०५९

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - बृहती

प्र᳓ नु᳓ वोचा सुते᳓षु वां
वीरि᳓या या᳓नि चक्र᳓थुः
हता᳓सो वाम् पित᳓रो देव᳓शत्रव
इ᳓न्द्राग्नी जी᳓वथो युव᳓म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
nú ← nú (invariable)

prá ← prá (invariable)

sutéṣu ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vocā ← √vac- (root)
{number:SG, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

cakráthuḥ ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vīryā̀ ← vīryà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yā́ni ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

deváśatravaḥ ← deváśatru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

hatā́saḥ ← √han- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

jī́vathaḥ ← √jīv- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

प्र । नु । वो॒च॒ । सु॒तेषु॑ । वा॒म् । वी॒र्या॑ । यानि॑ । च॒क्रथुः॑ ।
ह॒तासः॑ । वा॒म् । पि॒तरः॑ । दे॒वऽश॑त्रवः । इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । जीव॑थः । यु॒वम् ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• vocā ← vac
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• suteṣu ← suta
• [noun], locative, plural, masculine
• “Soma.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• vīryā ← vīrya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• yāni ← yad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• cakrathuḥ ← kṛ
• [verb], dual, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• hatāso ← hatāsaḥ ← han
• [verb noun], nominative, plural
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• pitaro ← pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• devaśatrava ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devaśatrava ← śatravaḥ ← śatru
• [noun], nominative, plural, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• jīvatho ← jīvathaḥ ← jīv
• [verb], dual, Present indikative
• “survive; be; exist; live on; dwell.”

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

हे इन्द्राग्नी यानि वीर्या वीर्याणि वीरकर्माणि चक्रथुः कृतवन्तौ युवां सुतेषु अभिषुतेषु सोमेषु अस्मद्यज्ञे वां युवयोः तानि वीर्याणि नु क्षिप्रं प्र वोच प्रवोचं प्रब्रवीमि । तदेव वीर्यं दर्शयति । हे इन्द्राग्नी देवशत्रवः । देवाः शत्रवः शातयितारो येषां तादृशाः । असुराः पितरः हिंसकाः । पीयतिर्हिंसाकर्मा । तस्यैतद्रूपम् । ईदृशा असुराः वां युवाभ्यां हतासः हता: आसन् । युवं युवां तु जीवथः जीवनवन्तौ भवथः । असुरैर्न बाधिताविति यावत् ॥

English translation:

“When the libation is effused I celebrate, Indra and Agni, your heroic exploits; the Pitaras, the enemies of the gods, have been slain by you, and you survive.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The Pitaras: asuras, as derived from the root pi, to injure, piyatir hiṃsākarme

I shall now proclaim, when (soma drinks) have been pressed for you, the manly deeds that you two have done.
Slain are your fathers whose rivals were the gods, but, o Indra and Agni, you are (still) alive.

As noted in the published introduction, the clichéd́ introduction. “I shall proclaim (prá √vac) the manly deeds …” associated esp. with Indra hymns (esp. I.32) is here directed to both gods. The “real” subjunctive vocā is found only here in the RV, in contrast to the more common injunctive / functional subjunctive vocam.

The enclitic vām is unusually stationed pāda-final, but in fact it occupies 2nd position in its small clause, the loc. absol. sutéṣu vām “on (the soma-drinks) having been pressed for you two.” Geldner takes vām with following vīryā̀(“euren Heldentaten”), but the pāda break that separates them makes that less likely. Renou ignores the vām in his tr. and attaches the loc. absol. to the rel. cl., which is syntactically unlikely. Pādafinal vām is in fact a tic of this hymn; see 2a, 4a, and 5a besides our 1a. Perhaps it echoes the 2nd syllable of yuvám ‘you two’, found at pāda end in 1d, 2c.

The contents of the 2nd hemistich is quite dramatic. The standard view going back to Sāyaṇa. (see Geldner’s n. 1c) is that the slain Fathers are the Asuras and that this event is also reflected in the enigmatic X.124. However, see my 2016 treatment of X.124, “The Divine Revolution of Ṛgveda X.124: A New Interpretation. Beyond Asuras and Devas” (Ged. Staal), which rejects the view that that hymn concerns the Deva/Asura conflict. Here in our passage, certainly the easiest interpretation is that the rivals of the gods are the Asuras, but keep in mind that the Deva/Asura conflict so prominent in the Brāhmaṇas and later does not really surface until very late RV.

Moreover, even in the old interpr. of X.124 neither Indra nor Agni appears to have been an Asura. I do not know what to make of our passage, but I doubt that the old interpr. holds.

I WILL declare, while juices flow, the manly deeds that ye have done:
Your Fathers, enemies of Gods, were smitten down, and, Indra-Agni, ye survive.

Nun will ich bei gepreßtem Soma eure Heldentaten verkünden, die ihr beide vollbracht habt. Eure Väter sind erschlagen, die die Götter zu Feinden hatten. Ihr beide, Indra und Agni, seid am Leben.

Bei Somatränken preis’ ich nun die Thaten, die ihr habt vollbracht; Die Götterfeinde, eure Schmäher, sind erlegt; ihr aber, Indra-Agni, lebt.

Сейчас я хочу провозгласить у выжатых (соков сомы) ваши
Героические подвиги, которые вы оба совершили.
Убиты ваши предки, о те, кому боги враги –
О Индра-Агни, (а) вы двое живете.

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्बृहती
• मध्यमः

अब दस ऋचावाले उनसठवें सूक्त का प्रारम्भ है, इसके प्रथम मन्त्र में मनुष्य क्या करके बलिष्ठ हों, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्राग्नी) वायु और बिजुली के समान अध्यापक और उपदेशको ! (युवम्) तुम दोनों (यानि) जिन (सुतेषु) उत्पन्न हुए पदार्थों में (वीर्या) पराक्रमों को (चक्रथुः) किया करते हो उनसे (वाम्) तुम दोनों के जो (देवशत्रवः) विद्वानों से द्वेष करनेवाले शत्रु (हतासः) नष्ट हों और तुम दोनों बहुत समय तक (जीवथः) जीवते हो यह (वाम्) तुम दोनों को मैं (नु) शीघ्र (प्र, वोचा) उपदेश देता हूँ जिससे तुम दोनों के (पितरः) पालनेवाले भी ऐसा (वाम्) तुम दोनों को उपदेश दें ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य उत्पन्न हुए मनुष्यों में पराक्रम की उन्नति करते हैं, उनके शत्रु विलय (नाश) को प्राप्त होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्राग्नी ! युवं यानि सुतेषु वीर्या चक्रथुस्तैर्वां देवशत्रवो हतास स्युश्चिरञ्जीवथ इति वामहं नु प्र वोचा। येन युवयोः पितरोऽप्येवं वामुपदिशन्तु ॥१॥

अथ मनुष्याः किं कृत्वा बलिष्ठा जायेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (नु) सद्यः (वोचा) उपदिशामि। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (सुतेषु) निष्पन्नेषु (वाम्) युवाम् (वीर्या) वीर्याणि (यानि) (चक्रथुः) कुरुथः (हतासः) नष्टाः (वाम्) युवयोः (पितरः) पालकाः (देवशत्रवः) देवानां विदुषामरयः (इन्द्राग्नी) वायुविद्युताविवाध्यापकाध्येतारौ (जीवथः) (युवम्) युवाम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या उत्पन्नेषु मनुष्येषु पराक्रममुन्नयन्ति तेषां शत्रवो विलीयन्ते ॥१॥

या सूक्तात इंद्र व अग्नीच्या गुणांचे वर्णन करण्याने या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जी माणसे पराक्रम करून उन्नती करतात त्यांच्या शत्रूंचा नाश होतो. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - बृहती

ब᳓ळ् इत्था᳓ महिमा᳓ वा᳐म्
इ᳓न्द्रअग्नी प᳓निष्ठ आ᳓
समानो᳓ वां जनिता᳓ भ्रा᳓तरा युवं᳓
यमा᳓व् इहे᳓हमातरा

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
báṭ ← báṭ (invariable)

itthā́ ← itthā́ (invariable)

mahimā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

pániṣṭhaḥ ← pániṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhrā́tarā ← bhrā́tar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

janitā́ ← janitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samānáḥ ← samāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

ihéhamātarā ← ihéhamātar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yamaú ← yamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

बट् । इ॒त्था । म॒हि॒मा । वा॒म् । इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । पनि॑ष्ठः । आ ।
स॒मा॒नः । वा॒म् । ज॒नि॒ता । भ्रात॑रा । यु॒वम् । य॒मौ । इ॒हेह॑ऽमातरा ॥

• baﾱ ← baṭ
• [adverb]

• itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• mahimā ← mahiman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “greatness; power; mahiman.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• paniṣṭha ← paniṣṭhaḥ ← paniṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “esteemed.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• samāno ← samānaḥ ← samāna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• janitā ← janitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; janitṛ [word].”

• bhrātarā ← bhrātṛ
• [noun], nominative, dual, masculine
• “brother; bhrātṛ; relative.”

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• yamāv ← yamau ← yama
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• ihehamātarā ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihehamātarā ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihehamātarā ← mātarā ← mātṛ
• [noun], nominative, dual, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

हे इन्द्राग्नी वां युवयोः महिमा महत्त्वम् इत्था इत्थमनेन प्रकारेण बट् सत्यम् । युष्मद्विषयं यज्जन्ममहत्त्वं प्रतिपाद्यते तत्सर्वं यथार्थमित्यर्थः । पनिष्ठ आ पनिष्ठः स्तुत्यतमश्च प्रजापतिः समानः एक एव वां युवयोः जनिता जनयिता । अतः युवं युवां भ्रातरा भ्रातरौ स्थः । अपि च यमौ यमलौ सहोत्पन्नौ इहेहमातरा । इह चेह च सर्वत्र माता ययोस्तादृशौ स्थः । अदितिर्हि अनयोर्माता सैव विस्तीर्णा भूमिरिति इहेहमातराविति श्रूयते ॥

English translation:

“Your greatness, Indra and Agni, is after this fashion, and is most deserving of praise; the same is your progenitor; twin brethren are you, having a mother everywhere present.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ihehamātarau, of whom the mother is here and there; Aditi is their mother, in common with all the gods, and she is here identified with he wide extended earth, vistīrṇa bhūmiḥ

Yes indeed! It is just so: your greatness is most to be marveled at, Indra and Agni.
Your begetter was the same: you two are brothers, twins (though) with one mother here, one there.

The pāda-final vām here is also in syntactic 2nd position (as it is in 1a), since báḷ itthā́is a extra-clausal exclamation, and the clause proper begins with mahimā́.

For mahimán- with √pan, see nearby VI.75.6, as well as VIII.101.11, X.75.9, etc.

I am puzzled by the pāda-final ā́. Grassmann (col. 171) classifies it as emphatic after numbers or grades, to show that the number or grade has been reached, but the phrases he lists there are quite heterogenous.

Thus, Indra-Agnip verily your greatness merits loftiest praise,
Sprung from one common Father, brothers, twins are ye; your Mother is in every place.

Wahrhaftig, so ist es: Eure Größe, Indra und Agni, ist am meisten anerkannt. Ihr habt den gleichen Erzeuger, Brüder seid ihr, Zwillinge; eure Mütter sind hier und dort.

Sehr herrlich, Indra-Agni, ist doch eure Grösse in der That, Als Zwillingsbrüder stammt von gleichem Vater ihr, die Mutter habt ihr hier und dort.

Поистине, верно (это): величие ваше,
О Индра-Агни, самое удивительное.
У вас двоих общий родитель, братья вы,
Близнецы, а две матери (ваши) здесь и там.

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराडबृहती
• मध्यमः

फिर अध्यापक और उपदेशक कैसे हों, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्राग्नी) पवन और अग्नि के तुल्य राजप्रजाजनो ! जो (वाम्) तुम दोनों का (पनिष्ठः) अतीव प्रशंसित (बट्) सत्य (महिमा) प्रताप वा (वाम्) तुम दोनों का (समानः) तुल्य (जनिता) उत्पादन करनेवाला पिता (इहेहमातरा) यहाँ-यहाँ जिनकी माता वे (यमौ) नियन्ता अर्थात् गृहस्थी के चलानेवाले (भ्रातरा) भाई वर्त्तमान हैं उनको (इत्था) इस प्रकार से (युवम्) तुम (आ, जीवथः) जिलाते हो ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो अध्यापक और उपदेशक बिजुली और सूर्य्य के तुल्य विद्याओं में व्याप्त तथा परोपकारी हैं, वे सत्य महिमावाले होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे इन्द्राग्नी ! यो वां पनिष्ठो बड् महिमा वां समानो जनितेहेहमातरा यमौ भ्रातरा वर्त्तेते तावित्था युवमाजीवथः ॥२॥

पुनरध्यापकोपदेशकौ कीदृशौ भवेतामित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (बट्) सत्यम् (इत्था) अनेन प्रकारेण (महिमा) प्रतापः (वाम्) युवयोः (इन्द्राग्नी) वायुवह्नी इव वर्त्तमानौ राजप्रजाजनौ (पनिष्ठः) अतिशयेन प्रशंसितः (आ) (समानः) तुल्यः (वाम्) युवयोः (जनिता) उत्पादकः (भ्रातरा) बन्धू (युवम्) युवाम् (यमौ) नियन्तारौ (इहेहमातरा) इहेहमाता जननी ययोस्तौ ॥२॥

भावार्थभाषाः - येऽध्यापकोपदेशका विद्युत्सूर्य्यवत् व्याप्तविद्याः परोपकारिणः सन्ति ते सत्यमहिमानो भवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - जे अध्यापक व उपदेशक विद्युत व सूर्याप्रमाणे विद्येत रमलेले असतात व परोपकार करतात ते खरे महिमायुक्त असतात. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - बृहती

ओकिवां᳓सा सुते᳓ स᳓चाँ
अ᳓श्वा स᳓प्ती इवा᳓दने
इ᳓न्द्रा नु᳓ अग्नी᳓ अ᳓वसेह᳓ वज्रि᳓णा
वयं᳓ देवा᳓ हवामहे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
okivā́ṁsā ← okiváṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sácā ← sácā (invariable)

suté ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ádane ← ádana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

áśvā ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

iva ← iva (invariable)

sáptī ← sápti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

agnī́ ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

índrā ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

nú ← nú (invariable)

vajríṇā ← vajrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

devā́ ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ओ॒कि॒ऽवांसा॑ । सु॒ते । सचा॑ । अश्वा॑ । सप्ती॑ इ॒वेति॒ सप्ती॑ऽइव । आद॑ने ।
इन्द्रा॑ । नु । अ॒ग्नी इति॑ । अव॑सा । इ॒ह । व॒ज्रिणा॑ । व॒यम् । दे॒वा । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥

• okivāṃsā ← uc
• [verb noun], nominative, dual

• sute ← suta
• [noun], locative, singular, masculine
• “Soma.”

• sacāṃ ← sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• aśvā ← aśva
• [noun], nominative, dual, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• saptī ← sapti
• [noun], nominative, dual, masculine
• “horse.”

• ivādane ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivādane ← adane ← adana
• [noun], locative, singular, neuter

• indrā ← indra
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• nv ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• agnī ← agni
• [noun], accusative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• avaseha ← avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• avaseha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• vajriṇā ← vajrin
• [noun], ablative, dual, masculine

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• devā ← deva
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

हे इन्द्राग्नी सुते अभिषुते सोमे युवां सचा सह ओकिवांसा ओकिवांसौ समवेतौ संगतौ भवतम् । ‘उच समवाये’ इत्यस्यैतद्रूपम् । तत्र दृष्टान्तः । आदने भक्षणीये घासे सप्तीइव अश्वा सर्पणशीलावश्वाविव । नु अद्य वयं तादृशौ इन्द्राग्नी इह अस्मिन् यज्ञे अवसा रक्षणेन हेतुना हवामहे आह्वयामहे ॥ इतरेतरयोगात् इन्द्रशब्दे अग्निशब्दे च द्विवचनम् ॥ कीदृशाविन्द्राग्नी । वज्रिणा वज्रिणावायुधोपेतौ देवा दानादिगुणयुक्तौ ॥

English translation:

“You approach together, when the libation is effused, like two fleet coursers to their forage; we invoke today Indra and Agni, deities armed with the thunderbolt, to this ceremony for our preservation.”

The two who are accustomed to the pressed (soma), like a pair of teamed horses to their fodder,
Indra and Agni, both possessing the mace, the two gods, we call here with their aid.

On pleonastic+++(=redundant)+++ sácā see comm. ad IV.31.5. Ordinarily such a sácā marks a locative abs., but in this instance suté is to be construed with okivā́ṃsā. The pādafinal phrase suté sacām̐may be there to provide a rhyme-form variant to sutéṣu vām# (1a, 4a), which really are loc. abs.

These who delight in flowing juice, like fellow horses at their food,
Indra and Agni, Gods armed with the thunderbolt, we call this day to come with help.

Die ihr an den Soma gewöhnt seid wie ein Rossegespann ans Futter, Indra und Agni, die beiden keulentragenden Götter rufen wir mit ihrer Gnade hierher.

Die ihr am Soma euch erfreut, wie an der Speis’ ein Rossepaar, Die Blitzer Indra-Agni rufen wir herbei, die Götter hier durch Labungen.

Привыкшие к выжатому (соме),
Как два упряжных коня к кормушке,
Индру (и) Агни с (их) милостью, двоих громовержцев,
Богов сейчас мы здесь призываем.

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्बृहती
• मध्यमः

फिर विद्वान् जन क्या जानकर कैसे हों, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (देवा) विद्वान् (वयम्) हम लोग (अवसा) रक्षा आदि से (इह) इस संसार में (सुते) निष्पन्न हुए व्यवहार में (सचा) अच्छे प्रकार युक्त (अश्वाः) और व्याप्त हुए (वज्रिणा) प्रशंसित शस्त्र-अस्त्रवाले (ओकिवांसा) सङ्ग और सम्बन्ध को प्राप्त हुए (सप्तीइव) जैसे दो घोड़े (आदने) भक्षण करने योग्य घास अदन के निमित्त वर्त्तमान, वैसे (इन्द्राग्नी) पवन और बिजुली की (नु) शीघ्र (हवामहे) प्रशंसा करते हैं, वैसे इनकी तुम भी प्रशंसा करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो विद्वान् जन सदा मिले हुए वायु और बिजुली इन दोनों पदार्थों को जानते हैं, वे इस संसार में अद्भुत क्रियाओं को कर सकते हैं ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा देवा वयमवसेह सुते सचाऽश्वा वज्रिणौकिवांसा सप्तीइवादने वर्त्तमानाविन्द्राग्नी नु हवामहे तथेमौ यूयमपि प्रशंसत ॥३॥

पुनर्विद्वांसः किं विज्ञाय कीदृशा भवेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ओकिवांसा) सङ्गतौ सम्बद्धौ (सुते) निष्पन्ने (सचा) सचौ समवेतौ (अश्वा) व्याप्तौ (सप्तीइव) यथा युग्मावश्वौ (आदने) अत्तव्ये घासे (इन्द्रा) (नु) (अग्नी) वायुविद्युतौ (अवसा) (इह) अस्मिन् संसारे (वज्रिणा) प्रशस्ताऽस्त्रयुक्तौ (वयम्) (देवा) विद्वांसः (हवामहे) प्रशंसामः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये विद्वांसः सदा मिलितौ वायुविद्युतौ पदार्थौ विजानन्ति तेऽस्मिन् संसारेऽद्भुताः क्रियाः कर्तुं शक्नुवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जे विद्वान सदैव मिश्रित असलेल्या वायू व विद्युतला जाणतात ते या जगात अद्भुत क्रिया करू शकतात. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - बृहती

य᳓ इन्द्राग्नी सुते᳓षु वां
स्त᳓वत् ते᳓षु ऋतावृधा
जोषवाकं᳓ व᳓दतः पज्रहोषिणा
न᳓ देवा भस᳓थश् चन᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sutéṣu ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥tāvr̥dhā ← r̥tāvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

stávat ← √stu- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

téṣu ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

joṣavākám ← joṣavāká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pajrahoṣiṇā ← pajrahoṣin- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vádataḥ ← √vadⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

bhasáthaḥ ← √bhas- (root)
{number:DU, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

caná ← caná (invariable)

devā ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ná ← ná (invariable)

यः । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । सु॒तेषु॑ । वा॒म् । स्तव॑त् । तेषु॑ । ऋ॒त॒ऽवृ॒धा॒ ।
जो॒ष॒ऽवा॒कम् । वद॑तः । प॒ज्र॒ऽहो॒षि॒णा॒ । न । दे॒वा॒ । भ॒सथः॑ । च॒न ॥

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• suteṣu ← suta
• [noun], locative, plural, masculine
• “Soma.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• stavat ← stu
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “laud; praise; declare; stu.”

• teṣv ← teṣu ← tad
• [noun], locative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ṛtāvṛdhā ← ṛtāvṛdh
• [noun], accusative, dual, masculine
• “sincere.”

• joṣavākaṃ ← joṣa
• [noun], masculine

• joṣavākaṃ ← vākam ← vāka
• [noun], accusative, singular, masculine

• vadataḥ ← vad
• [verb noun], genitive, singular
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• pajrahoṣiṇā ← pajrahoṣin
• [noun], nominative, dual, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• devā ← deva
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• bhasathaś ← bhasathaḥ ← bhas
• [verb], dual, Present indikative
• “chew; snatch.”

• cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

हे ऋतावृधा ऋतस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा वर्धयितारौ इन्द्राग्नी सुतेषु अभिषुतेषु सोमेषु यः स्तोता वां युवां स्तवत् कुत्सितं स्तूयात् तेषु सोमेषु मध्ये जोषवाकं वदतः जोषं जोषयितव्यं प्रीतिहेतुत्वेन कर्तव्यं स्वयमप्रीतिकरं तादृशं वाकं वाक्यं वदतस्तस्य स्तोतुः सोमं हे पज्रहोषिणा पज्रः प्रार्जित: प्रसिद्धो होषो घोषः स्तोत्रं ययोस्तादृशौ हे देवा देवौ युवां न भसथः न भक्षयथः । चन इति पादपूरणः । अत्र निरुक्तं - जोषवाकमित्यविज्ञातनामधेयं जोषयितव्यं भवति । य इन्द्राग्नी सुतेषु वां सोमेषु स्तौति तेष्वृतस्य वर्धयितारौ न तस्याश्नीथः । अथ योऽयं जोषवाकं वदति विजञ्जपः प्रार्जितहोषिणौ देवौ न तस्याश्नीथः’ ( निरु. ५. २२) इति ॥

English translation:

“Divine Indra and Agni, augmenters of sacrifice by whom the acclamation (of praise) is received, you partake not of the (Soma) of him who, when the libation is effused, praises you (improperly), uttering unacceptable eulogies.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Praises you improperly: yo vam stavat, he who may praise you badly, kutsitam stūyat; uttering unacceptable eulogies: joṣavākam vadataḥ: prītihetutvena kartavyam svay aprītikaram vacam, speech to be uttered with the design of gaining affection, but of itself producing disaffection or dislike; so, in Nirukta 5.22: ya indragnī suteṣu vām someṣu stauti teṣu na tasya aśnīthaḥ, of him who praises you two, Agni and Indra, when the Soma juices are effused you do not eat (the offering); the Nirukta has: you eat, omitting the negative;

Joṣavākam: avijñatanāmadheyam joṣayitavyam bhavati, that being of unknown name is to be propitiated; yo ayam joṣavākam vadati viañjapaḥ na tasya aśnīthaḥ, this person n who utters, joṣavākam, repeating incessantly, or silently, propitiatory prayer of various objects, of that man, you two do not eat the offering

Indra and Agni, whoever will praise you, strong through truth, at these pressings—
you two will never snap at one who speaks (such) a pleasurable speech, you gods who receive substantial oblations.

and identical (by most lights) VI.14.1 (I consider that form a nom. sg. part.

bhásan). In response to these problems, Geldner (inter alia, going back to Aufrecht [see Oldenberg] and cautiously endorsed in EWA s.v. BHAS) interpr. it as a noun bhasátha- ‘the noise of the mouth when eating’ (Geldner, das Geräusch des Mundes bes. beim Essen).

But although this solves the accent problems, it creates greater difficulty elsewhere: not only would that stem be a hapax, but Geldner’s attempt to fit it into the rest of the clause produces something close to nonsense, whereas a du. verb works well in the clausal syntax. Oldenberg and Renou wisely opt for the verb (maybe also Gotō 82), the latter without remarking on the accentual problem and the former without suggesting a solution. I also accept it as a verb ‘snap at’ and also lack a solution to the accent. It cannot be attributed to caná, which doesn’t induce verbal accent. Its complement is vádataḥ, which I take as gen. sg., the correlative of yáḥ in the rel. cl. of ab – with gen. as an alternative to acc. in verbs of consumption (biting counts). As Oldenberg points out, it could also be acc. pl., but that would lose the connection with the rel. cl. (Renou supplies an acc. obj. on which the gen. depends: “vous ne mordez nullement (les richesses de cet homme) qui dit …,” which seems unnec. and unmotivated.)

Indra and Agni, Friends of Law, served with rich gifts, your speech is kind
To him who praises you while these libations flow: that man, O Gods, ye ne’er consume.

Wer euch, Indra und Agni, bei diesem Preßtrank preist, so ist das, wenn er eine gefällige Rede vorträgt, durchaus kein vorlautes Wort von ihm, ihr Wahrheitsmehrer, denen die Opfernden treu sind.

Wer, Indra-Agni, heilige, bei diesen Tränken euch besingt; Wer liebes spricht, o die ihr feiste Opfer habt, den tilgt ihr Götter nimmer aus.

(Если) кто, о Индра-Агни, у этих выжатых (соков сомы) вас
Восхваляет, о умножающие закон,
(То) у произносящего приятную речь, о два бога, получающие тучное возлияние,
Вы не истребляете ничего.

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्बृहती
• मध्यमः

फिर विद्वान् जन कैसे हों, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पज्रहोषिणा) प्राप्त हुई वाणी वा घोषयुक्त (ऋतावृधा) सत्य बढ़ानेवाले (इन्द्राग्नी) वायु और बिजुली के समान अध्यापक और उपदेशको ! (यः) जो (तेषु) उन (सुतेषु) उत्पन्न हुए पदार्थों में (वाम्) तुम दोनों की (स्तवत्) प्रशंसा करे वा जो (देवा) विद्वान् जन (चन) भी (न) नहीं (भसथः) व्यर्थ वाद करते हैं, उस सर्वजन के प्रति तुम दोनों (जोषवाकम्) प्रीति करनेवाले वचन (वदतः) कहते हो, वह सर्वजन भी तुम्हारे प्रति कहे ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! सर्व पदार्थों में प्रविष्ट वायु और बिजुली को जानकर ऐश्वर्य को प्राप्त होकर रूखी असत्य किया और लोक विद्वेषी जनों को जान सबके उपकार के लिये सत्य प्रिय वाक्य सर्वदा कहो ॥४॥

अन्वय: हे पज्रहोषिणार्तावृधेन्द्राग्नी ! यस्तेषु सुतेषु वां स्तवद्यौ देवा चन न भसथस्तं प्रति युवां जोषवाकं वदतस्स चन युवां प्रति वदेत् ॥४॥

पुनर्विद्वांसः कीदृशा भवेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (इन्द्राग्नी) वायुविद्युताविवाऽध्यापकोपदेशकौ (सुतेषु) उत्पन्नेषु पदार्थेषु (वाम्) युवाम् (स्तवत्) प्रशंसेत् (तेषु) (ऋतावृधा) सत्यवर्धकौ (जोषवाकम्) प्रीतिकरं वचनम् (वदतः) (पज्रहोषिणा) पज्रः सङ्गतो होषो घोषो वाग्ययोस्तौ (न) निषेधे (देवा) देवौ विद्वांसौ (भसथः) व्यर्थं वादं वदतः (चन) अपि ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्याः ! सर्वेषु पदार्थेषु प्रविष्टौ वायुविद्युतौ विदित्वैश्वर्य्यं प्राप्य रूक्षामसत्यां क्रियां लोकविद्वेष्टॄन् वा मनुष्यान् विदित्वा सर्वेषामुपकाराय सत्यं प्रियं सर्वदा वदत ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! सर्व पदार्थांत प्रविष्ट असलेले वायू व विद्युत जाणून ऐश्वर्य प्राप्त करून असत्य क्रिया व लोकांचा द्वेष करणाऱ्यांना जाणून सर्वांच्या उपकारासाठी सत्य, प्रिय वचन सदैव बोला. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - बृहती

इ᳓न्द्रअग्नी को᳓ अस्य᳓ वां
दे᳓वौ म᳓र्तश् चिकेतति
वि᳓षूचो अ᳓श्वान् युयुजान᳓ ईयत
ए᳓कः समान᳓ आ᳓ र᳓थे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ciketati ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

dévau ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

mártaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áśvān ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

īyate ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

víṣūcaḥ ← víṣvañc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yuyujānáḥ ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ráthe ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

samāné ← samāná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । कः । अ॒स्य । वा॒म् । देवौ॑ । मर्तः॑ । चि॒के॒त॒ति॒ ।
विषू॑चः । अश्वा॑न् । यु॒यु॒जा॒नः । ई॒य॒ते॒ । एकः॑ । स॒मा॒ने । आ । रथे॑ ॥

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• devau ← deva
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martaś ← martaḥ ← marta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man.”

• ciketati ← cit
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “notice; observe; attend to; intend.”

• viṣūco ← viṣūcaḥ ← viṣvañc
• [noun], accusative, plural, masculine
• “dispersed; viṣvañc [word].”

• aśvān ← aśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• yuyujāna ← yuyujānaḥ ← yuj
• [verb noun], nominative, singular
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• īyata ← īyate ← i
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• samāna ← samāne ← samāna
• [noun], locative, singular, masculine
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rathe ← ratha
• [noun], locative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

हे देवौ द्योतमानौ इन्द्राग्नी वां युवयोः अस्य इदं कर्म कः मर्तः मनुष्यः चिकेतति जानीयात् । न कोऽपीत्यर्थः । किं तत्कर्म । विषूच: नानाञ्चतो गच्छतः अश्वान् समाने उभयार्थ एकस्मिन् रथे युवयोः एकः इन्द्रः सूर्यात्मना वर्तमानः युयुजानः तादृशानश्वान् योजयन् आ ईयते सर्वं जगदभिगच्छति । यद्वा । विषूचो नानारूपानश्वान् व्यापकान् समान एकरूपे रथे संवत्सरात्मके युयुजानो योजयन् युवयोरेकः सूर्यात्मेन्द्र एयते आगच्छति । एतद्युवयोः कर्म को यथावज्जानीयादित्यर्थः ॥ ॥ २५ ॥ ।

English translation:

“What mortal, divine Indra and Agni, is a judge of that (your act), when one of you, harnessing his diversely-going horses, proceeds in the common car.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

One of you: viṣūco aśvān yayujāna īyate ekaḥ samāne rathe: the one is Indra, who, as identical with the sun, goes over the world in a car which is common to him and Agni, as being also identical with the sun; Indra yokes the multiform horses, months, weeks, days, to a monoform car, or the year

O gods Indra and Agni, what mortal shall perceive this one of you two? The single one, (though) having yoked his horses facing in all directions, goes speeding on the same chariot.

As noted in the published introduction, here the poet dissociates the two gods and in the 2nd hemistich focuses only on Agni. I think the dissociation begins in the 1st hemistich, with … asyá vām … ciketati (in my tr.) “…shall perceive this one of you two,” with asyá referring to one of the gods only. Geldner and Renou by contrast interpr. asyá as referring to an unidentified thing (a wonder or the like) belonging to both.

On cd as referring to Agni and his flames, see the very similar phrase in an Agni hymn X.79.7 víṣūco áśvān yuyuje. Gonda (Ved. Lit. 133) may be right that this refers to Agni using the same vehicle to carry the oblations to heaven and to bring the gods to the sacrifice. Renou interpr. the hemistich as referring to both Agni and Indra, at the cost of a lot of machinery liberally sprinkled with parens.

víśūcaḥ would be better rendered as ‘facing in opposite/different directions’.

What mortal understands, O Gods, Indra and Agni, this your way?
One of you, yoking Steeds that move to every side, advances in your common car.

Indra und Agni! Welcher Sterbliche begreift das von euch, ihr Götter? Der eine fährt, indem er nach entgegengesetzter Seite die Rosse angeschirrt hat, auf dem gleichen Wagen.

O Indra-Agni, welcher Sterbliche erkennt dies euer Werk? Der eine eilt vorwärts, nachdem er an gleichem Wagen ungleiche Rosse geschirrt hat.

О Индра-Агни, какой смертный
Разберется в этом у вас, о два бога?
Запрягши коней в разные стороны, один
Едет на той же самой колеснице.

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्बृहती
• मध्यमः

कौन मनुष्य पदार्थविद्या को जानने योग्य हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशको ! (कः) कौन (अस्य) इस जगत् के बीच वर्त्तमान (मर्त्तः) मनुष्य (विषूचः) व्याप्त (अश्वान्) शीघ्रगामी बिजुली आदि पदार्थों को (समाने) समान (रथे) विमान आदि यान में (युयुजानः) युक्त करता हुआ (एकः) एक विद्वान् (देवौ) दिव्यगुणकर्मस्वभावयुक्त (इन्द्राग्नी) वायु और बिजुली को (चिकेतति) जानता है, वह (वाम्) तुम दोनों को (आ, ईयते) प्राप्त होता है ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! कौन यहाँ पदार्थविद्या का जाननेवाला, विमान आदि यानों का निर्माण करनेवाला शीघ्रगामी हो, इसका उत्तर पीछे दिया यह तुम सुनो ॥५॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ ! कोऽस्य जगतो मध्ये वर्त्तमानो मर्त्तो विषूचोऽश्वान् समाने रथे युयुजान एको देवाविन्द्राग्नी चिकेतति स वामेयते ॥५॥

के मनुष्याः पदार्थविद्यां वेत्तुमर्हन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) वायुविद्युतौ (कः) (अस्य) (वाम्) युवाम् (देवौ) दिव्यगुणकर्मस्वभावौ (मर्त्तः) (चिकेतति) (विषूचः) व्याप्तान् (अश्वान्) आशुगामिनो विद्युदादीन् (युयुजानः) युक्तान् कुर्वन् (ईयते) गच्छति (एकः) असहायः (समाने) (आ) (रथे) विमानादौ याने ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसः ! कोऽत्र पदार्थविद्याविद्विमानादियाननिर्माता सद्यो गन्ता स्यादित्यस्योत्तरं परस्ताद्दत्तमिति शृणुत ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो ! येथे पदार्थविद्या जाणणारा कोण आहे? विमान इत्यादी याने तयार करणारा कोण वीर आहे? याचे उत्तर पुढे आहे ते ऐका. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - बृहती

इ᳓न्द्रअग्नी अपा᳓द् इय᳓म्
पू᳓र्वा᳓गात् पद्व᳓तीभियः
हित्वी᳓ शि᳓रो जिह्व᳓या वा᳓वदच् च᳓रत्
त्रिंश᳓त् पदा᳓ नि᳓ अक्रमीत्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
apā́t ← apád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

agāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

padvátībhyaḥ ← padvánt- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:PL}

pū́rvā ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

cárat ← √carⁱ- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

hitvī́ ← √hā- 2 (root)
{non-finite:CVB}

jihváyā ← jihvā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

śíraḥ ← śíras- ~ śīrṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vā́vadat ← √vadⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

akramīt ← √kramⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

padā́ ← padá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

triṁśát ← triṁśát- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । अ॒पात् । इ॒यम् । पूर्वा॑ । आ । अ॒गा॒त् । प॒त्ऽवती॑भ्यः ।
हि॒त्वी । शिरः॑ । जि॒ह्वया॑ । वाव॑दत् । चर॑त् । त्रिं॒शत् । प॒दा । नि । अ॒क्र॒मी॒त् ॥

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• apād ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• apād ← pād
• [noun], nominative, singular, feminine
• “pād [word]; foot.”

• iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pūrvāgāt ← pūrvā ← pūrva
• [noun], nominative, singular, feminine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• pūrvāgāt ← agāt ← gā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “go; enter (a state); arrive.”

• padvatībhyaḥ ← padvat
• [noun], ablative, plural, feminine
• “footed.”

• hitvī ← hā
• [verb noun]
• “abandon; decrease; want; kill; deteriorate; get rid of; exclude; lose; avoid; remove; leave; abandon; neglect; leave; discard; apostatize; discontinue; weaken; abandon; assail; subtract; foreswear; pour away; withdraw; depart; reduce.”

• śiro ← śiraḥ ← śiras
• [noun], accusative, singular, neuter
• “head; top; peak; battlefront; śiras [word]; beginning; skull.”

• jihvayā ← jihvā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• vāvadac ← vāvadat ← vāvad ← √vad
• [verb noun], nominative, singular
• “make noise; chatter.”

• carat ← car
• [verb], singular, Present injunctive
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• triṃśat
• [noun], accusative, singular, feminine
• “thirty; triṃśat [word].”

• padā ← pada
• [noun], accusative, plural, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• akramīt ← kram
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “kram; step; go; continue; proceed; traverse; heat.”

हे इन्द्राग्नी अपात् पादरहिता इयम् उषाः पद्वतीभ्यः पादयुक्ताभ्यः सुप्ताभ्यः प्रजाभ्यः पूर्वा प्रथमभाविनी सती आगात् आगच्छति । तथा प्राणिनां शिरः हित्वी प्रेरयित्री। यद्वा । शिरो हित्वा त्यक्त्वा स्वयमशिरस्का सती । जिह्वया प्राणिस्थया तदीयेन वागिन्द्रियेण वावदत् भृशं शब्दं कुर्वती चरत् । एवं चरन्ती उषाः त्रिंशत् पदानि अवयवभूतान् त्रिंशन्मुहूर्तान् न्यक्रमीत् एकेन दिवसेनातिक्रामति । एतच्च युवयोः कर्म । तत् को जानीयादिति पूर्वत्रान्वयः ॥

English translation:

“This footless (dawn), Indra and Agni, comes before the footed sleepers, animating the head (of living beings with consciousness), causing them to utter loud sounds with their tongues, and passing onwards she traverses thirty steps.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Animating the head: hitvī śiras = exciting the head: prāṇinām śiro prerayitrī, urging or animating the head of living beings; or, it may apply to the dawn, as being headless, śiras tyaktvā svayam aśiraskā satī, she having abandoned the head, being of herself headless; cf. Yajus. 33.93: the referene to epithets: vāc, speech, āpad, footless, meaning prose, gadyātmikā; thirty steps: the thirty muhūrtas, the divisions of the day and night

Indra and Agni, this footless one here [=Dawn] has gone in front of the footed ones [=cows?].
While (this one [=Agni],) having left his head behind, constantly
chattering with his tongue, goes wandering, (this one [=Indra?]) has trodden down thirty with his foot.

The fem. footless (apadvátī) and footless (padvátībhyaḥ) are most likely Dawn and her cows, either the rays of light that are the Dawn cows or the real cows that go to pasture at dawn. Cf., with Geldner, I.152.3. She appears here presumably to mark the dawn worship where the ritual fire is kindled and Indra appears.

Both Geldner and Renou divide the 2nd hemistich between Agni (c) and Sūrya (d). I am in full agreement that c belongs to Agni, describing the spread of his flames and crackling of the new fire. But I do not follow their assignment of d to Sūrya. Since the hymn is dedicated to Indra and Agni, we would expect the paired god to be Indra, not Sūrya, who has no place in the hymn. And it easily applies to Indra, as long as we interpr. padā́as an instr. sg. of ‘foot’. Cf. with the same phrase, incl. the same verb, I.51.6 … arbudáṃ ní kramīḥ padā́“With your foot you [=Indra] trampled down Arbuda” and, with a diff. root but the same preverb, also of Indra, VIII.64.2 padā́ paṇī ́ m̐r arādháso, ní bādhasva “With your foot stamp down the ungenerous niggards.” Geldner and Renou take padā́as neut. pl. to padá- ‘foot-step’, construed with triṃśát as a measure of the distance that Sūrya has crossed. I don’t know why they feel the need to introduce Sūrya here – I suppose because of Uṣas in ab.

With Geldner I take cárat as a finite verb, an injunctive, accented because it’s implicitly contrastive with the next clause.

First, Indra-Agni, hath this Maid come footless unto those with feet.
Stretching her head and speaking loudly with her tongue, she hath gone downward thirty steps.

Indra und Agni! Fußlos ist sie noch vor den fußbegabten Kühen gekommen. Während Agni ohne Haupt mit der Zunge laut redend wandelt, hat Surya die dreißig Schritte angetreten.

O Indra-Agni, diese, welche fusslos ist [die Morgenröthe], erschien früher als die fussbegabten [noch schlafenden Menschen]; der ohne Kopf ist [der Sonnengott], doch mit der Zunge spricht, indem er geht, schritt schon dreissig Schritte vorwärts.

О Индра-Агни, безногая эта
Пришла (еще) раньше, чем те, у кого есть ноги,
Без головы он странствует, громко возглашая языком,
В то время как (тот) сделал тридцать шагов.

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिगनुष्टुप्
• गान्धारः

बिजुली का जाननेवाला क्या कर सकता है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (जिह्वया) वाणी से (वावदत्) निरन्तर कहता है और जो (इयम्) यह (अपात्) पैररहित (पूर्वा) पूर्ण वा अग्रस्थ (पद्वतीभ्यः) पैरों से की हुई गतियों से (शिरः) शिर के तुल्य मुख्य वचन को (हित्वी) त्याग कर बिजुली (आ, अगात्) प्राप्त होती है तथा (त्रिंशत्) आकाश और प्रकाश को छोड़ कर सब भूमि आदि पदार्थरूपी (पदा) स्थानों को (नि, अक्रमीत्) क्रम-क्रम से पहुँचती और शीघ्र (चरत्) चलती है, इससे (इन्द्राग्नी) वायु और बिजुली को जानता है, वही मनुष्य बिजुली की विद्या को जाननेवाला होता है ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! आप यदि बिजुली की विद्या को अच्छे प्रकार ग्रहण करो तो सब यानों से शीघ्र जाने को तथा और काम सिद्ध कर सकते हो ॥६॥

अन्वय: यो जिह्वया वावदद्येयमपात्पूर्वा पद्वतीभ्यश्शिरो हित्वी विद्युदागात्त्रिंशत् पदा न्यक्रमीत्सद्यश्चरत्तयेन्द्राग्नी विजानाति स एव मनुष्यो विद्युद्विद्याविद्भवति ॥६॥

विद्युद्वित्किं कर्तुं शक्नोतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) वायुविद्युतौ (अपात्) पादरहिता (इयम्) विद्युत् (पूर्वा) पूर्णाऽग्रस्था वा (आ) (अगात्) गच्छति (पद्वतीभ्यः) पद्भ्यां कृताभ्यो गतिभ्यः (हित्वी) त्यक्त्वा (शिरः) शिरोवन् मुख्यं वचनम् (जिह्वया) (वाचा) (वावदत्) भृशं वदति (चरत्) गच्छति (त्रिंशत्) आकाशं द्यां च वर्जयित्वा सर्वान् भूम्यादीन् पदार्थान् (पदा) पदानि (नि) नितराम् (अक्रमीत्) क्रामति ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! भवन्तो यदि विद्युद्विद्यां सङ्गृह्णीयुस्तर्हि सर्वेभ्यो यानेभ्यः सद्यो गन्तुमन्यानि कार्याणि च साद्धुं शक्नुवन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो! तुम्ही विद्युत विद्या चांगल्या प्रकारे शिकल्यास यानांतून तात्काळ जाऊ शकता व काम सिद्ध करू शकता. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

इ᳓न्द्राग्नी आ᳓ हि᳓ तन्वते᳓
न᳓रो ध᳓न्वानि बाहुवोः᳓
मा᳓ नो अस्मि᳓न् महाधने᳓
प᳓रा वर्क्तं ग᳓विष्टिषु

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

hí ← hí (invariable)

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

tanvaté ← √tan- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

bāhvóḥ ← bāhú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

dhánvāni ← dhánur ~ dhánvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

mahādhané ← mahādhaná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

gáviṣṭiṣu ← gáviṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

párā ← párā (invariable)

varktam ← √vr̥j- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । आ । हि । त॒न्व॒ते । नरः॑ । धन्वा॑नि । बा॒ह्वोः ।
मा । नः॒ । अ॒स्मिन् । म॒हा॒ऽध॒ने । परा॑ । व॒र्क्त॒म् । गोऽइ॑ष्टिषु ॥

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• tanvate ← tan
• [verb], plural, Present indikative
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• dhanvāni ← dhanvan
• [noun], accusative, plural, neuter
• “bow; desert; steppe; barren.”

• bāhvoḥ ← bāhu
• [noun], locative, dual, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• mahādhane ← mahā ← mahat
• [noun]
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• mahādhane ← dhane ← dhana
• [noun], locative, singular, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• parā
• [adverb]
• “away.”

• varktaṃ ← varktam ← vṛj
• [verb], dual, Aorist imperative

• gaviṣṭiṣu ← gaviṣṭi
• [noun], locative, plural, feminine
• “foray.”

हे इन्द्राग्नी नरः योद्धारो मनुष्याः बाह्वोः हस्तयोः धन्वानि धनूंषि आ तन्वते हि आततज्यानि कुर्वते हि । युवां च अस्मिन् महाधने जेतव्येन महाधनेनोपेते संग्रामे गविष्टिषु गवामन्वेषणेषु नः अस्मान् मा परा वर्क्तम् । मा परित्यजतम् ॥

English translation:

“Indra and Agni, men verily stretch their bows with their arms, but do not you desert us contending for cattle in the great combat.”

Indra and Agni, since gallant men are drawing their bows in their arms, do not shun us in this (contest) for great stakes, in our quests for cattle.

E’en now, O Indra-Agni, men hold in their arms and stretch their bows.
Desert us not in this great fray, in battles for the sake of kine.

Indra und Agni! Da die Männer in ihren Armen die Bogen spannen, so laßt uns in diesem großen Kampf auf der Jagd nach den Kühen nicht im Stich!

Die Männer spannen mit dem Arm die Bogen, Indra-Agni, schon; Verlasst uns in den Kämpfen nicht, uns nicht in dieser grossen Schlacht.

О Индра-Агни, ведь натягивают
Мужи луки в руках.
Не оставьте нас в этой
Великой борьбе в поисках коров!

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिगनुष्टुप्
• गान्धारः

कौन विजयी होते हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (नरः) नायक मनुष्य (इन्द्राग्नी) वायु और बिजुली को (आ, तन्वते) विस्तारते हैं और (बाह्वोः) भुजाओं में (हि) हि (धन्वानि) धनुषों को धारण कर (अस्मिन्) इस (महाधने) सङ्ग्राम में हम सब को विस्तारते हैं और (गविष्टिषु) किरणों की जिनमें मिलावटें हैं, उन क्रियाओं में प्रवीण होते हुए जैसे वायु और बिजुली (नः) हम लोगों को (मा, परा, वर्क्तम्) मत छोड़ें वैसा करते हैं, उनको हम लोग मिलें ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो राजा प्रजाजन बिजुली आदि से आग्नेयादि अस्त्रों को बनाय संग्राम के जीतनेवाले होते हैं, वे इस संसार में राज्यैश्वर्य्य से सुख बढ़ा सकते हैं ॥७॥

अन्वय: हे मनुष्या ! ये नर इन्द्राग्नी आ तन्वते बाह्वोर्हि धन्वानि धृत्वाऽस्मिन् महाधनेऽस्माँस्तन्वते गविष्टिषु प्रवीणाः सन्तो यथेन्द्राग्नी नो मा परा वर्क्तं तथा विदधति तान् वयं सङ्गच्छेमहि ॥७॥

के विजयिनो भवेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) वायुविद्युतौ (आ) (हि) खलु (तन्वते) विस्तृणन्ति (नरः) नायकाः (धन्वानि) धनूंषि (बाह्वोः) भुजयोर्मध्ये (मा) (नः) अस्मान् (अस्मिन्) (महाधने) सङ्ग्रामे (परा) (वर्क्तम्) त्यजेताम् (गविष्टिषु) गवां किरणानामिष्टयः सङ्गतयो यासु क्रियासु तासु ॥७॥

भावार्थभाषाः - ये राजप्रजाजना विद्युदादिनाऽऽग्नेयादीन्यस्त्राणि निर्माय सङ्ग्रामस्य विजेतारो जायन्ते तेऽस्मिन् संसारे राज्यैश्वर्येण सुखं विस्तारयितुं शक्नुवन्ति ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो राजा व प्रजा विद्युत इत्यादींनी आग्नेय अस्त्रे वगैरे तयार करून युद्ध जिंकतात ते या जगात राज्याचे ऐश्वर्य प्राप्त करून सुखाची वृद्धी करू शकतात. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

इ᳓न्द्रअग्नी त᳓पन्ति मा
अघा᳓ अर्यो᳓ अ᳓रातयः
अ᳓प द्वे᳓षांसि आ᳓ कृतं
युयुतं᳓ सू᳓रियाद् अ᳓धि

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

tápanti ← √tap- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

aghā́ḥ ← aghá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

árātayaḥ ← árāti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ápa ← ápa (invariable)

dvéṣāṁsi ← dvéṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

kr̥tam ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ádhi ← ádhi (invariable)

sū́ryāt ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

yuyutám ← √yu- 2 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । तप॑न्ति । मा॒ । अ॒घाः । अ॒र्यः । अरा॑तयः ।
अप॑ । द्वेषां॑सि । आ । कृ॒त॒म् । यु॒यु॒तम् । सूर्या॑त् । अधि॑ ॥

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tapanti ← tap
• [verb], plural, Present indikative
• “heat; burn; grieve; afflict; burn; afflict; trouble; boil.”

• māghā ← mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• māghā ← aghāḥ ← agha
• [noun], nominative, plural, feminine
• “bad; dangerous; ill; iniquitous; bad.”

• aryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• arātayaḥ ← arāti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hostility; adversity; foe; envy; stinginess.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• dveṣāṃsy ← dveṣāṃsi ← dveṣas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hostility; enemy.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• kṛtaṃ ← kṛtam ← kṛ
• [verb], dual, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• yuyutaṃ ← yuyutam ← yu
• [verb], dual, Present imperative
• “keep away; separate; ward off.”

• sūryād ← sūryāt ← sūrya
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

हे इन्द्राग्नी अघाः आहन्त्र्यः अर्यः अभिगन्त्र्यः अरातयः शत्रुसेनाः मा तपन्ति मां बाधन्ते । ताः अप आ कृतम् अपाकुरुतम् । तथा द्वेषांसि द्वेष्टॄन् शत्रून् सूर्यादधि । अधिः पञ्चम्यर्थानुवादकः । सूर्यदर्शनात् युयुतं पृथक्कुरुतं च । यथा ते सूर्यं न पश्यन्ति तथा कुरुतम् । मारयतमित्यर्थः ॥

English translation:

“Indra and Agni, murderous, aggressive enemies harasss us; drive away mine adversaries; separate them from (sight of) the sun.”

Indra and Agni, the evil hostilities of the stranger scorch me.
Make hatreds stay far away from here; keep (him) away from the sun.

With Geldner (cf. also Oberlies, RdV I.457) I supply ‘him’ as obj. of yuyutám in d, referring to the ari- of b. Renou supplies a pl. obj., referring to the dvéṣāṃsi of b. This is not impossible, but it makes more sense to deprive the stranger of sunlight than his hatreds.

The foeman’s sinful enmities, Indra and Agni, vex me sore.
Drive those who hate me far away, and keep them distant from the Sun.

Indra und Agni! Die böse Kargheit des Geldprotzen peinigt mich. Wendet die Anfeindungen ab, schließt ihn von der Sonne aus!

Es quälen, Indra-Agni, mich die bösen Feinde unheilvoll, O thut hinweg der Hasser Schar, entfernt sie von dem Sonnenlicht.

О Индра-Агни, жжет меня
Злобная скупость чужого.
Отвратите проявления ненависти!
Лишите (его) солнца!

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• उष्णिक्
• ऋषभः

फिर विद्वान् जन किस-किस से बिजुली का स­ह करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सभा सेनाधीशो ! जो (अरातयः) शत्रुजन (इन्द्राग्नी) वायु और बिजुली को (तपन्ति) तपाते हैं उनके (द्वेषांसि) द्वेषयुक्त कामों को (अप, कृतम्) नष्ट करो और (सूर्यात्) सवितृमण्डल से (अधि) ऊपर जानेवाली बिजुली को (आ, युयुतम्) अलग करो। हे राजन् ! (अर्यः) स्वामी आप इन शिल्पीजनों को (मा, अघाः) मत मारो ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे राजसहित राजप्रजा जनो ! जो आप लोग सूर्यादिकों से बिजुली ग्रहण करना जानो तो शत्रुजनों को जीतकर द्वेषी जनों के दूर करने को समर्थ होओ ॥८॥

अन्वय: हे सभासेनेशौ ! येऽरातय इन्द्राग्नी तपन्ति तेषां द्वेषांस्यपकृतं सूर्यादधि विद्युतमा युयुतम्। हे राजन्नर्यस्त्वमेताञ्छिल्पिनो माऽघाः ॥८॥

पुनर्विद्वांसः कस्मात्कस्माद्विद्युतं सङ्गृह्णीयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) वायुविद्युतौ (तपन्ति) (मा) (अघाः) हिंस्याः (अर्यः) स्वामी सन् (अरातयः) शत्रवः (अप) (द्वेषांसि) द्वेषयुक्तानि कर्माणि (आ) (कृतम्) कुर्य्यातम् (युयुतम्) विभाजयतम् (सूर्यात्) सवितृमण्डलात् (अधि) उपरिभावे ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे सराजका राजप्रजाजना यदि भवन्तः सूर्य्यादिभ्यो विद्युतं ग्रहीतुं विजानीयुस्तर्हि शत्रून् विजित्य द्वेष्टॄन् दूरीकर्तुं प्रभवेयुः ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे राजा व प्रजाजनहो ! जर तुम्ही सूर्यापासून विद्युत ग्रहण करणे जाणले तर शत्रूंना जिंकून द्वेष करणाऱ्यांना दूर करण्यास समर्थ व्हाल. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

इ᳓न्द्रअग्नी युवो᳓र् अ᳓पि
व᳓सु दिव्या᳓नि पा᳓र्थिवा
आ᳓ न इह᳓ प्र᳓ यछतं
रयिं᳓ विश्वा᳓युपोषसम्

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ápi ← ápi (invariable)

índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yuvóḥ ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:DU}

divyā́ni ← divyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

pā́rthivā ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

ihá ← ihá (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

prá ← prá (invariable)

yachatam ← √yam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśvā́yupoṣasam ← viśvā́yupoṣas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । यु॒वोः । अपि॑ । वसु॑ । दि॒व्यानि॑ । पार्थि॑वा ।
आ । नः॒ । इ॒ह । प्र । य॒च्छ॒त॒म् । र॒यिम् । वि॒श्वायु॑ऽपोषसम् ॥

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yuvor ← yuvoḥ ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• vasu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• divyāni ← divya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• pārthivā ← pārthiva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yacchataṃ ← yacchatam ← yam
• [verb], dual, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• viśvāyupoṣasam ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvāyupoṣasam ← āyu
• [noun], masculine
• “life; life; age.”

• viśvāyupoṣasam ← poṣasam ← poṣas
• [noun], accusative, singular, masculine

हे इन्द्राग्नी युवोः युवयोः दिव्यानि दिवि भवानि पार्थिवा पृथिव्यां भवानि लोकद्वयसंबन्धीनि वसु वसूनि अपि हितानि युवयोरेव वर्तन्ते । अतः कारणात् इह अस्मिन् यज्ञे नः अस्मभ्यं रयिं धनम् आ अभि प्र यच्छतम् । कीदृशं रयिम् । विश्वायुपोषसम् । आयव इति मनुष्यनाम । सर्वेषां मनुष्याणां पोषणाय पर्याप्तम् । यद्वा । सर्वस्यायुषः पोषणे शक्तम् । छान्दसो वर्णलोपः॥

English translation:

“Indra and Agni, yours are both celestial and terrestrial treasures; bestow upon us, on this occasion, life-sustaining riches.”

Indra and Agni, in you are heavenly and earthly goods.
Extend to us here wealth that brings lifelong prosperity.

Indra and Agni, yours are all the treasures of the heavens and earth.
Here give ye us the opulence that prospers every living man.

Indra und Agni! Bei euch sind die himmlischen und irdischen Güter. Gewähret uns hier den Reichtum, der lebenslang nährt!

Bei euch, o Indra-Agni, ist der Erde und des Himmels Gut; O schenket hier uns reichen Schatz, der alle Lebensblüten treibt.

О Индра-Агни, у вас двоих
Блага небесные (и) земные.
Даруйте нам здесь богатство,
Кормящее весь век!

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिगनुष्टुप्
• गान्धारः

कौन उत्तम धनको प्राप्त होता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्राग्नी) वायु और बिजुली के समान सभा सेनाधीशो ! तुम यदि (इह) यहाँ (नः) हमारी (विश्वायुपोषसम्) समस्त आयु के पुष्ट करनेवाले (रयिम्) धन को (प्र, आ, यच्छतम्) अच्छे प्रकार देओ तो (युवोः) तुम्हारे (अपि) भी (दिव्यानि) अतीव उत्तम (पार्थिवा) पृथिवी में उत्पन्न हुए (वसु) धन आधीन हों ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो सभा सेनापति बिजुली की विद्या को जान कर तुम्हारे लिये देते हैं, वे पूर्ण आयु करनेवाले धर्म से प्राप्त समग्र ऐश्वर्य को प्राप्त होते हैं ॥९॥

अन्वय: हे इन्द्राग्नी ! सभासेनेशौ युवां यदीह नो विश्वायुपोषसं रयिं प्राऽयच्छतं तर्हि युवोरपि दिव्यानि पार्थिवा वस्वाधीनानि जायन्ताम् ॥९॥

क उत्तम धनं प्राप्नोतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) वायुविद्युताविव सभासेनेशौ (युवोः) युवयोः (अपि) (वसु) वसूनि (दिव्यानि) अतीवोत्तमानि (पार्थिवा) पृथिव्यां भवानि (आ) (नः) (इह) (प्र) (यच्छतम्) (रयिम्) श्रियम् (विश्वायुपोषसम्) समग्रायुःपुष्टिकराम् ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये सभासेनेशा विद्युद्विद्यां विज्ञाय युष्मभ्यं प्रददति ते पूर्णायुष्करं धर्मेण प्राप्तं समग्रैश्वर्य्यं प्राप्नुवन्ति ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे सभा सेनापती विद्युत विद्या जाणून ती तुम्हाला देतात ते दीर्घायु होतात व धर्माने संपूर्ण ऐश्वर्य प्राप्त करतात. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्राग्नी
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

इ᳓न्द्राग्नी उक्थवाहसा
स्तो᳓मेभिर् हवनश्रुता
वि᳓श्वाभिर् गीर्भि᳓र् आ᳓ गतम्
अस्य᳓ सो᳓मस्य पीत᳓ये

Strata
Cretic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
índrāgnī ← indrāgní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ukthavāhasā ← ukthávāhas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

havanaśrutā ← havanaśrút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

stómebhiḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

gatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

víśvābhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । उ॒क्थ॒ऽवा॒ह॒सा॒ । स्तोमे॑भिः । ह॒व॒न॒ऽश्रु॒ता॒ ।
विश्वा॑भिः । गीः॒ऽभिः । आ । ग॒त॒म् । अ॒स्य । सोम॑स्य । पी॒तये॑ ॥

• indrāgnī ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrāgnī ← agnī ← agni
• [noun], vocative, dual, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ukthavāhasā ← uktha
• [noun], neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• ukthavāhasā ← vāhasā ← vāhas
• [noun], nominative, dual, masculine

• stomebhir ← stomebhiḥ ← stoma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• havanaśrutā ← havana
• [noun], neuter
• “invocation.”

• havanaśrutā ← śrutā ← śrut
• [noun], nominative, dual, masculine
• “listening.”

• viśvābhir ← viśvābhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gatam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pītaye ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

हे उक्थवाहसा उक्थैः स्तुतिभिः वहनीयौ हे हवनश्रुता हवनस्याह्वानस्य श्रोतारौ एवंभूतौ हे इन्द्राग्नी स्तोमेभिः स्तोत्रैः विश्वाभिः सर्वाभिः गीर्भिः शस्त्ररूपाभिर्वाग्भिश्च हेतुभूताभिः आ गतम् आगच्छतम् । किमर्थम्। अस्य अस्मदीयस्य सोमस्य पीतये पानार्थम् ॥ ॥ २६ ॥

English translation:

“Indra and Agni, who are to be attracted by hymns; you, who hear our invocation (accompanied) by praise and by all adorations, come hither to drink of this Soma libation.”

O Indra and Agni whose conveyance is hymns, who listen to the summons through our praise songs,
through all our songs—come here to drink this soma.

O Indra-Agni, who accept the laud, and hear us for our praise,
Come near us, drawn by all our songs, to drink of this our Soma juice.

Indra und Agni, von den Lobgedichten angezogen, von den Lobliedern gerufen, ihr Ruferhörer, mit allen Lobesworten, kommet her, um diesen Soma zu trinken!

Die Ruf’ ihr hört und Spruch empfangt, o Indra-Agni, kommt herbei, Durch Lob, durch alle Lieder hier gelockt zu dieses Soma Trunk.

О Индра-Агни, привлекаемые гимнами,
(Призванные) восхвалителями, слышащие призыв!
В ответ на хвалебные песни приходите
Для питья этого сомы!

• इन्द्राग्नी
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

मनुष्या क्या करके बिजुली की विद्या जानें, इस विषयको कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्राग्नी) वायु और बिजुली के समान पदार्थों को जानते हुए (उक्थवाहसा) प्रशंसित विद्या की प्राप्ति कराने और (हवनश्रुता) हवनों को सुननेवालो ! तुम (स्तोमेभिः) प्रशंसाओं से और (विश्वाभिः) समस्त (गीर्भिः) विद्या और उत्तम शिक्षायुक्त वाणियों के साथ (अस्य) इस (सोमस्य) महौषधियों के रसके (पीतये) पीने को (आ, गतम्) आओ ॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। वे ही बिजुली की विद्या को जानने योग्य होते हैं, जो विद्वानों से विद्या पाने का प्रयत्न करते हैं ॥१०॥ इस सूक्त में इन्द्र और अग्नि के गुणों का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह उनसठवाँ सूक्त और छब्बीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्राग्नी जानन्तावुक्थवाहसा हवनश्रुता ! युवां स्तोमेभिर्विश्वाभिर्गीभिः सहास्य सोमस्य पीतय आ गतम् ॥१०॥

मनुष्याः किं कृत्वा विद्युद्विद्यां जानीयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राग्नी) वायुविद्युताविव (उक्थवाहसा) प्रशंसितविद्याप्रापकौ (स्तोमेभिः) प्रशंसाभिः (हवनश्रुता) यौ हवनानि शृण्वतस्तौ (विश्वाभिः) समग्राभिः (गीर्भिः) विद्याशिक्षायुक्ताभिर्वाग्भिः (आ) (गतम्) आगच्छतम् (अस्य) (सोमस्य) महौषधिरसस्य (पीतये) पानाय ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। त एव विद्युद्विद्यां वेत्तुमर्हन्ति ये विद्वद्भ्यो विद्यां प्राप्तुं प्रयतन्त इति ॥१०॥ अत्रेन्द्राऽग्निगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्येकोनषष्टितमं सूक्तं षड्विंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे विद्वानांकडून विद्या प्राप्त करण्याचा प्रयत्न करतात तेच विद्युत विद्या जाणण्यायोग्य असतात. ॥ १० ॥