुणकर्मस्वभावयुक्त (सत्पती) सज्जन पुरुषों के व्यवहारों के पालनेवाले सूर्य्य और बिजुली (वृत्राणि) मेघ के अवयवों को जैसे वैसे (विश्वा) समस्त (द्विषः) शत्रुजनों को (अप, हतः) मारते हैं वा (दासानि) दानों को (हतः) नष्ट करते हैं वा दुःखों को (हतः) दूर करते हैं, वे सत्कार करने योग्य हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो श्रेष्ठ गुणकर्मस्वभाववाले मनुष्य, सत्य धर्मनिष्ठ, आप्त सज्जनों के पालने और दुष्टों को हरनेवाले हों, उनका सदा सत्कार करो ॥६॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यावार्या सत्पती सूर्य्यविद्युतौ वृत्राणीव विश्वा द्विषोप हतः। दासान्यप हतो दुःखान्यप हतस्तौ सत्कर्त्तव्यौ ॥६॥

पुनस्तौ कीदृशावित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (हतः) हिंसकः (वृत्राणि) मेघाऽवयवान् (आर्या) उत्तमगुणकर्मस्वभावौ (हतः) (दासानि) दानानि (सत्पती) सतां पुरुषाणां व्यवहाराणां वा पालकौ (हतः) (विश्वा) अखिलान् (अप) (द्विषः) शत्रून् ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये श्रेष्ठगुणकर्मस्वभावा मनुष्याः सत्यधर्मनिष्ठा आप्तानां पालका दुष्टानां प्रहर्त्तारः स्युस्तान् सदा सत्कुरुत ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जी श्रेष्ठ गुण, कर्म, स्वभावयुक्त माणसे, सत्यधर्मनिष्ठ, आप्त सज्जनांचे पालक व दुष्टांचा पराभव करणारी असतात त्यांचा सदैव सत्कार करा. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्रअग्नी युवा᳓म् इमे᳓
अभि᳓ स्तो᳓मा अनूषत
पि᳓बतं शम्भुवा सुत᳓म्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yuvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

abhí ← abhí (invariable)

anūṣata ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

stómāḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

píbatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śambhuvā ← śambhū́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sutám ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । यु॒वाम् । इ॒मे । अ॒भि । स्तोमाः॑ । अ॒नू॒ष॒त॒ ।
पिब॑तम् । श॒म्ऽभु॒वा॒ । सु॒तम् ॥

• indrāgnī ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yuvām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ‘bhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• stomā ← stomāḥ ← stoma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• anūṣata ← nū
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “praise; shout.”

• pibataṃ ← pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• śambhuvā ← śambhu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “kind; benevolent.”

• sutam ← suta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma.”

हे इन्द्राग्नी युवामिमे स्तोमाः स्तोतारः अभि अनूषत अभिष्टुवन्ति । हे शंभुवा सुखस्य भावयिताराविन्द्राग्नी सुतम् अभिषुतमस्मदीयं सोमं पिबतम् ॥

English translation:

“Indra and Agni, these hymns glorify you both; drink, bestowers of happiness, the libation.”

O Indra and Agni, these praises here have roared to you two.
Drink the pressed (soma), you who are luck itself.

Indra and Agni, these our songs of praise have sounded forth to you:
Ye who bring blessings! drink the juice.

Indra und Agni! Zu euch haben diese Loblieder geschrieen: Trinket den Soma, ihr Wohlwollende!

Euch, Indra-Agni, jubelten hier diese Lobgesänge zu, Den Soma trinkt, o gütige.

О Индра-Агни, к вам двоим эти
Восхваления воззвали:
Пейте выжатый (сок сомы), о благодатные!

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर वे दोनों कैसे हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शम्भुवा) सुख की भावना करानेवाले (इन्द्राग्नी) सूर्य्य और बिजुली के समान सभासेनाधीशो ! (युवाम्) आप दोनों जो (इमे) ये (स्तोमाः) प्रशंसाएँ (अभि, अनूषत) प्रशंसा करती हैं, उनसे (सुतम्) सब ओर से उत्पन्न किये हुए दूध आदि रस को (पिबतम्) पिओ ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे सभासेनाधीशो ! आप लोग पथ्य आचार से सदा ओषधियों के रस को पीके अरोगी होकर प्रशंसित कर्मों को करो ॥७॥

अन्वय: हे शम्भुवा इन्द्राग्नी ! युवां य इमे स्तोमा अभ्यनूषत तैः सुतं पिबतम् ॥७॥

पुनस्तौ कीदृशावित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) सूर्य्यविद्युताविव सभासेनेशौ (युवाम्) (इमे) (अभि) (स्तोमाः) प्रशंसाः (अनूषत) प्रशंसन्ति (पिबतम्) (शम्भुवा) यौ शं सुखं भावयतस्तौ (सुतम्) अभिनिष्पादितं दुग्धादिरसम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे सभासेनेशौ ! भवन्तौ पथ्याचारेण सदौषधिरसं पीत्वाऽरोगौ भूत्वा प्रशंसितानि कर्माणि कुर्याताम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे सभा सेनाधीशांनो ! तुम्ही पथ्याचे आचरण करून सदैव औषधींचा रस पिऊन निरोगी व्हा व प्रशंसित कार्य करा. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

या᳓ वां स᳓न्ति पुरुस्पृ᳓हो
नियु᳓तो दाशु᳓षे नरा
इ᳓न्द्राग्नी ता᳓भिर् आ᳓ गतम्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M

Morph
puruspŕ̥haḥ ← puruspŕ̥h- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sánti ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

niyútaḥ ← niyút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

gatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

tā́bhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

याः । वा॒म् । सन्ति॑ । पु॒रु॒ऽस्पृहः॑ । नि॒ऽयुतः॑ । दा॒शुषे॑ । न॒रा॒ ।
इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । ताभिः॑ । आ । ग॒त॒म् ॥

• yā ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• santi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• puruspṛho ← puruspṛhaḥ ← puruspṛh
• [noun], nominative, plural, feminine
• “coveted; desirous.”

• niyuto ← niyutaḥ ← niyut
• [noun], nominative, plural, feminine
• “gift; team.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• narā ← nṛ
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tābhir ← tābhiḥ ← tad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gatam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे नरा नेताराविन्द्राग्नी वां युवयोः स्वभूताः पुरुस्पृहः पुरुभिर्बहुभिः स्पृहणीया: दाशुषे हवींषि दत्तवते यजमानार्थमुत्पन्नाः याः नियुतः अश्वाः सन्ति हे इन्द्राग्नी ताभिः नियुद्भिः आ गतम् आगच्छतम् ॥

English translation:

“Indra and Agni, leaders (of rites), whose Niyut steeds are desired by many, come with them to the donor (of the libation).”

Those much-sought-after teams of yours which are for the pious, you superior men,
come here with those, o Indra and Agni.

I follow Geldner in construing dāśúṣe with sánti (“which are for the pious”) rather than with puruspṛ́haḥ (Renou “pour l’adorateur les très enviés”) because puruspṛ́h- doesn’t seem to appear with a dat. elsewhere. See the almost identical IV.47.4.

Come, Indra-Agni, with those teams, desired of many, which ye have,
O Heroes, for the worshipper.

Eure vielbegehrten Gespanne und Gaben, die ihr Herren für den Opfernden habt, mit denen kommet, Indra und Agni!

Mit euren Wagenzügen eilt den vielbegehrten, Männer ihr, Dem Frommen, Indra-Agni, zu.

(Те) многожеланные упряжки, что есть у вас,
О два мужа, для почитающего (вас),
О Индра-Агни, приезжайте на них!

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वे कैसे हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नरा) नायक (इन्द्राग्नी) विद्या और ऐश्वर्य्ययुक्त अध्यापक और उपदेशको ! (वाम्) तुम दोनों की (या) जो (पुरुस्पृहः) बहुतों की चाहना करते जिनसे वे (नियुतः) निश्चित (सन्ति) हैं (ताभिः) उन इच्छाओं से (दाशुषे) दान देनेवाले के लिये (आ, गतम्) आओ ॥८॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परोपकार करने की इच्छा करते हैं, वे ही सत्पुरुष होते हैं ॥८॥

अन्वय: हे नरा इन्द्राग्नी ! वा या पुरुस्पृहो नियुतः सन्ति ताभिर्दाशुष आ गतम् ॥८॥

पुनस्तौ कीदृशावित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (या) याः (वाम्) युवयोः (सन्ति) (पुरुस्पृहः) पुरून् बहूनुत्तमान् कामानभिकाङ्क्षयन्ति याभिस्ताः (नियुतः) निश्चिताः (दाशुषे) दात्रे (नरा) नायकौ (इन्द्राग्नी) विद्यैश्वर्य्ययुक्तावध्यापकोपदेशकौ (ताभिः) स्पृहाभिः (आ) (गतम्) आगच्छतम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः परोपकारं चिकीर्षन्ति त एव सत्पुरुषा भवन्ति ॥८॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे परोपकाराची इच्छा बाळगतात ती माणसे सत्पुरुष असतात. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

ता᳓भिर् आ᳓ गछतं नरा
उ᳓पेदं᳓ स᳓वनं सुत᳓म्
इ᳓न्द्राग्नी सो᳓मपीतये

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

gachatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

tā́bhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sávanam ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sutám ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

úpa ← úpa (invariable)

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ताभिः॑ । आ । ग॒च्छ॒त॒म् । न॒रा॒ । उप॑ । इ॒दम् । सव॑नम् । सु॒तम् ।
इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । सोम॑ऽपीतये ॥

• tābhir ← tābhiḥ ← tad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gacchataṃ ← gacchatam ← gam
• [verb], dual, Present imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• naropedaṃ ← narā ← nṛ
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• naropedaṃ ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• naropedaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• savanaṃ ← savanam ← savana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• sutam ← su
• [verb noun], accusative, singular
• “press out; su.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

हे नरा नेतारौ इन्द्राग्नी । सूयतेऽभिषूयत इति सवनः सोमः । इदं सवनम् इमं सोमं सुतम् अभिषुतम् उप प्रति । यद्वा । इदं प्रातःसवनमुप अस्मिन् सवने सुतमभिषुतं सोमं प्रति ताभिः नियुद्भिः आ गच्छतम् । किमर्थम् । सोमपीतये तस्य सोमस्य पानार्थम् ॥

English translation:

“Come with them, leaders (of rites),”

With those come here, you superior men, up to this pressing
pressed here,
o Indra and Agni, for soma-drinking. ᳓

With those to this libation poured, ye Heroes, Indra-Agni, come:
Come ye to drink the Soma juice.

Mit denen kommet, ihr Herren, zu diesem ausgepreßten Trankopfer, Indra und Agni, um Soma zu trinken!

Mit denen, Indra-Agni, kommt zu diesem ausgepressten Saft, O Männer, her zum Somatrunk.

Приезжайте на них, о два мужа,
На это жертвоприношение выжатого (сока),
О Индра-Агни, для питья сомы!

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वे क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नरा) नायक (इन्द्राग्नी) बिजुली और वायु के समान सज्जनो ! तुम दोनों (ताभिः) उन इच्छाओं से (सोमपीतये) सोमपान के लिये (इदम्) इस (सुतम्) अच्छे प्रकार संस्कार किये हुए (सवनम्) जिससे उत्पन्न करते हैं, उसके (उप, आ, गच्छतम्) समीप प्राप्त होओ ॥९॥

भावार्थभाषाः - यजमान जन विद्वानों को बुलाकर सदैव सत्कार करें और सत्कार पाये हुए वे लोग भी यजमानों को धर्मपथ को प्राप्त करावें ॥९॥

अन्वय: हे नरेन्द्राग्नी ! युवां ताभिः सोमपीतय इदं सुतं सवनमुपाऽऽगच्छतम् ॥९॥

पुनस्तौ किं कुर्यातमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ताभिः) स्पृहाभिः (आ) (गच्छतम्) समन्तात् प्राप्नुतम् (नरा) नायकौ (उप) (इदम्) (सवनम्) येन सूयते तत् (सुतम्) सुसंस्कृतम् (इन्द्राग्नी) इन्द्रवायू इव सज्जनौ (सोमपीतये) सोमस्य पानाय ॥९॥

भावार्थभाषाः - यजमाना विदुष आहूय सदैव सत्कुर्य्युः सत्कृतास्ते च यजमानान् धर्मपथं नयेयुः ॥९॥

भावार्थभाषाः - यजमानांनी विद्वानांना आमंत्रित करून सदैव त्यांचा सत्कार करावा व सत्कारित विद्वानांनीही यजमानांना धर्मपथावर घेऊन जावे. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

त᳓म् ईळिष्व यो᳓ अर्चि᳓षा
व᳓ना वि᳓श्वा परिष्व᳓जत्
कृष्णा᳓ कृणो᳓ति जिह्व᳓या

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
arcíṣā ← arcís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

īḷiṣva ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pariṣvájat ← √svaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

vánā ← vána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

jihváyā ← jihvā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

kr̥ṇóti ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kr̥ṣṇā́ ← kr̥ṣṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

तम् । ई॒ळि॒ष्व॒ । यः । अ॒र्चिषा॑ । वना॑ । विश्वा॑ । प॒रि॒ऽस्वज॑त् ।
कृ॒ष्णा । कृ॒णोति॑ । जि॒ह्वया॑ ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• īﾱiṣva ← īḍiṣva ← īḍ
• [verb], singular, Present imperative
• “praise; invite; raise.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• arciṣā ← arcis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “fire; flare; light; beam; gleam; shininess.”

• vanā ← vana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• pariṣvajat ← pariṣvaj ← √svaj
• [verb], singular, Present injunctive
• “embrace.”

• kṛṣṇā ← kṛṣṇa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “black; dark; dark; blue; black.”

• kṛṇoti ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• jihvayā ← jihvā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

हे स्तोतः तम् अग्निम् ईळिष्व स्तुहि । यः अग्निः अर्चिषा ज्वालारूपेण तेजसा विश्वा सर्वाणि वना अरण्यानि परिष्वजत् परिष्वजति परितो वेष्टयति । यश्च तानि वनानि जिह्वया ज्वालया दग्ध्वा कृष्णा कृष्णवर्णानि कृणोति करोति ॥ ॥ २८ ॥

English translation:

“Glorify that Agni who envelopes all the forest with flame, who blackens them with (his) tongue.”

Reverently invoke him who with his flame embraces all the trees, who makes them black with his tongue.

The root √svañj is ordinarily middle; it has only two active forms, this one (pariṣvájat) and the plupf. paryáṣasvajat in I.182.7. The latter can be explained as an áduhat-type remarking of the middle pf. ṣasvaje (see comm. ad loc.), but this active remarking of the them. pres. -ṣvájate is harder to explain. Gotō (1st Kl., 338-39) notes the prevailing middle voice and this anomalous act., but makes no attempt to account for it.

Glorify him who compasses all forests with his glowing flame,
And leaves them blackened with his tongue.

Ihn rufe an, der mit der Flamme alle Bäume umarmt und mit der Zunge schwarz macht.

Ihn preise, der mit Flammenglut die Hölzer allesammt umarmt, Mit seiner Zunge schwarz sie färbt.

Того я призываю, кто пламенем
Обнимает все деревья,
Языком делает (их) черными.

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह राजा कैसा हो, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् जन ! जैसे सूर्य्य (अर्चिषा) सत्कार से (विश्वा) समस्त (वना) किरणों का (परिष्वजत्) सब ओर से सम्बन्ध करता है तथा (कृष्णा) पदार्थों की खीचों को =पदार्थों का कर्षण (कृणोति) करता है, वैसे (यः) जो (जिह्वया) जिह्वा से सत्य आचरण का सम्बन्ध करे (तम्) उसकी आप (ईळिष्व) प्रशंसा वा याचना करो ॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य के प्रकाश से सब पदार्थ यथावत् दीखते हैं, वैसे ही विद्या से सब पदार्थ प्रकाशित होते हैं ॥१०॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यथा सूर्य्योऽर्चिषा विश्वा वना परिष्वजत् कृष्णा कृणोति तथा यो जिह्वया सत्याचारं परिष्वजत्तं त्वमीळिष्व ॥१०॥

पुनः स राजा कीदृशो भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (ईळिष्व) प्रशंसाऽध्यन्विच्छ वा (यः) (अर्चिषा) सत्कारेण (वना) वनानि किरणान् (विश्वा) सर्वाणि (परिष्वजत्) सर्वतः सम्बध्नाति (कृष्णा) कर्षणानि (कृणोति) (जिह्वया) ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्यप्रकाशेन सर्वे पदार्था यथावद् दृश्यन्ते तथैव विद्यया सर्वे पदार्थाः प्रकाश्यन्ते ॥१०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे सूर्याच्या प्रकाशामुळे सर्व पदार्थ स्पष्ट दिसतात तसेच विद्येने सर्व पदार्थ जाणता येतात. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

य᳓ इद्ध᳓ आवि᳓वासति
सुम्न᳓म् इ᳓न्द्रस्य म᳓र्तियः
द्युम्ना᳓य सुत᳓रा अपः᳓

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
āvívāsati ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

iddhé ← √idh- 1 (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

dyumnā́ya ← dyumná- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

sutárāḥ ← sutára- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

यः । इ॒द्धे । आ॒ऽविवा॑सति । सु॒म्नम् । इन्द्र॑स्य । मर्त्यः॑ ।
द्यु॒म्नाय॑ । सु॒ऽतराः॑ । अ॒पः ॥

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• iddha ← iddhe ← indh
• [verb noun], locative, singular
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• āvivāsati ← āvivās ← √van
• [verb], singular, Present indikative

• sumnam ← sumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• dyumnāya ← dyumna
• [noun], dative, singular, neuter
• “magnificence.”

• sutarā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sutarā ← tarāḥ ← tara
• [noun], accusative, plural, feminine
• “tara; fordable.”

• apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

यः मर्त्यः मनुष्यः इद्धे दीप्तेऽग्नौ सुम्नं सुखकरं हविः इन्द्रस्य इन्द्राय आविवासति परिचरति प्रयच्छति । चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । तस्य मर्त्यस्य द्युम्नाय द्योतमानायान्नाय तदर्थं सुतराः सुखेन तरणीयाः अपः उदकानि वृष्ट्यात्मकानि इन्द्रः करोतीति शेषः ॥

English translation:

“The mortal who presents the gratifying (oblation) to Indra in the kindled (fire), to him (Indra grants) acceptable waters for his sustenance.”

The mortal who, when (the ritual fire) has been kindled, seeks to win the favor of Indra,
(for him Indra makes) the waters easy to cross for brilliance.

The syntactic affiliation of the final pāda of this vs., consisting of a dat. dyumnā́ya and an acc. phrase sutárā apáḥ, is unclear. Oldenberg suggests taking the acc. as a second obj. of āvívāsati, or rather suggests supplying the same verb as main clause verb “(he also wins) waters …” But since the structure of ab, in which the mortal seeks Indra’s favor, invites a demonstration of that favor in the main cl., I therefore borrow kṛṇoti (deaccented) from 10c, with Indra as subj. This is also Renou’s solution and apparently Geldner’s. For √kṛ in similar expressions, see VII.97.8 kárad bráhmaṇe sutárā sugādhā́ “He [=Bṛhaspati/Indra] will make good fords, easy to cross, for the sacred formulation” and IV.19.6 sutaraṇā́m akṛṇor indra síndhūn “You made the rivers easy to cross, Indra.”

He who gains Indra’s bliss with fire enkindled finds an easy way
Over the floods to happiness.

Welcher Sterbliche bei entflammtem Feuer die Gunst des Indra erbittet, dem machet ihr zum Ruhmglanze die Gewässer leicht überschreitbar.

Der Sterbliche, der Indra’s Huld bei Agni’s Flamme sich gewinnt, Der dringt durch Fluten schnell zum Heil.

(Тот) смертный, кто при зажженном (костре)
Стремится завоевать расположение Индры, –
(Сделайте ему) воды легкими для переправы – для блеска!

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्यों को किसके लिये क्या सेवन करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (मर्त्यः) मनुष्य (इद्धे) प्रदीप्त व्यवहार में (इन्द्रस्य) ऐश्वर्य के (द्युम्नाय) यश वा धन के लिये (सुतराः) सुन्दरता से जिनमें तैरें उन (अपः) जलों को और (सुम्नम्) सुख को (आविवासति) सब ओर से सेवता है, वह भाग्यवान् होता है ॥११॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य जैसे प्रदीप्त अग्नि में सुगन्ध्यादि पदार्थों की हवि होमकर सिद्धकाम होते हैं, वैसे जो यश से धर्मकीर्त्ति वा स्वर्ग के लिये प्रयत्न करते हैं, वे निरन्तर श्रीमान् होते हैं ॥११॥

अन्वय: यो मर्त्य इद्ध इन्द्रस्य द्युम्नाय सुतरा अपः सुम्नं चाऽऽविवासति स भाग्यवाञ्जायते ॥११॥

पुनर्मनुष्यैः कस्मै किं सेवितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) यजमानः (इद्धे) प्रदीप्ते (आविवासति) समन्तात्सेवते (सुम्नम्) सुखम् (इन्द्रस्य) ऐश्वर्यस्य (मर्त्यः) मनुष्यः (द्युम्नाय) यशसे धनाय वा (सुतराः) सुष्ठु तरन्ति यासु ताः (अपः) जलानि ॥११॥

भावार्थभाषाः - मनुष्या यथेद्धे पावके सुगन्ध्यादि हविर्हुत्वा सिद्धकामा भवन्ति तथैव ये यशसा धर्म्मकीर्त्यै स्वर्ग्याय च प्रयतन्ते ते सुतरां श्रीमन्तो जायते ॥११॥

भावार्थभाषाः - माणसे जशी प्रदीप्त अग्नीत सुगंधी पदार्थांचे हविद्रव्य टाकून सिद्धकाम होतात तसे जे यश मिळवून कीर्ती प्राप्त करतात. धर्माने ते श्रीमंत होतात. ॥ ११ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

ता᳓ नो वा᳓जवतीर् इ᳓ष
आशू᳓न् पिपृतम् अ᳓र्वतः
इ᳓न्द्रम् अग्निं᳓ च वो᳓ळ्हवे

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

vā́javatīḥ ← vā́javant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

árvataḥ ← árvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

āśū́n ← āśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

pipr̥tam ← √pr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vóḷhave ← √vah- (root)
{case:DAT, number:SG}

ता । नः॒ । वाज॑ऽवतीः । इषः॑ । आ॒शून् । पि॒पृ॒त॒म् । अर्व॑तः ।
इन्द्र॑म् । अ॒ग्निम् । च॒ । वोळ्ह॑वे ॥

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vājavatīr ← vājavatīḥ ← vājavat
• [noun], accusative, plural, feminine

• iṣa ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• āśūn ← āśu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• pipṛtam ← pṛ
• [verb], dual, Present imperative
• “protect; promote; rescue; help.”

• arvataḥ ← arvant
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• voﾱhave ← voḍhave ← vah
• [verb noun]
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

हे इन्द्राग्नी ता तौ युवां वाजवतीः अन्नवतीः इषः इष्यमाणा वृष्टीः । यद्वा । वाजो बलम् । तद्वतीरिषोऽन्नानि आशून् शीघ्रगान् अर्वतः अश्वांश्च नः अस्मभ्यं पिपृतं पूरयतम् । प्रयच्छतम् । किमर्थम् । इन्द्रमग्निं च युवां वोळ्हवे वोढुं हविर्भिः प्रापयितुम् ॥

English translation:

“May those two grant us strengthening food, and swift horses to convey (our offerings).”

You two, deliver to us refreshments accompanied by prizes, and deliver (to safety) swift steeds
to convey Indra and Agni.

On the double sense of pipṛtam see Geldner and Renou

Give us fleet coursers to convey Indra and Agni, and bestow
Abundant strengthening food on us.

Gebet uns in Fülle wertvolle Speisen, rasche Rosse, um Indra und Agni zu fahren!

So schenket labereichen Trunk, und schenket schnelle Rosse uns, Zu fahren, Indra-Agni, euch.

Вы двое даруете нам жертвенные услады,
Сопровождаемые наградами, быстрых скакунов,
Чтобы везти Индру (и) Агни.

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्यों को किससे क्या करने योग्य है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम जो (नः) हमारे लिये (वाजवतीः) प्रशस्त विज्ञानयुक्त (इषः) अन्नादि पदार्थों और (आशून्) शीघ्रगामी (अर्वतः) घोड़ों को (पिपृतम्) पूर्ण करते हैं (ता) उन (इन्द्रम्) बिजुली रूप अग्नि (अग्निम्, च) और प्रसिद्ध अग्नि को (वोळ्हवे) विमान आदि यानों को वहाने के लिये संग्र­ह करो ॥१२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम बिजुली आदि पदार्थों से विमान आदि यानों को चलाकर इच्छाओं को पूर्ण करो ॥१२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयं यौ नो वाजवतीरिष आशूनर्वतः पिपृतं तेन्द्रमग्निं च वोळ्हवे सङ्गृह्णीत ॥१२॥

पुनर्मनुष्यैः केन किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ता) तौ (नः) अस्मभ्यम् (वाजवतीः) प्रशस्तविज्ञानयुक्तान् (इषः) अन्नादीन् (आशून्) आशुगामिनः (पिपृतम्) पूरयेताम् (अर्वतः) अश्वान् (इन्द्रम्) विद्युतम् (अग्निम्) प्रसिद्धं पावकम् (च) (वोळ्हवे) विमानादियानानां वाहनाय ॥१२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यूयं विद्युदादिपदार्थैर्विमानादीनि यानानि चालयित्वेच्छाः पूरयत ॥१२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! तुम्ही विद्युत इत्यादी पदार्थांनी विमान वगैरे याने चालवून इच्छा पूर्ण करा. ॥ १२ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उभा᳓ वाम् इन्द्रअग्नी आहुव᳓ध्या
उभा᳓ रा᳓धसः सह᳓ मादय᳓ध्यै
उभा᳓ दाता᳓राव् इषां᳐᳓ रयीणा᳓म्
उभा᳓ वा᳓जस्य सात᳓ये हुवे वाम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āhuvádhyai ← √hū- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:AOR}

indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

mādayádhyai ← √mad- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:PRS}

rā́dhasaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sahá ← sahá (invariable)

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

dātā́rau ← dātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

iṣā́m ← íṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

huve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sātáye ← sātí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

उ॒भा । वा॒म् । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । आ॒ऽहु॒वध्यै॑ । उ॒भा । राध॑सः । स॒ह । मा॒द॒यध्यै॑ ।
उ॒भा । दा॒तारौ॑ । इ॒षाम् । र॒यी॒णाम् । उ॒भा । वाज॑स्य । सा॒तये॑ । हु॒वे॒ । वा॒म् ॥

• ubhā ← ubh
• [noun], accusative, dual, masculine
• “both(a).”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• āhuvadhyā ← āhuvadhyai ← āhvā ← √hvā
• [verb noun]
• “raise; call; challenge; invite; call.”

• ubhā ← ubh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “both(a).”

• rādhasaḥ ← rādhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

• mādayadhyai ← māday ← √mad
• [verb noun]
• “delight; enjoy; intoxicate.”

• ubhā ← ubh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “both(a).”

• dātārāv ← dātārau ← dā
• [verb], dual, periphrast. future
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• iṣāṃ ← iṣām ← iṣ
• [noun], genitive, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

• ubhā ← ubh
• [noun], accusative, dual, masculine
• “both(a).”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

हे इन्द्राग्नी उभा उभौ संहत्य वर्तमानौ वां युवां हुवे आह्वयामि । किमर्थम् । आहुवध्यै आभिमुख्येन होतुम् । तथा उभा उभौ युवामाह्वये राधसः राधसा राधकेन हविषा सह युगपदेव मादयध्यै मादयितुं तर्पयितुम् । सर्वेषु देवेषु सत्सु आवयोराह्वाने किं कारणमिति चेदुच्यते । उभा उभौ तौ युवाम् इषाम् अन्नानां रयीणां धनानां च दातारौ स्थः । अतः कारणात् उभा उभौ वां युवां वाजस्य अन्नस्य सातये संभजनाय हुवे आह्वये ॥

हे इन्द्राग्नी वां उभा उभौ । द्वितीयाद्विवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ (पा.सू. 7.1.39) इत्याकारः ‘एकादेश उदात्तेनोदात्तः’ (पा.सू. 8.2.5) इत्युदात्तत्वमेकादेशस्य । हुव इति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः, युवां आह्वयामि ।

किमर्थं ? - आहुवद्ध्यै आभिमुख्येन होतुं आहुतिप्रदानेनाराधयितुम् । जुहोतेः ‘तुमर्थे सेसेनसेऽसेन्क्सेक्सेनध्यैअध्यैन्कध्यैकध्यैन्शध्यैशध्यैन्तवैतवेङ्तवेनः’ (पा.सू. 3.4.9) इति कध्यैप्रत्ययः । किञ्च - राधः ओदनं हविर्लक्षणम् । ‘सुपां सुपो भवन्ति’ (पा.भा. 7.1.39) इति तृतीयार्थे षष्ठी, हेतौ वा पञ्चमी । उभा युवां सहैव यौगपद्येनैव नैकैकश्येन राधसा मादयद्ध्यै मादयितुं सहैव तर्पयितुं वा आह्वयामि । मदेर्ण्यन्तात्तेनैव सूत्रेण (पा.सू. 3.4.9) शध्यै प्रत्ययः सार्वधातुकत्वाण्णिलोपो (पा.सू. 6.4.51) न क्रियते ।

अनयोरेवाह्वाने कारणमाह - युवामेव ह्युभौ इषां अन्नानां रयीणां धनानां क्षेत्रपुत्रपश्वादीनां दातारौ । ‘सावेकाचः’ (पा.सू. 6.1.168) इति ‘नामन्यतरस्याम्’ (पा.सू. 6.1.177) इति च षष्ठीबहुवचनस्योदात्तत्वम् । तस्माद्वाजस्यान्नस्य सातये लाभाय । ‘ऊतियूति’ (पा.सू. 3.3.97) इत्यादिना उदात्तः क्तिन्निपातितः, ‘जनसनखनां सञ्झलोः’ (पा.सू. 6.4.42) इत्यात्वम् । तौ तादृशौ उभौ युवां हुवे आह्वयामि । ह्वयतेः ‘बहुळं छन्दसि’ (पा.सू. 2.4.73) इति शपो लुक्, ‘ह्वस्सम्प्रसारणम्’ (पा.सू. 6.1.32), ‘अभ्यस्तस्य च’ (पा.सू. 6.1.33), ‘बहुळं छन्दसि’ (पा.सू. 6.1.34) इति सम्प्रसारणम् ॥

इन्द्राग्नी उभौ युवां, द्वितीयाद्विवचनम् । आहुवे आह्वयामि । किमर्थं? आहुवध्यै आभिमुख्येन होतुं उपस्थानेनाराधयितुमित्यर्थः । इह जुहोतिस्स्तुतिकर्मा ।

किञ्च - राधसः रायो धनं हविर्लक्षणं स्तुतिर्वा । तृतीयार्थे षष्ठी । हेतौ वा पश्चमी । उभौ युवां सहैव नैकैकशः राधसः मादयध्यै मादयितूं सहैव तर्पयितुमाह्वयामि । अनयोरेवाह्वाने हेतुमाह - उभेति । युवामेव ह्युभौ इषामन्नानां रयीणां धनानां क्षेत्रपुत्रपश्वदीनां दातारौ । तस्माद्वाजस्यान्नस्य सातये लाभाय प्राप्त्यै तादृशावुभौ वां युवां हुवे आह्वयामि स्तौमि ॥

English translation:

“I invoke you both, Indra and Agni, to be present at the sacrifice; and both together to be exhilarated by the (sacrificial) food; for you are both donors of food and riches, and therefore I invoke you both for the obtaining of sustenance.”

You both, Indra and Agni, are to be called upon; both together are to invigorate yourselves on bounty.
You both are givers of refreshments, of riches; you both do I call upon to win the victory prize.

On the insistent ubhā́see published introduction.

I have taken āhuvádhyai (and mādayádhyai) as predicated infinitives with the subj. ubhā́, as does Renou However, vām in pāda a makes some difficulties for this interpr., and Geldner takes that pāda (but not b) as having an implicit 1st ps. subj.: “euch beide … will ich herrufen” (a) versus “beiden sollen sich … erfreuen” for mādayádhyai (b). I think the two clauses should be parallel and therefore take vām as a dependent gen. on ubhā́(“both of you two”), although it must be admitted that ubhá- generally agrees with its referent in case.

Indra and Agni, I will call you hither and make you joyful with the gifts I offer.
Ye Twain are givers both of food and riches: to win me strength and vigour I invoke you.

Ye twain shall be summoned, O Indra and Agni.
Ye twain shall rejoice together in the offering.
You both givers of food and riches,
You both I summon for the winning of strength.

Euch beide, Indra und Agni, will ich herrufen; beide sollen sich zusammen der Opfergaben erfreuen. Beide sind die Geber von Speisegenüssen, von Reichtümern; euch beide rufe ich, um den Lohn zu gewinnen.

Euch beide, o Indra-Agni, will ich herbeirufen, euch beide zugleich mit Gaben ergötzen, euch beide, die ihr Labetränke und Schätze gebt, lade ich ein, euch beide zum Empfang der Opferspeise.

Вас обоих, о Индра-Агни, я хочу призвать
Оба (вы) вместе должны радоваться (жертвенному) дару.
(Вы) оба дарители жертвенных услад, богатств.
Вас обоих я призываю к захвату награды.

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर शिल्पीजन उनसे क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे शिल्पविद्या के अध्यापक और उपदेश करनेवालो ! जैसे (वाम्) तुम्हारे समीप स्थिर होकर (आहुवध्यै) आह्वान करने को (उभा) दोनों (इन्द्राग्नी) सूर्य्य और बिजुली को (राधसः) धन सम्बन्धी (मादयध्यै) आनन्द देने को (उभा) दोनों को (सह) एक साथ (उभा) और दोनों को (इषाम्) अन्नादि पदार्थों के वा (रयीणाम्) धनादि पदार्थों के (दातारौ) देनेवाले तथा (उभा) दोनों को (वाजस्य) विज्ञान वा सङ्ग्राम के (सातये) संविभाग के लिये मैं (हुवे) स्वीकार करता हूँ, वैसे ही (वाम्) तुम दोनों को इस विद्या का बोध कराऊँ ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य वायु और बिजुली को यथावत् जान के कार्य्यों में उनका अच्छे प्रकार प्रयोग करते हैं, वे श्रीपति होते हैं ॥१३॥

अन्वय: हे शिल्पविद्याऽध्यापकोपदेशकौ ! यथा वां युवयोः समीपे स्थित्वाऽऽहुवध्या उभेन्द्राग्नी राधसो मादयध्या उभा सह उभेषां रयीणां दातारा उभा वाजस्य सातयेऽहं हुवे तथोभा वामेतद्विद्यां बोधयेयम् ॥१३॥

पुनः शिल्पिनस्ताभ्यां किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उभा) उभौ (वाम्) युवयोः (इन्द्राग्नी) सूर्य्यविद्युतौ (आहुवध्यै) आह्वयितुम् (उभा) (राधसः) धनस्य (सह) (मादयध्यै) आनन्दयितुम् (उभा) (दातारौ) (इषाम्) अन्नादीनाम् (रयीणाम्) धनानाम् (उभा) (वाजस्य) विज्ञानस्य सङ्ग्रामस्य वा (सातये) संविभागाय (हुवे) आदद्मि (वाम्) युवाम् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या वायुविद्युतौ यथावद्विदित्वा कार्येषु सम्प्रयुञ्जते ते श्रीपतयो जायन्ते ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे वायू व विद्युतला ठीकठीक जाणून कार्यात चांगल्या प्रकारे संयुक्त करतात. ती श्रीमंत होतात. ॥ १३ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - बृहती

आ᳓ नो ग᳓व्येभिर् अ᳓श्वियैर्
वसव्यइ᳡र् उ᳓प गछतम्
स᳓खायौ देवउ᳓ सखिया᳓य शम्भु᳓वा
इन्द्राग्नी᳓ ता᳓ हवामहे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

áśvyaiḥ ← áśvya- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

gávyebhiḥ ← gávya- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

gachatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

vasavyaìḥ ← vasavyà- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

devaú ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sákhāyau ← sákhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sakhyā́ya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

śambhúvā ← śambhū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

indrāgnī́ ← indrāgní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

आ । नः॒ । गव्ये॑भिः । अश्व्यैः॑ । व॒स॒व्यैः॑ । उप॑ । ग॒च्छ॒त॒म् ।
सखा॑यौ । दे॒वौ । स॒ख्याय॑ । श॒म्ऽभुवा॑ । इ॒न्द्रा॒ग्नी इति॑ । ता । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• gavyebhir ← gavyebhiḥ ← gavya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “bovine.”

• aśvyair ← aśvyaiḥ ← aśvya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “equine.”

• vasavyair ← vasavyaiḥ ← vasavya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “wealth; wealth.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• gacchatam ← gam
• [verb], dual, Present imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• sakhāyau ← sakhi
• [noun], accusative, dual, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• devau ← deva
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sakhyāya ← sakhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• śambhuvendrāgnī ← śambhuvā ← śambhu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “kind; benevolent.”

• śambhuvendrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śambhuvendrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], accusative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tā ← tad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

हे इन्द्राग्नी गव्येभिः गोसमूहै: अश्व्यैः अश्वसमूहै: वसव्यैः वसुसमूहैश्च सार्धं नः अस्मानाभिमुख्येन उप आ गच्छतम् । शेषः परोक्षकृतः । सखायौ समानख्यानौ देवौ दानादिगुणयुक्तौ शंभुवा शंभुवौ सुखस्य भावयितारौ ता तादृशौ इन्द्राग्नी सख्याय सखित्वार्थं वयं हवामहे आह्वयामहे ॥

English translation:

“Come to us with herds of cattle, with troops of horses, with ample treasures, divine friends, Indra and Agni; givers of happiness, we invoke you as such for your friendship.”

Come here close to us with bovine and equine goods.
The two partners, the two gods who are luck itself, Indra and Agni, do we call on for partnership. ᳓

Come unto us with riches, come with wealth in horses and in kine.
Indra and Agni, we invoke you both, the Gods, as Friends for friendship, bringing bliss.

Kommet zu uns mit Rinder- und Rosseherden, mit Schätzen! Die beiden Freunde, die Götter Indra und Agni, rufen wir zur Freundschaft, die Wohlwollenden.

Kommt her zu uns mit reichen Schätzen an Rindern und an Rossen, die Götter, die Genossen, heilvoll zur Genossenschaft, Indra und Agni rufen wir.

Приходите к нам со стадами коров,
С табунами коней, с богатствами!
Двоих друзей, богов Индру-Агни,
Этих благодатных, для дружбы мы призываем.

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर मनुष्यों को किन के साथ मित्रता करनी चाहिये, इस विषयको कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशको (इन्द्राग्नी) सूर्य और बिजुली के समान वर्त्तमान वा (शम्भुवा) सुख की भावना करानेवाले (देवौ) विद्वान् (सखायौ) मित्र (नः) हम लोगों को (सख्याय) मित्रता के लिये (गव्येभिः) गो घृत आदि पदार्थ (अश्व्यैः) अश्वादिकों में हुए गुणों और (वसव्यैः) धनादिकों में हुए सुखों के साथ वर्त्तमान तुम दोनों को हम लागे (हवामहे) बुलाते हैं (ता) वे तुम दोनों हम लोगों के (उप, आ, गच्छतम्) समीप आओ ॥१४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य विद्वानों के मित्र होकर पदार्थविद्या सिद्ध करने की इच्छा करते हैं, वे अवश्य विज्ञान को प्राप्त होते हैं ॥१४॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकविन्द्राग्नी इव वर्त्तमानौ शम्भुवा देवौ सखायौ नः सख्याय गव्येभिरश्व्यैर्वसव्यैः सह वर्त्तमानौ युवां वयं हवामहे ता युवामस्मानुपाऽऽगच्छतम् ॥१४॥

पुनर्मनुष्यैः कैः सह मित्रता कार्येत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (नः) अस्मान् (गव्येभिः) गोर्विकारैर्घृतादिभिः (अश्व्यैः) अश्वेषु भवैर्गुणैः (वसव्यैः) वसुषु द्रव्येषु भवैः सुखैः (उप) (गच्छतम्) (सखायौ) सुहृदौ (देवौ) विद्वांसौ (सख्याय) मित्रत्वाय (शम्भुवा) सुखंभावुकौ (इन्द्राग्नी) सूर्य्यविद्युताविव वर्त्तमानौ (ता) तौ (हवामहे) आह्वयामहे ॥१४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्या विद्वन्मित्रा भूत्वा पदार्थविद्यां चिकीर्षन्ति तेऽवश्यं विज्ञानं प्राप्नुवन्ति ॥१४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे विद्वानांचे मित्र बनून पदार्थविद्या सिद्ध करण्याची इच्छा बाळगतात ती अवश्य विज्ञान प्राप्त करतात. ॥ १४ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

इ᳓न्द्राग्नी शृणुतं᳓ ह᳓वं
य᳓जमानस्य सुन्वतः᳓
वीतं᳓ हव्या᳓नि आ᳓ गतम्
पि᳓बतं सोमिय᳓म् म᳓धु

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

śr̥ṇutám ← √śru- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sunvatáḥ ← √su- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yájamānasya ← √yaj- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

gatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

havyā́ni ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vītám ← √vī- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

píbatam ← √pā- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

somyám ← somyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । शृ॒णु॒तम् । हव॑म् । यज॑मानस्य । सु॒न्व॒तः ।
वी॒तम् । ह॒व्यानि॑ । आ । ग॒त॒म् । पिब॑तम् । सो॒म्यम् । मधु॑ ॥

• indrāgnī ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• śṛṇutaṃ ← śṛṇutam ← śru
• [verb], dual, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• havaṃ ← havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• yajamānasya ← yaj
• [verb noun], genitive, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• sunvataḥ ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

• vītaṃ ← vītam ← vī ← √i
• [verb], dual, Present imperative
• “disappear; differ; elapse.”

• havyāny ← havyāni ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gatam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• pibataṃ ← pibatam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• somyam ← somya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “saumya.”

• madhu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

हे इन्द्राग्नी सुन्वतः सोमाभिषवं कुर्वतः यजमानस्य हवम् आह्वानं स्तोत्रं शृणुतम् । श्रुत्वा च तदीयानि हव्यानि हवींषि वीतं कामयेथाम् । कामयित्वा च आ गतम् आगच्छतम् । आगत्य च सोम्यं सोमात्मकं मधु पिबतम् ॥ ॥ २९ ॥

English translation:

“Hear, Indra and Agni, the instrumental tutor of the rite as he offers the libation; partake of the offering; come, quaff the sweet Soma.”

O Indra and Agni, hear the call of the sacrificer who presses (soma). Pursue his oblations: come here, drink the somian honey. ᳓

Indra and Agni, hear his call who worships. with libations poured.
Come and enjoy the offerings, drink the sweetly-flavoured Soma juice.

Indra und Agni, höret den Ruf des Opfernden, der Soma auspreßt! Habt Appetit auf die Opfergaben, kommet her, trinket den somischen Met!

O Indra, Agni, hört den Ruf des Opferers, der Soma braut, und trinkt den süssen Somasaft.

О Индра-Агни, услышьте призыв
Жертвователя, выжимающего (сому)!
Радостно примите жертвы! Придите!
Пейте сладость сомы!

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर वे दोनों क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्राग्नी) वायु और बिजुली के समान वर्त्तमान अध्यापक और उपदेशको ! तुम दोनों (सुन्वतः) पदार्थविद्या से बहुत पदार्थों को उत्पन्न करते हुए (यजमानस्य) शुभ गुण देनेवाले मेरे (हवम्) पढ़े विषय को (शृणुतम्) सुनो और (हव्यानि) पदार्थों को (वीतम्) प्राप्त होओ वा व्याप्त होओ उनके समीप (आ, गतम्) आओ और (सोम्यम्) शान्ति शीतलता के जो योग्य है उस (मधु) मधुरादि युक्त रसको (पिबतम्) पिओ ॥१५॥

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों को चाहिये कि आमन्त्रण से विद्वानों को बुलाकर इनका सत्कार कर इनसे अपनी विद्या की परीक्षा कराय अधिक विद्या ग्रहण करें ॥१५॥ इस सूक्त में इन्द्र और अग्नि के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह साठवाँ सूक्त और उनतीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्राग्नी ! युवां सुन्वतो यजमानस्य हवं शृणुतं हव्यानि वीतं तत्सान्निध्यमा गतं सोम्यं मधु पिबतम् ॥१५॥

पुनस्तौ किं कुर्य्यातामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) वायुविद्युताविव वर्त्तमानावध्यापकोपदेशकौ (शृणुतम्) (हवम्) ममाऽधीतविषयम् (यजमानस्य) शुभगुणादातुः (सुन्वतः) पदार्थविद्यया बहून् पदार्थान्निष्पादयतः (वीतम्) प्राप्नुतं व्याप्नुतं वा (हव्यानि) (आ) (गतम्) आगच्छतम् (पिबतम्) (सोम्यम्) सोममर्हम् (मधु) मधुरादियुक्तं रसम् ॥१५॥

भावार्थभाषाः - सर्वैर्मनुष्यैरामन्त्रणेन विदुषामाह्वानं कृत्वैतान् सत्कृत्यैतेभ्यः स्वविद्यां परीक्षयित्वाऽधिका विद्या ग्रहीतव्येति ॥१५॥ अत्रेन्द्राऽग्निगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति षष्टितमं सूक्तमेकोनत्रिंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - सर्व माणसांनी विद्वानांना आमंत्रण देऊन बोलवावे व त्यांचा सत्कार करून त्यांच्याकडून आपल्या विद्येची परीक्षा करून घ्यावी व अधिक विद्या ग्रहण करावी. ॥ १५ ॥