०५७

• देवता - इन्द्रापूषणौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

इ꣡न्द्रा नु꣡ पूष꣡णा वयं꣡
सखिया꣡य सुअस्त꣡ये
हुवे꣡म वा꣡जसातये

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
índrā ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

nú ← nú (invariable)
{}

pūṣáṇā ← pūṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

sakhyā́ya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

svastáye ← svastí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

huvéma ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

vā́jasātaye ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

इन्द्रा॑ । नु । पू॒षणा॑ । व॒यम् । स॒ख्याय॑ । स्व॒स्तये॑ ।
हु॒वेम॑ । वाज॑ऽसातये ॥

• indrā ← indra
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• pūṣaṇā ← pūṣan
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• sakhyāya ← sakhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• svastaye ← svasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• huvema ← hu
• [verb], plural, Aorist optative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• vājasātaye ← vājasāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; battle.”

इतरेतरयोगात् इन्द्रपूषशब्दयोः उभयत्र द्विवचनम् । इन्द्रापूषणौ देवौ नु अद्य च वयं स्वस्तये सख्याय शोभनाय सखित्वाय वाजसातये वाजस्यान्नस्य बलस्य वा सातये संभजनाय च हुवेम आह्वयाम । स्तवाम ॥

English translation:

“We invoke you, Indra and Pūṣan, for your friendship, for our well-being, and for the obtaining of food.”

Indra and Pūṣan would we—for partnership, for well-being—
call upon—for prize-winning.

INDRA and Pusan will we call for friend ship and prosperity
And for the winning of the spoil.

Indra und Pusan wollen wir jetzt zur Freundschaft, zum Glück, zum Lohngewinnen anrufen.

Lasst Indra, Puschan rufen uns zur Brüderschaft, zum Wohlergehn, Dass reiche Beute wir empfahn.

Индру и Пушана сейчас мы
Хотим призвать для дружбы,
Для счастья, для захвата добычи.

• इन्द्रापूषणौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

अब छः ऋचावाले सत्तावनवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में मनुष्यों को किसके साथ मित्रता करनी चाहिये, इस विषय का वर्णन करते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रा, पूषणा) परम ऐश्वर्य्य युक्त को तथा सबको पुष्टि करनेवाले को (वयम्) हम लोग (सख्याय) मित्रता तथा (स्वस्तये) सुख वा (वाजसातये) अन्नादिकों का जिसमें विभाग है, उसके लिये (नु) शीघ्र (हुवेम) स्वीकार करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो सब में मित्रता विधान कर सबके सुख की चाहना करते हैं, उन्हीं को हम लोग स्वीकार करें ॥१॥

अन्वय: इन्द्रापूषणा वयं सख्याय स्वस्तये वाजसातये नु हुवेम ॥१॥

अथ मनुष्यैः केन सह सख्यं कार्य्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रा) परमैश्वर्य्ययुक्तम् (नु) सद्यः (पूषणा) सर्वेषां पोषकम् (वयम्) (सख्याय) मित्रत्वाय (स्वस्तये) सुखाय (हुवेम) स्वीकुर्याम (वाजसातये) अन्नादीनां विभागो यस्मिँस्तस्मै ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये विश्वस्मिन् मैत्रीं विधाय सर्वस्य सुखमिच्छन्ति तानेव वयं स्वीकुर्याम ॥१॥

या सूक्तात भूमी विद्युतच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वीच्या सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जे सर्वांबरोबर मैत्री करतात व सर्वांच्या सुखाची इच्छा करतात त्यांचाच आम्ही स्वीकार करावा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रापूषणौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

सो꣡मम् अन्य꣡ उ꣡पासदत्
पा꣡तवे चमु꣡वोः सुत꣡म्
करम्भ꣡म् अन्य꣡ इछति

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asadat ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

camvòḥ ← camū́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:DU}

pā́tave ← √pā- 2 (root)
{case:DAT, number:SG}

sutám ← √su- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ichati ← √iṣ- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

karambhám ← karambhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

सोम॑म् । अ॒न्यः । उप॑ । अ॒स॒द॒त् । पात॑वे । च॒म्वोः॑ । सु॒तम् ।
क॒र॒म्भम् । अ॒न्यः । इ॒च्छ॒ति॒ ॥

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• anya ← anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• upāsadat ← upasad ← √sad
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “respect.”

• pātave ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• camvoḥ ← camū
• [noun], locative, dual, feminine
• “army; camū; Camū.”

• sutam ← su
• [verb noun], accusative, singular
• “press out; su.”

• karambham ← karambha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gruel.”

• anya ← anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• icchati ← iṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

चम्वोः अधिषवणफलकयोः सुतम् अभिषुतं सोमम् अन्यः अनयोरेकतर इन्द्रः पातवे पातुम् उपासदत् उपसीदति । उपगच्छति । अन्यः एकतरः पूषा करम्भं घृतसिक्तं सक्त्वात्मकं हविः भक्षयितुम् इच्छति ॥

English translation:

“One (of you) approaches to drink the Soma poured out into ladles, the other desires the buttered meal.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Karambham: see the preceding sūkta

Soma has the one sat down to, to drink it pressed in the two cups. Porridge does the other one desire.

Note the use of ‘porridge’ as an identifying attribute of Pūṣan; this supports my contention above (ad VI.56.1) that ‘porridge-eater’ is a descriptor that uniquely identifies Pūṣan.

One by the Soma sits to drink juice which the mortar hath expressed:
The other longs for curd and meal.

Der eine hat sich zum Soma gesetzt, um den in den Preßbrettern ausgepreßten zu trinken; der andere verlangt nach Brei.

Zum Soma setzt der eine sich, zu trinken aus dem Becherpaar, Der andre wünschet Gerstenbrei.

Один уселся возле сомы,
Чтобы пить (сок,) выжатый между двух досок,
Другой ищет каши.

• इन्द्रापूषणौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर विद्वान् जन किसके तुल्य क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमैश्वर्य्ययुक्त और सब की पुष्टि करनेवाले ! तुम दोनों में से (अन्यः) एक जन (चम्वोः) आकाश और पृथिवी के बीच (सुतम्) उत्पन्न हुए (सोमम्) ऐश्वर्य्य के (पातवे) पीने को (उप, असदत्) दूसरे के समीप बैठता है (अन्यः) और दूसरा (करम्भम्) भोगने योग्य पदार्थ को (इच्छति) चाहता है, उन दोनों को हम लोग मित्रता आदि के लिये स्वीकार करते हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वान् जनो ! जैसे सूर्य और चन्द्रमा द्यावा और पृथिवी के बीच वर्त्तमान होते हुए हैं, इन दोनों में से सूर्य्य रस को लेता है और चन्द्रमा रस को देता है, वैसे ही तुम सब वर्त्तो ॥२॥

अन्वय: हे इन्द्रापूषणौ ! युवयोरन्य एकश्चम्वोर्मध्ये सुतं सोमं पातव उपासददन्यः करम्भमिच्छति तौ वयं सख्याद्याय हुवेम ॥२॥

पुनर्विद्वांसः किंवत् किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमम्) ऐश्वर्यम् (अन्यः) (उप) (असदत्) उपसीदति (पातवे) पातुम् (चम्वोः) द्यावापृथिव्योर्मध्ये (सुतम्) निष्पन्नम् (करम्भम्) भोगं कर्तुं योग्यम् (अन्यः) (इच्छति) ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! यथा सूर्याचन्द्रमसौ द्यावापृथिव्योर्मध्ये वर्त्तमानौ सन्तावनयोः सूर्य्यो रसं गृह्णाति चन्द्रो रसदानं च करोति तथैव यूयं वर्त्तध्वम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो ! जसे सूर्य व चंद्र, द्युलोक व पृथ्वीलोकाच्या मध्ये असतात. या दोन्हीपैकी सूर्य रस घेतो व चंद्र रस देतो तसेच तुम्ही सर्वजण वागा. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रापूषणौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

अजा꣡ अन्य꣡स्य व꣡ह्नयो
ह꣡री अन्य꣡स्य स꣡म्भृता
ता꣡भ्यां वृत्रा꣡णि जिघ्नते

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ajā́ḥ ← ajá- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

anyásya ← anyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

váhnayaḥ ← váhni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

anyásya ← anyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sámbhr̥tā ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, non-finite:PPP}

jighnate ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tā́bhyām ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:DU}

vr̥trā́ṇi ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

अ॒जाः । अ॒न्यस्य॑ । वह्न॑यः । हरी॒ इति॑ । अ॒न्यस्य॑ । सम्ऽभृ॑ता ।
ताभ्या॑म् । वृ॒त्राणि॑ । जि॒घ्न॒ते॒ ॥

• ajā ← ajāḥ ← aja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “goat; Vishnu; Brahma; Shiva; Aja; aja [word]; Aja; aj; Ocimum gratissimum; Puruṣa.”

• anyasya ← anya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• vahnayo ← vahnayaḥ ← vahni
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fire; digestion; Plumbago zeylanica; Agni; vahni; draft horse; three; sacrificial fire; Vahni; gold; southeast; citron; charioteer; leader.”

• harī ← hari
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• anyasya ← anya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• sambhṛtā ← sambhṛta
• [noun], nominative, dual, masculine

• tābhyāṃ ← tābhyām ← tad
• [noun], instrumental, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vṛtrāṇi ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• jighnate ← han
• [verb], singular, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

अनयोरिन्द्रापूष्णोः अन्यस्य एकस्य पूष्णः अजाः छागाः वह्नयः वाहका अश्वाः । अन्यस्य अपरस्येन्द्रस्य संभृता संभृतौ सम्यक् पुष्टौ हरी एतत्संज्ञावश्वौ वाहकौ । स चेन्द्रः ताभ्यां वृत्राणि शत्रून् जिघ्नते हन्ति ॥

English translation:

“Goats are the bearers of the one, two well-fed horses of the other, and with them he destroys his foes.”

Goats are the draft-animals for the one; two fallow bay horses, fully equipped, are for the other;
along with those two (horses) he keeps smashing obstacles.

See VI.56.2 above.

Goats are the team that draws the one: the other hath Bay Steeds at hand;
With both of these he slays the fiends.

Böcke sind des einen Zugtiere, das Falbenpaar in voller Ausrüstung die des anderen; mit dem schlägt er die Feinde.

Den einen fährt der Ziegen Schar, den andern seiner Rosse Paar, Mit diesen schlägt die Feinde er.

Козлы – животные, возящие одного,
Пара буланых коней, снаряженных (как надо) – другого.
С их помощью он разбивает препятствия.

• इन्द्रापूषणौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर इन दोनों से मनुष्यों को क्या प्राप्त होना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! उन दोनों के बीच जिस (अन्यस्य) भूमि के सम्बन्ध (वह्नयः) पदार्थ को एक स्थान से दूसरे स्थान में पहुँचानेवाले (अजाः) नित्य अर्थात् जो नष्ट नहीं होते वा जिस (अन्यस्य) और दूसरे बिजुलीरूप अग्नि के (हरी) हरणशील (सम्भृता) अच्छे प्रकार धारण किये हुए धारण और आकर्षण गुण वर्त्तमान हैं (ताभ्याम्) उनसे जो (वृत्राणि) धनों को (जिघ्नते) प्राप्त होता है, उसका तुम सत्कार करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! मिले हुए भूमि और बिजुली की उत्तेजना से तुम धनों को प्राप्त होओ ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्यास्तयोर्यस्याऽन्यस्य वह्नयोऽजा यस्याऽन्यस्य हरी सम्भृता वर्त्तेते ताभ्यां यो वृत्राणि जिघ्नते तं यूयं सत्कुरुत ॥३॥

पुनराभ्यां मनुष्यैः किं प्राप्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अजाः) नित्याः (अन्यस्य) भूमेः (वह्नयः) वोढारः (हरी) हरणशीलौ धारणाकर्षणौ (अन्यस्य) विद्युतः (सम्भृता) सम्यग्धृतौ (ताभ्याम्) (वृत्राणि) धनानि (जिघ्नते) प्राप्नोति ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! मिलितयोर्भूमिविद्युतोः सकाशाद्यूयं धनानि प्राप्नुत ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! भूमी व विद्युतच्या संयोगाने तुम्ही धन प्राप्त करा. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रापूषणौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

य꣡द् इ꣡न्द्रो अ꣡नयद् रि꣡तो
मही꣡र् अपो꣡ वृ꣡षन्तमः
त꣡त्र पूषा꣡भवत् स꣡चा

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ánayat ← √nī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rítaḥ ← rít- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

mahī́ḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vŕ̥ṣantamaḥ ← vŕ̥ṣantama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhavat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sácā ← sácā (invariable)
{}

tátra ← tátra (invariable)
{}

यत् । इन्द्रः॑ । अन॑यत् । रितः॑ । म॒हीः । अ॒पः । वृष॑न्ऽतमः ।
तत्र॑ । पू॒षा । अ॒भ॒व॒त् । सचा॑ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• anayad ← anayat ← nī
• [verb], singular, Imperfect
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• rito ← ritaḥ ← rit
• [noun], accusative, plural, feminine

• mahīr ← mahīḥ ← mahi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “great; firm.”

• apo ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• vṛṣantamaḥ ← vṛṣantama
• [noun], nominative, singular, masculine

• tatra
• [adverb]
• “there; now; then; then; there; in that place; then; locative; respectively; there; tatra [word]; inside; therefore.”

• pūṣābhavat ← pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• pūṣābhavat ← bhavat ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• sacā
• [adverb]
• “jointly.”

यत् यदा वृषन्तमः अतिशयेन वर्षिता इन्द्रः रितः गन्त्रीः महीः महतीः अपः वृष्ट्युदकानि अनयत् इमं लोकं प्रापयति तत्र तदानीं पूषा पोषको देवः सचा अभवत् अस्येन्द्रस्य सहायो भवति ॥

English translation:

“When the showerer Indra sends down the falling and mighty waters, there is Pūṣan along with him.”

When Indra the most bullish led the streams, the great waters,
then Pūṣan came along.

The root noun rít- to √ri ‘flow’ is a hapax.

When Indra, wondrous strong, brought down the streams, the mighty waterfloods,
Pusan was standing by his side.

Als Indra, der Bullenhafteste, die strömenden großen Gewässer in ihre Bahnen leitete, da war Pusan dabei.

Als Indra, der gewaltigste, die grossen Fluten rinnen liess, Da stand zur Seite Puschan ihm.

Когда Индра провел великие воды
(Так,) что они стали проточными, (этот) самый мужественный,
Пушан при этом был (с ним) заодно.

• इन्द्रापूषणौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्यों को क्या जानना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यत्) जो (वृषन्तमः) अतीव वर्षा करनेवाला (इन्द्रः) बिजुली रूप अग्नि (रितः) अपनी कक्षाओं में घूमनेवाली (महीः) भूमि और (अपः) जलों को (अनयत्) पहुँचाता है (तत्र) वहाँ (पूषा) भूमि (सचा) संयुक्त (अभवत्) होती है, उसको तुम लोग जानो ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो बिजुली पृथिवी और जल के बीच स्थिर हुई सबको समय समय पर प्रतिस्थान पहुँचाती है, उसके साथ पृथिवी वर्त्तमान है, उसको जान कलायन्त्रों से उसे उठा सब कामों को सिद्ध करो ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यद्यो वृषन्तम इन्द्रोरितो महीरपोऽनयत्तत्र पूषा सचाऽभवत्तं यूयं विजानीत ॥४॥

पुनर्मनुष्यैः किं वेदितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यः (इन्द्रः) विद्युत् (अनयत्) नयति (रितः) गन्त्रीः (महीः) भूमीः (अपः) जलानि (वृषन्तमः) अतिशयेन वृष्टिकर्त्ता (तत्र) (पूषा) भूमिः (अभवत्) भवति (सचा) समवेता ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! या विद्युत् पृथिव्युदकस्था सर्वं यथासमयं यथास्थानं नयति यया संयुक्ता पृथिवी वर्त्तते तां विज्ञाय कलायन्त्रैरुद्घाट्य सर्वाणि कार्याणि साध्नुवन्तु ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जी विद्युत पृथ्वी व जलामध्ये स्थिर असून सर्वांना वेळोवेळी प्रत्येक स्थानी पोचविते. तिच्याबरोबर पृथ्वी असतेच हे जाणून कलायंत्रातून तिचा उपयोग करून सर्व काम सिद्ध करा. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रापूषणौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

ता꣡म् पूष्णः꣡ सुमतिं꣡ वयं꣡
वृक्ष꣡स्य प्र꣡ वया꣡म् इव
इ꣡न्द्रस्य चा꣡ रभामहे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
pūṣṇáḥ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sumatím ← sumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tā́m ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

iva ← iva (invariable)
{}

prá ← prá (invariable)
{}

vayā́m ← vayā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vr̥kṣásya ← vr̥kṣá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rabhāmahe ← √rabh- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ताम् । पू॒ष्णः । सु॒ऽम॒तिम् । व॒यम् । वृ॒क्षस्य॑ । प्र । व॒याम्ऽइ॑व ।
इन्द्र॑स्य । च॒ । आ । र॒भा॒म॒हे॒ ॥

• tām ← tad
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pūṣṇaḥ ← pūṣan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• sumatiṃ ← sumatim ← sumati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• vṛkṣasya ← vṛkṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “tree; fruit tree.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vayām ← vayā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “branch; branchlet.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• cā ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rabhāmahe ← rabh
• [verb], plural, Present indikative
• “clasp.”

पूष्णः पोषकस्य देवस्य इन्द्रस्य च तां प्रसिद्धां सुमतिं कल्याणीं मतिमनुग्रहबुद्धिं वृक्षस्य महीरुहस्य प्र वयां प्रकृष्टां दृढां शाखाम् इव वयम् आ रभामहे अवलम्बामहे । आश्रयामह इत्यर्थः ॥

English translation:

“We depend upon the good-will of Pūṣan, and of Indra, as (we cling) to the branches of a tree.”

The benevolence of Pūṣan—like the branch of a tree—
and that of Indra we seize hold of.

Though apparently straightforward, this vs. is rather oddly constructed, esp.

pāda b. The conjoined NP pūṣṇáh … índrasya ca “of Pūṣan and Indra” is separated by some distance, though perfectly comprehensible. It is the material that separates it, pāda b vṛkṣásya prá vayā́m iva, that seems awkward. Particularly odd is the midpāda position of prá, which is far from its verb (if it has a verb; see below) and breaks up a simile with which is seems unconnected: vṛkṣásya … vayā́m iva “like the branch of a tree.” In the simile itself iva is wrongly placed (expect *vṛkṣasya-iva vayā́m). It is also doubtful that prá is in tmesis from the verb (ā́) rabhāmahe, since prá never otherwise occurs with √rabh, which is very common with ā́. I have no explanation for either the position or the function of prá. As for the wrong placement of iva, putting it after the 2nd term of the simile is not altogether rare and is therefore less puzzling.

All of this may have something to do with the poet’s attempt to set up the play vayám (a), vayā́m (b), though that play would have been more effective if vayā́m were pāda-final, not followed by iva.

To this, to Pusan’s favouring love, and Indra’s, may we closely cling,
As to a tree’s extended bough.

An das Wohlwollen des Pusan und des Indra klammern wir uns wie an den Ast eines Baumes.

Wir reissen an uns diese Gunst des Puschan und des Indra nun, Wie von dem Baume einen Zweig.

За эту благожелательность Пушана
И Индры мы хватаемся,
Как за ветвь дерева.

• इन्द्रापूषणौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्यों को क्या जान कर क्या आरम्भ करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (वयम्) हम लोग जिस (पूष्णः) पृथिवी सम्बन्धिनी (सुमतिम्) उत्तम बुद्धि को (वृक्षस्य) काटने योग्य पदार्थ की (वयामिव) वृक्ष की दृढ़ विस्तीर्ण शाखा के समान वा (इन्द्रस्य) बिजुलीरूप अग्नि सम्बन्धिनी उत्तम मति का (च) भी (प्र, आ, रभामहे) आरम्भ करें वैसे (ताम्) उसको तुम भी प्रारम्भ करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! तुम भूगर्भविद्या और विद्युद्विद्या को प्राप्त होकर कार्यसिद्धि के लिये क्रिया का आरम्भ करो ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या ! वयं यां पूष्णः सुमतिं वृक्षस्य वयामिवेन्द्रस्य च प्राऽऽरभाम तथा तां यूयमपि प्रारभध्वम् ॥५॥

पुनर्मनुष्यैः किं विज्ञाय किमारब्धव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ताम्) (पूष्णः) पृथिव्याः (सुमतिम्) शोभनां प्रज्ञाम् (वयम्) (वृक्षस्य) छेद्यस्य (प्र) (वयामिव) यथा वृक्षस्य सुदृढां विस्तीर्णां शाखाम् (इन्द्रस्य) विद्युतः (च) (आ) समन्तात् (रभामहे) आरम्भं कुर्याम ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यूयं भूगर्भविद्यां विद्युद्विद्यां च प्राप्य कार्यसिद्धये क्रियामारभध्वम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! तुम्ही भूगर्भविद्या व विद्युतविद्या प्राप्त करून कार्यसिद्धीचे काम सुरू करा. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रापूषणौ
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

उ꣡त् पूष꣡णं युवामहे
अभी꣡शूँर् इव सा꣡रथिः
मह्या꣡ इ꣡न्द्रं सुअस्त꣡ये

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
pūṣáṇam ← pūṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)
{}

yuvāmahe ← √yu- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

abhī́śūn ← abhī́śu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)
{}

sā́rathiḥ ← sā́rathi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mahyaí ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

svastáye ← svastí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

उत् । पू॒षण॑म् । यु॒वा॒म॒हे॒ । अ॒भीशू॑न्ऽइव । सार॑थिः ।
म॒ह्यै । इन्द्र॑म् । स्व॒स्तये॑ ॥

• ut ← ud
• [adverb]
• “up.”

• pūṣaṇaṃ ← pūṣaṇam ← pūṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• yuvāmahe ← yu
• [verb], plural, Present indikative
• “unite.”

• ‘bhīśūṃr ← abhīśūn ← abhīśu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “beam; rein.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• sārathiḥ ← sārathi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “charioteer; sārathi [word].”

• mahyā ← mahyai ← mahi
• [noun], dative, singular, feminine
• “great; firm.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• svastaye ← svasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

पूषणं पोषकं देवम् इन्द्रं च मह्यै महत्यै स्वस्तये रक्षार्थम् उत् युवामहे उद्योजयामः । उद्योजनमाकर्षणम् । तत्र दृष्टान्तः । सारथिः सूतः अभीशूनिव। अभीशून् रश्मीन् अश्वबन्धनार्थान् यथाकर्षति तद्वत् ॥ ॥ २३ ॥

English translation:

“We draw to us, for our great welfare, Pūṣan and Indra, as a charioteer (pulls tight) his reins.”

We ease up on Pūṣan—like a charioteer the reins—
and Indra, for great well-being.

As one who drives a car draws in his reins, may we draw Pusan near,
And Indra, for our great success.

Wir lassen wie ein Wagenlenker dem Pusan die Zügel schießen und dem Indra zu großem Glück.

Den Puschan ziehn wir fest an uns, wie Zügel, wer den Wagen lenkt, Und Indra uns zu grossem Heil.

Мы отпускаем Пушана
Как возница – вожжи,
(И) Индру на великое счастье.

• इन्द्रापूषणौ
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्यों को क्या प्राप्त होने योग्य है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे हम लोग (मह्यै) पृथिवी और (स्वस्तये) सुख के लिये (सारथिः) नियन्ता अर्थात् एक स्थान से दूसरे स्थान को पहुँचानेवाला (अभीशूनिव) रश्मियों के समान (पूषणम्) भूमि को और (इन्द्रम्) विद्युत् रूप अग्नि को (उत्, युवामहे) उत्तमता से अगल करते हैं, वैसे ही तुम भी करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। यदि मनुष्य भूमि और बिजुली का विभाग करे तो बहुत सुख पावें ॥६॥ इस सूक्त में भूमि और बिजुली के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह सत्तावनवाँ सूक्त और तेईसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा वयं मह्यै स्वस्तये सारथिरभीशूनिव पूषणमिन्द्रं चोद्युवामहे तथैव यूयमपि कुरुत ॥६॥

पुनर्मनुष्यैः किं प्राप्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्) (पूषणम्) भूमिम् (युवामहे) विभजामहे (अभीशूनिव) रश्मीनिव (सारथिः) नियन्ता (मह्यै) पृथिव्यै (इन्द्रम्) विद्युतम् (स्वस्तये) सुखाय ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यदि मनुष्या भूमिविद्युतोर्विभागं कुर्युस्तर्हि पुष्कलं सुखं प्राप्नुयुरिति ॥६॥ अत्र भूमिविद्युद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति सप्तपञ्चाशत्तमं सूक्तं त्रयोविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जर माणसांनी भूमी व विद्युतचे विभाजन केले तर पुष्कळ सुख प्राप्त होईल. ॥ ६ ॥